Thời cổ trung đại - Lịch sử văn minh thế giới | Trường Đại học Văn hóa Thành phố Hồ Chí Minh
Thời cổ trung đại - Lịch sử văn minh thế giới | Trường Đại học Văn hóa Thành phố Hồ Chí Minh được sưu tầm và soạn thảo dưới dạng file PDF để gửi tới các bạn sinh viên cùng tham khảo, ôn tập đầy đủ kiến thức, chuẩn bị cho các buổi học thật tốt. Mời bạn đọc đón xem!
Môn: Lịch sử văn minh thế giới 1
Trường: Đại học Văn hóa Thành phố Hồ Chí Minh
Thông tin:
Tác giả:
Tài liệu liên quan:
Preview text:
Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 2 – MUÏC LUÏC
MÔÛ ÑAÀU ....................................................................................................................................................... 4
I. MUÏC ÑÍCH YEÂU CAÀU CUÛA MOÂN HOÏC............................................................................................. 4
II. NOÄI DUNG CÔ BAÛN CUÛA MOÂN HOÏC. ............................................................................................. 4
1. Khaùi nieäm vaên minh – vaên hoaù: ......................................................................................................4
2. Keát caáu moân hoïc. .............................................................................................................................5
CHÖÔNG I. VAÊN MINH BAÉC PHI VAØ TAÂY AÙ ....................................................................................... 7
I. VAÊN MINH AI CAÄP COÅ ÑAÏI............................................................................................................... 7
1. Toång quan veà Ai Caäp coå ñaïi.............................................................................................................7
2. Nhöõng thaønh töïu chính cuûa vaên minh Ai Caäp coå ñaïi ........................................................................7
II. VAÊN MINH LÖÔÕNG HAØ COÅ ÑAÏI.................................................................................................... 13
1. Khaùi quaùt veà Löôõng Haø coå ñaïi .......................................................................................................13
2. Nhöõng thaønh töïu chính cuûa vaên minh Löôõng Haø...........................................................................13
III. VAÊN MINH A RAÄP. ........................................................................................................................ 17
1. Khaùi quaùt........................................................................................................................................17
2. Nhöõng thaønh töïu chính cuûa vaên minh A Raäp..................................................................................17
CHÖÔNG II : VAÊN MINH AÁN ÑOÄ........................................................................................................... 22
I. TOÅNG QUAN VEÀ AÁN ÑOÄ COÅ TRUNG ÑAÏI...................................................................................... 22
1. Ñòa lyù..............................................................................................................................................22
2. Khí haäu...........................................................................................................................................22
3. Daân cö. ...........................................................................................................................................22
II. NHÖÕNG THAØNH TÖÏU CHÍNH CUÛA VAÊN MINH AÁN ÑOÄ.............................................................. 22
1. Sô löôïc lòch söû coå trung ñaïi AÁn Ñoä vaø nhöõng thaønh töïu veà chính trò xaõ hoäi....................................22
2. Nhöõng thaønh töïu veà kinh teá. ...........................................................................................................23
3. Chöõ vieát..........................................................................................................................................24
4. Vaên hoïc ngheä thuaät. .......................................................................................................................24
5. Khoa hoïc töï nhieân. .........................................................................................................................25
6. Toân giaùo. ........................................................................................................................................26
7. Trieát hoïc.........................................................................................................................................27
CHÖÔNG III : VAÊN MINH TRUNG QUOÁC.......................................................................................... 28
I. KHAÙI QUAÙT ...................................................................................................................................... 28
1. Ñòa lyù..............................................................................................................................................28
2. Daân cö. ...........................................................................................................................................28
II. NHÖÕNG THAØNH TÖÏU VAÊN MINH CHÍNH. .................................................................................. 29
1. Caùc giai ñoaïn lòch söû Coå Trung ñaïi Trung Quoác vaø söï phaùt trieån cuûa caùc thieát cheá chính trò – xaõ
hoäi. .....................................................................................................................................................29
2. Chöõ vieát..........................................................................................................................................31
3. Nhöõng thaønh töïu veà khoa hoïc töï nhieân vaø kyõ thuaät........................................................................32
4. Vaên hoïc ngheä thuaät. .......................................................................................................................33
5. Tö töôûng vaø toân giaùo. .....................................................................................................................34 Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 3 –
CHÖÔNG IV : VAÊN MINH HY – LA ...................................................................................................... 37
I. KHAÙI QUAÙT. ..................................................................................................................................... 37
1. Hy Laïp ...........................................................................................................................................37
2. La Maõ (Roma) ...............................................................................................................................37
II. NHÖÕNG THAØNH TÖÏU CHÍNH VEÀ VAÊN MINH. ............................................................................ 38
1. Sô löôïc lòch söû Hy Laïp, La Maõ.......................................................................................................38
2. Vaên hoïc . ........................................................................................................................................39
3. Söû hoïc.............................................................................................................................................40
4. Ngheä thuaät......................................................................................................................................41
5. Khoa hoïc töï nhieân . ........................................................................................................................41
6. Trieát hoïc.........................................................................................................................................42
7. Luaät phaùp. ......................................................................................................................................43
8. Ñaïo Kitoâ.........................................................................................................................................44
CHƯƠNG V : VAÊN MINH PHÖÔNG TAÂY THÔØI TRUNG ÑAÏI.......................................................... 46
I. KHAÙI QUAÙT. ..................................................................................................................................... 46
II. VAÊN HOAÙ TAÂY AÂU TÖØ THEÁ KYÛ VI – XIV. .................................................................................... 46
1. AÛnh höôûng cuûa Giaùo hoäi La Maõ ñoái vôùi vaên hoaù Taây AÂu. ............................................................46
2. Söï thaønh laäp caùc tröôøng Ñaïi hoïc....................................................................................................46
3. Trieát hoïc kinh vieän. ........................................................................................................................47
4.Vaên hoïc. ..........................................................................................................................................47
5. Ngheä thuaät kieán truùc.......................................................................................................................48
6. Caùc traøo löu vaên hoaù môùi. ..............................................................................................................48
KEÁT LUAÄN................................................................................................................................................. 52
TAØI LIEÄU THAM KHAÛO.......................................................................................................................... 53 Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 4 – MÔÛ ÑAÀU
I. MUÏC ÑÍCH YEÂU CAÀU CUÛA MOÂN HOÏC
* Theo yeâu caàu ñoåi môùi chöông trình ñaøo taïo, töø naêm 1994, Boä Giaùo duïc vaø Ñaøo taïo ñaõ trieån khai
giaûng daïy moân hoïc Lòch söû vaên minh theá giôùi trong chöông trình ñaøo taïo ñaïi cöông ôû taát caû caùc tröôøng ñaïi
hoïc trong caû nöôùc. Hieän nay, moân hoïc naøy vaãn naèm trong khoái kieán thöùc cô sôû baét buoäc cuûa caùc ngaønh
khoa hoïc thuoäc khoa hoïc xaõ hoäi vaø nhaân vaên nöôùc ta. Taïi Tröôøng Ñaïi hoïc Ñaø Laït, moân hoïc cuõng ñöôïc
ñöa vaøo giaûng daïy nhö chöông trình chung cuûa Boä Giaùo duïc vaø Ñaøo taïo. Ñeán nay, taïi Ñaïi hoïc Ñaø Laït
moân hoïc vaãn laø baét buoäc vôùi sinh vieân chuyeân ngaønh Lòch söû, Luaät hoïc, Du Lòch vaø töï choïn vôùi hai ngaønh
Vieät Nam hoïc vaø Quaûn trò kinh doanh.
* Moân hoïc cung caáp moïât caùch ñaïi cöông nhöõng kieán thöùc cô baûn veà tieán trình lòch söû cuûa caùc neàn
vaên minh theá giôùi ñeå thaáy roõ söï hình thaønh vaø phaùt trieån, chuyeån ñoåi töø neàn vaên minh naøy sang neàn vaên
minh khaùc cho ñeán neàn vaên minh ngaøy nay; cung caáp veà maët tri thöùc ñeå sinh vieân ngaønh khoa hoïc xaõ hoäi
vaø nhaân vaên coù moät neàn kieán thöùc roäng raõi ñeå coù theå ñi vaøo chuyeân ngaønh cuûa mình moät caùch thuaän lôïi.
* Khi laø moät moân hoïc baét buoäc ñoái vôùi sinh vieân caùc ngaønh Lòch söû, Luaät hoïc, Du lòch thì moân hoïc
laø moät ñieàu kieän tieân quyeát, cung caáp phöông phaùp luaän, nhöõng kieán thöùc ñaïi cöông nhaát veà vaên minh
nhaân loaïi. Ñoái vôùi caùc ngaønh khoa hoïc khaùc, moân hoïc cung caáp cho sinh vieân moät maët baèng kieán thöùc laøm
neàn taûng ñeå nhaän bieát nhöõng thaønh töïu cô baûn cuûa ngaønh hoïc.
* Töø nhöõng thaønh töïu maø nhaân loaïi ñaõ ñaït ñöôïc, sinh vieân coù yù thöùc toân troïng vaø keá thöøa thaønh töïu
maø loaøi ngöôøi ñaõ ñeå laïi daãn ñeán söï hoaøn thieän phong caùch öùng xöû cuûa sinh vieân laø öùng xöû cuûa ngöôøi coù
trình ñoä vaên hoùa cao, neân caàn coù yù thöùc xaây döïng quan ñieåm veà chaân, thieän, myõ ñeå töø ñoù toûa ra caùc theá heä sau.
* Nghieân cöùu veà Lòch söû vaên minh nhaân loaïi cuõng laø ñieàu kieän ñeå lieân heä quaù trình phaùt trieån cuûa
vaên minh daân toäc ta nhaèm so saùnh vaø tìm ra nhöõng vaán ñeà caàn keá thöøa, tieáp nhaän nhöõng ñieàu hay cuûa vaên
minh nhaân loaïi vaø thaáy ñöôïc daân toäc ta cuõng goùp phaàn moät caùch xöùng ñaùng vaøo söï phaùt trieån chung aáy
laøm nieàm töï haøo daân toäc, xem xeùt quaù trình hoäi nhaäp vaøo vaên minh theá giôùi (nhaän, cho).
Toùm laïi: Vieäc trieån khai moân hoïc Lòch söû vaên minh theá giôùi trong chöông trình ñaøo taïo cuûa caùc
tröôøng ñaïi hoïc trong caû nöôùc ñaõ goùp phaàn Ñaøo taïo ra nhöõng sinh vieân (ñoäi nguõ trí thöùc cuûa ñaát nöôùc) coù
taàm hieåu bieát veà vaên minh nhaân loaïi ñeå xaây döïng moät neàn vaên minh nöôùc ta theo kòp tieán ñoä phaùt trieån chung cuûa nhaân loaïi.
II. NOÄI DUNG CÔ BAÛN CUÛA MOÂN HOÏC.
1. Khaùi nieäm vaên minh – vaên hoaù:
- Vaên minh laø traïng thaùi tieán boä veà caû hai maët vaät chaát vaø tinh thaàn cuûa xaõ hoäi loaøi ngöôøi, töùc laø
traïng thaùi phaùt trieån cao cuûa neàn vaên hoaù. Traùi vôùi vaên minh laø daõ man. (theo PGS. Nguyeãn Gia Phu).
- Vaên hoaù laø toång theå nhöõng giaù trò vaät chaát vaø tinh thaàn do con ngöôøi saùng taïo ra trong quaù trình lòch söû.
Tieáng Anh: vaên hoaù laø culture = way of life (caùch soáng) ~ Civilization (vaên minh). Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 5 –
Nhaän xeùt: ñaây khoâng phaûi laø hai khaùi nieäm ñoái laäp nhau nhöng cuõng khoâng laø khaùi nieäm truøng khôùp vôùi nhau.
Coù theå bieåu dieãn hai khaùi nieäm treân baèng moät sô ñoà: vaên minh vaên hoaù
Nhaø nöôùc vaø chöõ vieát xuaát hieän Coâng xaõ nguyeân thuyû
Vaên hoaù laø khaùi nieäm coøn roäng lôùn vaø bao truøm leân suoát chieàu daøi cuûa lòch söû loaøi ngöôøi. Töùc laø
khi naøo coù con ngöôøi thì khi ñoù coù vaên hoaù. Con ngöôøi taùc ñoäng vaøo theá giôùi töï nhieân ñeå taïo ra cuûa caûi vaät
chaát nhaèm duy trì söï toàn taïi vaø phaùt trieån cuûa gioáng noøi. Quaù trình ñoù ngaøy caøng ñöôïc naâng leân ôû trình ñoä,
quy moâ vaø chaát löôïng cuoäc soáng. Töø yù nghóa ñoù, nhieàu hoïc giaû treân theá giôùi ñaõ thöû neâu khaùi nieäm veà vaên
hoaù. Tuy nhieân, döôùi goùc ñoä khoa hoïc cuûa moãi ngaønh thì khaùi nieäm vaên hoaù laïi coù moät yù nghóa rieâng. Ñeán
nay ñaõ coù tôùi hôn 500 ñònh nghóa veà vaên hoaù vaø Toå chöùc Vaên hoaù, Khoa hoïc vaø Giaùo duïc Lieân Hôïp quoác
(UNESCO) ñaõ phaûi ñeà nghò caùc nhaø khoa hoïc ngöøng vieäc neâu khaùi nieäm vaên hoaù ñeå giaûm thieåu söï phöùc taïp.
Khaùi nieäm vaên minh cuõng laø khaùi nieäm roäng lôùn nhö khaùi nieäm vaên hoùa töùc laø noù bao truøm, bao
haøm nhöõng thaønh töïu veà vaät chaát vaø tinh thaàn do con ngöôøi saùng taïo ra bôûi quaù trình toàn taïi vaø phaùt trieån
ñeå thích nghi vôùi nhöõng ñieàu kieän thieân nhieân, ñoàng thôøi ñeå tham gia quaù trình ñoaøn keát, ñaáu tranh xaõ hoäi.
+ Con ngöôøi ñaáu tranh vôùi thieân nhieân coù nghóa laø taän duïng nhöõng ñieàu kieän thuaän lôïi vaø haïn cheá
taùc haïi cuûa thieân nhieân (thích nghi ñöôïc) chöù khoâng theå chinh phuïc thieân nhieân. Töông töï nhö theá, con
ngöôøi ñaõ coù caùch öùng xöû vôùi xaõ hoäi ñeå trình ñoä ngaøy moät naâng leân.
Cuï theå: Nghieân cöùu veà lòch söû vaên minh laø nghieân cöùu veà nhöõng phaùt minh, nhöõng saùng taïo cuûa
con ngöôøi trong quaù trình soáng, lao ñoäng vaø saûn xuaát: coâng cuï, kyõ thuaät, phöông thöùc toå chöùc trong quaù
trình lao ñoäng (lieân heä giöõa con ngöôøi vôùi con ngöôøi trong quaù trình saûn xuaát)
- Söï xuaát hieän cuûa nhöõng taàng lôùp xaõ hoäi, caùc giai caáp, caáu truùc cuûa caùc coäng ñoàng ñeán caùc theå cheá
(trong ñoù coù luaät phaùp laø nhöõng theå cheá maø ôû ñoù ngöôøi ta ñònh ra nhöõng quy öôùc cô baûn maø moïi ngöôøi
trong coäng ñoàng ñeàu phaûi tuaân theo) daãn ñeán xuaát hieän caùc hình thaùi yù thöùc (tín ngöôõng, toân giaùo). Caùc
vaán ñeà veà lyù thuyeát xaõ hoäi: trieát hoïc, taêng tröôûng kinh teá, khoa hoïc töï nhieân, vaên hoùa ngheä thuaät…
Nhöng moân hoïc naøy chæ cung caáp moät böùc tranh toaøn caûnh maø khoâng chi tieát.
2. Keát caáu moân hoïc.
Laø moät moân hoïc raát daøi, roäng vaø do ñoù heát söùc khoù khaên cho sinh vieân. Nhöng moân hoïc coù theå chia laøm hai phaàn.
- Coå trung ñaïi: laø lòch söû vaên minh moãi khu vöïc, moãi quoác gia rieâng bieät, tuy nhieân coù nhöõng moái lieân
heä song chöa saâu saéc. Moät soá neàn vaên minh tieâu bieåu nhö: Ai Caäp, Löôõng Haø, Aán Ñoä, Trung Quoác, A Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 6 –
Raäp, Hy Laïp, La Maõ. Neàn vaên minh phöông Ñoâng thôøi kyø coå trung ñaïi laø neàn vaên minh noâng nghieäp, neàn
vaên minh cuûa caùc con soâng (caùc neàn vaên minh ñeàu xuaát hieän ôû löu vöïc caùc con soâng laáy noâng nghieäp laøm neàn taûng…).
- Caän hieän ñaïi: baét ñaàu töø caùc Phaùt kieán ñòa lyù, taïo ra moái lieân heä giöõa caùc chaâu luïc, treân cô sôû duy trì
tính rieâng reõ nhöng baét buoäc phaûi taùc ñoäng qua laïi laãn nhau (xu höôùng chung) daãn ñeán vaên minh coâng
nghieäp vaø haäu coâng nghieäp (yeâu caàu phaùt trieån kinh teá - xaõ hoäi). Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 7 –
CHÖÔNG I. VAÊN MINH BAÉC PHI VAØ TAÂY AÙ
I. VAÊN MINH AI CAÄP COÅ ÑAÏI.
1. Toång quan veà Ai Caäp coå ñaïi - Ñòa lyù:
+ Ai Caäp coå ñaïi naèm ôû khu vöïc Ñoâng Baéc chaâu Phi, Baéc laø Ñòa Trung Haûi, Ñoâng laø Bieån Ñoû,
Taây laø Sa maïc Sahara, Nam laø Nubi hieåm trôû, Ñoâng Baéc laø Keânh ñaøo Xuyeâ (noái Ñòa Trung Haûi vôùi Bieån
Ñoû thoâng ra AÁn Ñoä Döông ñeå qua laïi Taây AÙ)
+ Ñòa hình Ai Caäp ñöôïc chi phoái bôûi soâng Nil. Ai Caäp naèm doïc theo khu vöïc haï löu soâng Nil.
Soâng Nil chia laøm hai phaàn laø Thöôïng vaø Haï Ai Caäp. Ai Caäp ngaøy nay chuû yeáu naèm ôû vuøng Haï Ai Caäp.
Soâng Nil khôûi nguoàn töø xích ñaïo vaø chaûy theo höôùng Nam – Baéc treân chieàu daøi khoaûng 6700km. Soâng Nil
chia laøm nhieàu nhaùnh khi ñoå ra bieån ñaõ taïo ra moät ñoàng baèng roäng lôùn hình tam giaùc chaâu coù chieàu ngang
lôùn nhaát 50km (Ñòa Trung Haûi). Töø thaùng 6 ñeán thaùng 11, nöôùc soâng Nil daâng cao boài ñaép moät löôïng phuø
sa lôùn, maøu môõ cho ñoàng baèng Haï Ai Caäp. Ñaây chính laø yeáu toá quan troïng taïo neân moät neàn kinh teá phaùt
trieån laøm xuaát hieän moät xaõ hoäi vaên minh sôùm vaøo loaïi baäc nhaát trong lòch söû loaøi ngöôøi. Heâroâñoát, nhaø söû
hoïc Hy Laïp coå ñaïi ñaõ nhaän xeùt: “Ai caäp laø taëng phaåm cuûa soâng Nil”. Thöôïng Ai Caäp phaàn lôùn laø röøng nuùi
hieåm trôû maø ngaøy nay thuoäc chaâu Phi Xích ñaïo.
+ Taøi nguyeân khoaùng saûn ôû Ai Caäp coå ñaïi khaù phong phuù veà chuûng loaïi vaø giaøu veà tröõ löôïng.
• Nhieàu loaïi ñaù quí: voâi, hoa cöông, bazan, maõ naõo…
• Veà kim loaïi: ñoàng, vaøng coù tröõ löôïng lôùn … rieâng saét thì haàu nhö khoâng coù.
- Daân cö: daân cö Ai Caäp ngaøy nay chuû yeáu laø ngöôøi Araäp. Trong thôøi kyø coå ñaïi phaàn lôùn daân cö
Ai Caäp laø ngöôøi dañen töø chaâu Phi vaø ngöôøi Xeâmít töø chaâu AÙ ñeán.
2. Nhöõng thaønh töïu chính cuûa vaên minh Ai Caäp coå ñaïi
a. Caùc thôøi kyø lòch söû
Theo caùch chia cuûa Maneâtoâng – Nhaø söû hoïc Ai Caäp coå ñaïi, taùc giaû saùch: “Lòch söû Ai Caäp” soáng
vaøo theá kyû III TCN thì lòch söû Ai Caäp coù theå chia laøm 5 thôøi kyø:
• Taûo vöông quoác: (khoaûng 3200 – 3000 TCN)
Nöûa sau theá kyû IV TCN do söï phaùt trieån cuûa löïc löôïng saûn xuaát vaø söï phaân hoaù giaøu ngheøo, caùc
coâng xaõ thò toäc ñaõ lieân hieäp laïi thaønh nhöõng nhaø nöôùc nhoû (goïi laø Chaâu). Chaâu lieân hieäp laïi thaønh caùc nhaø
nöôùc sô kyø naèm raûi raùc ôû Thöôïng vaø Haï Ai Caäp. Qua moät quaù trình ñaáu tranh, Ai Caäp ñöôïc thoáng nhaát
vaøo khoaûng naêm 3200 TCN, môû ñaàu lòch söû vaên minh Ai Caäp. Thôøi kyø naøy ñöôïc goïi laø Taûo vöông quoác goàm vöông trieàu I, II.
Nhaø nöôùc Ai Caäp thôøi kyø naøy laø Nhaø nöôùc quaân chuû chuyeân cheá. Moïi quyeàn haønh taäp trung trong
tay nhaø vua (ñöôïc goïi laø Pharaoâng). Döôùi vua laø moät boä maùy quan laïi taäp trung trong trieàu ñình, ôû caùc ñòa
phöông vaãn duy trì vai troø vaø quyeàn löïc cuûa quyù toäc thò toäc. Ñôn vò haønh chính thaáp nhaát laø coâng xaõ noâng
thoân, laáy quan heä laùng gieàng laøm chuû ñaïo. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 8 –
Coâng cuï saûn xuaát ñaõ raát tieán boä: ñoàng ñoû laø chaát lieäu chính ñeå cheá taùc coâng cuï saûn xuaát, duøng
caøy vaø suùc vaät ñeå keùo caøy.
• Coå vöông quoác: (3000 – 2200 TCN)
Lòch söû Ai Caäp thôì kyø naøy goàm 8 Vöông trieàu ( III –X). Chính quyeàn trung öông taäp quyeàn
ngaøy caøng ñöôïc cuûng coá, caùc Pharaoâng ñaõ xaây döïng nhieàu kim töï thaùp ñoà soä, Töø vöông trieàu V, theá löïc
cuûa chính quyeàn trung öông bò suy giaûm nghieâm troïng vaø ñeán vöông trieàu VIII Ai caäp baét ñaàu bò phaân raõ.
Kinh teá tieáp tuïc phaùt trieån taïo ra nguoàn cuûa caûi vaät chaát doài daøo…
• Trung vöông quoác: (2200 – 1570 TCN )
Lòch söû Ai Caäp thôøi kyø naøy goàm 7 Vöông trieàu (XI – XVII). Thôøi kyø ñaàu töø vöông trieàu XI –
XII khaù oån ñònh. Naêm 1750 TCN, khôûi nghóa noâ leä vaø daân ngheøo buøng noå laøm suïp ñoå vöông trieàu cuûa
Pharaoâng. Ñeán naêm 1710 TCN, mieàn Haï Ai Caäp bò ngöôøi Hích Xoát ôû vuøng Palextin chinh phuïc vaø thoáng
trò 140 naêm goàm caû mieàn Nam Ai Caäp.
Kinh teá vaãn tieáp tuïc phaùt trieån vôùi coâng cuï baèng ñoàng thau xuaát hieän.
• Taân vöông quoác: (1570 – 1100 TCN )
Lòch söû Ai Caäp thôøi kyø naøy goàm 3 Vöông trieàu (XVIII – XX). Sau 140 naêm bò noâ dòch vaø thoáng trò,
naêm 1570 TCN, ngöôøi Ai Caäp ñaõ noåi daäy khôûi nghóa ñaùnh ñuoåi ngöôøi Hích Xoát, khoâi phuïc quyeàn löïc cuûa
caùc Pharaoâng. Ngay töø ñaàu, vöông trieàu XVIII ñaõ môû caùc cuoäc chieán tranh chinh phuïc ñöôïc Xiri, Feânixi,
Palextin, Libi, Nubi …. Do theá löïc toân giaùo A Moân ( thôø thaàn maët trôøi quaù maïnh) neân Pharaon Ichnatoân ñaõ
tieán haønh caûi caùch toân giaùo, ñoåi thôø thaàn maët trôøi A Toân. Nhaø nöôùc trung öông taäp quyeàn cuûng coá vaø phaùt trieån maïnh meõ.
Kinh teá tieáp tuïc phaùt trieån vôùi coâng cuï saûn xuaát baèng ñoàng thau ñöôïc söû duïng roäng raõi, ñoà saét xuaát hieän.
• Thôøi kyø Ai Caäp bò ngoaïi toäc thoáng trò (X – I TCN )
Töø theá kyû X, Ai Caäp bò chia caét vaø bò ngoaïi toäc thoáng trò. Naêm 525 TCN, Ai Caäp bò Batö (Taây Aù)
xaâm löôïc vaø thoáng trò. Naêm 332 TCN, Ai Caäp bò thuoäc ñeá quoác Makeâñoânia thoân tính, sau ñoù thuoäc söï cai
quaûn cuûa vöông trieàu Ptoâleâmeâ. Töø naêm 30 TCN Ai Caäp laø moät tænh cuûa ñeá quoác La Maõ.
b. Chöõ vieát
- Xuaát hieän raát sôùm cuøng vôùi söï ra ñôøi cuûa nhaø nöôùc.
Chöõ vieát Ai Caäp laø chöõ töôïng hình, töùc laø duøng hình veõ söï vaät ñeå bieåu thò chöõ vieát. Ví duï: muoán
vieát chöõ boø thì ngöôøi Ai Caäp veõ hình con boø. Treân nhöõng baûn vaên töï ñöôïc tìm thaáy, ngöôøi ta ñaõ raát ngaïc
nhieân veà caùc hình veõ cuûa ngöôøi Ai Caäp coå ñaïi.
Phöông phaùp möôïn yù duøng ñeå bieåu thò caùc chöõ vieát khoâng coù hình thuø trong thöïc taïi. Ví duï: muoán
vieát chöõ khaùt, ngöôøi Ai Caäp coå ñaïi veõ hình con boø beân caïnh moät doøng suoái. Muoán vieát chöõ chính nghóa thì
hoï veõ loâng ñaø ñieåu (vì loâng ñoù baèng nhau).
AÂm tieát cuõng treân cô sôû töôïng hình. Ví duï, ngöôøi Ai Caäp noùi ar ñeå chæ con maét, do ñoù hình con maét
coøn bieåu thò aâm tieát. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 9 –
AÂm tieát daàn bieán thaønh chöõ caùi. Ví duï: hình veõ hoøn nuùi nhoû ñöôïc ñoïc laø ca bieåu thò phuï aâm k.
Trong chöõ vieát Ai Caäp, ngöôøi ta ñaõ phaùt hieän ra coù 24 chöõ caùi. Ngöôøi Hích Xoát khi xaâm löôïc vaø thoáng trò
Ai Caäp (theá kyû XVIII – XVI TCN) ñaõ tieáp thu chöõ vieát Ai Caäp vaø keát hôïp vôùi chöõ vieát Löôõng Haø ñeå caûi
tieán thaønh vaàn chöõ caùi ñaàu tieân treân theá giôùi.
Nguyeân lieäu ñeå vieát cuûa cö daân Ai Caäp phoå bieán laø: ñaù, goã, goám, vaûi gai, da. Ngaøy nay, caùc nhaø
khoa hoïc treân theá giôùi ñaõ phaùt hieän ra moät loaïi giaáy raát ñaëc bieät laø papyrus (teân moät loaøi caây moïc beân bôø
soâng Nil). Ngöôøi Ai Caäp coå ñaïi ñaõ duøng dao cheû ra thaønh nhöõng maûnh moûng, gheùp laïi phôi khoâ ñeå vieát (
coù leõ töø teân goïi papyrus, ngöôøi chaâu AÂu goïi giaáy laø papier, paper…. Buùt vieát baèng caây saäy voùt nhoïn, möïc baèng boà hoùng.
Lòch söû phaùt hieän. Chöõ vieát Ai Caäp ñaõ toàn taïi treân 3000 naêm. Khi Nhaø nöôùc Ai Caäp coå ñaïi dieät
vong thì chöõ vieát Ai Caäp coå ñaïi cuõng khoâng coøn ñöôïc söû duïng nöõa vaø daàn ñi vaøo queân laõng.
Theá kyû V, moät hoïc giaû Ai Caäp laø Gheârapoâloâng ñaõ thöû ñoïc loaïi chöõ naøy nhöng khoâng thaønh coâng.
Naêm 1798, Napoâleâoâng vieãn chinh Ai Caäp. Taïi moät ñòa ñieåm gaàn thaønh phoá Roâdeùtta, lính phaùp ñaõ
ñaøo ñöôïc moät taám bia coù khaéc hai thöù chöõ (treân laø chöõ Ai Caäp coå, döôùi laø chöõ Hy Laïp). Naêm 1822,
Sampoâlioâng (Champollion) moät hoïc giaû ngöôøi Phaùp 32 tuoåi môùi tìm caùch ñoïc ñöôïc chöõ naøy. Töø ñoù, moân
Ai Caäp hoïc ra ñôøi môû ra nhöõng thaønh töïu trong vieäc nghieân cöùu veà Ai Caäp coå ñaïi. c. Vaên hoïc
Traûi qua hôn 3000 naêm toàn taïi vaø phaùt trieån, cö daân Ai Caäp coå ñaïi ñaõ saùng taïo neân moät neàn vaên
hoïc röïc rôõ. Neàn vaên hoïc Ai Caäp coå ñaïi phong phuù veà theå loaïi nhö tuïc ngöõ, thô ca tröõ tình …., giaøu veà noäi
dung vôùi caùc caâu chuyeän mang tính chaát ñaïo lyù, giaùo huaán, traøo phuùng, thaàn thoaïi… Trong soá ñoù coù caùc taùc
phaåm tieâu bieåu nhö Truyeän hai anh em Noùi Thaät vaø Noùi Laùo, Noùi chuyeän vôùi linh hoàn cuûa mình, Lôøi keå cuûa
Ipuxe, Lôøi raên daïy cuûa Ñuaup, Soáng soùt sau vuï ñaém thuyeàn …
- Truyeän hai anh em Noùi Thaät vaø Noùi Laùo mang noäi dung coù tính giaùo duïc cao veà tính trung thöïc,
nhaân quaû. Caâu chuyeän keå veà moät gia ñình coù hai anh em. Ngöôøi anh coù teân laø Noùi Laùo ñaõ keå cho ngöôøi
em laø Noùi Thaät nghe moät caâu chuyeän hoang ñöôøng veà moät vaät coù theå chöùa ñöôïc caû trôøi ñaát, caây coû vaø
muoân loaøi. Ngöôøi em khoâng tin neân hai anh em thaùch thöùc nhau. Ngöôøi em voán baûn chaát thaät thaø, trung
thöïc neân khoâng theå naøo chöùng minh ñöôïc ñieàu mình phaûn baùc. Ngöôøi anh thaéng cuoäc ñaõ moùc maét vaø baét
ngöôøi em laøm ñaày tôù cho mình. Khoâng cam chòu, con trai cuûa Noùi Thaät quyeát chí baùo thuø cho cha. Voán
tính thoâng minh, caäu ta ñaõ daét moät con boø ñeán nhaø Noùi Laùo vaø neâu nhöõng chuyeän hoang ñöôøng veà veà con
boø khieâu khích loøng tham cuûa Noùi Laùo. Noùi Laùo kieän leân caùc thaàn, caùc thaàn khoâng tin vaø nhôù laïi chuyeän
bòa ñaët cuûa Noùi Laùo vaø tröøng phaït Noùi Laùo, traû laïi söï coâng baèng cho Noùi Thaät.
- Lôøi keå cuûa Ipuxe noùi veà nhöõng bieán ñoäng lôùn lao trong xaõ hoäi Ai Caäp vaøo naêm 1750 TCN. Caâu
chuyeän moâ taû veà cuoäc khôûi nghóa cuûa noâ leä vaø daân ngheøo laät ñoå vöông trieàu cuûa Pharaoâng.
- Lôøi raên daïy cuûa Ñuaup mang tính giaùo duïc cao, theå hieän vai troø cuûa giaùo duïc trong xaõ hoäi Ai
Caäp, ñoàng thôøi phaûn aùnh khoaûng caùch giöõa caùc giai taàng trong xaõ hoäi Ai Caäp coå ñaïi. Caâu chuyeän keå veà
nhöõng lôøi raên daïy cuûa Ñuaup khuyeân con ñeán kinh ñoâ neân chaêm chæ hoïc taäp ñeå sau naøy laøm quan.
Ngoaøi ra, nhieàu taùc phaåm vaên hoïc khaùc cuûa Ai Caäp coå ñaïi cuõng ñöôïc löu truyeàn hay phaùt hieän. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 10 –
d. Tín ngöôõng
Cuõng nhö cö daân phaàn lôùn caùc quoác gia coå ñaïi khaùc, heä tín ngöôõng cuûa cö daân Ai Caäp cuõng heát söùc
phong phuù. Ñoù laø heä tín ngöôõng ña nguyeân thaàn giaùo, vaïn vaät höõu linh.
Veà theá giôùi töï nhieân: khôûi thuyû goàm 3 loaïi Thieân, Ñòa, Thuyû thaàn:
Thieân thaàn (Nut) laø nöõ thaàn, thöôøng ñöôïc theå hieän laø ñaøn baø hay con boø caùi, phuû leân mình thaàn laø caùc vì tinh tuù.
Ñòa thaàn (Ghep) laø nam thaàn, thöôøng ñöôïc theå hieän laø ñaøn oâng, phuû leân mình thaàn laø caây coái.
Thuyû thaàn (Odirix) laø thaàn soâng Nil, Aâm phuû hoaëc Dieâm vöông. Thaàn baûo trôï cho noâng nghieäp,
mang laïi cho loaøi ngöôøi nguõ coác vaø thöïc phaåm.
Giöõa caùc vò thaàn naøy laø thaàn Khoâng khí (Su) coù taùc duïng ñieàu hoaø giöõa caùc thaàn.
Khi saùng taïo ra thaàn Maët trôøi (Ra), ngöôøi Ai Caäp ñaõ thaàn thaùnh hoaù moïi hieän töôïng töï nhieân vaø laäp thaønh moät heä thoáng.
Ra(Amoân, Atoân) xöông = baïc , thòt = vaøng, toùc = ñoàng Caùc vò thaàn khaùc Nut Gheùp Loaøi ngöôøi
Maët traêng traêng Toát (Thoth) ñaàu chim hoàng haïc hoaëc ñaàu khæ, thaàn phuï traùch veà vaên töï, keá toaùn vaø trí tueä.
Veà con ngöôøi: Ngöôøi Ai Caäp coå ñaïi quan nieäm con ngöôøi coù hai phaàn laø linh hoàn vaø theå xaùc. Khi
soáng linh hoàn vaø theå xaùc hoaø laøm moät, khi cheát ñi linh hoàn rôøi khoûi theå xaùc nhöng vaãn toàn taïi ñoäc laäp
trong theá giôùi aâm phuû. Nhöng linh hoàn khoâng baát töû maø seõ cheát ñi khi theå xaùc tan bieán. Töø quan nieäm ñoù,
ngöôøi Ai Caäp coå ñaïi coù tuïc thôø ngöôøi cheát vaø öôùp xaùc. Quan nieäm veà aâm phuû cuõng nhö traàn gian.
e. Kieán truùc vaø ñieâu khaéc
Neàn ngheä thuaät kieán truùc vaø ñieâu khaéc cuûa Ai Caäp ñaõ ñaït ñeán trình ñoä raát cao vaø bí hieåm. Tieâu
bieåu laø cung ñieän , ñeàn mieáu, Kim töï thaùp, töôïng.
- Döôùi loøng ñaát ôû Ai Caäp, caùc nhaø khaûo coå hoïc ñaõ phaùt hieän ra haøng traêm cung ñieän, ñeàn mieáu vôùi
trình ñoä kieán truùc ngoaøi söùc töôûng töôïng cuûa con ngöôøi ngaøy nay.
- Kim töï thaùp laø nhöõng ngoâi moä cuûa caùc Pharaoâng Ai Caäp vaøo thôøi kyø vöông trieàu III vaø IV (coå
vöông quoác). Toaøn boä caùc Kim töï thaùp Ai Caäp ñeàu naèm ôû vuøng sa maïc Taây - Nam Cairoâ ngaøy nay. Kim
töï thaùp ñöôïc baét ñaàu xaây döïng töø thôøi Pharaoâng Gieâde ( Djeser), vua ñaàu tieân cuûa vöông trieàu III. Kim töï
thaùp cuûa oâng coù baäc cao 60 m, ñaùy hình chöõ nhaät 120 x 106m, xung quanh coù ñeàn thôø vaø moä caùc thaønh
vieân trong gia ñình vaø nhöõng ngöôøi thaân caän, taïo thaønh khu laêng moä ñöôïc bao boïc baèng töôøng ñaù voâi.
Ñeán vöông trieàu IV, caùc Pharaoâng cuûa vöông trieàu naøy ñaõ laàn löôït xaây cho mình caùc Kim töï thaùp:
Xneâphru (2 Kim töï thaùp coù chieàu cao laø 36,5m vaø 99m), Keâoáp (Cheùops, cao 146,5m), Keâphren Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 11 –
(Cheùphren, cao 137m), Mikeârin (Mikerins, cao 66m) … Ñieàu kyø dieäu laø taát caû thi haøi Pharaoâng ñeàu quay veà höôùng chính Baéc.
Tieâu bieåu vaø ñoà soä nhaát trong soá caùc Kim töï thaùp ôû Ai caäp coå ñaïi laø Kim töï thaùp Keâoáp. Traûi qua söï
baøo moøn cuûa thôøi gian hôn 4500 naêm, Kim töï thaùp naøy coøn cao 137,8m, chieàu daøi ñaùy coøn 227,5m. 6
Boán maët cuûa Kim töï thaùp naøy theo 4 höôùng Ñoâng, Taây, Nam, Baéc chính xaùc gaàn nhö tuyeät ñoái.
Nguyeân lieäu ñeå xaây döïng Kim töï thaùp laø nhöõng taûng ñaù voâi maøi nhaün, moãi taûng naëng töø 2,5 taán ñeán 30
taán. Khoaûng 2,3 trieäu taûng, khoái tích hôn 2,5 trieäu m3, ngaøy nay coøn khoaûng 2,4 trieäu m3. Maïch gheùp giöõa
caùc khoái ñaù khít vôùi nhau tôùi möùc 5mm, khoâng hoà.
ÔÛ maët Baéc, caùch maët ñaát 13 meùt coù moät cöûa daãn ñeán haàm moä. Kim töï thaùp naøy coù hai haàm moä: 1/3
töø maët ñaát leân coù moät haàm moä, haàm moä thöù hai saâu khoaûng 30 meùt.
Theo Heâroâñoát, Keâoáp ñaõ huy ñoäng toaøn theå nhaân daân Ai Caäp chia thaønh töøng ñoäi. Moãi ñoäi 100
ngaøn ngöôøi thay phieân nhau lao ñoäng lieân tuïc cöù 3 thaùng moät laàn. Quaù trình khai thaùc ñaù töø höõu ngaïn soâng
Nil ñeán taû ngaïn neân phaûi duøng thuyeàn, töø beán ñaù ñeán loøng moä ngöôøi ta phaûi xaây moät con ñöôøng baèng
nhöõng taûng ñaù maøi nhaün daøi 900 meùt roäng 18 meùt coù choã cao nhaát ñeán 15 meùt. Rieâng vieäc laøm ñöôøng ñaõ
maát 10 naêm. Ñaù ñöôïc boû leân xe tröôït, duøng boø hoaëc ngöôøi keùo chuyeån veà xaây döïng. Khoâng keå thôøi gian
laøm ñöôøng vaø haàm moä döôùi ñaát, thôøi gian xaây döïng kim töï thaùp laø 20 naêm.
Söï kyø dieäu vaø vó ñaïi cuûa Kim töï thaùp ñöôïc theå hieän baèng caâu noùi cuûa cö daân Ai Caäp: “Taát caû ñeàu
sôï thôøi gian, nhöng thôøi gian sôï Kim töï thaùp”.
- Töôïng Xphanh (nhaân sö) laø moät trong nhöõng coâng trình ñieâu khaéc noåi baät cuûa cö daân Ai Caäp coå
ñaïi. Töôïng mình sö töû ñaàu ngöôøi hoaëc deâ ñaët tröôùc coång mieáu, ñeàn. Tieâu bieåu nhaát laø töôïng Xphanh ôû gaàn
Kim töï thaùp Keâphren. Töôïng daøi 55 meùt, cao 20 meùt. Chæ rieâng tai cuûa töôïng ñaõ cao 2 meùt, maët töôïng laø
maët vua Keâphren theå hieän trí tueä loaøi ngöôøi vaø söùc maïnh sö töû (daân AiCaäp goïi laø vò thaàn khuûng khieáp).
Ngoaøi ra coøn coù töôïng caùc vua vaø hoaøng haäu trong vöông thaát treân ñaù, goã hoaëc ñuùc baèng ñoàng, ñeïp
nhaát laø töôïng baùn thaân hoaøng haäu Neâfectiti vôï vua Ichnatoân.
f. Khoa hoïc töï nhieân
- Thieân vaên hoïc: thaønh töïu chuû yeáu ñöôïc theå hieän laø hình thieân theå treân traàn ñeàn, mieáu trong ñoù coù
12 cung hoaøng ñaïo, kim, moäc, thuûy, hoûa, thoå.
Baèng sôïi daây roïi, maûnh vaùn coù khe hôû, caùc nhaø thieân vaên hoïc Ai Caäp coå ñaïi thöôøng ngoài treân noùc
ñeàn, mieáu, cöù moät tieáng ñoàng hoà laïi ghi vò trí caùc ngoâi sao leân moät tôø giaáy keû oâ. Ngöôøi Ai Caäp coå ñaïi ñaõ
phaùt minh ra duïng cuï ño thôøi gian. Duïng cuï naøy khaù ñôn giaûn laø moät thanh goã coù moät ñaàu cong, muoán
bieát maáy giôø thì xem boùng maët trôøi cuûa muùt caùi ñaàu cong in treân goã. Nhöng veà ñeâm khoâng xem ñöôïc neân
ngöôøi ta ñaõ phaùt minh ra ñoàng hoà nöôùc laø moät caùi bình ñaù hình choùp nhoïn roø nöôùc vaøo thôøi kyø vöông trieàu XVII. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 12 –
Töø khoaûng thieân nieân kyû thöù IVTCN, ngöôøi Ai Caäp ñaõ phaùt minh ra lòch. Lòch Ai Caäp coå ñaïi ñöôïc
xaây döïng döïa treân keát quûa quan saùt caùc vì tinh tuù vaø quy luaät nöôùc soâng Nil. Theo quy luaät, sao Lang
(Srirus) baét ñaàu moïc thì nöôùc soâng Nil daâng. Khoaûng caùch hai laàn moïc cuûa sao Lang laø 365 ngaøy, baèng
moät naêm. Moät naêm ñöôïc chia laøm 12 thaùng, moãi thaùng 30 ngaøy, 5 ngaøy thöøa ñeå vaøo ñaàu naêm aên teát. Teát
cuûa ngöôøi Ai Caäp coå ñaïi thöôøng vaøo khoaûng thaùng 6 döông lòch khi nöôùc soâng Nil daâng leân vaø sao Lang
baét ñaàu moïc. Moãi naêm chia thaønh 3 muøa (boán thaùng moät muøa) laø muøa Nöôùc daâng, Nguõ coác vaø Muøa Thu hoaïch.
- Toaùn hoïc: xuaát phaùt töø yeâu caàu ño ñaïc laïi ruoäng ñoàng do nöôùc soâng Nil laøm ngaäp, tính toaùn vaät
lieäu xaây döïng caùc coâng trình kieán truùc … neân töø raát sôùm, ngöôøi Ai Caäp coå ñaïi ñaõ bieát caùc pheùp tính toaùn hoïc.
Pheùp ñeám ñeán 10 khoâng coù soá khoâng vì chöõ Ai Caäp coå ñaïi laø chöõ töôïng hình.
Hình ñôn vò laø nhieàu caùi que, chuïc laø hình ñoaïn daây thöøng, traêm laø hình voøng daây thöøng, ngaøn laø
hình caây saäy, möôøi ngaøn laø hình ngoùn tay, moät traêm ngaøn laø hình con noøng noïc, trieäu laø hình ngöôøi giô hai
tay bieåu thò söï kinh ngaïc.
Maëc duø chöa phaùt hieän ñöôïc caùc pheùp tính soá hoïc, ñaïi soá hoïc, hình hoïc hay löôïng giaùc… nhöng
thoâng qua caùc coâng trình ngheä thuaät kieán truùc kyø vó, ngöôøi ta coù theå giaû ñònh raèng, cö daân Ai caäp coå ñaïi ñaõ
phaùt minh ra nhöõng thaønh töïu lôùn lao veà toaùn hoïc.
Caùc pheùp tính ñaïi soá hoïc xuaát hieän vaøo thôøi Trung vöông quoác. Trong thôøi kyø naøy, ñeå giaûi quyeát
caùc vaán ñeà nhaát laø phaân chia löông thöïc, ngöôøi Ai caäp coå ñaïi ñaõ saùng taïo ra aån soá x= aha (1 ñoáng nguõ
coác) vaø bieát ñeán caáp soá coäng, caáp soá nhaân, coù khi caû pheùp khai caên ….
Veà hình hoïc, ngöôøi Ai Caäp coå ñaïi ñaõ bieát tính dieän tích caùc hình tam giaùc, hình caàu, hình troøn ….
Hoï bieát ñöôïc soá µ chính xaùc =3.1614, bieát tính theå tích hình thaùp, hình hoïc khoâng gian, löôïng giaùc …. Taát
caû ñöôïc ghi treân giaáy Papyrus coå nhaát vaøo khoaûng naêm 1850TCN. Taøi lieäu naøy coù chieàu roäng 8cm, daøi 644cm.
- Y hoïc: do tuïc öôùp xaùc maø cö daân Ai Caäp coå ñaïi ñaõ sôùm coù hieåu bieát veà caáu taïo cô theå con ngöôøi.
Töø ñoù, hoï ñaõ bieát phaân tích nguyeân nhaân cuûa beänh taät do söï khoâng löu thoâng cuûa maïch maùu (baét maïch),
moâ taû veà oùc, quan heä tim vôùi maïch maùu, caùc loaïi beänh, caùch khaùm beänh, khaû naêng chöõa trò ñeå neâu leân 3 khaùi nieäm:
+ Caàn chöõa trò nghóa laø coù theå chöõa khoûi hoaøn toaøn.
+ Ñaáu tranh vôùi noù nghóa laø coù theå chöõa khoûi.
+ Khoâng chöõa nghóa laø khoâng theå chöõa khoûi.
Saùch thuoác Papyrus Medical xuaát hieän khoaûng 1500 ñeán 1450TCN.
Phöông phaùp chöõa: röûa ñöôøng ruoät hoaëc cho noân möûa, phaãu thuaät. Theo Heâroâñoát thì y hoïc Ai Caäp
coå ñaïi ñaõ ñöôïc chia ra thaønh nhieàu chuyeân moân khaùc nhau.
Caùc ngaønh khoa hoïc khaùc cuõng raát phaùt trieån nhö: ñeå khai khoaùng vaø luyeän kim, ngöôøi Ai Caäp coå
ñaïi caàn coù nhöõng kieán thöùc veà hoaù hoïc, vaät lyù, ñòa chaát … Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 13 –
II. VAÊN MINH LÖÔÕNG HAØ COÅ ÑAÏI
1. Khaùi quaùt veà Löôõng Haø coå ñaïi a. Ñòa lyù
+ Löôõng Haø (Meùsopotamie – Hy Laïp) naèm treân löu vöïc hai con soâng lôùn laø Tigre vaø Euphrate.
Ñòa baøn chính cuûa Löôõng Haø nay laø laõnh thoå Iraéc. Baéc laø daõy Acmenia (tieáp giaùp Thoå Nhó Kyø vaø
Acmenia ngaøy nay) vaø laø khôûi nguoàn cuûa hai con soâng. Taây Baéc laø sa maïc Xyri, Taây Nam laø Araäp, Ñoâng
laø Ba Tö (nay laø Iran), Nam laø vònh Ba Tö (Peùc Xích), boán phía ñeàu thoâng thoaùng.
+ Hai con soâng chuyeån moät löôïng phuø sa lôùn. Vaøo thaùng 5, tuyeát tan laøm nöôùc cuûa hai con soâng
daâng cao laøm ngaäp luït caû moät vuøng roäng lôùn, taïo ra moät vuøng ñoàng baèng laán bieån daøi tôùi hôn 200km.
Chính vì vaäy, hai doøng nhaäp laøm moät tröôùc khi ñoå ra vònh Peùc Xích. Ñaát ñai ôû ñaây phì nhieâu, maøu môõ.
Khí haäu noùng aåm laø ñieàu kieän thuaän lôïi cho söï sinh soâi vaø phaùt trieån cuûa caùc loaøi ñoäng thöïc vaät phong phuù.
+ Nguoàn taøi nguyeân khoaùng saûn: phong phuù nhaát laø ñaát seùt ñen vaø daàu moû ôû phía taây. Ñaát seùt laø
moät loaïi nguyeân lieäu phoå bieán trong xaây döïng, kieán truùc vaø laø chaát lieäu ñeå vieát. Ñaù quùy vaø kim loaïi raát hieám. b. Daân cö
Ñaïi boä phaän daân cö Löôõng Haø laø daân nhaäp cö. Coå xöa nhaát laø ngöôøi Xu Me (Sumer) di cö töø
Trung AÙ ñeán vaøo khoaûng thieân nieân kyû IV TCN. Chính hoï laø chuû nhaân cuûa neàn vaên minh Löôõng Haø coå ñaïi.
Töø khoaûng thieân nieân kyû thöù III TCN, ngöôøi AÙcaùt (Akkad – moät boä phaän daân cö thuoäc toäc ngöôøi
Seùmites) töø Xiri ñeán chieám lónh mieàn Trung Löôõng Haø. Cuoái thieân nieân kyû III TCN, ngöôøi Amoârit
(Amorites) töø phöông Taây ñeán Löôõng Haø thaønh laäp quoác gia coå Babilon vaø nhieàu toäc toäc ngöôøi khaùc traøn
vaøo daãn ñeán thaønh phaàn daân cö Löôõng Haø trôû neân raát phöùc taïp. Ngaøy nay, cö daân Löôõng Haø chuû yeáu laø ngöôøi Araäp.
2. Nhöõng thaønh töïu chính cuûa vaên minh Löô(ng Haø
a. Sô löôïc veà lòch söû LöôõngHaø vaø Luaät Hammourabi
Lòch söû Löôõng Haø laø quaù trình ñaáu tranh thoáng nhaát Löôõng Haø.
- Ñaàu thieân nieân kyû III TCN, ngöôøi Xu Me sau moät quaù trình ñònh cö ñaõ xaây döïng neân caùc thaønh
bang ôû mieàn Nam Löôõng Haø nhö Ua, EÂriñu, Lagat, Uruùc, Umma … Ñöùng ñaàu caùc thaønh bang laø Pateâsi,
taäp trung moïi quyeàn löïc trong tay. Döôùi Pateâsi laø moät heä thoáng caän thaàn troâng coi moïi lónh vöïc kinh teá –
xaõ hoäi. Teá baøo xaõ hoäi laø coâng xaõ noâng thoân vaø laø choã döïa cho söï toàn taïi cuûa Nhaø nöôùc.
- Giöõa thieân nieân kyû III TCN, Lagat thoáng nhaát caùc thaønh bang. Ñeán naêm 2300 TCN ngöôøi AÙccaùt
thoáng nhaát Löôõng Haø. Ñeán ñaàu thieân nieân kyû II TCN, quoác gia Coå Babilon cuûa ngöôøi Amoârit ôû mieàn
Trung Löôõng Haø ñaõ taùi thoáng nhaát Löôõng Haø. Chính quyeàn töø trung öông ñeán ñòa phöông khoâng ngöøng
ñöôïc cuûng coá, nhaát laø thôøi vua Hammourabi (1792 – 1750 TCN).
- Sau khi Hammourabi cheát, ngöôøi Hitir töø phöông Baéc traøn xuoáng xaâm löôïc Löôõng Haø vaø ñeán
naêm 739 TCN trôû thaønh moät boä phaän cuûa Atxiri. Naêm 626 TCN, Löôõng Haø ñöôïc khoâi phuïc vôùi teân goïi
môùi laø Taân Babilon. Ñaây laø thôøi kyù phaùt trieån röïc rôõ cuûa vaên minh Löôõng Haø nhöng khaù ngaén nguûi. Naêm Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 14 –
538 TCN, Löôõng Haø bò Ba Tö xaâm löôïc vaø laø moät boä phaän cuûa ñeá quoác Ba Tö. Naêm 328 TCN, Löôõng Haø
phuï thuoäc ñeá quoác Makeâñoânia vaø sau naøy laø La Maõ. Löôõng Haø dieät vong.
- Nhaø nöôùc ôû Löôõng Haø ñöôïc toå chöùc theo cheá ñoä quaân chuû chuyeân cheá vaø ngaøy caøng hoaøn thieän.
- Thôøi Hammourabi, Boä luaät Hammourabi ñöôïc bieân soaïn vaø laø boä luaät coå coøn töông ñoái nguyeân
veïn so vôùi caùc boä luaät coå treân theá giôùi. Boä luaät ñöôïc khaéc treân moät taám ñaù bazan cao 2,25 meùt, ñöôøng
kính ñaùy khoaûng 2 meùt. Maët tröôùc phía treân phieán ñaù khaéc hình thaàn Maët trôøi ngoài treân ngai vaøng ñang
trao cho Hammourabi ñöùng ñoùn Boä luaät trong tö theá nghieâm trang. Taám ñaù naøy ñöôïc lính Phaùp phaùt hieän
vaøo naêm 1902 ôû Elam vaø hieän ñang ñöôïc löu giöõ taïi Baûo taøng Louvre (Phaùp).
Boä Luaät coù 282 ñieàu ñöôïc chia laøm 3 phaàn: môû ñaàu, noäi dung vaø keát luaän goàm nhöõng ñieåm chính sau ñaây:
+ Quy ñònh hình phaït veà caùc toäi vu caùo, troäm cöôùp, gaây thöông tích hay laøm cheát ngöôøi vaø nhöõng
haønh vi gaây roái loaïn traät töï xaõ hoäi.
+ Quy ñònh veà quyeàn lôïi cuûa nhöõng ngöôøi ñoùng goùp nghóa vuï quaân söï, tuø binh hoaëc nhöõng ngöôøi
khoâng hoaøn thaønh nghóa vuï quaân söï.
+ Quy ñònh veà thu saûn phaåm cuûa daân cö nhaát laø ngöôøi canh taùc ruoäng ñaát coâng.
+ Quy ñònh veà vay möôïn.
+ Quy ñònh veà buoân baùn.
+ Quy ñònh veà hoân nhaân, gia ñình vaø thöøa keá taøi saûn.
+ Vaø nhöõng ñieàu khoaûn veà chöõa beänh, thueâ möôùn, phaûn aùnh caùc hoaït ñoäng kinh teá, vaên hoaù, xaõ
hoäi cuûa vöông quoác Coå Babilon. Boä Luaät khoâng nhöõng coù giaù trò cao veà phaùp lyù maø coøn laø nguoàn tö lieäu
quùi, laø boä luaät coå nhaát, hoaøn chænh nhaát cuûa caùc quoác gia Phöông Ñoâng vaø Taây Aù.
b. Trình ñoä kinh teá
Kinh teá Löôõng Haø phaùt trieån khaù sôùm treân cô sôû cuûa moät ñoàng baéng phì nhieâu. Neàn taûng cuûa kinh
teá laø noâng nghieäp. Phöông phaùp duøng boø ñeå keùo caøy, thaâm canh taêng naêng suaát, troàng caùc loaïi caây luùa mì,
ñaïi maïch, caây aên quûa (nho, oâliu), rau xanh vaø phaùt trieån thuyû lôïi (ñaép ñeâ, ñaøo möông).
Chaên nuoâi giöõ vò trí quan troïng, thuû coâng nghieäp phaùt trieån vôùi ngheà ñeät, da, reøn, ñoùng thuyeàn, cheá
taïo coâng cuï saûn xuaát. Thöông maïi phaùt trieån treân quan heä giao löu vôùi caùc nöôùc xung quanh. Nhöng nhìn
chung chæ laø ñeå boå sung cho kinh teá noâng nghieäp laøm chuû ñaïo. Babilon trôû thaønh trung taâm thöông maïi
cho caû Taây AÙ, tieàn teä xuaát hieän nhöng chöa phoå bieán.
Coâng cuï saûn xuaát baèng ñoàng thau xuaát hieän töø thôøi Coå Babilon, löôõi caøy baèng ñoàng thau, caøy coù
laép boä phaän gieo haït, saét xuaát hieän song chöa phoå bieán. c. Tín ngöôõng
Veà töï nhieân: xuaát phaùt töø kinh teá noâng nghieäp laøm neàn taûng cuûa kinh teá, cö daân Löôõng Haø coå ñaïi
cuõng toân thôø caùc vò thaàn töï nhieân , troàng troït chaên nuoâi…
Heä thoáng caùc vò thaàn cuûa cö daân Löôõng Haø coå ñaïi goàm: thaàn Trôøi (Anu), Maët trôøi (Samat), thaàn
Maët traêng (Xin), thaàn Ñaát (Enlin), thaàn Aùi tình (Istaro), , thaàn Bieån (Ea), thaàn sao Moäc (Maùcñuùc) … Samat Xin Anu Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 15 –
Enlin Ea Maùc Ñuùc (Mardouk)
Moãi vò thaàn coù moät chöùc naêng cuï theå gaén boù gaàn guõi vôùi cuoäc soáng cuûa con ngöôøi. Thaàn bieån (Ea)
daïy cho con ngöôøi caùc ngheà thuû coâng, ngheä thuaät, khoa hoïc, thaàn Samat troâng coi veà luaät phaùp vaø baûo hoä caùc nhaø vua.
Nhieàu ñeàn thôø ñöôïc xaây döïng vôùi nhieàu nghi leã phöùc taïp theo chu kyø cuûa noâng nghieäp.
Veà con ngöôøi: ngöôøi Löôõng Haø coå ñaïi quan nieäm raèng co ngöôøi coù hai phaàn theå xaùc vaø linh hoàn.
Nhöng quan nieäm cuûa hoï khaùc vôùi cö daân Ai Caäp coå ñaïi ôû choã, hoï cho raèng linh hoàn baát töû trong moät theá
giôùi rieâng bieät. Töø ñoù, ngöôøi Löôõng Haø thöôøng mai taùng baèng phöông phaùp tuyø taùng (choân theo ngöôøi
cheát ñoà duøng caù nhaân).
d. Chöõ vieát
Chöõ vieát Löôõng Haø coå ñaïi do ngöôøi Xume saùng taïo ra ngay töø cuoái thieân nieân kyû thöù IV (thôøi kyø
thaønh bang). Cuõng nhö ngöôøi Ai caäp coå ñaïi, chöõ vieát cuûa cö daân Löôõng Haø coå ñaïi laø chöõ töôïng hình. Tuy
nhieân, ngöôøi Löôõng Haø coå ñaïi laïi khoâng ngöøng caûi tieán chöõ vieát töø toaøn boä ñeán boä phaän tieâu bieåu cho ñôn
giaûn. Ví duï muoán vieát chöõ trôøi thì chæ caàn veõ moät ngoâi sao, muoán vieát chöõ boø chæ caàn veõ hình tam giaùc
chuùc xuoáng vôùi hai caùi que caém cheùo beân treân nhö hình caùi ñaàu boø. Neáu chöõ vieát bieån yù (khaùi nieäm +
ñoäng taùc) thì cuõng chæ caàn veõ caùc haønh ñoäng tieâu bieåu nhö: chöõ khoù veõ con maét + nöôùc, ñeû (chim + tröùng),
boø röøng ( boø + nuùi), hình ngöôøi caøy = caøy + ngöôøi, caøy + goã = caùi caøy.
AÂm tieát: muoán vieát aâm xum thì veõ boù haønh, baøn chaân + NA = ñi, baøn chaân + BA = ñöùng.
Chöõ haøi thanh bieåu ñaït nhieàu töø: giôùi töø + phoù töø. Qua moät quaù trình ñôn giaûn hoaù, chöõ töôïng
hình giaûm xuoáng töø 2000 chöõ ñeán 600 chöõ.
Chaát lieäu duøng ñeå vieát laø ñaát seùt öôùt, buùt vieát laø que voùt nhoïn. Sau khi vieát xong thì phôi khoâ.
Chính vì chaát lieäu ñaëc bieät naøy, ôû Löôõng Haø xuaát hieän moät loaïi chöõ maø caùc nhaø nghieân cöùu goïi laø chöõ
hình neâm. Ñôn giaûn laø khi vieát treân ñaát seùt öôùt baèng que voùt nhoïn thì khi aán vaøo coù neùt to, khi vieát xong
moät chöõ ruùt ra thì neùt nhoû = hình neâm = tieát hình.
Toång soá chöõ tieát hình (neâm) coù khoaûng 600 chöõ nhöng thöôøng duøng 300 chöõ (moãi chöõ nhieàu
nghóa). Veà sau ngöôøi Pheânixi caûi tieán thaønh chöõ caùi goàm 29 chöõ, ôû mieàn Nam thì döïa vaøo chöõ Ai Caäp =
chöõ caùi goàm 22 chöõ phoå bieán hôn, laø cô sôû cho chöõ Hy Laïp, Latinh. Hai chöõ caùi ñaàu tieân laø Aleph ( con
boø) vaø Beth ( caùi nhaø ) vaàn chöõ caùi Hy Laïp goïi laø Alphabet.
Lòch söû phaùt hieïân vaø giaûi maõ: Ôû Ninivô kinh ñoâ Atxiri ñaõ phaùt hieän ñöôïc 20.000 taám ñaát seùt. Töø
cuoái theá kyû XVIII, Cacxten Nibua – hoïc giaû ngöôøi Ñan Maïch ñaõ nghieân cöùu caùch ñoïc chöõ tieát hình treân
moät baûn minh vaên do moät thöông nhaân YÙ ñöa töø Ba Tö veà chaâu Aâu nhöng khoâng thaønh coâng. Naêm 1802
Groâteâphen ( Grotefend – ngöôøi Ñöùc) ñaõ ñoïc ñöôïc hai ñoaïn minh vaên baèng caùch tra teân caùc hoaøng ñeá Ba
Tö. Trong toång soá 12 chöõ oâng ñaõ dòch thì coù 9 chöõ hoaøn toaøn chính xaùc. Naêm 1857, cuøng moät luùc, boán hoïc
giaû ôû chaâu Aâu ñoàng thôøi giaûi maõ ñöôïc chöõ vieát Löôõng Haø coå ñaïi, khai sinh moân Atxiri hoïc. Nhöõng thaønh
töïu cuûa vaên minh Löôõng Haø laàn löôït ñöôïc bieát ñeán. e. Vaên hoïc
Vaên hoïc Löôõng Haø goàm hai theå loaïi: vaên hoïc daân gian truyeàn mieäng vaø thô ca. Noäi dung phaûn aùnh
tín ngöôõng, ñôøi soáng thöôøng ngaøy cuûa ngöôøi lao ñoäng. Ñieån hình laø : Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 16 –
- Enuma Elit ca ngôïi söï saùng taïo vuõ truï. Vuõ truï laø moät khoái hoãn mang sinh ra con ngöôøi vaø vaïn vaät.
- Gingamet laø moät boä söû thi ca ngôïi tinh thaàn anh duõng cuûa Gingamet vaø Enkiñu dieät tröø thuù döõ,
quaùi vaät, baûo veä cuoäc soáng yeân laønh cuûa ngöôøi daân.
Ngoaøi ra coøn coù nhieàu taùc phaåm vaên hoïc khaùc maø noäi dung cuûa nhöõng töù h
t ô, taùc phaåm phaûn aùnh
moái quan heä giöõa con ngöôøi vôùi con ngöôøi vaø vôùi töï nhieân.
f. Kieán truùc vaø ñieâu khaéc.
Thaønh töïu chuû yeáu chuû kieán truùc Löôõng Haø chuû yeáu laø thaùp, ñeàn mieáu, cung ñieän, thaønh quaùch,
vöôøn hoa. Noåi baät vaø ñöôïc coi laø moät trong baûy kyø quan theá giôùi coå ñaïi laø vöôøn treo Babilon. Vöôøn treo
ñaët trong moät khuoân vieân hình vuoâng, caáu truùc kieåu doác baäc, caùc taàng hieân choàng xeáp leân nhau taïo thaønh
moät coâng trình cao tôùi 77 m coù boán taàng, moãi taàng laø moät vöôøn caây. Maët baèng nhöõng taàng ñöôïc laùt baèng
nhöõng phieán ñaù to raát khít, lôùp treân laø gaïch, treân laø moät lôùp coùi moûng, ñoå ñaát leân treân ñeå troàng caây. Raát
nhieàu caây quaû vaø hoa ñöôïc mang töø nhieàu vuøng ñaát veà troáng ôû vöôøng treo. Vöôøn treo nhö moät laüng hoa
khoång loà nhieàu taàng, ñuû moïi maøu saéc ñeå cho hoaøng haäu xöù Meâñi thöôûng ngoaïn.
Thaønh Babilon cuõng laø moät coâng trình kieán truùc kyø vó, ñoäc ñaùo cuûa Löôõng Haø coå ñaïi. Theo
Heâroâñoát, thaønh ñöôïc xaây vaøo thôøi Taân Babilon coù chu vi 90km, töôøng daøy 50m, cao 100m vôùi 150 thaùp
canh vaø 100 coång. Theo keát quaû khai quaät khaøo coå hoïc, thaønh Babilon coù chu vi 16km, töôøng baèng gaïch
daøy 8,5m, cao 30m, 7 coång baèng ñoàng vöõng chaéc coù trang trí baèng phuø ñieâu, töôïng raát tæ mæ.
Trong soá raát nhieàu ñeàn thôø ôû Babilon, lôùn nhaát laø ñeàn thôø Thaàn Maùc Ñuùc. Ñeàn ñöôïc xaây döïng treân
moät khuoân vieân coù kích thöôùc 550 x 450m, beân caïnh laø thaùp Babel. Thaùp coù chu vi ñaùy laø 91m, cao 90m
goàm 7 taàng choàng leân nhau. Taàng treân cuøng laø moät chieác giöôøng loäng laãy vaø moät caùi baøn baèng vaøng.
Trong thaùp laø moät böùc töôïng thaàn Maùc Ñuùc naëng tôùi 24taán (theo Heâroâñoát).
Ngoaøi ra, ôû Löôõng Haø coå ñaïi, nhieàu coâng trình kieán truùc vaø ñieâu khaéc raát phong phuù maø hieän nay
coøn löu giöõ trong vieän Baûo taøng I Raéc vaø caùc vieän baûo taøng treân theá giôùi.
g. Thaønh töïu khoa hoïc töï nhieân
- Toaùn hoïc : do nhu caàu ño d9aïc dieän tích ñaát ñai… daãn ñeán vieäc phaùt minh ra pheùp tính dieän tích
caùc hình. Ngöôøi Löôõng Haø coå ñaïi laáy soá 5 laøm soá trung gian ñeå ñeám. Neáu caàn ñeám cao hôn thì ngöôøi ta
theâm vaøo sau soá 5. Hoï duøng cô soá 60 ( nay ñöôïc duøng laøm ñôn vò thôøi gian), pheùp khai caên, laáy voøng troøn
ñeå chæ ñoä. Duøng soá JI = 3 ñeå tính dieän tích, chu vi hình troøn, caïnh huyeàn cuûa tam giaùc vuoâng. Nhìn chung,
cö daân Löôõng Haø coå ñaïi ñaõ bieát tính toaùn caùc pheùp tính thoâng thöôøng veà soá hoïc, ñaïi soá hoïc, hình hoïc vaø löôïng giaùc.
- Thieân vaên hoïc: khaùm phaù 5 haønh tinh : Kim, Moäc, Thuûy, Hoaû, Haûi vöông tinh. Bieát gaàn ñuùng
quõy ñaïo cuûa caùc haønh tinh, hình töôïng sao choåi, sao baêng, nhaät thöïc, nguyeät thöïc, ñoäng ñaát… Laäp heä thoáng
lòch theo 12 thaùng. Cöù moät thaùng ñuû moät thaùng thieáu. Moãi thaùng chia laøm 4 tuaàn, moãi tuaàn coù 7 ngaøy vaø
moãi ngaøy coù moät vì tinh tuù laøm chuû: Chuû Nhaät laø Maët Trôøi, thöù Hai laø Maët Traêng, thöù Ba laø Sao Hoaû, thöù
Tö laø Sao Thuyû, thöù Naêm laø Sao moäc, thöù Saùu laø Sao Kim, thöù Baûy laø Sao Thoå. Caùch goïi teân caùc ngaøy
trong tuaàn nhö vaäy cuûa cö daân Löôõng Haø coå ñaïi ñöôïc ngöôøi chaâu Aâu tieáp thu vaø söû duïng cho tôùi ngaøy nay.
Moät naêm coù 354 ngaøy, vaø ñaët theâm thaùng nhuaän (thôøi Taân Babilon cöù 8 naêm nhuaän 3 laàn, sau ñoåi thaønh
27 naêm nhuaän 10 laàn). Ñaây laø pheùp laøm lòch theo maët traêng phoå bieán ôû phöông Ñoâng. Hoï cuõng bieát duøng
aùnh naéng maët trôøi ñeå tính thôøi gian töông töï nhö ngöôøi Ai Caäp coå ñaïi. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 17 –
- Yhoïc: chöõa nhieàu beänh veà tieâu hoaù, hoâ haáp, thaàn kinh, ñau maét vaø chia thaønh nhieàu ngaønh nhö
noäi khoa, ngoaïi khoa, giaûi phaãu. Ñaëc bieät la khai thaùc nhöõng loaïi döôïc lieäu quùi laáy töø thieân nhieân, ñoäng
vaät vaø khoaùng vaät. Yeáu toá tín ngöôõng vaãn ngöï trò trong y hoïc. Vò thaàn baûo hoä cuûa Y hoïc Löôõng Haø laø
Nilghidziña maø vaät töôïng tröng cuûa thaàn laø con raéng quaán quanh caùi gaäy, chính laø bieåu töôïng cuûa y hoïc
ngaøy nay. Khoâng ñöôïc chöõa beänh vaøo caùc ngaøy ñaàu hoaëc cuoái tuaàn, thaùng laø caùc ngaøy 7,14,21,28,29.
III. VAÊN MINH A RAÄP. 1. Khaùi quaùt. a. Ñòa lyù.
A Raäp laø moät baùn ñaûo lôùn nhaát theá giôùi naèm ôû Taây AÙ (lôùn hôn ¼ chaâu Aâu). Baùn ñaûo naèm ôû vò trí
baûn leà cuûa ba chaâu: AÙ, Phi, Aâu. Baùn ñaûo naèm giöõa Bieån Ñoû (Taây) vaø Vònh Ba Tö (Ñoâng vaø Ñoâng Baéc)
+ Vuøng Taây Nam, hieän nay laø Yeâmen coù nguoàn nöôùc phong phuù, ñaát ñai coù theå troàng troït ñöôïc vaø
naèm treân ñöôøng thöông maïi Taây AÙ – Ñoâng Baéc Phi neân thöông maïi khaù phaùt trieån. Khoaûng töø theá kyû X –
VI TCN ñaõ xuaát hieän nhieàu Nhaø nöôùc coå ñaïi.
+ Phía Taây laø vuøng Hegiadô (Hejaz) doïc theo Bieån Ñoû gaàn vôùi con ñöôøng thöông maïi Ñoâng Taây
(Bieån Ñoû ñeán Ñòa Trung Haûi) neân khaù phaùt trieån, trong ñoù coù 2 thaønh phoá quan troïng laø Meùcca vaø Yatôríp.
+ Vuøng phía Baéc doïc theo bôø Ñoâng Ñòa Trung Haûi töø Palextin ñeán Libaêng, Xiri ñeán Löôõng Haø
(Iraéc) cuõng töøng coù moät giai ñoaïn khaù phaùt trieån vôùi Nhaø nöôùc cuûa ngöôøi Do Thaùi (khoaûng thieân nieân kyû thöù II TCN).
Ngoaøi ra, phaàn lôùn baùn ñaûo A Raäp laø vuøng sa maïc vaø ñoàng coû nhö: Rupankhali, Nephut. Buø laïi vôùi
ñieàu kieän töï nhieân hoang caèn, Baùn ñaûo A Raäp laø ñaàu moái cuûa caùc con ñöôøng thöông maïi nhö: con ñöôøng
Tô luïa (töø Trung Quoác qua Aán Ñoä ñeán Taây AÙ, Baéc Phi vaø chaâu AÂu), con ñöôøng Höông lieäu (töø Ñoâng Nam
AÙ qua Aán Ñoä Döông ñeán Vònh Ba Tö sang chaâu Aâu) vaø con ñöôøng vaän chuyeån saûn vaät cuûa chaâu Aâu nhö
luùa mì, da, loâng thuù… töø Kröm ñeán Haéc Haûi.
+ Taøi nguyeân khoaùng saûn raát ngheøo naøn trong thôøi kyø coå trung ñaïi nhöng nôi ñaây coù tröõ löôïng daàu
moû raát doài daøo vaø laø nôi tranh chaáp quyeát lieät cuûa caùc cöôøng quoác coâng nghieäp trong thôøi kyø caän hieän ñaïi. b. Daân cö.
Ña soá laø ngöôøi A Raäp ñaõ töøng sinh soáng töø khaù laâu ñôøi treân baùn ñaûo A Raäp. Trong thôøi kyø vaên
minh A Raäp, caùc daân toäc xung quanh ñaõ bò ngöôøi A Raäp thoáng trò vaø loâi cuoán vaøo vaên minh Hoài giaùo.
2. Nhöõng thaønh töïu chính cuûa vaên minh A Raäp
a. Sô löôïc veà lòch söû A Raäp
- Nhaø nöôùc A Raäp thaønh laäp gaén lieàn vôùi quaù trình thaønh laäp ñaïo Hoài (Ixlam = thuaän theo). Ngöôøi
saùng laäp ra Ñaïo Hoài laø Moâhameùt (570 – 632). OÂng xuaát thaân töø moät gia ñình ôû Maéc Ca. Thuôû nhoû oâng ñi
chaên cöøu vaø laø ngöôøi daãn ñöôøng cho caùc ñoäi thöông nhaân qua sa maïc Neâphut. Do laøm coâng vieäc ñoù neân
luùc ñaàu oâng chòu aûnh höôûng cuûa Ñaïo Kitoâ vaø Ñaïo Do Thaùi (nhôø vaäy Ñaïo Hoài tieáp nhaän giaùo lyù caû hai toân
giaùo lôùn naøy). Ñaïo Hoài thôø Chuùa Trôøi (Ala) vaø nhöõng neùt rieâng. Naêm 610, oâng baét ñaàu truyeàn baù ñaïo Hoài Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 18 –
(… moät ñeâm oâng mô coù moät vò thaàn ñeán baûo ñoïc nhöõng haøng kyù hieäu chi chít treân moät taám vaûi (ñoù chính laø
tö töôûng cuûa Thaùnh Ala nhaäp vaøo Moâhameùt vaø oâng trôû thaønh nhaø tieân tri).
Trong quaù trình truyeàn baù tö töôûng, oâng gaëp phaûi söï thuø ñòch cuûa caùc quyù toäc boä laïc ôû Meùcca maø
trung taâm laø boä laïc Coâreâsit (Coreischite) voán thôø ña thaàn neân oâng chaïy leân Yatôrip. Töø ñoù thaønh phoá naøy
ñöôïc ñoåi teân laø Medina (thaønh phoá cuûa nhaø tieân tri). Ngaøy 20/9/622 (ngaøy Moâhameùt tôùi Yatôrip) ñöôïc coi
laø ngaøy ñaàu tieân cuûa kyû nguyeân Hoài giaùo (lòch Hoài giaùo baét ñaàu töø ngaøy naøy).
Naêm 624, treân cô sôû moät löïc löôïng chính trò keát hôïp vôùi toân giaùo ñaõ taäp trung taïi ñaây, Moâhameùt ñaõ
ñaùnh baïi caùc cuoäc taán coâng cuûa caùc boä laïc khaùc vaø baét ñaàu tieán ñaùnh Meùcca.
Chieán tranh giöõa 12 boä laïc xung quanh vaø Meâdira ñaõ lieân tuïc dieãn ra, ñeán naêm 627 thì hai beân kyù
hieäp ñònh ñình chieán 10 naêm. Naêm 629, Moâhamet daãn 2000 tín ñoà ñi thaêm Meùcca. Ñoaøn ngöôøi ñi voøng
quanh ngoâi ñeàn Caaba. Naêm 630, Moâhamet daãn 10.000 tín ñoà chieám Meùcca thoáng nhaát baùn ñaûo trong söï
phuøc tuøng cuûa caùc boä laïc A Raäp treân baùn ñaûo. Moâhamet trôû thaønh ngöôøi ñöùng ñaàu Nhaø nöôùc A Raäp vaø toân giaùo.
Naêm 632 Moâhamet cheát, nhöõng ngöôøi keá tuïc oâng ñöôïc goïi laø Calipha (ngöôøi keá thöøa cuûa nhaø tieân
tri). A Raäp laàn löôït chinh phuïc Xiri naêm 636, Palextin naêm 638, Ai Caäp naêm 642, Ba Tö naêm 651. Töø
naêm 632 ñeán naêm 661, caùc Calipha do baàu cöû maø leân noái ngoâi. Töø naêm 661 ñeán sau naøy thì laø cha truyeàn
con noái. Caùc Calipha tieáp tuïc chinh phuïc caùc vuøng khaùc cuûa chaâu Phi, chaâu Aâu ñeán chaâu AÙ taïo thaønh moät
ñeá quoác A Raäp roäng lôùn naèm vaét ngang 3 chaâu luïc. Phía Ñoâng ñeán Aán Ñoä, Taây ñeán Ñaïi Taây Döông. Ñeán
theá kyû X, A Raäp baét ñaàu bò suy yeáu . Naêm 1258, A Raäp bò ñeá quoác Moâng Coå tieâu dieät.
b.Ñaïo Hoài (Ixlam).
Giaùo lyù: chæ coù moät vò thaàn duy nhaát laø Ala vaø moät söù giaû cuûa ngöôøi laø Moâhameùt. Trôøi ñaát moïi vaät do Ala saùng taïo ra.
Ala toûa khaép moïi nôi, moïi luùc khoâng gì theå hieän ñöôïc vì vaäy giaùo ñöôøng Ñaïo Hoài khoâng coù töôïng
thaùnh maø chæ coù chöõ A raäp, thôø phieán ñaù ñen ôû Caaba (khaùc haún caùc toân giaùo khaùc), Ixlam (thuaän theo,
tuaân thuû lôøi daïy cuûa Ala, phuïc tuøng yù muoán cuûa Ala), Kinh Coâran laø boä kinh thaùnh duy nhaát cuûa Ñaïo
Hoài. Boä kinh ghi cheùp lôøi daïy cuûa Nhaø Tieân tri Moâhamet cho caùc tín ñoà, saép xeáp theo thöù töï daøi tröôùc
ngaén sau. Boä kinh toång hôïp nhieàu ñieàu chaét loïc töø Ñaïo Do Thaùi (1200 TCN – Palextin – thaàn Jeâhoâva –
Kinh Cöïu öôùc), Kitoâ (ñaàu Coâng nguyeân, tieáp nhaän nhieàu ñieàu töø Ñaïo Do Thaùi vaø phaùt trieån theâm thaønh Kinh Taân öôùc).
4 nghóa vuï thieâng lieâng maø tín ñoà Hoài giaùo phaûi thöïc hieän :
- Moãi ngaøy phaûi ñoïc lôøi caàu nguyeän 5 laàn, taém röûa tröôùc khi caàu nguyeän.
- Trong cuoäc ñôøi phaûi coù moät laàn haønh höông veà thaùnh thaát Caaba ôû Meùcca.
- Nhòn aên moãi naêm 1 thaùng – thaùng Ramadan (thieâng lieâng) vaøo luùc coù maët trôøi.
- Boá thí cho ngöôøi ngheøo.
Ngoaøi ra coøn coù moät soá quy ñònh nhö khoâng ñöôïc uoáng röôïu, kieâng thòt lôïn (heo), chaáp nhaän cheá
ñoä ña theâ nhöng khoâng ñöôïc quaù boán vôï (tröø Ñaáng Tieân tri coù quyeàn laáy 10 vôï). Ngöôøi phuï nöõ hoaøn toaøn phuï thuoäc vaøo choàng. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 19 –
Ñaëc bieät, Ñaïo Hoài luoân luoân ñoäng vieân tín ñoà chieán ñaáu tieâu dieät nhöõng keû ngoaïi ñaïo, ñöôïc coi laø
boån phaän thieâng lieâng vôùi Chuùa Ala. Kinh Coâran ñaõ noùi roõ: Thieân ñaøng ôû phía tröôùc, ñòa nguïc ôû sau löng
caùc ngöôi … cho neân quaân ñoäi A Raäp goàm nhöõng ngöôøi suøng tín, coù kyû luaät nghieâm, soáng kham khoå, saün saøng töû vì ñaïo.
Ngaøy nay, treân theá giôùi coù ñeán hôn moät tyû tín ñoà Hoài giaùo. Nhieàu nöôùc coi Ñaïo Hoài laø quoác giaùo.
c. Vaên hoïc ngheä thuaät. * Vaên hoïc:
- Kinh Coâran hay Kuran hoaëc Quran laø tuïng nieäm hay truyeàn giaûng ngoaøi yù nghóa laø moät boä thaùnh
kinh, laø chuaån möïc tinh thaàn, ñaïo ñöùc, luaân lyù cuûa caùc tín ñoà Hoài giaùo, laø boä “Hieán phaùp vónh cöûu” coøn laø
moät taùc phaåm vaên hoïc raát coù giaù trò. Boä Kinh goàm 30 quyeån, 114 chöông, 6236 tieát chia laøm hai phaàn
+ Moâhamet töø Meùcca ñeán Meâñina goàm 81 chöông, 4780 tieát töùc laø xaáp xæ 2/3 boä kinh.
+ Moâhamet töø Meâdina ñeán 632 goàm 23 chöông, 1456 tieát.
Boä kinh vieän daãn nhieàu trueän thaàn thoaïi, trueàn thuyeát, chuyeän lòch söû, caùch ngoân, ngaïn ngöõ cuûa
Ñaïo Do Thaùi, Kitoâ vaø ngöôøi A Raäp coå ñaïi. Do ñoù, Kinh Coâran ñaõ aûnh höôûng saâu saéc ñeán ngoân ngöõ, vaên
hoïc vaø toaøn boä neàn vaên hoaù Hoài giaùo. Boä kinh trôû thaønh moät ñeà taøi voâ haïn vaø laø nguoàn caûm höùng saùng taùc cuûa caùc thi só A Raäp. - Thô vaø truyeän
+ Töø theá kyû VII veà tröôùc, thô ca A Raäp chuû yeáu laø truyeàn mieäng vì chöa coù chöõ vieát.
+ Töø theá kyû VII veà sau thì baèng chöõ vieát theå hieän tinh thaàn laïc quan, yeâu ñôøi, ca ngôïi chieán coâng, tình yeâu…
Nhaø thô Abutammam saùng taùc hai taäp cuûa taùc phaåm Anh duõng ca; Nhaø thô Abulô Pharagiô saùng
taùc 20 cuoán thi ca taäp; vaø nhieàu nhaø thô khaùc nhö nhaø thô Abunavat, Abulô Alamaari (Muø…)
+ Truyeän: Nghìn leû moät ñeâm ( X – XII ) laø moät taùc phaåm vaên hoïc xuaát saéc cuûa cö daân A Raäp. Taùc
phaåm naøy coù xuaát xöù töø taùc phaåm Moät nghìn caâu chuyeän cuûa Ba Tö, boå sung baèng caùc truyeän thaàn thoaïi
cuûa Aán Ñoä, Ai Caäp, Hy Laïp…. Naêm 1700 Aêngtoan Galaêng ( Antoine Galland – Phaùp) tieáp nhaän töø moät
ngöôøi Xiri. Naêm 1704, taùc phaåm ñöôïc dòch ra tieáng Phaùp vaø sau ñoù ñöôïc dòch ra caùc thöù tieáng treân theá giôùi.
Taùc phaåm Nghìn leû moät ñeâm theå hieän trí töôûng töôïng phong phuù cuûa cö daân A Raäp, ñoàng thôøi laøm
noåi leân cuoäc soáng xaõ hoäi cuûa cö daân trong ñeá quoác A Raäp. * Ngheä thuaät:
Luùc ñaàu bò caám ñoaùn (do söï khaéc nghieät cuûa giaùo lyù Ñaïo Hoài), nhöng caøng veà sau ngheä thuaät A
Raäp caøng phaùt trieån do ngöôøi A Raäp hoïc taäp ngheä thuaät Aicaäp, Löôõng Haø, Ba tö, Aán Ñoä, Hy Laïp, La Maõ…
Neàn ngheä thuaät A Raäp laø söï theå hieän phong caùch ngheä thuaät cuûa caùc neàn vaên minh coå ñaïi:
+ Ba Tö vôùi caây coät maûnh khaûmh, voøng cung nhoïn, hình moùng ngöïa.
+ Bizantium vôùi xaây voøm troøn Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 20 –
Töø söï keá thöøa tinh hoa cuûa caùc neàn ngheä thuaät khaùc, nhieàu coâng trình ngheä thuaät cuûa A Raäp co söï
uy nghi, röïc rôõ theå hieän trong giaùo ñöôøng Hoài giaùo raát röïc rôõ, chaïm troå, nhuõ kim, voøi phun…
Ví duï: thôøi Omayat ñaõ xaây cung ñieän goàm 360 phoøng, trong ñoù coù 1 thö vieän goàm 2 phoøng ñoïc saùch.
Thaùnh thaát Hoài giaùo hình vuoâng, maùi troøn, tröôùc coù hoà vaø saân vuoâng.
Trong Thaùnh thaát coù khaùn thôø, gioùng ñaøn, giaù ñaët kinh.
Hoïa syõ ñöôïc coi laø thaáp keùm nhöng ngöôøi vieát chöõ laïi raát ñöôïc coi troïng, aâm nhaïc ngaøy caøng phaùt trieån.
d.Khoa hoïc töï nhieân.
Nhôø hoïc taäp caùc thaønh töïu vaên minh khaùc neân khoa hoïc töï nhieân cuûa A Raäp khaù phaùt trieån. Naêm
830, vöông trieàu Abaùt xaây döïng moät trung taâm khoa hoïc goàm vieän khoa hoïc, ñaøi thieân vaên, thö vieän.
Nhieàu coâng trình vaên hoïc, khoa hoïc nöôùc ngoaøi ñaõ ñöôïc caùc dòch giaû A Raäp dòch sang tieáng A Raäp ñeå nghieân cöùu.
- Toaùn hoïc: phaùt trieån caùc moân ñaïi soá hoïc, löôïng giaùc hoïc, hình hoïc vaø hoaøn thieän heä thoáng chöõ soá
nhaát laø soá 0. Naêm 976 Moâhameùt I Bôn Amaùt noùi, neáu khoâng coù soá naøo xuaát hieän ôû haøng chuïc thì phaûi
duøng moät hình troøn nhoû thay vaøo giöõa haøng goïi laø sifr nghóa laø troáng khoâng, tieáng Latinh ñoåi laø zephyrum,
ngöôøi YÙ goïi laø Zero. Thöïc ra, chöõ soá 0 ñaõ do ngöôøi Aán Ñoä phaùt minh vaøo khoaûng töø theá kyû thöù III TCN.
- Thieân vaên hoïc: ban ñaàu, ngöôøi A Raäp cho raèng Traùi Ñaát hình troøn. Sau ñoù, hoï möôøng töôïng veà
moät Traùi Ñaát hình caàu. Albiruni (X - XI) cho raèng moïi vaät ñeàu bò huùt veà trung taâm Traùi Ñaát vaø cho raèng
Traùi Ñaát moãi ngaøy töï quay xung quanh noù moät voøng vaø moãi naêm quay quanh Maët Trôøi moät voøng vaø
ngöôïc laïi vôùi Maët Trôøi cuõng theá ñeàu ñuùng. Maëc duø quan nieäm naøy khoâng chính xaùc nhöng vaãn laø moät
böôùc ñoät phaùveà vuõ truï luaän maø maõi ñeán theá kyû XV, ngöôøi chaâu Aâu môùi khaùm phaù ra.
Theá kyû XI, ngöôøi A Raäp ñaõ laøm ñöôïc moät thieân caàu baèng ñoàng thau ñöôøng kính 209mm treân coù 47
choøm sao vôùi 1015 ngoâi sao.
- Ñòa lyù hoïc: treân cô sôû hieåu bieát veà hình thuø cuûa Traùi Ñaát vaø ñi nhieàu nôi, ngöôøi A Raäp ñaõ tính
ñöôïc 10 cuûa traùi ñaát laø 90 km ñeå tính ra chu vi Traùi Ñaát baèng 35.000km. Moät soá taùc phaåm veà ñòa lyù ñaõ moâ
taû veà Trung Quoác, Aán Ñoä, Srilanca … Taùc phaåm “Ñòa chí ñeá quoác Hoài giaùo” cuûa Moâhamet Al Mucadax,
“Saùch cuûa Roâgieâ” cuûa cuûa Iñrixi ñaõ moâ taû Traùi Ñaát coù 7 mieàn khí haäu, moãi mieàn baèng 10 phaàn, moãi phaàn
ñöôïc moâ taû baèng baûn ñoà töông ñoái chính xaùc.
- Vaät lyù hoïc: “Saùch quang hoïc” cuûa Al Haitôham (965 -?) noùi veà thuûy tinh theå vaø khuùc xaï aùnh saùng
laøm cho Maët Trôøi, Maët Traêng khi ôû gaàn chaân trôøi lôùn hôn, nhìn thaáy tia saùng Maët Trôøi khi Maët Trôøi xuoáng
döôùi 190. Oâng coøn tính ñöôïc ñoä daøy khí quyeàn laø 15km vaø taùc ñoäng cuûa aùnh saùng treân caùc göông loài, loõm
vaø thaáu kính hoäi tuï ñeå caùc nhaø vaät lyù hoïc chaâu Aâu cheá taïo ra kính hieån vi vaø kính vieãn voïng.
- Hoùa hoïc: ngöôøi A raäp ñaõ cheá taïo ra noài caát (Al – Ambik) tieáng Phaùp laø Alambic. Nhieàu chaát hoùa
hoïc ñöôïc phaân tích, phaân bieät ñöôïc Bazô, Axít, nhieàu loaïi thuoác. Hoï cuõng töôûng t ô
ö ïng raèng kim loaïi naøy
coù theå thaønh kim loaïi khaùc nhôø chaát xuùc taùc.
- Sinh vaät hoïc: ngöôøi ñaàu tieân neâu leân thuyeát tieán hoùa laø Otman Am an Giahip. Oâng soáng vaøo
khoaûng theá kyû IX. Noäi dung thuyeát tieán hoaù cuûa oâng coøn khaù sô saøi khi cho raèng: quaù trình tieán hoaù theo
thöù töï töø khoaùng vaät, thöïc vaät, ñoäng vaät, ngöôøi. Trong lónh vöïc thöïc vaät hoïc, ngöôøi A Raäp ñaõ phaùt minh ra Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 21 –
caùc phöông phaùp gheùp caây, taïo gioáng môùi… Tieâu bieåu cho caùc nhaø thöïc vaät hoïc laø laø Baita vôùi “Saùch thöïc
vaät hoïc”, Avan vôùi “Saùch cuûa noâng daân” höôùng daãn caùch troàng 585 loaïi caây vôùi 50 gioáng aên quaû…
- Y hoïc: caùc thaày thuoác A Raäp bieát raát nhieàu phöông phaùp chöõa beänh noäi, ngoaïi khoa. Sôû dó coù
ñöôïc thaønh töïu naøy laø vì A Raäp raát chuù yù ñeán vaán ñeà chaêm soùc vaø baûo veä söùc khoeû con ngöôøi. Maët khaùc,
A raäp hoïc taäp ñöôïc raát nhieàu thaønh töïu veà khoa hoïc treân theá giôùi. Nhieàu taùc phaåm y hoïc ra ñôøi: “10 khaùi
luaän veà maét” cuûa Isac, “Beänh ñaäu muøa vaø beänh soùi” cuûa Radi, “Tieâu chuaån y hoïc” cuûa Xina … Caùc
Calipha A Raäp cuõng ñaõ laäp nhieàu beänh vieän. Neàn y hoïc A Raäp ñöùng ñaàu theá giôùi ñöông thôøi.
- Giaùo duïc: neàn giaùo duïc A Raäp vaøo loaïi hoaøn chæng vaø hieän ñaïi nhaát theá giôùi thôøi baáy giôø. Heä
thoáng giaùo duïc cuûa ñeá quoác goàm ba caáp hoïc laø tieåu hoïc, trung hoïc vaø ñaïi hoïc. Khi 6 tuoåi thì ñeán tröôøng
tieåu hoïc ñeå hoïc veà Kinh Coâran vôùi noäi dung taäp ñoïc, taäp vieát. Ñeán baäc trung hoïc thì noäi dung chöông
trình ñaõ cao hôn vôùi caùc moân nhö toaùn hoïc, vaên hoïc, ngoân ngöõ, ngöõ phaùp, thieân vaên, ngöõ phaùp … ÔÛ baäc
ñaïi hoïc coù ba trung taâm laø Batña, Cairoâ (Ai Caäp), Cooùcñoâba (Taây Ban Nha).
+ Ñaïi hoïc Cairoâ: thaønh laäp naêm 988, ban ñaàu chæ laø moät lôùp nhoû trong thaùnh thaát Hoài giaùo vôùi 35
sinh vieân. Sau ñoù, lôùp hoïc thu huùt sinh vieân töø moïi mieàn cuûa ñeá quoác ñeán hoïc. Soá sinh vieân leân ñeán
10.000 ngöôøi. Sinh vieân ñöôïc caáp hoïc boång do Vua chuùa, quan laïi, nhaø haûo taâm taøi trôï. Giaùo sö goàm hôn
300 ngöôøi giaûng daïy nhieàu moân khaùc nhau.
Nhieàu thö vieän daønh ñeå ñoïc saùch. Ñeán ñaàu theá kyû XIII, ngöôøi Araäp hoïc ñöôïc caùch laøm giaáy cuûa
Trung Quoác neân coù nhieàu saùch ñöôïc xuaát baûn. Treân toaøn ñeá quoác coù tôùi hôn 100 hieäu saùch, 36 thö vieän
coâng coäng, giaáy cung caáp mieãn phí cho sinh vieân ñeán hoïc taäp.
Nhieàu taùc phaåm coù giaù trò ñöôïc dòch ra tieáng A Raäp, A Raäp trôû thaønh trung gian truyeàn baù caùc phaùt
minh Trung Quoác nhö laøm giaáy, ngheà in, la baøn, thuoác suùng vaø caû nhöõng thaønh töïu cuûa caùc neàn vaên minh
coå ñaïi nhö Ai Caâp, Löôõng Haø, Aán Ñoä, Hy Laïp, La Maõ … Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 22 –
CHÖÔNG II : VAÊN MINH AÁN ÑOÄ
I. TOÅNG QUAN VEÀ AÁN ÑOÄ COÅ TRUNG ÑAÏI 1. Ñòa lyù.
Aán Ñoä laø moät quoác gia roäng lôùn ôû Nam AÙ, phía Baéc laø röøng nuùi traûi daøi treân 2600 km trong ñoù coù daõy Himalaya.
Ñòa hình Aán Ñoä chia laøm hai phaàn Nam, Baéc laáy daõy nuùi Vinñya laøm ranh giôùi.
+ Mieàn Baéc coù 2 con soâng lôùn laø Soâng Aán (Indus) vaø Soâng Haèng (Gange), soâng Aán coù ñoä daøi treân
3000 km. Khi ñoå ra Aán Ñoä Döông thì chia laøm 5 nhaùnh taïo ra moät ñoàng baèng roäng lôùn goïi laø Pungiaùp (5
soâng) roäng 8.000km, daøi 2.900km. Soâng Haèng ñöôïc cö daân Aán Ñoä quan nieäm laø soâng Thieâng. Haèng naêm
cö daân Aán Ñoä thöôøng ñeán laøm leã taém ôû thaønh phoá Vanaradi. Hôïp löu vôùi soâng Haèng laø con soâng
. Hai con soâng naøy ñaõ taïo ra moät vuøng ñoàng baèng roäng lôùn ôû Ñoâng Baéc Aán Ñoä.
+ Mieàn Nam: Laø vuøng cao nguyeân ÑeâCan, cao nguyeân naøy coù hình loøng chaûo vôùi hai daõy nuùi lôùn
laø Gaùt Taây vaø Gaùt Ñoâng. Ngaøy nay vuøng naøy taäp trung nhieàu thaønh phoá coâng nghieäp quan troïng cuûa Aán
Ñoä nhö Mañraùt, Bom Bay…
Taøi nguyeân khoaùng saûn: phong phuù veà chuûng loaïi vaø giaøu coù veà tröõ löôïng, röøng coù goã quyù. 2. Khí haäu.
Do ñaát nöôùc roäng lôùn neân khí haäu AÁn Ñoä chia laøm nhieàu vuøng: mieàn Baéc thöôøng laïnh, mieàn Nam
thöôøng noùng, muøa möa vaø muøa khoâ khaù roõ. Phía Ñoâng Nam chòu aûnh höôûng cuûa khí haäu nhieät ñôùi gioù muøa. 3. Daân cö.
Daân cö ñöôïc xem laø nguôøi baûn ñòa laø ngöôøi Tieàn Ñravida vaø Ñravida hieän coøn soáng chuû yeáu ôû mieàn Nam Aán Ñoä.
Daân di cö laø ngöôøi Arya coù nguoàn goác töø bôø bieån Trung Aù Caxpieân ñeán Aán Ñoä töø nöûa sau thieân
nieân kyû thöù II TCN. Quaù trình nhaäp cö dieãn ra lieân tuïc trong lòch söû Aán Ñoä neân thaønh phaàn daân cö vaø
chuûng toäc heát söùc phöùc taïp.
Phaïm vi cuûa neàn vaên minh AÁn Ñoä coå trung ñaïi Aán Ñoä coøn bao goàm laõnh thoå caùc nöôùc Pakixtan, Baênglañet, Neâpan.
II. NHÖÕNG THAØNH TÖÏU CHÍNH CUÛA VAÊN MINH AÁN ÑOÄ
1. Sô löôïc lòch söû coå trung ñaïi AÁn Ñoä vaø nhöõng thaønh töïu veà chính trò xaõ hoäi
Lòch söû coå trung ñaïi Aán Ñoä coù theå chia laøm 4 thôøi kyø:
+ Thôøi kyø Vaên minh löu vöïc soâng AÁn (Töø ñaàu thieân nieân kyû III ñeán giöõa thieân nieân kyû II) laø thôøi kyø
vaên hoùa Harappa. Naêm 1920, caùc nhaø khaûo coå hoïc ñaõ phaùt hieän ra hai thaønh phoá coå laø Harappa vaø
Moâhenjoâ Ñaroâ. Thôøi kyø naøy, xaõ hoäi cuûa ngöôøi Ñraviña ñaõ coù söï phaân hoaù giai caáp vaø hình thaønh Nhaø
nöôùc, treân cô sôû moät neàn vaên minh noâng nghieäp khaù phaùt trieån. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 23 –
+ Thôøi kyø Veâña (Töø giöõa thieân nieân kyû II ñeán giöõa thieân nieân kyû I). Thôøi kyø naøy ñöôïc phaûn aùnh
trong caùc taäp Veâña. Boä Veâña goàm 4 taäp laø Rich Veâña, Xama Veâña, Atacva Veâña, Yagiva Veâña. Chuû
nhaân cuûa thôøi kyø lòch söû naøy laø ngöôøi Arya sinh soáng chuû yeáu ôû vuøng löu vöïc soâng Haèng.
Xaõ hoäi Aán Ñoä toàn taïi cheá ñoä noâ leä, ñöùng ñaàu laø thuû lónh quaân söï (Raja) do baàu cöû laäp neân, cha
truyeàn con noái, sau naøy phaùt trieån thaønh Vua. Xung quanh nhaø vua coù moät boä maùy quan laïi giuùp vieäc
(quaân chuû chuyeân cheá).
Xaõ hoäi ngöôøi Arya chia laøm boán ñaúng caáp (cheá ñoä ñaúng caáp Varna): Braman (taêng löõ, nhaø vua vaø
quí toäc), Ksatrya (quan laïi, voõ só), Vaisya (daân töï do khaùc nhau), vaø Suñra (tieän daân ngheøo khoå).
+ Thôøi kyø töø theá kyû VI TCN ñeán theá kyû XII, Aán Ñoä bò chia caét vaø luoân xung ñoät vôùi nhau. Chæ coù moät
thôøi gian ngaén laø töông ñoái thoáng nhaát töø naêm 321 TCN ñeán 187 TCN (Vöông trieàu Morya). Sau ñoù coù
moät soá Vöông trieàu khaù maïnh laø Cusan (ngöôøi Tuoác ôû Trung AÙ) töø theá kyû I ñeán theá kyû II, thôøi kyø vöông
trieàu Guùpta vaø Haùcsa töø theá kyû III ñeán VII.
+ Thôøi kyø töø theá kyû XIII ñeán XIX. Thôøi kyø naøy coù theå chia laøm hai giai ñoaïn nhoû:
- Thôøi kyø Xuntan ÑeâLi (1206 – 1526). ÔÛ mieàn Baéc Aán Ñoä do moät toång ñoác ngöôøi Apganixtan töï
laäp laøm vua laäp ra vöông quoác Hoài giaùo, ñoùng ñoâ ôû ÑeâLi vôùi 5 vöông trieàu.
- Thôøi kyø Moâgoân (1526 – 1857). Vöông trieàu Moâgoân laø haäu dueä cuûa ngöôøi Moâng Coå. Ngöôøi saùng
laäp ra vöông trieàu naøy laø töôùng Babua. Phaïm vi cai trò cuûa vöông trieàu cuõng chæ ôû mieàn Baéc Aán Ñoä. Töø
theá kyû XVII, thöïc daân Anh laàn löôït xaâm löôïc vaø thoáng trò toaøn Aán Ñoä. Töø naêm 1857 ñeán naêm 1859, cuoäc
khôûi nghóa daân toäc Aán Ñoä buøng noå vaø toân Bahañua leân laøm quoác vöông. Cuoäc khôûi nghóa thaát baïi laø coät
moác chaám döùt thôøi kyø lòch söû coå trung ñaïi Aán Ñoä.
Toùm laïi: Thieát cheá chính trò Aán Ñoä coå trung ñaïi ra ñôøi töø giai ñoaïn Vaên minh soâng Aán vaø tieáp tuïc
phaùt trieån hoaøn chænh ôû giai ñoaïn Moârya (haønh chính, tö phaùp, toân giaùo…). Ñeán thôøi Guùpta thì hoaøn chænh
theâm moät böôùc. Ñeán thôøi Xuntan Ñeâli, do luaät leä Hoài giaùo haø khaéc neân vua quan thöôøng raát taøn baïo. Thôøi
Moâgoân, trình ñoä toå chöùc vaø quaûn lyù xaõ hoäi chaët cheõ hôn nhôø luaät phaùp vaø cheá ñoä chuyeân cheá.
Cheá ñoä ñaúng caáp vaø söï toàn taïi dai daúng cuûa coâng xaõ noâng thoân ñaõ haïn cheá söï phaùt trieån cuûa xaõ hoäi
Aán Ñoä. Trong ñoù, caùc toân giaùo khoâng ngöøng gia taêng aûnh höôûng ñoái vôùi neàn chính trò xaõ hoäi cuûa Aán Ñoä.
2. Nhöõng thaønh töïu veà kinh teá.
• Trình ñoä saûn xuaát: coâng cuï saûn xuaát ngaøy caøng ñöôïc caûi tieán töø nguyeân lieäu cheá taùc baèng ñoàng
sang baèng saét. Ñeán thôøi kyø haäu Veâña, caøy saét ñöôïc söû duïng khaù phoå bieán do 3 hoaëc 6 con boø keùo.
• Trình ñoä quaûn lyù vaø phöông thöùc saûn xuaát:
- Noâng nghieäp laø chuû yeáu, xuaát hieän khaù sôùm töø thôøi kyø Vaên minh soâng Aán. Theo keát quûa khaûo
coå hoïc, cö daân Aán Ñoä thôøi kyø naøy ñaõ bieát ñaøo möông, ñaép ñaäp, troàng boâng, luùa mì, luùa maïch, duøng traâu,
boø ñeå keùo caøy. Chaên nuoâi phaùt trieån vôùi quùa trình thuaàn döôõng caùc loaïi gia suùc, gia caàm. Caùc maët naøy
trong kinh teá noâng nghieäp daàn daàn phaùt trieån treân cô sôû toàn taïi cuûa coâng xaõ noâng thoân. Ñeán thôøi Guùpta,
quan heä saûn xuaát phong kieán daàn daàn hình thaønh.
- Thuû coâng nghieäp, hình thaønh ngay töø thôøi kyø Vaên minh soâng Aán vôùi caùc ngheà gia coâng kim loaïi (
chuû yeáu laø ñoàng), laøm ñoà goám baèng baøn xoay, ñieâu khaéc treân ñaù vaø treân ngaø voi. Caùc ngheà deät, moäc, ñan
laùt ñeàu ñaït trình ñoä khaù cao, ñoà goám vôùi nhieàu loaïi maøu saéc, hoa vaên trang trí, ñoà trang söùc khaù tinh xaûo.
Ñeán thôøi Veâña, caùc ngaønh kinh teá thuû coâng nghieäp tieáp tuïc phaùt trieån vaø xuaát hieän xu höôùng ñoäc laäp taùch Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 24 –
ra khoûi noâng nghieäp. Ñeán thôøi kyø tieáp giaùp Coâng nguyeân, ngheà deät vaûi boâng vöôn leân chieám vò trí haøng
ñaàu trong thuû coâng nghieäp. Ñeán thôøi kyø Moâgoân, kinh teá thuû coâng nghieäp trôû thaønh moät trong nhöõng ngaønh
kinh teá quan troïng cuûa cuûa cö daân AÁn Ñoä vôùi nhöõng saûn phaåm noåi tieáng khaép theá giôùi.
- Thöông nghieäp, do yeâu caàu phaùt trieån cuûa kinh teá haøng hoaù, tieàn teä xuaát hieän töø thôøi kyø vaên minh
soâng Aán neân Thöông maïi trôû thaønh moät ngaønh ñoäc laäp. Trong thôøi kyø Veâña xuaát hieän nhöõng laùi buoân vaø
ngöôøi cho vay laõi. Heä thoáng ño löôøng ñöôïc chuaån hoùa, quan heä buoân baùn roäng môû caû vôùi beân ngoaøi vaø
ngaøy caøng phaùt trieån ôû thôøi kyø sau. 3. Chöõ vieát.
Chöõ vieát Aán Ñoä ra ñôøi raát sôùm. ÔÛ Harappa vaø Moâhenjoâ Ñaroâ, caùc nhaø khaûo coå hoïc ñaõ phaùt hieän
ñöôïc hôn 3000 con daáu, trong ñoù coù 22 daáu cô baûn (1921). Gaàn ñaây, ngöôøi ta ñaõ ñoïc ñöôïc loaïi chöõ naøy
(S.R.Rao). Ñoù laø moät loaïi chöõ töôïng hình: duøng hình veõ ñeå ghi aâm vaø ghi vaàn.
Ñeán khoaûng theá kyû V TCN ñaõ xuaát hieän chöõ Kharosthi phoûng theo chöõ vieát cuûa Löôõng Haø. Loaïi
chöõ naøy ñaõ phaùt trieån thaønh chöõ Brami vaø Ñeâvanagari ñôn giaûn, thuaän tieän hôn, laø tieàn thaân cuûa chöõ Phaïn
Xanxcrit maø ngaøy nay cö daân moät soá vuøng ôû Nepan vaø Aán Ñoä vaãn duøng.
Chöõ Phaïn Xanxcrit laø moät loaïi chöõ vieát daøi duøng ñeå vieát caùc loaïi thö tòch coå nhö Kinh Veâña, Luaät
MaNu, heä thoáng bi kyù (nhaát laø nhöõng coät ñaù thaønh Asoka).
4. Vaên hoïc ngheä thuaät.
• Vaên hoïc Aán Ñoä phaùt trieån raát röïc rôõ vôùi nhieàu theå loaïi nhö Kinh, söû thi, thô, kòch… - Kinh Veâña goàm 4 boä.
+ Rich Veâña coå nhaát, cô baûn nhaát goàm 1.028 baøi thô vôùi 10.562 caâu thô chöùa ñöïng noäi dung veà caùc
ñaáng thaàn linh, cheá ñoä ñaúng caáp, vuõ truï, ñôøi soáng cuûa ngöôøi Arya.
+ Yagiva Veâña taäp hôïp nhöõng nghi thöùc leã baùi, hieán teá.
+ Xama Veâña laø nhöõng baøi haùt ca ngôïi caùc ñaáng thaàn linh.
+ Ataùcva Veâña laø nhöõng baøi chuù ñeà caäp ñeán cheá ñoä ñaúng caáp, caùch chöõa beänh, tình yeâu, ñaùnh baïc.
Nhö vaäy, boä Kinh Veâña laø moät taùc phaåm vaên hoïc, toân giaùo coå xöa nhaát cuûa xaõ hoäi loaøi ngöôøi. Qua
Kinh Veâña, chuùng ta coù theå hình dung ñöôïc toaøn boä xaõ hoäi Aán Ñoä luùc baáy giôø.
Ngoaøi Kinh Veâña coøn coù caùc boä kinh khaùc nhö Kinh Upanishad ñaõ ñöa tö töôûng Aán Ñoä coå ñaïi
Hinñu phaùt trieån leân thaønh moät hoïc thuyeát toân giaùo.
Kinh Tam Taïng cuûa ñaïo Phaät goàm ba boä: Kinh Taïng (lôøi daïy cuûa Ñöùc Thích Ca), Luaät Taïng (quy
ñònh veà toân giaùo), Luaän Taïng (nhöõng baøi luaän veà giaùo lyù). - Söû thi:
+ Mahabharata daøi 220 ngaøn caâu thô keå veà nhöõng cuoäc chieán tranh khoác lieät giöõa hai anh em doøng
hoï ñeá vöông Bharata ôû mieàn Baéc Aán Ñoä vaø ngaøy caøng ñöôïc boå sung theâm trong lòch söû. Ñaây coøn laø moät
boä töø ñieån baùch khoa veà xaõ hoäi Aán Ñoä coå ñaïi.
+ Ramayana goàm 48.000 caâu thô, chia laøm 7 chöông. Chöông 1 vaø chöông 7 laø do ngöôøi sau theâm
thaét vaøo. Chuû ñeà cuûa boä söû thi laø thieân tình söû ñaày traéc trôû giöõa hoaøng töû Rama tuaán tuù vaø coâng chuùa Sita
kieàu dieãm, thuûy chung con cuûa nöõ thaàn Ñaát. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 25 –
Ngaøy nay, caùc vaên ngheä só Aán Ñoä vaãn tìm thaáy trong hai boä söû thi aáy nguoàn caûm höùng saùng taùc voâ
taän. Caùc nhaø thô, nhaø vaên, nhaø soaïn kòch lôùn tieâu bieåu sau naøy coù Caliñasa vôùi taùc phaåm tieâu bieåu
Sôcuntôla vaø vua Ñusônta baèng tieáng Phaïn vaø baèng caùc thöù tieáng Pali, BaTö, Inñia. Ngoân ngöõ daân gian
ñöôïc söû duïng nhieàu trong vaên hoïc daân gian, phaûn aùnh ñôøi soáng taâm tö nguyeän voïng cuûa quaàn chuùng nhaân daân.
* Ngheä thuaät goàm kieán truùc, ñieâu khaéc, thaám ñöôïm tinh thaàn toân giaùo, vöøa tieáp thu vöøa phaùt huy
nhöõng aûnh höôûng ngheä thuaät ra xung quanh
- Thôøi kyø Harappa, caùc coâng trình ngheä thuaät ñöôïc xaây döïng chuû yeáu baèng gaïch. Ñeán thôøi kyø
Moârya thì laïi chuû yeáu baèng ñaù.
+ Thaùp (Stupa) hình baùn caàu coù chöùa tro xöông cuûa Ñöùc Phaät vaø caùc vò Boà Taùt. Ñieån hình nhaát laø
thaùp Xansi (Sanchi) xaây töø theá kyû III TCN ôû Trung Aán.
+ Truï ñaù töôïng tröng cho caùc truï trôøi duøng ñeå thôø Phaät, ñöôïc xaây döïng nhieàu nhaát laø thôøi Axoâca,
ñoä cao trung bình laø 15m, naëng 50 taán, chaïm sö töû vaø caùc hình trang trí khaùc. Tieâu bieåu laø truï ñaù Xacna (Sarnath).
+ Chuøa Hang ñöôïc xaây döïng phoå bieán töø theá kyû II TCN ñeán theá kyû X, tieâu bieåu laø caùc chuøa
Ajanta, Enlora ôû Trung Aán.
+ Thôøi Sun Tan ÑeâLi vaø Moâgoân, nhieàu nhaø thô Hoài giaùo, cung ñieän, laêng moä maø ñaëc ñieåm laø maùi
troøn, cöûa voøm, thaùp nhoïn, coù khi coù bao lôn loä thieân vaø coät choáng thanh thoaùt.
+ Laêng Taj Mahan (1632) do 24.000 thôï xaây döïng töø nhieàu quoác gia baèng ñaù caåm thaïch, vaøng baïc,
chaâu baùu goàm 12 maët (58 x 304m) moãi goùc coù Thaùp vuùt cao, cöûa chính baèng baïc.
+ Ngheä thuaät taïc töôïng (töø theá kyû I trôû veà sau) tieâu bieåu laø töôïng Phaät, Siva, Visnu, baèng ñaù ôû Ganñara.
5. Khoa hoïc töï nhieân.
- Thieân vaên hoïc: 1 naêm = 12 thaùng, 1 thaùng = 30 ngaøy, 1 ngaøy 30 giôø, 5 naêm coù 1 thaùng nhuaän.
Traùi Ñaát, Maët Traêng ñeàu hình caàu, quyõ ñaïo Maët Traêng vaø nhöõng kyø Traêng troøn, khuyeát. Phaân bieät haønh
tinh Kim, Moäc, Thuyû, Hoaû, Thoå. Ngöôøi Aán Ñoä cuõng bieát ñöôïc moät soá choøm sao vaø söï vaän haønh cuûa caùc
ngoâi sao chính. Taùc phaåm coå nhaát laø Xitñanta (Sidddhantas) theá kyû V TCN.
- Toaùn hoïc: ngöôøi Aán Ñoä ñaõ saùng taïo ra 10 chöõ soá nguyeân vaø chöõ soá thaäp phaân moät caùch hoaøn
chænh, theå hieän treân caùc bia ñaù thôøi Asoâca theá kyû III TCN. Nhöng soá 0 laïi ñöôïc tìm thaáy tröôùc ôû Araäp naêm
873. Sau ñoù 3 naêm môùi tìm thaáy ôû Aán Ñoä, nhöng caùc nhaø khoa hoïc ñaõ khaúng ñònh soá 0 laø do ngöôøi Aán Ñoä
saùng taïo ra, ngöôøi A Raäp hoïc taäp roài truyeàn sang phöông Taây.
Theá kyû VI tính ñöôïc Л = 3,1416, pheùp khai caên baäc 2,3, soá aâm, döông, caùc qui taéc hoaùn vò vaø giaûi phöông trình baäc hai.
Veà hình hoïc, tính dieän tích hình vuoâng, chöõ nhaät, tam giaùc, ña giaùc, quan heä giöõa caùc caïnh cuûa tam giaùc vuoâng. - Vaät lyù hoïc:
+ Thuyeát nguyeân töû: Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 26 –
Canaña cho raèng vaïn vaät do caùc nguyeân töû taïo neân, sôû dó vaät chaát khaùc nhau vì moãi loaïi do moät
thöù nguyeân töû taïo neân.
Giainô (Jain) cho raèng nguyeân töû naøo cuõng nhö nhau chæ coù caùch toå hôïp khaùc nhau.
+ Löïc huùt cuûa Traùi Ñaát: saùch Siddhantas (theá kyû V TCN) : quûa ñaát do troïng löïc cuûa noù, huùt taát caû moïi vaät veà noù.
- Y döôïc hoïc: Töø thôøi Veâña ñaõ bieát nhieàu thöù beänh vaø duøng phaãu thuaät ñeå chöõa, bieát duøng thaûo
moäc, thuoác teâ. Theá kyû VI, V TCN ñaõ bieát chaép xöông soï, caét maøng maét, moå buïng laáy thai, laáy soûi thaän.
Ngoaøi ra caùc moân hoùa hoïc nhö kyõ thuaät naáu saét, nhuoäm, thuoäc da, ñoà thuûy tinh, sinh hoïc, noâng hoïc… ñeàu khaù phaùt trieån.
6. Toân giaùo.
- Ñaïo Hinñu (Aán Ñoä giaùo) lôùn nhaát vaø coå xöa nhaát Aán Ñoä. Ban ñaàu laø söï toång hôïp quan nieäm tín
ngöôõng, toân giaùo vaø trieát hoïc, khoâng coù ngöôøi saùng laäp, khoâng coù toå chöùc giaùo hoäi vaø ñöôïc coi laø toân giaùo
truïc cuûa ngöôøi Aán Ñoä.
Traûi qua 3 thôøi kyø: Veâña, Baølamoân, Hinñu chính thoáng.
Noäi dung: Laø toân giaùo ña thaàn, linh thieâng hoùa töø nhöõng hieän töôïng töï nhieân nhaát laø boø caùi, ñeàu coù
theå chuyeån hoùa nhau trong voøng luaân hoài. Daàn daàn ñöôïc tröøu töôïng hoùa vaø quy vaøo 3 vò thaàn: Brama
(thaàn saùng taïo), Visnu (thaàn baûo toàn) vaø Siva (thaàn huûy dieät). Giaùo lyù:
+ Moái quan heä baûn ngaõ vuõ truï (Brahman) laø yeàu toá thaàn linh thaám nhuaàn bôûi vaïn vaät vôùi baûn ngaõ
caù theå (Atman) laø caùi ñaëc thuø trong töøng con ngöôøi, töøng söï vaät töùc laø: trong Brahman coù Atman vaø moãi
Atman laø moät phaàn cuûa Brahman, theå hieän söï hoøa ñoàng giöõa con ngöôøi (vi moâ) vôùi vuõ truï (vó moâ).
+ Khaùi nieäm veà ñaïo (Dharma): trong vaän ñoäng giöõa caùc söï vaät, moïi söï sinh thaønh, bieán hoùa ñeàu bò
chi phoái bôûi moät nguyeân lyù, moät traät töï, moät quy luaät khaùch quan ngoaøi yù muoán cuûa con ngöôøi vì theá phaûi
haønh ñoäng theo ñaïo phaùp, phaûi vì quyeàn lôïi thieâng lieâng, khoâng vuï lôïi.
+ Khaùi nieäm veà luaân hoài (Samsara) vaø nghieäp baùo (Karman) veà moät chu kyø tuaàn hoaøn vaø luaät
nhaân quaû cuûa nhöõng kieáp soáng. Con ngöôøi khoâng thöïc söï cheát ñi maø laïi chuyeån sang moät kieáp soáng khaùc,
taùi sinh trong voøng luaân hoài moãi nieàm vui, noãi buoàn, söôùng khoå cuûa kieáp naøy laø haäu quaû cuûa kieáp tröôùc,
moïi haønh ñoäng ñuùng sai trong kieáp naøy seõ phaûi traû giaù trong kieáp sau. Ñaây chính laø cô sôû lyù luaän cuûa cheá
ñoä ñaúng caáp Varna veà toân giaùo.
+ Con ñöôøng giaûi thoaùt (Moska) laø söï thaønh taâm, suøng tín ñoái vôùi toân giaùo, khuyeân con ngöôøi laøm
ñieàu thieän, chaáp nhaän thaân phaän cuûa mình thì seõ thoaùt khoûi voøng quay cuûa baùnh xe nghieäp baùo luaân hoài.
- Ñaïo Phaät, ra ñôøi vaøo khoaûng giöõa theá kyû VI TCN ôû Taây Baéc Aán Ñoä do hoaøng töû Siddharta
Gautama hieäu laø Sakia Munita saùng laäp. Naêm 544 TCN, laø naêm Ñöùc Phaät chaøo ñôøi cuõng laø naêm môû ñaàu
kyû nguyeân Phaät giaùo (Budha).
+ Giaùo lyù cuûa Ñaïo Phaät naèm trong quan nieäm voâ ngaõ, voâ thöôøng (moïi vaät ñeàu coù sinh, dieät) sinh,
truï, dò, dieät laø boán chaân lyù “töù dieäu ñeá”.
Khoå ñeá: söï ñau khoå treân ñôøi khoâng ai traùnh ñöôïc.
Taäp ñeá: nguoàn goác noãi khoå do söï ham muoán (duïc voïng) veà taøi saûn, quyeàn theá… Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 27 –
Dieät ñeá: caùch chaám döùt noãi khoå laø taän dieät duïc voïng, xoùa boû moïi ham muoán.
Ñaïo ñeá: con ñöôøng giaûi thoaùt noãi khoå (baùt chính ñaïo).
Ñaây laø moät heä thoáng nguyeân taéc ñaïo ñöùc hoïc veà nhaân quaû, luaân hoài, khuyeân con ngöôøi ta neân laøm
ñieàu thieän, töø bi, baùc aùi trong cuoäc soáng haøng ngaøy ñeå ñöôïc sieâu thoaùt nôi coõi Nieát Baøn (Nirvana), chuû
tröông khoan dung, bình ñaúng, khoâng chaáp nhaän cheá ñoä ñaúng caáp.
Ñaïo Phaät ñaõ ñöôïc truyeàn baù ra nhieàu nöôùc xung quanh vaø phaùt trieån thaønh hai phaùi:
Tieåu thöøa (Hinayana - nghóa laø coã xe nhoû): chæ coù ngöôøi xuaát gia tu haønh môùi ruõ boû moïi ham muoán (Ñoâng Nam AÙ).
Ñaïi thöøa (Mahayana – nghóa laø coã xe lôùn): moïi ngöôøi soáng theo giaùo lyù Ñaïo Phaät ñeàu coù theå giaùc
ngoä vaø tôùi coõi nieát baøn (Trung Quoác, Trieàu Tieân, Nhaät Baûn…).
- Ñaïo Jaina, xuaát hieän cuøng thôøi gian vôùi Ñaïo Phaät do Vardamana saùng laäp hieäu laø Mahavira (anh
huøng vó ñaïi). Chuû tröông tu haønh khoå luyeän, khoâng saùt haïi sinh linh, phuû nhaän vai troø saùng taïo theá giôùi
cuûa caùc Ñaáng thaàn linh. Giaùo lyù neâu leân 3 pheùp quyù laø: coù loøng tin ñuùng ñaén, nhaän thöùc ñuùng ñaén, haïnh kieåm ñuùng ñaén.
5 ñieàu raên: khoâng saùt sinh, khoâng noùi doái, khoâng troäm caép, khoâng gian daâm, khoâng giöõ cuûa rieâng.
- Ñaïo Xích, xuaát hieän ôû Ñoâng Baéc Aán Ñoä vaøo theá kyû X do phaùp sö Nanak saùng laäp. Ban ñaàu coá
gaéng keát hôïp giaùo lyù Ñaïo Hinñu vôùi Hoài giaùo. Soá tín ñoà cuûa ñaïo naøy chieám khoaûng 2% daân soá cuûa AÁn
Ñoä, taäp hôïp ôû Pungiaùp, laáy ñeàn vaøng ôû Amriton laøm thaùnh ñöôøng. Ñaïo naøy chuû tröông kích ñoäng quyeàn
lôïi daân toäc, ñoøi ly khai khoûi Aán Ñoä, khuûng boá vaø baïo loaïn choáng chính quyeàn trung öông.
- Ñaïo Hoài vaøo Aán Ñoä töø theá kyû VII vaø phaùt trieån maïnh ôû theá kyû XIII ñeán theá kyû XVI (Thôøi kyø
vöông trieàu Ñeâli) vaø phaùt trieån thaønh toân giaùo lôùn thöù 2 treân ñaát nöôùc Aán Ñoä. 7. Trieát hoïc.
Hình thaønh vaø phaùt trieån sôùm, phong phuù vaø saâu saéc, thaám ñöôïm giaùo lyù caùc toân giaùo theå hieän
trong caùc boä söû thi vaø caùc taùc phaåm vaên hoïc ngheä thuaät. Ngay töø theá kyû thöù VI TCN, khi ra ñi tìm chaân lyù,
Ñöùc Phaät ñaõ bieát ôû Aán Ñoä coù 48 heä phaùi tö töôûng. Coù hai heä phaùi lôùn:
- Phaùi Khaúng ñònh thöøa nhaän Thöôïng ñeá vaø caùc Thaàn linh, theo quan ñieåm duy taâm, coù 6 heä phaùi nhoû.
- Phaùi Phuû ñònh: khoâng thöøa nhaän uy quyeàn cuûa thaàn thaùnh, choáng laïi cheá ñoä ñaúng caáp Varna,
quan nieäm khoâng coù linh hoàn toàn taïi ñoäc laäp vôùi theå xaùc, khoâng coù soá meänh, khoâng coù kieáp sau, khoâng coù
luaân hoài, quan nieäm vuõ truï ñöôïc hình thaønh do caùc yeáu toá vaät chaát nhö ñaát, nöôùc, löûa vaø khoâng khí, toàn taïi vónh cöûu. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 28 –
CHÖÔNG III : VAÊN MINH TRUNG QUOÁC I. KHAÙI QUAÙT 1. Ñòa lyù.
Trung Quoác naèm ôû Ñoâng AÙ, phía Baéc giaùp Moâng Coå, Nga, phía Taây giaùp caùc quoác gia vuøng Trung
AÙ, phía Nam giaùp caùc quoác gia thuoäc Ñoâng Nam AÙ, Aán Ñoä, phía Ñoâng laø Thaùi Bình Döông.
Mieàn Taây phaàn lôùn laø nuùi röøng neân khí haäu khoâ hanh, chòu söï chi phoái cuûa vuøng nuùi cao. Mieàn
Ñoâng phaàn lôùn laø ñoàng baèng chaâu thoå neân khí haäu oân hoøa, chòu söï chi phoái cuûa khí haäu bieån. Hai con soâng lôùn:
Hoaøng Haø phía Baéc coù chieàu daøi 5.464 km taïo ra moät vuøng ñoàng baèng ven soâng laø caùi noâi cuûa vaên minh Trung Quoác.
Tröôøng Giang phía Nam daøi khoaûng 6.300km cuõng taïo neân vuøng ñoàng baèng Giang Nam maøu môõ.
Hai con soâng naøy coøn laø yeáu toá quan troïng hình thaønh lòch söû Vaên minh Trung Quoác vaø ñöôøng giao thoâng quan troïng.
Laõnh thoå: theá kyû XXI TCN, laõnh thoå Trung Quoác ñöôïc xaùc ñònh ôû vuøng Trung löu soâng Hoaøng Haø.
Trong quùa trình lòch söû, laõnh thoå Trung Quoác ñaõ phaùt trieån ra toaøn löu vöïc soâng Hoaøng Haøvaø Tröôøng
Giang. Ñeán theá kyû III, cöông giôùi Trung Quoác phía Baéc laø Vaïn lyù tröôøng thaønh, phía Taây tôùi Ñoâng Nam
Cam Tuùc ngaøy nay, phía Nam tôùi Höõu ngaïn soâng Tröôøng Giang. Ñoù laø moät quùa trình lieân tuïc baønh tröôùng
môû roäng laõnh thoå. Ñeán theá kyû XVIII, laõnh thoå Trung Quoác veà cô baûn thì nhö ngaøy nay. 2. Daân cö.
Trung Quoác laø moät trong nhöõng caùi noâi cuûa loaøi ngöôøi. Caùc nhaø khaûo coå hoïc ñaõ phaùt hieän ñöôïc
daáu tích cuûa quaù trình chuyeån bieán lieân tuïc töø vöôïn thaønh ngöôøi. Xöa nhaát laø ngöôøi vöôïn Nguyeân Möu
(1977) nieân ñaïi 1,7 trieäu naêm.
Ngöôøi vöôïn Baéc Kinh (Chu Khaåu Ñieám 1921) nieân ñaïi 40 vaïn naêm vaø ôû nhieàu nôi coù ñaëc ñieåm:
traùn xoaûi, maét vaø xöông haøm nhoâ cao, oùc baèng ¾ ngöôøi, bieát cheá taïo vaø söû duïng ñoà ñaù, goã, saên baét, haùi
löôïm, soáng thaønh baày ôû hang ñoäng maùi ñaù, ven suoái, soâng…
Ngöôøi Haø Saùo (Noäi Moâng 1922) nieân ñaïi 20 vaïn naêm bieát cheá taïo coâng cuï saûn xuaát baèng ñaù coù caû rìu tay.
Ngöôøi Sôn Ñænh Ñoäng (Chu Khaåu Ñieám 1933) nieân ñaïi 5 vaïn naêm khoâng khaùc hình daùng ngöôøi
hieän ñaïi. Hoï ñaõ bieát cheá taïo coâng cuï saûn xuaát baèng xöông thuù, may vaûi baèng da thuù, ñoà trang söùc baèng ñaù,
xöông thuù, voû heán, toân giaùo, tín ngöôõng (ngöôøi cheát ñöôïc tuøy taùng).
+ Löu vöïc soâng Hoaøng Haø laø 3 boä toäc: Haï, Thöông, Chu maø con chaùu hoï laø chuû theå daân toäc Haùn.
+ Taây vaø Taây Nam laø ñòa baøn cö truù cuûa caùc toäc ngöôøi thuoäc ngöõ heä Haùn Taïng, Moân Khmer.
+ Baéc vaø Taây Baéc laø ñòa baøn cö truù cuûa caùc toäc ngöôøi Tung Guùt.
Hai boä phaän naøy chính laø tieàn thaân cuûa caùc daân toäc Maõn, Moâng, Duy Ngoâ Nhó, Taïng, Di, Choang, Meøo… Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 29 –
+ Phía Nam Tröôøng Giang laø ñòa baøn cö truù cuûa caùc toäc Baùch Vieät vôùi phong tuïc caét toùc, xaêm mình.
II. NHÖÕNG THAØNH TÖÏU VAÊN MINH CHÍNH.
1. Caùc giai ñoaïn lòch söû Coå Trung ñaïi Trung Quoác vaø söï phaùt trieån cuûa caùc thieát cheá
chính trò – xaõ hoäi.
Lòch söû coå trung ñaïi Trung Quoác coù theå chia laøm 2 thôøi kyø lôùn.
• Thôøi kyø coå ñaïi:
- Tröôùc theá kyû thöù XXI TCN, lòch söû Trung Quoác ñöôïc huyeàn thoaïi hoùa.
+ Thôøi kyø coâng xaõ thò toäc phuï heä.
Kinh teá: di chæ Long Sôn ( Sôn Ñoâng) coâng cuï ñaù maøi, xöông, voû trai, caùn dao lieàm, khai phaù ñaát
ñai ôû löu vöïc Tröôøng Giang ñeå canh taùc noâng nghieäp troàng luùa nöôùc, chaên nuoâi, duøng thuyeàn ñeå baét caù,
thuû coâng nghieäp ñoà goám baèng baøn xoay, ñoà ñoàng nguyeân chaát, trao ñoåi baèng vaät ñoåi vaät laáy suùc vaät, ñoà
ñoàng nguï laøm vaät trao ñoåi trung gian daãn ñeán cheá ñoä tö höõu, coâng xaõ thò toäc tan raõ, Trung Quoác tröôùc ngöôõng cöûa vaên minh. + Truyeàn thuyeát:
Hoï Höõu Saøo laøm toå treân caây, aên loâng ôû loã.
Hoï Toaïi Nhaân phaùt minh ra löûa naáu chín thöùc aên.
Hoï Phuïc Hy (Tuø tröôûng) bieát ñan löôùi ñeå saên thuù, baét caù, chaên nuoâi xuaát hieân.
Thaàn Noâng oâng toå ngheà noâng, saùng cheá löôõi caøy baèng goã, caùch caøy caáy, troàng nguõ coác, laäp chôï ñeå
trao ñoåi, duøng caây thuoác ñeå trò beänh.
Hoaøng Ñeá laø Tuø tröôûng ôû löu vöïc soâng Hoaøng Haø, daïy daân xaây nhaø baèng gaïch, caùch troàng daâu
nuoâi taèm, deät vaûi, ñoùng xe… coù chöõ vieát, lieân minh ñöôïc nhieàu boä laïc.
Lieân minh boä laïc Ñöôøng Nghieâu, Ngu Thuaán, Haï Vuõ thay nhau laøm thuû lónh quaân söï, chaên nuoâi
troàng troït theo thôøi vuï, moïi vieäc do baøn baïc cuûa Hoäi nghò phuï laõo, keå caû vieäc baàu thuû lónh quaân söï.
- Coå ñaïi (theá kyû XXI ñeán naêm 221 TCN) Haï, Thöông, Chu.
+ Haï (theá kyû XXI ñeán theá kyû XVII TCN) ôû vuøng trung löu soâng Hoaøng Haø. Vuõ chöa xöng Vöông,
Khaûi con cuûa Vuõ xöng vöông, kinh ñoâ taïi Am Aáp (Sôn Ñoâng). Boä maùy quan laïi, quaân ñoäi, nhaø tuø xuaát
hieän nhöng coøn ñôn giaûn. Caùc quan laïi ñöôïc goïi laø Luïc Khanh, quaûn lyù moïi vieäc trong nöôùc: Muïc Khanh
(chaên nuoâi), Xa Chính (xe), Baøo Chính (thöùc aên cho Vua)… laø moät böôùc tieán lôùn veà toå chöùc thieát cheá xaõ
hoäi, laø tieâu chí ñeå xaõ hoäi Trung Quoác böôùc sang giai ñoaïn vaên minh – Vua cuoái cuûa nhaø Haï laø Kieät. Coâng
cuï saûn xuaát baèng ñoàng ñoû.
+ Thöông (theá kyû XVII ñeán theá kyû XII TCN coøn goïi laø Aân). Thuû lónh cuûa boä laïc Thöông laø Thaønh
Thang ôû haï löu soâng Hoaøng Haø ñaõ laät ñoå nhaø Haï laäp neân nhaø Thöông, kinh ñoâ ôû ñaát Baïc (Haø Nam). Ñeán
thôøi Aân (kinh ñoâ dôøi veà ñaát Aân - An Döông – Haø Nam), xaây döïng boä maùy Nhaø nöôùc trung öông taäp
quyeàn, khoâng ngöøng môû roäng laõnh thoå baèng caùch chinh phuïc caùc boä laïc xung quanh. Vua cuoái cuûa nhaø
Thöông laø Truï. Coâng cuï saûn xuaát baèng ñoàng thau. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 30 –
+ Chu (theá kyû XI ñeán theá kyû III TCN), boä laïc Chu cö truù ôû vuøng thöôïng löu soâng Hoaøng Haø. Döôùi
thôøi Thöông, boä laïc Chu chòu söï cai quaûn cuûa nhaø Thöông. Theá kyû thöù XI TCN, thuû lónh cuûa boä laïc Chu laø
Vaên Vöông ñaõ dieät nhaø Thöông laäp ra nhaø Chu. Nhaø Chu traûi qua hai thôøi kyø Taây Chu vaø Ñoâng Chu.
Töø theá kyû XI ñeán naêm770 TCN, nhaø Chu ñoùng ñoâ ôû Caûo Kinh (phía Taây – Taây Chu). Vua Chu
phaân phong ñaát ñai cho con chaùu, hoï haøng, coâng thaàn laøm chö haàu (cheá ñoä thoáng trò döïa treân quan heä
huyeát thoáng). Vua Chu töï xöng thieân töû, trieàu ñình laø thieân trieàu, ñaët ra caùc quan laø Tö Ñoà, Tö Khoâng, Tö
Maõ, Tö Khaáu ñeå quaûn lyù caùc coâng vieäc, cha truyeàn con noái. Vua chö haàu cuõng coù trieàu ñình, quaân ñoäi
rieâng vaø phaûi coáng naïp cho thieân töû…
Naêm770 kinh ñoâ Caûo Kinh bò phaù huûy phaûi dôøi veà Laïc Aáp (Haø Nam - Ñoâng Chu). Thôøi Ñoâng Chu
chia laøm hai thôøi kyø nhoû: Xuaân Thu (vì ñöôïc cheùp trong saùch Xuaân Thu), Chieán Quoác. Thôøi Xuaân Thu,
chieán tranh lieân mieân giöõa 10 nöôùc, sau coøn 5 nöôùc lôùn tranh nhau ngoâi baù chuû (Nguõ Baù: Teà, Taán, Taàn,
Sôû, Yeân). Thôøi Chieán Quoác (V TCN ñeán 221 TCN), quan heä phong kieán daàn daàn ñöôïc hình thaønh, chieán
tranh tieáp tuïc dieãn ra aùc lieät hôn giöõa7 nöôùc: Taàn, Haùn, Trieäu, Nguïy, Yeân, Sôû, Teà vaø moät soá nöôùc nhoû
khaùc. Naêm 221 TCN Taàn Thuûy Hoaøng thoáng nhaát Trung Quoác môû ñaàu thôøi kyø trung ñaïi Trung Quoác.
• Trung ñaïi (221 TCN ñeán 1911) hôn 2.000 naêm phong kieán Trung Quoác.
+ Nhaø Taàn (221 ñeán 206 TCN) laø Nhaø nöôùc chuyeân chính Trung öông taäp quyeàn. Nhaø Taàn ñaõ
duøng tö töôûng cuûa phaùi phaùp gia ñeå thoáng nhaát Trung quoác veà caùc maët: chöõ vieát, ño löôøng, tieàn teä, giao
thoâng, ñaåy maïnh saûn xuaát, môû roäng ñaát ñai, ñaøn aùp caùc cuoäc choáng ñoái…
+ Nhaø Haùn (202 TCN ñeán 220), sau chieán tranh Haùn – Sôû, Löu Bang thoáng nhaát Trung Quoác, chuù
troïng xaây döïng, chænh ñoán chính quyeàn, xoùa boû luaät phaùp haø khaéc, ñình chæ xaây döïng nhöõng coâng trình
lôùn, giaûm söu dòch, öu ñaõi ñoái vôùi quan laïi. Thònh ñaït nhaát laø thôøi Haùn Vuõ Ñeá (140 ñeán 87 TCN). Cuoái
thôøi Taây Haùn, caùc vua thöôøng nhoû tuoåi, quyeàn haønh taäp trung trong tay hoï ngoaïi vaø hoaïn quan. Naêm thöù 8
A.D, Vöông Maõng cöôùp ngoâi laäp ra nhaø Taân. Khôûi nghóa noâng daân buøng noå, Löu Tuù khoâi phuïc laïi nhaø
Haùn, laäp kinh ñoâ ôû Tröôøng An (Ñoâng Haùn). Cuoái thôøi Ñoâng Haùn, Trung Quoác xaûy ra cuïc dieän Tam Quoác
(Nguïy, Thuïc, Ngoâ 220 – 280).
+ 3 theá kyû loaïn laïc (220 – 581): Tam Quoác, Taán, Nam - Baéc trieàu, Trung Quoác bò chia caét, bò
ngöôøi phöông Baéc xaâm nhaäp vaø thoáng trò.
+ Nhaø Tuøy (581 – 618), Ñöôøng (618 – 907). Döông Kieân (Tuyø Vaên Ñeá) thoáng nhaát Trung Quoác,
xaây döïng chính quyeàn Trung öông taäp quyeàn vöõng maïnh baèng chính saùch quaân ñieàn, giaûm toâ thueá, lao
dòch, thoáng nhaát caùc maët, môû khoa thi. Döông Quaûng gieát cha cöôùp ngoâi, baïo taøn, gaây chieán xaâm löôïc,
boùc loät nhaân daân. Nhaø Tuyø suy yeáu vaø nguy cô dieät vong.
Naêm 618, Lyù Uyeân lôïi duïng phong traøo noâng daân, laät ñoå nhaø Tuøy laäp ra nhaø Ñöôøng. Thôøi kyø naøy
neàn vaên hoaù Trung Quoác phaùt trieån röïc rôõ. Thònh trò nhaát laø thôøi kyø Ñöôøng Thaùi Toâng (627 – 650) thoáng
keâ toaøn boä ruoäng ñaát, chính saùch quaân ñieàn, chia ruoäng cho daân caøy caáy, khai khaån ruoäng ñaát hoang,
giaûm nheï lao dòch, hình phaït… Voõ Taéc Thieân cöôùp ngoâi nhaø Ñöôøng naêm 690. Ñöôøng Huyeàn Toâng (712 –
756) khoâi phuïc vaø phaùt trieån ñaát nöôùc theân moät thôøi gian roài suy taøn. Naêm 907, nhaø Ñöôøng dieät vong.
+ Töø naêm 907 ñeán naêm 960, Trung Quoác böôùc vaøo thôøi kyø Nguõ ñaïi thaäp quoác.
+ Toáng (960 ñeán 1279), Trieäu Khuoâng Daãn cöôùp ngoâi nhaø Haäu Chu laäp ra nhaø Toáng vaø thoáng nhaát
Trung Quoác vaøo naêm 979. Trình ñoä vaên minh Trung Quoác phaùt trieån cao, nhieàu vaên baûn phaùp luaät ñöôïc Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 31 –
xaây döïng, phaùt trieån kinh teá, quaân söï, traät töï xaõ hoäi oån ñònh. Nho giaùo phaùt trieån maïnh meõ nhöng luoân bò ngoaïi toäc xaâm löôïc.
+ Nhaø Nguyeân (1271 – 1368) laø moät trieàu ñaïi phong kieán ngoaïi toäc. Nhaø Nguyeân baét chöôùc hoaøn
toaøn Trung Quoác, thi haønh chính saùch aùp böùc daân toäc taøn baïo.
+ Nhaø Minh (1368 – 1644) ñöôïc thaønh laäp töø phong traøo giaûi phoùng daân toäc do Chu Nguyeân
Chöông laõnh ñaïo. Thôøi kyø ñaàu töông ñoái phaùt trieån nhöng caøng veà sau caøng suy yeáu.
+ Nhaø Thanh (1644 – 1911) laø moät trieàu ñaïi phong kieán ngoaïi toäc. Trong suoái thôøi kyø thoáng trò cuûa
nhaø Thanh, maâu thuaãn Haùn – Maõn luoân thöôøng tröïc. Söï thònh ñaït cuûa nhaø Thanh chæ ngaén nguûi döôùi thôøi
Khang Hy, Caøn Long (Haùn Maõn moät nhaø). Theá kyû XIX, Trung Quoác cuõng ñöùng tröôùc nguy cô xaâm löôïc
cuûa chuû nghóa tö baûn phöông Taây. Ñieàu öôùc Nam Kinh (1842) ñaõ chính thöùc chaám döùt thôøi kyø lòch söû coå
trung ñaïi Trung Quoác. Naêm 1911 caùch maïng daân chuû tö saûn Trung Quoác buøng noå laät ñoå trieàu ñaïi phong
kieán cuoái cuøng cuûa Trung Quoác. 2. Chöõ vieát.
- Theo truyeàn thuyeát, chöõ vieát Trung Quoác xuaát hieän sôùm töø thôøi Hoaøng Ñeá (4- 5000 naêm TCN).
Söû Quan Thöông Hieät ñaõ saùng taïo ra vaên töï keát thöøng (vieäc lôùn thì thaét nuùt lôùn, vieäc nhoû thì thaét nuùt nhoû
ñeå ghi nhôù söï vieäc).
- Ñeán ñôøi Thöông, chöõ vieát môùi thaät söï ra ñôøi. Chöõ vieát cuûa Trung Quoác cuõng laø loaïi chöõ töôïng
hình. Ban ñaàu, ngöôøi Trung Quoác duøng hình veõ raát gioáng vôùi söï vaät hieän töôïng ñeå theå hieän chöõ vieát. Caùc
chöõ vieát naøy ñöôïc tìm thaáy treân mai ruøa, xöông thuù goïi laø Giaùp coát (1899). Sôû dó coù chöõ Giaùp coát vì xuaát
phaùt töø queû boùi (mai ruøa, xöông quaït boø ñuïc loã, nung) chöõ töôïng hình töø 3- 5 chöõ coù khi chæ 1 chöõ/ baûn.
Sôùm nhaát laø trieàu Vuõ Ñinh (khoaûng 1324 – 1266 TCN).
Ví duï: Nhaät voøng Æ Hieåu yù (theå hieän yù)Æ Haøi thanh (möôïn aâm thanh).
Toång soá: 5000 chữ treân 100 ngaøn maûnh mai ruøa, xöông thuù. Ngöôøi ta ñaõ ñoïc ñöôïc khoaûng 1700
chöõ coù ñoaïn vaên daøi tôùi 100 chöõ.
- Ñeán thôøi Taây Chu, chöõ vieát caøng ñôn giaûn. Thôøi kyø naøy xuaát hieän loaïi chöõ Kim vaên hay Chung
ñænh vaên, ghi laïi vieäc ban thöôûng ruoäng ñaát cho ngöôøi coù coâng. Ngöôøi ta coøn ghi chöõ vieát treân troáng ñaù
(thaïch coå vaên), theû tre, luïa… Kieåu chöõ vieát cuûaTrung Quoác phaùt trieån lieân tuïc töø chöõ ñaïi trieän, sau caûi tieán
thaønh kieåu chöõ tieåu trieän (khuoân vuoâng, chöõ daøi doøng, vuoâng vaén, haøng loái roõ reät coøn coù nhöõng hình veõ mieâu taû vaên töï).
Noäi dung: Choân noâ leä theo ngöôøi cheát phoå bieán thôøi Thöông, Chu coù moä ñeán 300 ngöôøi noâ leä, gia suùc bò
ñem laøm vaät hieán teá…, noâ leä ra ñoàng laøm vieäc, laøm taøi saûn ñeå ban thöôûng… nguoàn chuû yeáu laø tuø binh, toäi ñoà, con nôï.
Traûi qua moät quaù trình caûi caùch, chöõ Haùn ngaøy caøng ñöôïc hoaøn thieän (ñieàu chænh hình theå maø
khoâng thay ñoåi keát caáu) vaø tieáp tuïc toàn taïi cho ñeán ngaøy nay. Chöõ vieát Trung Quoác ñaõ aûnh höôûng tôùi Vieät
Nam, Trieàu Tieân, Nhaät Baûn. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 32 –
3. Nhöõng thaønh töïu veà khoa hoïc töï nhieân vaø kyõ thuaät.
a. Khoa hoïc töï nhieân.
- Thieân vaên hoïc: ra ñôøi sôùm, töø thôøi Thöông (Nhaät, Nguyeät thöïc, sao choåi ñöôïc ghi cheùp) xaùc ñònh
242 naêm coù 37 laàn Nhaät thöïc (nay laø 33 laàn) trong saùch Xuaân Thu
Can Ñöùc (Sôû), Thaïch Thaân (Nguî) cheùp 800 vì tinh tuù, vò trí 120 vì tinh tuù ñöôïc xaùc ñònh. Saùch Can
Thaïch Tinh kinh laø baûng ghi cheùp caùc haønh tinh xöa nhaát theá giôùi. Ngoaøi ra coøn ghi cheùp ñieåm ñen trong
Maët Trôøi, chu kyø sao choåi 7 naêm.
Tröông Haønh (78 – 139) laø moät nhaø thieân vaên hoïa taøi gioûi thôøi Ñoâng Haùn. Oâng ñaõ bieát aùnh saùng
cuûa Maët Traêng laø nhaän cuûa Maët Trôøi, Nguyeät thöïc laø do Maët Traêng ñöùng sau boùng cuûa Traùi Ñaát. Taùc
phaåm “Linh Hieáu” cuûa oâng neâu ra vuõ truï laø voâ haïn, söï vaän haønh cuûa haønh tinh nhanh hay chaäm laø do
khoaûng caùch vôùi Traùi Ñaát gaàn hay xa. Oâng coøn cho raèng thieân theå hình caàu nhö voû quaû tröùng maø nhaân laø
maøu ñoû ( Traùi ñaát). Moät voøng baàu trôøi laø 365 1/4 ngaøy, moät nöûa treân Traùi Ñaát, moät nöûa döôùi Traùi Ñaát, vaø
cheá taïo ñöôïc duïng cuï ño ñoäng ñaát.
Lòch: truyeàn thuyeát Trung Quoác cheùp laïi, töø thôøi Hoaøng ñeá ñaõ coù lòch goàm 12 thaùng, ñôøi Haï laáy
thaùng Gieâng laøm thaùng ñaàu naêm. Ñôøi Thöông 1 naêm 12 thaùng, moãi thaùng ñuû 30 ngaøy, thieáu 29 ngaøy vaø cöù
3 naêm coù 1 thaùng nhuaän hoaëc 5 naêm theâm 2 thaùng nhuaän. Thôøi Xuaân Thu, cöù 19 naêm coù 7 thaùng nhuaän.
Thôøi Chu qui ñònh thaùng 11 laø thaùng ñaàu naêm, thôøi Taàn. Haùn laø thaùng 10, ñeán thôøi Haùn Vuõ Ñeá laïi laáy
thaùng Gieâng laøm thaùng ñaàu naêm.
Töø thôøi Xuaân Thu: 1 naêm chia laøm 4 muøa, 8 tieát (laäp Xuaân, Xuaân phaân, laäp Haï, Haï chí, laäp Thu,
Thu phaân, laäp Ñoâng, Ñoâng chí). Ñeán thôøi Thaùi Sô (Haùn Vuõ Ñeá), laïi qui ñònh 1 naêm goàm 24 tieát trong ñoù
12 trung khí vaø 12 tieát khí (12 giôø theo ñòa chi, moãi giôø 8 khaéc).
Duøng Thoå Khueâ (coïc ño boùng Maët Trôøi) ñeå xaùc ñònh Haï chí, Ñoâng chí. Ngöôøi Trung Quoác ñaõ bieát
duøng “Nhaät quyõ” (ñóa troøn khaéc 12 giôø, 96 khaéc ñaët nghieâng song song vôùi beà maët xích ñaïo, giöõa coù kim
theo höôùng Baéc - Nam. Khi Maët Trôøi di chuyeån, kim cuõng di chuyeån treân maët ñóa khaéc giôø) ñeå bieát giôø.
Thôøi Chu ñaõ phaùt minh ra “laäu hoà” (bình coù loã), luùc ñaàu chæ coù moät bình, sau taêng leân 4 – 5 bình
baèng ñoàng goïi laø ñoàng hoà trích laäu (caùc bình baèng ñoàng hoà nöôùc) ñöôïc duøng cho tôùi theá kyû XVII (khi
ngöôøi phöông Taây du nhaäp ñoàng hoà hieän ñaïi vaøo môùi thay theá).
- Y döôïc hoïc: raát quan troïng trong lòch söû Trung Quoác
+ Thôøi Chieán quoác ñaõ löu truyeàn saùch “Hoaøng ñeá noäi kinh” neâu leân caùch chöõa beänh phaûi trò taän
goác, bieát giaûi phaãu, noäi taïng vaø boä maùy tuaàn hoaøn, duøng chaâm cöùu.
+ Thôøi Haùn coù saùch “Thöông haøn luaän” cuûa Tröông Troïng Caûnh, “Thaàn noâng baûn thaûo kinh” neâu
leân 365 loaïi döôïc lieäu. Thaày thuoác Hoa Ñaø duøng phaãu thuaät chöõa beänh (Tam Quoác dieãn nghóa – La Quaùn Trung).
+ Thôøi Minh, y hoïc Trung Quoác phaùt trieån röïc rôõ vôùi saùch “Baûn thaûo cöông muïc” cuûa Lyù Thôøi
Traân goàm 52 cuoán ghi cheùp 1892 loaïi döôïc lieäu, 11096 thöù thuoác laø moät cuoán baùch khoa toaøn thö veà y hoïc. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 33 – b. Kyõ thuaät
- Luyeän gang theùp, kyõ thuaät luyeän gang theùp xuaát hieän töø raát sôùm ôû Trung Quoác. Ngay töø thôøi Xuaân
Thu – Chieán Quoác, ngöôøi Trung Quoác ñaõ luyeän ñöôïc caùc loaïi vuõ khí saéc beùn “cheùm saét nhö buøn”. Truyeân
Kinh Kha vaøo Taàn laø moät ví duï. Kyõ thuaät naøy ngaøy caøng ñaït ñeán ñoä tinh xaûo. Naêm 695, Hoaøng ñeá Voõ Taéc
Thieân cho laøm moät caây coät truï baèng gang coù 8 caïnh, naëng 1345 taán, treân khaéc 8 chöõ laø Ñaïi Chu Vaïn Quoác
Coâng Ñöùc Thieân Truï; Truï ñöôïc döïng treân moät caùi ñeá gang cao 6m, chu vi 51m. Ñöôøng kính coät 3.6m, cao
31m, treân ñænh laø moät taùn maây baèng ñoàng cao 3m, chu vi 9m, ñôõ 4 con roàng baèng ñoàng cao 3.6m, moãi con
ngaäm moät haït trai vaøng).
- Laøm giaáy: Thôøi Taây Haùn, ngöôøi Trung Quoác ñaõ bieát duøng sô gai laøm giaáy goùi. Naêm 105, hoaïn quan
Lyù Thaùi Luaân phaùt minh ra giaáy laøm baèng voû caây, löôùi cuõ, gieû raùch… thay cho theû tre, luïa … Caøng ngaøy, kyõ
thuaät laøm giaáy caøng ñöôïc caûi tieán laøm cho chaát löôïng giaáy toát hôn. Kyõ thuaät laøm giaáy truyeàn sang Vieät
Nam, Trieàu Tieân, Nhaät Baûn. Töø theá kyû VIII truyeàn sang ARaäp roài sang chaâu AÂu (1000 naêm sau phaùt minh).
- In: ngheà in baét ñaàu töø vieäc duøng con daáu ñeå kyù teân (in aán), ñeán thôøi Haùn ñaõ khaéc chöõ leân baøn ñaù in
thaønh saùch (thaïch baûn). Ñeán ñôøi Ñöôøng, ngöôøi ta ñaõ khaéc chöõ leân goã ñeå in Kinh Thaùnh (Boä Kinh Ñaø Lani
ñöôïc tìm thaáy naêm 1966 ôû Haøn Quoác coù nieân ñaïi khoaûng 704 – 751), Kinh “Kim cöông” coù nieân ñaïi 868
tröng baøy ôû Baûo taøng Luaân Ñoân. Ñaàu theá kyû XI, Taát Thaêng phaùt minh kyõ thuaät in rôøi baèng ñaát seùt nung,
sau caûi tieán baèng goã (chöõ ñaët leân saùp treân moät caùi khay baèng saét…). Theá kyû XIV, kyõ thuaät naøy truyeàn sang
Trieàu Tieân, ngöôøi Trieàu Tieân thay baèng ñoàng roài truyeàn trôû laïi Trung Quoác. Naêm1448, Gutenberg (Ñöùc)
phaùt minh chöõ rôøi baèng hôïp kim, duøng möïc daàu in Kinh Thaùnh. Ñoù chính laø kyõ thuaät in ngaøy nay.
- Thuoác suùng: do caùc nhaø luyeän ñan Trung Quoác tình côø phaùt minh. Töø thôøi Ñöôøng, ngöôøi ta ñaõ bieát
cheá taïo thuoác suùng baèng dieâm tieâu + löu huyønh + than goã ñeå laøm vuõ khí ñoát doanh traïi ñoái phöông. Thôø
Toáng, ngöôøi ta ñaõ cheá taïo ñöôïc moät loaïi vuõ khí laø “Chaán Thieân loâi” noå to, coù söùc coâng phaù lôùn. Naêm 1132
phaùt minh ra vuõ khí hình oáng goïi laø “hoaû thöông”, ngöôøi Moâng coå hoïc taäp roài truyeàn sang A raäp laøm caàu noái sang chaâu Aâu.
- La baøn: Töø theá kyû III TCN, ngöôøi Trung Quoác phaùt hieän ra töø tính vaø tính chæ höôùng cuûa ñaù nam
chaâm ñeå laøm moät duïng cuï goïi laø “tö nam”. Duïng cuï naøy laøm baèng ñaù thieân nhieân maøi thaønh caùi muoãng
ñaët treân moät caùi ñóa khaéc phöông höôùng chæ höôùng nam. Ñeán thôøi Toáng phaùt minh ra nam chaâm baèng
caùch maøi muõi kim saét vaøo ñaù nam chaâm taïo ra töø tính roài thaû treân maët nöôùc (thuyû nam chaâm) hoaëc treo
baèng sôïi tô ñeå nôi kín gioù (phong thuyû). Ñaàu tieân caùc thaày ñòa lí söû duïng ñeå ñi bieån. Theá kyû XII kyõ thuaät
naøy truyeàn sang A raäp roài truyeàn sang chaâu AÂu (la baøn khoâ).
4. Vaên hoïc ngheä thuaät.
Vaên hoïc Trung Quoác nhieàu theå loaïi: Kinh, thô, töø, phuù, kòch, tieåu thuyeát.
- Kinh Thi laø tuyeån taäp caùc baøi thô cuûa nhieàu taùc giaû töø thôøi Taây Chu ñeán giöõa thôøi Xuaân Thu. Luùc
ñaàu coù teân laø Thi, Khoång Töû chænh lyù, thôøi Haùn goïi laø Kinh Thi goàm 305 baøi thô chia laøm 3 phaàn. Phong
laø ca dao thu thaäp ôû caùc nöôùc neân coøn goïi laø Quoác Phong, Nhaõ phaûn aùnh sinh hoaït cuûa tieåu quí toäc goïi laø
tieåu nhaõ, cuûa ñaïi quí toäc goïi laø ñaïi nhaõ, Tuïng laø loaïi thô taùn tuïng coâng ñöùc cuûa caùc trieàu vua Thöông, Chu.
Giaù trò nhaát laø Quoác Phong maø noäi dung mang ñaäm tính nhaân baûn vaø hieân thöïc. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 34 –
Sôû töø laø daân ca cuûa nöôùc Sôû vaø nhöõng saùng taùc cuûa Khuaát Nguyeân (304-287 TCN) goàm coù 5 phaàn
(cöûu ca, thieân vaán, cöûu chöông, ly tam, chieâu hoàn). Trong ñoù chöùa ñöïng caùc yeáu toá toân giaùo, thaàn thoaïi, ñòa lyù…
Söû hoïc coù caùc taùc phaåm tieâu bieåu nhö Xuaân Thu, Taû truyeän, Quoác ngöõ (Xuaân Thu), Chieán quoác
saùch, Söû kyù Tö Maõ Thieân, Haùn thö (Ban Coá), Tam quoác Chí (Traàn Thoï), Haäu Haùn thö (Phaïm Dieäp),
Ñöôøng thö, Töï trò thoâng giaùm(Toáng), Vónh laïc ñaïi ñieån, Coå kim ñoà thö taäp thaønh, Töù khoá toaøn thö (Minh, Thanh).
Vaên hoïc coù caùc theå loaïi tieâu bieåu nhö Phuù (Haùn), Thô (Ñöôøng), Töø (Toáng), Kòch (Nguyeân), tieåu thuyeát (Minh, Thanh).
5. Tö töôûng vaø toân giaùo.
- AÂm döông gia döïa treân cô sôû cuûa nhöõng thaønh töïu veà thieân vaên hoïc. Phaùi naøy qui thaønh baùt quaùi,
nguõ haønh ñeå giaûi thích nguoàn goác vaïn vaät: aâm döông taùc ñoäng sinh ra vaïn vaät, khoâng ñieàu hoaø sinh ra tai hoïa.
Baùt quaùi: Caøn = Trôøi = Cha
Khaûm = nöôùc = con trai uùt Khoân = Ñaát = Meï
Ly = löûa = con gaùi tröôûng
Chaán = Saám = con trai tröôûng
Caán = nuùi = con gaùi thöù
Toán = Gioù = con trai thöù
Ñoaøi = hoà = con gaùi uùt
Nguõ haønh: Kim, Moäc, Thuyû, Hoaû, Thoå.
Phaùi naøy laø neàn taûng tö töôûng aûnh höôûng toaøn dieän ñeán heä tö töôûng mang tính truyeàn thoáng cuûa Trung Quoác.
- Nho gia: Ngöôøi saùng laäp laø Khoång Töû (551-479 TCN) teân thaät laø Khaâu, töï laø Troïng Ni (ngöôøi
nöôùc Loã). Oâng ñaõ töøng laøm quan Tö Khaáu (giöõ kho saùch ôû nöôùc Loã). Haït nhaân tö töôûng cuûa oâng laø nhaân
vaø leã. OÂng daïy hoïc vaø dòch Thi, Thö, Leã , Nhaïc. Dòch, soaïn Xuaân Thu (Nguõ Kinh).
Nhaân laø nhaân giaû, nhaân daõ: keû coù nhaân aáy laø con ngöôøi vaäy.
Nhaân giaû aùi nhaân: keû coù nhaân thì yeâu con ngöôøi.
Muoán coù nhaân thì phaûi laøm ñöôïc 5 ñieàu: cung kính, ñoä löôïng, giöõ lôøi höùa, sieâng naêng vaø laøm lôïi
cho ngöôøi khaùc. Neáu ñieàu mình khoâng muoán thì khoâng neân laøm cho ngöôøi, neáu mình muoán thaønh coâng thì
cuõng laøm cho ngöôøi khaùc thaønh coâng. Töùc laø duøng leã nhaø Chu ñeå ñaït chöõ nhaân.
Ñeà cao chöõ leã thì traät töï xaõ hoäi môùi ñöôïc khoâi phuïc, vua ra vua , toâi ra toâi…
Moái quan heä: neáu nhö loøng nhaân laø söï tu döôõng noäi taâm thì leã laø söï bieåu hieän ra beân ngoaøi cuûa
loøng nhaân. Oâng chuû tröông leã trò, chính danh ñònh meänh. Hoïc troø coù ñeán 3000 ngöôøi.
Sau naøy, caùc ñeä töû tö töôûng Nho gia tieáp tuïc phaùt trieån laøm hình thaønh moät heä tö töôûng thoáng trò
trong xaõ hoäi Trung Quoác. Vaøo thôøi Haùn Vuõ Ñeá, Ñoång Troïng Thö trang bò cho tö töôûng Nh o gia moät aùo
khoaùc toân giaùo. Thôøi Toáng, caùc nhaø tö töôûng Nho gia tieáp tuïc phaùt trieån thaønh heä tö töôûng Toáng Nho (Chu
Hy, Trình Di, Trình Haïo, Chu Ñoân Di, …).
- Maëc gia: Ngöôøi saùng laäp laø Maëc Töû (479-381 TCN) teân thaät laø Ñòch. Haït nhaân tö töôûng laø nhaân
vaø nghóaÆ kieâm aùi (yeâu thöông moïi ngöôøi) Æ Phi coâng (phaûn ñoái leã trò). Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 35 –
Nhaân laø kieâm aùi, khoâng phaân bieät ñaúng caáp.
Nghóa laø lôïi, laøm lôïi cho moïi ngöôøi, tröø haïi cho moïi ngöôøi, phaûn ñoái leã trò.
Ba tieâu chuaån khi laäp luaän phaûi coù baûn ( caên cöù), phaûi coù nguyeân (chöùng minh), ñöôïc duïng (hieäu quûa).
Lieân heä noäi taïi: caùi sau caøng quan troïng (logic hình thöùc). Phaùi naøy coù nhieàu phaùt minh kyõ thuaät
nhöng bò bieán maát töø thôøi Taàn, Haùn.
- Ñaïo gia: Ngöôøi saùng laäp laø Laõo Töû, Trang Töû phaùt trieån thaønh hoïc thuyeát Laõo – Trang- tö töôûng
cao roäng, uyeân thaâm, noäi haøm trieát hoïc phong phuù, aûnh höôûng saâu roäng ñeán tö töôûng myõ hoïc, khoa hoïc töï
nhieân, tö töôûng chính trò, quan nieäm luaân lí truyeàn thoáng Trung Quoác.
+ Laõo Töû (Ñam) soáng giöõa thôøi Xuaân Thu - Chieán Quoác, haáp thuï quan ñieåm vò ngaõ (vì mình),
khinh vaät troïng sinh (coi thöôøng moïi vaät, troïng cuoäc soáng) cuûa Döông Chu coäng vôùi tö töôûng aâm döông,
pheùp bieän chöùng cuûa Chu Dòch, taát caû ñöôïc ghi laïi trong saùch “Ñaïo ñöùc kinh”.
+ Trang Töû: Trang Chu phaùt trieån hoïc thuyeát cuûa Laõo Töû thaønh heä thoáng tö töôûng.
Ñaïo laø baûn quyeàn cuûa theá giôùi coù tröôùc trôøi ñaát, sinh ra taát caû, Ñaïo raát huyeàn dieäu. Töø ñoù neâu leân
hai khaùi nieäm Voâ (khoâng) vaø Höõu (coù). Töùc laø vaïn vaät sinh ra töø höõu, höõu sinh ra töø voâ. Ñaïo chæ quy luaät
chung cuûa söï bieán hoaù söï vaät.
Ñöùc voán coù tröôùc söï vaät vaø naèm trong söï vaät. Ñaïo Ñöùc laø moät phaïm truø thuoäc vuõ truï quan sôùm
nhaát theá giôùi, khaùc vôùi Nho thuoäc luaân lyù chính trò. Töø ñoù khaùi quaùt moät caùch bieän chöùng quy luaät thaønh -
baïi, höng – suy, sinh – töû, hoaï – phuùc cuûa xaõ hoäi, ñôøi ngöôøi.
Haïn cheá: gaït boû, cöï tuyeät khaùi nieäm nhaäp theá cuûa Nho maø theo ñuoåi theá giôùi voâ vi, thanh tònh, voâ
söï, voâ duïc, tieâu dao, ñaïm baïc xa laùnh cuoäc soáng thöïc taïi.
Ñaïo gia thoáng trò tö töôûng trong thôøi Taây Haùn, Nguî, Taán, Ñöôøng vaø toàn taïi trong suoát lòch sö,û boå
sung cho trieát hoïc Nho gia: coi troïng thieân nhieân, tö töôûng töï do, aûnh höôûng ñeán taâm lyù tri thöùc, thaåm myõ Trung Quoác.
Phaùp gia: xuaát hieän trong thôøi kyø Xuaân Thu - Chieán Quoác, nhaèm cuûng coá cheá ñoä taäp quyeàn trung
öông cuûa neàn quaân chuû chuyeân cheá.
Tö töôûng Phaùp gia thuoäc phaïm truø trieát hoïc chính trò (Quaûn Troïng, Töû Saûn, Lyù Khoâi, Ngoâ Khôûi,
Thöông Öôûng, Thaân Baát Haïi, Lyù Tö, Haøn Phi tieâu bieåu laø saùch “Haøn Phi Töû”, taäp hôïp taát caû, laø boä saùch
kinh ñieån veà chính trò xaõ hoäi hoïc sôùm nhaát lòch söû loaøi ngöôøi vaø vaên hoùa Trung Quoác.
Khoâng chuû tröông laøm theo ñôøi vua tröôùc, thieän (Nho) maø heä thoáng chính trò phaùp, thuaät, theá.
+ Phaùp: phaùp leänh thaønh vaên cuûa quoác gia, phaùp trò thay leã trò duøng hình phaït naëng vôùi moïi ñoái
töôïng keå caû ngöôøi quyeàn quyù.
+ Thuaät: quyeàn möu khoâng loä ra maët, keû laøm chuùa phaûi bieát ngöôøi thaïo vieäc, duøng ngöôøi heát trí
tueä, duøng ngöôøi heát naêng löïc ñeå taâm söùc vaøo vieäc quaûn cheá beà toâi. Ñoái vôùi quan ñaïi thaàn thì duøng 3 bieän
phaùp khoáng cheá laø: chaát, traán, coá, thaäm chí coù theå duøng phöông phaùp nguïy taïo toäi danh ñeå ñaàu ñoäc, aùm haïi loaïi ñoái thuû.
+ Theá: laø quyeàn theá vaïn naêng, keû ñöùng ñaàu phaûi naém quyeàn gieát haïi, khen thöôûng thì thuaät môùi
thöïc thi, phaùp môùi ñöôïc toân troïng. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 36 –
Trong cuoäc ñaáu tranh chính trò thì raát thöïc duïng. Keát thuùc cuïc dieän chính trò Chieán Quoác, nöôùc Taàn
ñaõ thoáng nhaát Trung Quoác. Caùc ñôøi Vua ôû Trung Quoác thöôøng cuûng coá quyeàn löïc thoâng qua chieâu baøi
“aâm phaùp”, “döông nho” laáy Ñaïo hoã trôï theâm, taïo neân tình hình Nho gia, Phaùp gia, Ñaïo gia laø ba tröôøng
phaùi chuû löu cuûa neàn vaên hoùa chính trò Trung Quoác.
Toùm laïi: Trong lòch söû tö töôûng Trung Quoác, nhieàu tröôøng phaùi tö töôûng ñaõ xuaát hieän vaø toàn taïi.
Moãi hoïc thuyeát coù noäi dung rieâng cuûa noù. Tö töôûng Nho gia laø coäi nguoàn cuûa chuû nghóa nhaân ñaïo vaên hoùa
truyeàn thoáng. Tö töôûng Ñaïo gia laø cô sôû trieát hoïc cuûa vaên hoùa Trung Quoác. Tö töôûng Phaùp gia cung caáp
cô sôû lyù luaän cho caùc nhaø tö töôûng chính trò cuûa Trung Quoác vaø ñaët cô sôû cho cheá ñoä chính trò vaø kinh teá
cuûa vaên hoùa toâng phaùp Trung Quoác. Caùc traøo löu tö töôûng ñaõ chi phoái vaø aûnh höôûng lôùn ñeán caùc thaønh
töïu, phöông thöùc bieåu ñaït cuûa caùc lónh vöïc vaên hoùa, ngheä thuaät, kieán truùc, ñieâu khaéc, taïo hình, myõ thuaät
vaø caû caùc moái quan heä xaõ hoäi nhö: daân tình, phong tuïc, vaên hoùa truyeàn thoáng Trung Quoác. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 37 –
CHÖÔNG IV : VAÊN MINH HY – LA I. KHAÙI QUAÙT.
1. Hy Laïp .
Teân goïi: tröôùc theá kyû VIII TCN, goïi teân caùc boä laïc khaùc nhau. Ñeán theá kyû VII TCN, ngöôøi Hy Laïp
goïi teân mình laø Hellenes vaø goïi teân nöôùc mình laø Hellas ( Hy Laïp). a. Ñòa lyù.
- Vuøng luïc ñòa Hy Laïp ôû mieàn Nam baùn ñaûo Ban Caêng goàm ba khu vöïc:
+ Baéc boä: chuû yeáu laø vuøng röøng nuùi.
+ Trung boä: ñöôïc nhaên caùch bôûi ñeøo Tecmopin (gaàn saùt bôø bieån phía ñoâng) coù nhieàu röøng nuùi
nhöng cuõng coù ñoàng baèng quan troïng laø Attích vaø Beoxi (coù nhieàu thaønh phoá quan troïng nhaát laø Aten).
+ Nam boä: ñöôïc ngaên caùch baèng eo ñaát Coranh laø moät baùn ñaûo hình baøn tay 4 ngoùn (peâloâpoânedô)
laø moät vuøng ñoàng baèng roäng lôùn vaø phì nhieâu (coù thaønh phoá quan troïng laø Xpac.
- Vuøng bôø bieån goàm Taây baùn ñaûo Bancaêng nhieàu haûi caûng, caùc ñaûo treân bieån EÂgieâ lôùn nhaát laø ñaûo
Creùt naèm ôû phía nam cuûa baùn ñaûo Bancaêng, bieån Eâgieâ soùng yeân bieån laëng taïo thaønh caàu noái cho caùc cö daân ñi bieån.
- Vuøng Tieåu AÙ laø caàu noái lieàn Hy Laïp ñeán phöông Ñoâng coù neàn vaên minh phaùt trieån sôùm.
- Taøi nguyeân: Röøng nuùi, bôø bieån, caùc ñaûo laø ñieàu kieän thuaän lôïi cho söï phaùt trieån coâng thöông
nghieäp. Khoaùng saûn phong phuù veà chuûng loaïi, khaù giaøu veà tröõ löôïng… - Khí haäu: Bieån. b. Cö daân.
+ Phaàn lôùn laø daân nhaäp cö.
+ EÂoâlieâng cö truù chuû yeáu ôû Ban Caêng vaø ñoàng baèng Beâoâxi.
+ Ioâlieâng: cö truù chuû yeáu ôû Attích vaø ven Tieåu Aù.
+ Akeâaêng: cö truù chuû yeáu ôû Baéc Peâloâpoânedô.
+ Ñoârieâng: cö truù chuû yeáu ôû ñaûo Cret vaø caùc ñaûo EÂgieâ. 2. La Maõ (Roma) . a. Ñòa lyù.
Baùn ñaûo Italia hình chieác uûng daøi, heïp vöôn ra Ñòa Trung Haûi, dieän tích 300.000 km2, lôùn gaáp 5
laàn baùn ñaûo Hy Laïp, lieàn moät daûi ñeán thoáng nhaát vaø môû roäng ra 3 chaâu quanh Ñòa Trung Haûi.
Baéc laø daõy Anpô ngaên caùch vôùi chaâu Aâu. Nam laø Ñaûo xixin.
Taây laø ñaûo Coocxô vaø Xaùcñenhô. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 38 –
Ñòïa hình baùn ñaûo haàu heát laø ñoàng baèng maøu môõ, ñoàng coû chaên nuoâi, bôø bieån daøi, khuùc khuyûu, coù
nhieàu haûi caûng toát, thuaät lôïi cho söï phaùt trieån cuûa du lòch vaø haøng haûi.
Taøi nguyeân khoaùng saûn nhieàu loaïi: Ñoàng, Chì, Saét, cheá taïo coâng cuï saûn xuaát, vuõ khí.
Khí haäu: Nam AÂu + Bieån. b. Daân cö.
Sôùm nhaát laø ngöôøi YÙ ( Italoes) moät boä phaän soáng ôû vuøng Latium goïi laø ngöôøi Latinh. Moät nhaùnh
döïng leân thaønh Lamaõ ôû treân bôø soâng Tibrô, ñöôïc goïi laø ngöôøi La Maõ . Ngoaøi ra, coøn coù ngöôøi Goâloa,
EÂtôruxô soáng chuû yeáu ôû mieàn Baéc vaø caùc vuøng khaùc nhö Hy Laïp, ven bieån phía nam vaø Xixin.
II. NHÖÕNG THAØNH TÖÏU CHÍNH VEÀ VAÊN MINH.
1. Sô löôïc lòch söû Hy Laïp, La Maõ.
• Lòch söû Hy Laïp coå ñaïi coù theå chia laøm 4 thôøi kyø:
- Vaên hoaù Creùt – Missen: ôû vuøng bieån Eâgieâ (Creùt) vaø Misen (Peâloâpoâledô). Theo keát quûa khaûo coå
hoïc, ngöôøi ta ñaõ phaùt hieän caùc cung ñieän, thaønh quaùch vaø nhieàu hieän vaät, chöõ vieát xuaát hieän vaøo ñaàu thieân
nhieân kyû III ñeán theá kyû XII TCN. Chuû nhaân laø ngöôøi Akeâaêng (Nhaø nöôùc ra ñôøi vaø lôùn maïnh nhaát laø theá
kyû XVI – XII TCN). Sau ñoù bò ngöôøi Ñoârieâng tieâu dieät.
- Thôøi kyø Hoâme (XII – IX TCN), phaûn aùnh trong hai taäp thô cuûa Hoâme (Iliat vaø Oâñixeâ) . Taäp thô
moâ taû cuoäc chieán tranh giöõa Hy Laïp vaø Tôroa, nhöng laïi ñöôïc vieát vaøo thôøi kyø naøy ñeå suy ra sinh hoaït,
phong tuïc, taäp quaùn, quan heä xaõ hoäi, kinh teá cuûa Hy Laïp theá kyû XII – IX. Thôøi kyø naøy, xaû hoäi cuûa ngöôøi
Ñoârieâng ôû giai ñoaïn cuoái nguyeân thuyû, chöa coù nhaø nöôùc maø laø daân chuû quaân söï, ñöùng ñaàu laø Basileus
ñöôïc Ñaïi hoäi Nhaân daân baàu ra, coù Hoäi ñoàng Tröôûng Laõo ( toäc tröôûng thò toäc).
- Thôøi kyø thaønh bang laø thôøi kyø quan troïng nhaát cuûa lòch söû Hy Laïp. Söï phaân hoaù xaõ hoäi dieãn ra
maïnh meõ vaøo theá kyû thöù VIII TCN hình thaønh 3 boä phaän chuû yeáu laø quùi toäc, bình daân, noâleä daãn ñeán nhaø
nöôùc ra ñôøi coù moät thaønh phoá trung taâm (Thaønh bang – polis). Quan troïng nhaát laø 2 thaønh bang:
+ Xpac ôû Nam baùn ñaûo peâloâpoânedô, phaùt trieån noâng nghieäp söû duïng ñoà saét laøm coâng cuï saûn xuaát
vaø vuõ khí. Nhaø nöôùc coäng hoaø quí toäc 2 vua, Hoäi ñoàng Tröôûng Laõo (28 ngöôøi töø 61 tuôûi trôû leân), Hoäi nghò
Nhaân daân (moïi nam giôùi töø 30 tuoåi trôû leân). Quaân ñoäi goàm moïi nam coâng daân ñöôïc huaán luyeän kyõ caøng.
+ Aten: ÔÛ mieàn trung cuûa Hy Laïp. Nôi ñaây coù nhieàu khoaùng saûn vaø haûi caûng phaùt trieån coâng
thöông nghieäp. Theå cheá nhaø nöôùc theo cheá ñoä quaân chuû chuû noâ nhöng xaõ hoäi Aten coù tôùi 4/5 laø noâ leä vaø
ngoaïi kieàu. Naêm 478 TCN, Aten thaønh laäp khoái ñoàng minh quaân söï Ñeâ Loát ñeå ñoái phoù vôùi khoái ñoàng minh Peâloâpoânedô.
Theá kyû V TCN, cuoäc chieán tranh Hy Laïp – Ba Tö dieãn ra (490 – 480 TCN). Thaéng lôïi thuoäc veà
Hy Laïp. Moät chieán binh Hy Laïp laø Philipit ñaõ chaïy töø caùnh ñoàng Maratoâng veà Aten ñeå thoâng baùo tin
thaéng traän. Kyû nieäm söï kieän naøy, taïi Ñaïi hoäi theå thao theá giôùi Oâlempic laàn thöù nhaát naêm 1896 ñaõ ñöa moân
chaïy Maratoâng vaøo chöông trình thi ñaáu chính thöùc cuûa Ñaïi hoäi.
Cuoäc chieán tranh peâloâpoânedô (431 – 404 TCN), Aten thaát baïi, phaûi giaûi taùn ñoàng minh Ñeâ Loát,
baõi boû cheá ñoä daân chuû chuû noâ. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 39 –
- Thôøi kyø Makeâñoânia, naêm 337 TCN, Philip II (vua Makeâñoânia) trieäu taäp hoäi nghò toaøn Hy Laïp ñeå
chuaån bò chieán tranh vôùi Batö . Naêm 325 TCN, Aleâchxandre môû cuoäc chieán tranh veà phöông Ñoâng, laáy
Babilon laøm trung taâm. Ñeán naêm 323 TCN thì oâng cheát, ñeá quoác chia reõ. Ñeán naêm 168 TCN, Makeâñoânia
bò La Maõ tieâu dieät vaø naêm 146 TCN, Hy Laïp laø moät boä phaän cuûa La Maõ.
• Lòch söû La Maõ coù theå chia laøm hai thôøi kyø:
- Thôøi kyø coäng hoaø: töø theá kyû thöù VI TCN, Nhaø nöôùc La Maõ ra ñôøi coù vua, Vieän Nguyeân Laõo vaø
Ñaïi hoäi Nhaân daân. Cuoái theá kyû VI TCN, nhaân daân noåi daäy laät ñoå vua, thieát laäp Nhaø nöôùc coäïng hoaø La Maõ
goàm hai quan chaáp chính vaø Vieän Nguyeân Laõo. Hoäi nghò Nhaân daân cuõng ñöôïc thaønh laäp, nhieäm kyø 1
naêm. Vaøo theá kyû III TCN, La Maõ ñaõ laàn löôït chinh phuïc ñöôïc toaøn baùo ñaûo vaø phaùt trieån sang phía Taây
Ñòa Trung Haûi. Trong thôøi kyø naøy, cuoäc chieán tranh La Maõ - Caùctagiô dieãn ra aùc lieät trong suoát 120 naêm
(chieán tranh Punich). Ñeán naêm 146 TCN, La Maõ chieám ñöôïc toaøn boä Taây Ñòa Trung Haûi, phía Ñoâng ñeán Ai Caäp.
- Thôøi kyø Quaân chuû dieãn ra qua caùc giai ñoaïn: ñoäc taøi Xila (82 – 78 TCN), ñoäc taøi tay ba (Cratxut,
Poâmpeâ, Xeâda), ñoäc taøi Xeâda (45 – 43 TCN), ñoäc taøi tay ba (Antoâniut, Leâpidoât, Octavianut). Naêm 30
TCN, Oâctavianuùt tuyeân boá thieát laäp neàn ñoäc taøi (Auguste: ñaáng chí toân). Nhöõng ngöôøi keá tuïc xöng hoaøng ñeá.
Cheá ñoä noâ leä daàn daàn khuûng hoaûng, naêm 395, ñeá quoác La Maõ chia laøm hai phaàn: Taây vaø Ñoâng La
Maõ. Ngöôøi German di cö vaøo phía Taây thaønh laäp caùc quoác gia cuûa mình vaøo theá kyû thöù V. Ñeán cuoái theá
kyû thöù V thì La Maõ chæ coøn laø1 vuøng nhoû beù thuoäc quyeàn cai quaûn cuûa ngöôøi German. Naêm 476, thuû lónh
German laät ñoå vua La Maõ vaø leân ngoâi hoaøng ñeá. Ñeá quoác La Maõ bò dieät vong cuøng vôùi cheá ñoä chieám höõu noâ leä.
Ñoâng La Maõ ( Bidantium) bò Thoå Nhó Kyø tieâu dieät vaøo naêm 1453. 2. Vaên hoïc .
Phong phuù veà theå loaïi nhaát laø thaàn thoaïi, thô, kòch.
- Thaàn thoaïi: “Gia phaû caùc thaàn” cuûa Heâñiot, Caot( chaos) hoãn mang -> thaàn Ñaát Gaia, gaén lieàn
vôùi caùc thaønh phaàn kinh teá. Thaàn AÙi tình Eroát.
Veà sau, ngöôøi Hy Laïp saùng taïo ra moât heä thoáng caùc thaàn, chuùa teå laø thaàn Dôùt ( zeus), thaàn
Proâmete laø thaàn thôï reøn (saùng taïo vaên minh), thaàn Ñeâmete (nöõ thaàn ngheà noâng) thaàn Ñioânixot (troàng nho
vaø laøm röôïu), thaàn Apoâloâ (aùnh saùng vaø ngheä thuaät), thaàn Ôtecpoâ (aâm nhaïc), thaàn Tali (haøi kòch), thaàn
Clioâ( lòch söû)… Caùc thaàn ñeàu gaén lieàn vôùi cuoäc soáng cuûa con ngöôøi, aûnh höôûng maïnh meõ ñeán vaên hoïc ngheä thuaät.
Ngöôøi La Maõ tieáp thu toaøn boä thaàn thoaïi Hy Laïp vaø ñaët teân khaùc cho caùc thaàn:
Dôùt thì ñoåi thaønh Juppitte, Hera -> Juy Noâng
Nöõ thaàn Ñeâmeâteâ -> Xeâreùt
Aphroâdit -> Veânuyt (saéc ñeïp vaø tình yeâu)
Poâñeâiñoâng -> Neptuyn ( thaàn bieån).
Heùc Meùc -> Meùcquya ( buoân baùn). Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 40 –
Heâraclet -> Hecquyn (söùc maïnh).
- Thô : Iliat vaø Oâñixeâ cuûa Hoâme (nhaø thô muø ôû tieåu AÙ soáng vaøo giöõa theá kyû thöù IX TCN). Truyeän
thô moâ taû cuoäc chieán tranh giöõa Misen vaø Tôroa (phaàn I) daøi 15.683 caâu thô, chuû yeáu naêm thöù 10 cuûa
cuoäc chieán tranh. Phaàn thöù II daøi 12.110 caâu thô noùi veà haønh trình trôû veà Itaùc cuûa vua OÂñixeâ (10 naêm).
Nhieàu nhaø thô tröõ tình, traøo phuùng, vaên xuoâi, tieâu bieåu laø nhoùm tao ñaøn Meâsen. Caùc nhaø thô La
Maõ tieáp tuïc saùng taùc, tieâu bieåu coù caùc nhaø thô lôùn nhö: Vieácgiliut, Hoâratiut, Oâviñiut...
- Kòch baét nguoàn töø leã hoäi cuûa cö daân Hy Laïp, ñaàu tieân laø leã hoäi thôø thaàn röôïu nho Ñioânixot. Caùc
saân khaáu lôùn ñöôïc xaây döïng: ôû Aten chöùa ñöôïc 17.000 ngöôøi, ôû Meâgaloâpoâlit (trung taâm peâloâpoânedô chöùa
ñöôïc 44.000 ngöôøi). Theå loaïi thöôøng laø bi kòch vaø haøi kòch, tieâu bieåu laø caùc nhaø soaïn kòch Etsin, Xoâpoâclô, Ôripit.
+ Etsin (525 – 456 TCN), coù 70 vôû töø thaàn thoaïi Hy Laïp ñeå phaûn aùnh xaõ hoäi ñöông thôøi (bi kòch),
noåi baät nhaát laø taùc phaåm “Proâmeâteâ” chia laøm 3 phaàn: troäm löûa, bò xieàng, ñöôïc tha.
+ Xoâpoâclô (497 – 406 TCN), phaûn aùnh thôøi kyø hoaøng kim cuûa Hy Laïp, ca ngôïi taøi naêng cuûa con
ngöôøi coù 123 vôû maø ngaøy nay chæ coøn 7 vôû.
+ Ôripit: (480 – 406 TCN) coù 92 vôû ngaøy nay chæ coøn laïi 18 vôû bi vaø moät vôû haøi kòch veà taâm lyù xaõ hoäi.
Ngöôøi La Maõ tieáp tuïc keá thöøa neàn ngheä thuaät kòch cuûa Hy Laïp. Tieâu bieåu laø caùc nhaø soaïn kòch
kieâm nhaø thô nhö Anñroânicuùt, Nôviuùt,Enniuùt, Platuùt, Teârexiuùt…
3. Söû hoïc. a. Hy Laïp.
Söû hoïc Hy Laïp thôøi kyø ñaàu chuû yeáu laø truyeàn thuyeát vaø söû thi.
Theá kyû thöù V TCN xuaát hieän caùc nhaø vieát söû nhö Heâroâñoát, Tuxiñit, Xeânoâphoân.
+ Heâroâñoát (484-425 TCN) ñöôïc meänh danh laø ngöôøi cha cuûa söû hoïc phöông Taây. Taùc phaåm cuûa
oâng goàm 9 quyeån vieát veà lòch söû Hy Laïp vaø caùc nöôùc phöông Ñoâng. Ñaàu tieân laø cuoán “Lòch söû cuoäc chieán tranh Hy Laïp – Ba Tö”.
+ Tuxiñit (460-395 TCN), laø ngöôøi ñaõ tröïc tieáp tham gia cuoäc chieán tranh Peâloâpoânedô neân oâng ñaõ
vieát cuoán “Cuoäc chieán tranh Peâloâpoânedô”.
+ Xeânoâphoân (430-359 TCN) laø ngöôøi Aten, taùc phaåm quan troïng nhaát cuûa oâng laø quyeån “Lòch söû Hy Laïp” töø 411-362. b. La Maõ.
Theá kyû thöù V TCN ôû La Maõ ñaõ coù nhöõng taøi lieäu töông töï nhö lòch söû bieân nieân goïi laø “nieân ñaïi
kyù” (Annales). Töø cuoái theá kyû III TCN, ôû La Maõ xuaát hieän caùc nhaø söû hoïc lôùn nhö Nôviut, Phabiut,
Catoâng, Poâlibiut, Titut Liviut, Taxitut, Plutac …
Nôviut laø nhaø soaïn kòch kieâm söû gia, taùc phaåm tieâu bieåu nhaát cuûa oâng laø “Cuoäc chieán tranh Puních”.
Phabiut (sinh 254 TCN) vieát lòch söû La Maõ trong theá kyû cuûa oâng baèng tieáng Hy Laïp. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 41 –
Catoâng (234-149 TCN), taùc phaåm “nguoàn goác” goàm 7 chöông: 3 chöông ñaàu veà lòch söû Hy laïp,
coøn laïi laø lòch söû La Maõ, phöông phaùp theo vaán ñeà khoâng theo nieân ñaïi. 4. Ngheä thuaät.
Neàn vaên minh Hy – La coáng hieán cho nhaân loaïi nhöõng giaù trò ngheä thuaät vó ñaïi, theå hieän ôû caùc
maûng kieán truùc, ñieâu khaéc, hoäi hoaï.
- Kieán truùc: theå hieän ôû ñeàn mieáu, saân vaän ñoäng, raïp haùt, chuû yeáu thôøi kyø thaønh bang tieâu bieåu laø:
+ Ñeàn Pacteânoâng ôû Aten, ñöôïc xaây döïng vaøo theá kyû VI TCN baèng ñaù traéng xung quanh coù haønh
lang, töôøng daøi 276m , coù nhöõng phuø ñieâu mieâu taû sinh hoaït, thaàn thoaïi Hy laïp, thôø thaàn Ateâna.
+ Ñeàn thaàn Dôùt ôû OÂlempô, caùc ñeàn thôø ôû ñaûo Xixin cuõng ñöôïc thieát keá, xaây döïng theo moâtip cuûa ñeàn Pacteânoâng.
Ngöôøi La Maõ keá thöøa vaø saùng taïo neàn ngheä thuaät kieán truùc cuûa Hy Laïp, theå hieän trong caùc coâng
trình kieán truùc nhö töôøng thaønh, mieáu ñeàn, cung ñieän, raïp haùt, khaûi hoaøn moân, caàu ñöôøng, oáng daãn nöôùc
baèng gaïch, coät kyû nieäm, ñaù caåm thaïch, noåi tieáng nhaát laø ñeàn Paêngteâoâng hình troøn, maùi troøn kyø vó.
- Ñieâu khaéc: nhieàu teân tuoåi lôùn nhö Miroâng, Phiñiat, Poâliclet.
+ Miroâng chuyeân moâ taû ngöôøi ñang vaän ñoäng, tieâu bieåu laø töôïng “löïc syõ neùm ñóa saét”.
+ Phiñiat vöøa laø nhaø ñieâu khaéc vöøa laø kieán truùc sö, ñuùc töôïng trang trí vaø laø ngöôøi chæ ñaïo vieäc
trang hoaøng myõ thuaät ôû A ten vôùi caùc böùc töôïng tieâu bieåu: töôïng thaàn Atena (töôïng Atena ñoàng trinh baèng
goã khaûm vaøng vaø ngaø voi cao 12 m, tay phaûi caàm töôïng thaàn thaéng lôïi, tay traùi caàm thuaãn ñaët trong ñeàn
Paùcteânoâng), töôïng ngöôøi chæ huy chieán ñaáu ñaët ôû quaûng tröôøng Aten, töôïng thaàn Dôùt khaûm vaøng vaø ngaø voi
ôû ñeàn Olempi, hieän nay ñeàu khoâng coøn nöõa.
Poâliclet soáng cuøng thôøi vôùi Phiñiat tieâu bieåu laø taùc phaåm “ngöôøi caàm giaùo”, “nöõ chieán syõ
Amadoâng bò thöông”, töôïng thaàn Heâra khaûm vaøng vaø ngaø voi.
Ngheä thuaät ñieâu khaéc La Maõ cuøng phong caùch vôùi Hy laïp: töôïng vaø phuø ñieâu trang trí ôû caùc nôi.
- Hoäi hoaï: nhöõng hoaï só tieâu bieåu laø Poâlinhoát (Polygnote) vaø Apoâloâño (Apollodore) ... haàu heát ñeàu
thaát laïc, chæ coøn laïi caùc böùc bích hoaï veõ phong caûnh, caùc coâng trình kieán truùc, ñoà trang söùc, tónh vaät, chaân dung ...
5. Khoa hoïc töï nhieân .
Khaùc vôùi caùc neàn vaên minh khaùc, khoa hoïc töï nhieân Hy Laïp, La Maõ gaén lieàn vôùi caùc nhaø khoa
hoïc teân tuoåi goàm nhöõng lónh vöïc khaùc nhau: thieân vaên hoïc, toaùn hoïc, vaät lyù...
- Talet (Thales - theá kyû VII- VI TCN) ôû Meâ li (Tieåu AÙ). Oâng ñaõ tieáp thu nhöõng thaønh töïu khoa hoïc
cuûa Löôõng Haø, Ai Caäp vaø phaùt trieån. Phaùt minh quan troïng nhaát cuûa oâng laø tyû leä thöùc. Döïa vaøo tyû leä thöùc ño
boùng ôû Kim töï thaùp ñeå tính ñöôïc chieàu cao cuûa noù. OÂng coøn laø nhaø thieân vaên hoïc, tính ñöôïc ngaøy nhaät thöïc:
28/5/558 TCN. Nhöng sai laàm cuûa oâng khi quan nieäm traùi ñaát noåi treân nöôùc, coøn trôøi hình baùn caàu uùp treân maët ñaát.
- Pitago (Pythagoras khoaûng 580-500 TCN) sinh ra ôû ñaûo Xamoát treân bieån Eâgieâ. Oâng ñaõ ñi du lòch
nhieàu nöôùc phöông Ñoâng vaø phaùt bieåu (ñònh lyù Pitago) veà quan heä 3 caïnh trong tam giaùc vuoâng, caùc loaïi soá
chaün, leû, khoâng chia heát. OÂng nhaän thöùc quaû ñaát hình caàu vaø chuyeån ñoäng theo quyõ ñaïo. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 42 –
- Ôclit (Euclid khoaûng 330-275 TCN) laõnh ñaïo nhoùm caùc nhaø toaùn hoïc ôû Aleáchxañrô toång keát
thaønh töïu “ toaùn hoïc sô ñaúng”. Oâng laø taùc giaû ñònh ñeà Ôclit laø cô sôû moân hình hoïc.
- Acsimeùt (Archimede 287-212 TCN) queâ ôû Xiraquydô, oâng tính ñöôïc soá π chính xaùc, theå tích,
dieän tích toaøn phaàn nhieàu hình khoái, phaùt minh löïc hoïc, nguyeân lyù ñoøn baåy, ñöôøng xoaén, roøng roïc, baùnh
raêng cöa, thuyû löïc hoïc.
- Aristac (Aristarque 310- 230 TCN) ngöôøi ñaûo Xamoát. OÂng neâu leân thuyeát Nhaät taâm, tính toaùn
khaù chính xaùc theå tích Maët Trôøi, Traùi Ñaát, Maët Traêng vaø khoaûng caùch cuûa caùc thieân theå. Phaùt minh quan
troïng nhaát cuûa oâng laø neâu leân thuyeát Nhaät taâm: Traùi Ñaát töï qua xung quanh noù vaø quay xung quanh Maët Trôøi.
- Eratoâxten (Eratosthene 284-192 TCN) ôû Xiren (Taây Ai Caäp). Oâng laø nhaø khoa hoïc gioûi nhieàu
lónh vöïc, töøng phuï traùch Thö vieän Aleáchxanñre. Oâng tính ñöôïc ñoä daøi cuûa voøng kinh tuyeán traùi ñaát laø
39.700km vaø goùc ñöôïc taïo neân bôûi hoaøng ñaïo vaø xích ñaïo.
- Pliniut (Plinius 23-79) vôùi taùc phaåm “Lòch söû töï nhieân” daøi 37 chöông goàm moïi lónh vöïc khoa
hoïc thôøi baáy giôø. Taùc phaåm ñöôïc xem laø boä baùch khoa toaøn thö cuûa La Maõ coå ñaïi.
- Cloát Ptoâleâmeâ (Claude Ptoleùmee) sinh tröôûng ôû Ai Caäp, toång keát thieân vaên hoïc ôû Ai Caäp, Löôõng
Haø, Hy Laïp thaønh saùch “Saùch toång hôïp”. Oâng cho raèng Traùi Ñaát hình caàu vaø laø trung taâm vuõ truï (thuït luøi
so vôùi Pitago vaø Acsimet) chi phoái suoát thôøi kyø trung coå. Oâng coøn xuaát baûn taùc phaåm “Ñòa lyù” goàm 8
chöông, baûn ñoà theá giôùi: Baéc cöïc laø Xcaêngñinavi, Nam cöïc laø soâng Nil, Ñoâng laø Trung Quoác, Taây laø Boà Ñaøo Nha.
- Hipoâcrat (Hippocrate 469-377 TCN) laø thaày thuoác Hy Laïp, ñöôïc xem laø thuyû toå cuûa Y hoïc
phöông Taây. Phöông phaùp chöõ beänh cuûa oâng laø phaûi duøng caùc bieän phaùp uoáng thuoác hoaëc moå xeû ñeå chöõa trò.
- Heâcroâpin ( Hecropile) giaûi phaãu hoïc: naõo, xem maïch.
- Heâraclit (Heraclide) duøng thuoác meâ ñeå giaûi phaãu, maõi ñeán naêm 1860 môùi taùi aùp duïng.
- Claudiut Galeânut (Claudius Galeus II-III) neâu leân phöông phaùp chöõa beänh môùi. 6. Trieát hoïc.
• Duy vaät: nöôùc- Ta leùt, löûa- Heâraclit, khoâng khí- Anaximen.
- Heâraclit (Heùraclite 540 – 480 TCN) neâu quan ñieåm bieän chöùng veà söï toàn taïi cuûa caùc maët ñoái laäp
vaø ñaáu tranh giöõa caùc maët ñoái laäp. Löûa laø vónh vieãn, thieâu ñoát vaø taét theo quy luaät.
-Eâmpeâñoáclô (Empeùdocle 490-430 TCN) neâu leân nguoàn goác cuûa vuõ truï laø 4 yeáu toá: ñaát, khoâng khí ,
löûa, nöôùc.(töông töï Aán Ñoä). Oâng coøn neâu leân söï tieán hoaù töø thöïc vaät - ñoäng vaät - muoân loaøi.
-Ñeâmoâcrit (Deùmocrite 460- 390 TCN) laø boä naõo baùch khoa ñaàu tieân cuûa Hy Laïp. Theo oâng,
nguyeân toá ñaàu tieân taïo ra vaïn vaät laø nguyeân töû (Atom) laø ñôn vò nhoû nhaát khoâng theå phaân chia, ñeàu gioáng
nhau, khaùc veà hình daùng, khoái löôïng vaø traät töï ôû trong chaân khoâng, keát hôïp vôùi nhau taïo ra vaïn vaät.
-Epiquya (Epicure 341- 270 TCN) cho raèng, vuõ truï laø do vaät chaát taïo thaønh maø ñôn vò nhoû nhaát laø
nguyeân töû, nhöng khoâng phuû nhaän vai troø cuûa thaàn thaùnh vaø coi caûm tính laø nguoàn goác thöïc söï cuûa nhaän thöùc. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 43 – •
Duy taâm: Nguïy bieän, naëng veà hình thöùc vaø chôi chöõ, chæ coù nhaän thöùc chuû quan hoaëc chuû
nghóa töông ñoái maø khoâng coù chaân lyù khaùch quan.
- Soâcrat (Socrate 469-393 TCN) neâu leân muïc ñích cuûa trieát hoïc laø nhaän thöùc cuûa baûn thaân mình
(duy taâm chuû quan). Tuy nhieân, oâng cuõng coù nhieàu coáng hieán nhaát laø phöông phaùp quy naïp vaø ñònh nghóa logic hoïc.
- Platoâng (Platon 427-347 TCN), haït nhaân laø yù nieäm vaø linh hoàn baát dieät: theá giôùi xung quanh ta
chæ laø söï phaûn aùnh khoâng ñaày ñuû cuûa yù nieäm, yù nieäm môùi laø chaân lyù nhöng yù nieäm ñoù phaûi coù moät löïc taùc
ñoäng töø moät löïc löôïng sieâu nhieân.
- Arixtoát (Aristote 384-322 TCN) laø moät trieát gia uyeân thaâm veà moïi maët, ngöôøi ñaõ saùng laäp ra moân
logic hoïc. Quan ñieåm trieát hoïc cuûa oâng laø vaät chaát toàn taïi vónh vieãn nhöng nguoàn goác cuûa moïi vaän ñoäng laø
thöôïng ñeá, ñoäng löïc baát ñoäng ban ñaàu. OÂng ñeå laïi 150 taùc phaåm, tö töôûng aûnh höôûng laâu daøi, nhaát laø Trieát
hoïc Kinh vieän cuûa Taây Aâu trung ñaïi. 7. Luaät phaùp. a. Hy Laïp.
- Boä luaät ñaàu tieân cuûa Hy laïp laø Luaät Ñracoâng. Noäi dung cô baûn cuûa Boä Luaät quy ñònh caùc cô quan
vaø quyeàn löïc cuûa noù trong boä maùy Nhaø nöôùc Aten. + Hoäi ñoàng quyù toäc. + Quan chaáp chính. + Ñaïi hoäi coâng daân.
Tính chaát cuûa Nhaø nöôùc Aten laø daân chuû nhöng quyù toäc vaãn laø taàng lôùp coù theá löïc nhaát. Naêm 621
TCN, Quan chaáp chính Ñracoâng soaïn thaûo Boä Luaät naøy, khaéc nghieät nhaát laø toäi aên caép bò xöû töû, khaéc treân
bia ñaù ñeå moïi ngöôøi bieát.
- Phaùp leänh Xoâ Loâng ( solon) ban boá naêm 549 TCN.
+ Ruoäng ñaát: traû laïi ruoäng ñaát cho noâng daân ñaõ theá chaáp vì nôï, qui ñònh möùc chieán höõu toái ña.
+ Noâ leä: traû laïi töï do cho noâ leä vì nôï, caám laáy thaân mình hoaëc vôï con ra ñeå ñaûn baûo vay traû.
+ Phaân chia ñaúng caáp: 1) töø 500 Meâñim luùa mì/naêm (52,5 lít/Meâñim) trôû leân thì ñöôïc giöõ caùc
chöùc vuï nhö Quan chaáp chính, Hoäi ñoàng Tröôûng Laõo, gia nhaäp kî binh, chuyeån tieàn ñeå xaây döïng haïm ñoäi,
teá leã. 2) töø 300 Meâñim ñöôïc mua moät con ngöïa chieán, giöõ chöùc vuï cao trong chính quyeàn vaø tham gia kî
binh. 3) 200Meâñim ñöôïc giöõ moät soá chöùc vuï vaø tham gia boä binh nheï.
+ Thaønh laäp hoäi ñoàng 400 ngöôøi vaø toaø aùn nhaân daân töø 4 boä laïc. Moãi b äo laïc 100 ngöôøi song song
vôùi Hoäi ñoàng Tröôûng Laõo (daân ngheøo ñöôïc tham gia boài thaåm, toaø aùn nhaân daân). Phaùp leänh veà quyeàn
chuyeån nhöôïng taøi saûn, caám xuaát khaåu noâng phaåm, khuyeán khích saûn xuaát röôïu nho, oâliu, haïn cheá quyeàn
lôïi quí toäc, quyeàn lôïi nhaân daân ñöôïc taêng leân, chaám döùt vieäc baét daân töï do thaønh noâleä, phaùt trieån coâng
thöông nghieäp, môû roäng daân chuû.
- Phaùp leänh Crixten (Clisthenes) hoaøn thieän hôn nöõa cheá ñoä daân chuû vaø naêm 508 TCN.
+ Chia laïi khu vöïc haønh chính: boû 4 boä laïc cuõ thaønh laäp 10 boä laïc môùi, xoaù boû trieät ñeå cheá ñoä thò toäc. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 44 –
+ Hoäi ñoàng 500 ngöôøi vaø Hoäi ñoàng Töôùng lónh (10 ngöôøi 10 boä laïc). Moãi boä laïc baàu 50 ngöôøi töø
30 tuoåi trôû leân. 50 ngöôøi luaân löu thöôøng tröïc 36 ngaøy/löôït. Chæ huy toái cao luaân phieân ñaûm nhieäm laø cô
quan haønh chính cao nhaát.
+ Truïc xuaát nhöõng keû coù aâm möu ñaûo chính vaø nguy hieåm ñoái vôùi neàn daân chuû.
+ Môû roäng quyeàn coâng daân töï do, cho kieàu daân vaø noâ leä trôû thaønh coâng daân.
- Phaùp leänh cuûa EÂphiantet ( ephialtes) vaø Peâriclet ( Pericles). + Eâphiantet:
Laäp phaùp thuoäc Ñaïi hoäi Nhaân daân.
Tö phaùp thuoäc Toaø aùn Nhaân daân.
Haønh phaùp thuoäc Hoäi ñoàng Nhaân daân. + Peâriclet:
- Boå nhieäm caùc chöùc vuï baèng caùch boác thaêm tröø Töôùng quaân.
- Chöùc naêng cuûa caùc cô quan nhaø nöôùc vaø quyeàn coâng daân ( 4 cô quan Nhaø nöôùc).
- Chính saùch löông boång vaø phuùc lôïi. b. La Maõ . - Luaät 12 baûng:
Naêm 454 TCN, Vieän Nguyeân Laõo La Maõ cöû 3 ngöôøi sang Hy Laïp nghieân cöùu luaät phaùp. Naêm 452
TCN, Vieän Nguyeân Laõo La Maõ thaønh laäp UÛy ban 10 ngöôøi soaïn thaûo boä luaät khaéc treân 10 baûng ñoàng.
Naêm 450 TCN, Vieän Nguyeân Laõo La Maõ cöû theâm 3 uyû vieân bình daân soaïn theâm hai baûng.
Noäi dung cuûa Luaät 12 baûng veà cô baûn laø baûo veä tính maïng, taøi saûn moïi coâng daân, trong ñoù baûng
3 beânh vöïc chuû nôï… ra leänh xöû töû keû naøo xuùi duïc keû thuø taán coâng La Maõ hoaëc noäp ngöôøi La Maõ cho keû thuø.
Quy ñònh xöû toäi troäm caép, quan heä gia ñình.
Naêm 445 TCN, cho pheùp bình daân ñöôïc keát hoân vôùi quí toäc. Thôøi coäng hoaø, cô quan laäp phaùp laø
Ñaïi hoäi Nhaân daân, côp quan haønh phaùp laø Vieän Nguyeân Laõo nhö meänh leänh cuûa nguyeân thuû quoác gia.
Trong thôøi Quaân chuû, luaät phaùp La Maõ tieáp tuïc ñöôïc caûi tieán cho phuø hôïp vôùi caùc quan heä veà taøi
saûn, nhaân thaân, hoân nhaân vaø gia ñình … aûnh höôûng maïnh meõ ñeán neàn luaät phaùp chaâu Aâu caän hieän ñaïi. 8. Ñaïo Kitoâ.
Thôøi kyø ñaàu, ngöôøi La Maõ theo tín ngöôõng ña thaàn giaùo. Naêm 63 TCN, La Maõ chinh phuïc
Palextin, queâ höông cuûa Ñaïo Do Thaùi (cöïu öôùc). Trong thôøi kyø naøy, ôû Palextin xuaát hieän moät toân giaùo môùi
laø Ñaïo Kitoâ. Ngöôøi saùng laäp ra Ñaïo Kitoâ laø Gieâxu (Jesus Christ) sinh ra ôû Betleem (Palextin) vaøo khoaûng naêm 5 hoaëc 4 TCN .
Naêm 30 tuoåi, oâng vöøa truyeàn ñaïo vöøa chöõa beänh, khuyeân moïi ngöôøi phaûi nhaãn nhuïc nôi traàn gian
ñeå höôûng haïnh phuùc vónh vieãn nôi Thieân Ñaøng. Ñoàng thôøi leân aùn söï giaøu coù, ngöôøi giaøu coù muoán leân thieân
ñaøng nhö con laïc ñaø ñi qua loã kim.
Juda laø moât tín ñoà, ñaõ baùn oâng laáy 12 ñoàng baïc traéng. Oâng bò toaø aùn Do Thaùi xöû ñoùng ñinh leân caây
thaäp aùc ôû nuùi Canve gaàn Gieârudalem. Sau 3 ngaøy cheát oâng soáng laïi tieáp tuïc thuyeát giaùo trong 40 ngaøy sau Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 45 –
ñoù veà trôøi. Ñaïo Kitoâ thôø ba ngoâi Chuùa Trôøi, Chuùa Jeâsu (chuùa con), vaø thaùnh thaàn. Kinh thaùnh goàm hai
phaàn: phaàn Cöïu öôùc tieáp nhaän töø Ñaïo Do Thaùi, phaàn Taân öôùc (saùng taùc baèng tieáng Hy Laïp 10 ñieàu raên).
Ban ñaàu, Ñaïo Kitoâ du nhaäp vaøo La Maõ, chính quyeàn La Maõ taøn saùt nhaát laø cuoäc taøn saùt naêm 64
döôùi thôøi hoaøng ñeá Neâroâ. Naêm 311, caùc hoaøng ñeá La Maõ ra l äenh ngöøng saùt haïi caùc tín ñoà Ñaïo Kitoâ. Naêm
313, hoaøng ñeá Coânxtantinuùt coâng nhaän ñòa vò hôïp phaùp cuûa Ñaïo Kitoâ. Theá kyû V, Ñaïo Kitoâ ñöôïc thöøa nhaän
laø quoác giaùo cuûa La Maõ. Gieâroâm (Jeùrome 334 – 420) ñaõ dòch kinh Cöïu öôùc vaø Taân öôùc ra tieáng Latinh. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 46 –
CHƯƠNG V : VAÊN MINH PHÖÔNG TAÂY THÔØI TRUNG ÑAÏI. I. KHAÙI QUAÙT.
- Phöông Taây vôùi boä phaän chuû yeáu cuûa Taây La Maõ bao goàm caùc nöôùc chaâu AÂu ôû Taây vaø Taây Nam Aâu.
- Naêm 476, Taây La Maõ dieät vong ñoàng thôøi laø quaù trình phong kieán hoaù. Hình thaùi kinh teá xaõ hoäi
phong kieán theo moâ hình chaâu Aâu daàn daàn phaùt trieån. Quan heä chuû yeáu trong xaõ hoäi phong kieán chaâu Aâu
laø noâng daân vaø ñòa chuû phong kieán. Baûn chaát cuûa quan heä kinh teá phong kieán laø ñòa toâ. Quan heä ñòa toâ
phaùt trieån qua 3 giai ñoaïn laø lao dòch, saûn phaåm vaø toâ tieàn.
- Töø theá kyû XI, tieàn teä ra ñôøi daãn ñeán söï phaùt trieån kinh teá haøng hoaù daàn daàn phaù vôõ keát caáu kinh
teá töï nhieân phong kieán. Thaønh thò ra ñôøi vôùi boä phaän cö daân môùi laøm cô sôû xaõ hoäi vaø kinh teá laø taàng lôùp
thò daân. Caùc thaønh thò ñaàu tieân ôû chaâu Aâu ra ñôøi ôû Italia nhö Veâneâxia, Phirenxeâ, Gieânoâva, Milanoâ,
Pida…vaø ôû caùc nöôùc Taây Aâu. Caùc thaønh thò ñoäc laäp trôû thaønh coäng hoaø töï trò.
- Maàm moáng tö baûn chuû nghóa xuaát hieän ôû thaønh thò vaø ngaøy caøng phoå bieán laøm cho quan heä phong kieán tan raõ.
- Ñaïo kitoâ ñoùng vai troø quan troïng trong lónh vöïc chính trò, vaêm hoaù giaùo duïc cuûa caùc quoác gia
phong kieán chaâu Aâu. Uy quyeàn cuûa Giaùo hoäi La Maõ ngaøy caøng lôùn.
II. VAÊN HOAÙ TAÂY AÂU TÖØ THEÁ KYÛ VI – XIV.
1. AÛnh höôûng cuûa Giaùo hoäi La Maõ ñoái vôùi vaên hoaù Taây AÂu.
- Khi caùc toäc ngöôøi phöông Baéc xaâm nhaäp Taây La Maõ, trình ñoä vaên hoaù cuûa hoï raát thaáp, hoï khoâng
chuù yù gì ñeán vieäc baûo toàn caùc giaù trò vaên minh truyeàn thoáng Hy – La.
- Moïi maët cuûa neàn vaên minh bò phaù huyû tröø tu vieän, nhaø thôø cuûa Ñaïo Kitoâ laø coøn giöõ laïi ñöôïc moät
soá thaønh töïu cuûa neàn vaên hoaù coå ñaïi.
- Giaùo hoäi duy trì tröôøng hoïc ñaøo taïo con ngöôøi phuïc vuï cho mình vaø xaõ hoäi. Trong khi ngöôøi
German haàu heát laø muø chöõ, khoâng chuù yù ñeán vaên hoaù giaùo duïc. Noäi dung chöông trình ñaøo taïo trong nhaø
tröôøng chuû yeáu höôùng veà muïc tieâu ñoù. Thaàn hoïc ñöôïc suy toân laø baø chuùa cuûa khoa hoïc. Caùc moân hoïc khaùc
goàm ngöõ phaùp, tu töø hoïc, logic hoïc, soá hoïc, hình hoïc, thieân vaên hoïc vaø aâm nhaïc ñöôïc goïi laø “ Baûy moân
ngheä thuaät töï do” boå trôï cho thaàn hoïc.
2. Söï thaønh laäp caùc tröôøng Ñaïi hoïc.
- Ñaàu tieân laø tröôøng hoïc cuûa caùc thaønh thò nhaèm ñaøo taïo nhaân taøi phuïc vuï yeâu caàu phaùt trieån kinh
teá cuûa thò daân. Töø caùc tröôøng naøy phaùt trieån thaønh tröôøng ñaïi hoïc. Tröôøng ñaïi hoïc ñaàu tieân laø Boâloâna (YÙ)
ra ñôøi vaøo theá kyû thöù XI maø tieàn thaân cuûa noù laø Tröôøng Luaät Boâloâna.
- Sang theá kyû thöù XII, XIII, nhieàu tröôøng ñaïi hoïc khaùc ñaõ laàn löôït xuaát hieän nhö Tröôøng Ñaïi hoïc
Pari, Oocleâaêng ôû nöôùc Phaùp, Tröôøng Ñaïi hoïc Oácxphôùt (Oxford), Kembrít (Cambridge) ôû nöôùc Anh,
Tröôøng Ñaïi hoïc Xalamanca ôû Taây Ban Nha, Tröôøng Ñaïi hoïc Paleùcmoâ ôû Italia… Ñeán cuoái theá kyû XIV ôû
chaáu Aâu ñaõ coù taát caû treân 40 tröôøng ñaïi hoïc. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 47 –
Tieâu bieåu laø Tröôøng Ñaïi hoïc Pari coù caùc hoäi ñoàng höông Anh, Normandi, Goâlô, Picaùcñi… Hieäu
tröôûng ñöôïc baàu ra d6eû ñieàu haønh vieäc giaûng daïy vaø hoïc taäp. Naêm 1200, vua Phaùp Philip II ñaõ pheâ chuaån
chính thöùc thaønh laäp Tröôøng. Tröôøng coù 4 khoa:
Ngheä thuaät, Y hoïc, Luaät hoïc vaø Thaàn hoïc Sô hoïc cao caáp
Sinh vieân toát nghieäp khoa Ngheä thuaät ñöôïc caáp baèng cöû nhaân vaø ñöôïc tuyeån vaøo ba khoa cao caáp.
Khi toát nghieäp, sinh vieân ñöôïc caáp baèng thaïc syõ hoaëc tieán syõ vaø ñöôïc boå nhieäm laømgiaùo sö ôû caùc tröôøng Ñaïi hoïc.
Ngoân ngöõ: tieáng Latinh, phöông phaùp leân lôùp, nghe giaûng vaø thaûo luaän. Khi toát nghieäp sinh vieân
phaûi laøm vaø baûo veä luaän vaên.
Caùc tröôøng ñaïi hoïc khaùc ôû chaâu Aâu ñöông thôøi cuõng ñöôïc toå chöùc töông töï.
3. Trieát hoïc kinh vieän.
Tieáng Latinh nghóa laø Scolasticus nghóa laø trieát hoïc nhaø tröôøng. Moân hoïc naøy ñöôïc hình thaønh vaøo
khoaûng theá kyû thöù XI, XII. Ñaëc ñieåm cuûa Trieát hoïc Kinh vieän laø aùp duïng phöông phaùp bieän luaän raéc roái,
chuù troïng logic hình thöùc. Ñoái vôùi töï nhieân chæ caàn phöông phaùp tö duy tröøu töôïng laø coù theå ñaït ñeán chaân lyù.
Coù hai tröôøng phaùi chính:
Phaùi Duy danh (Nominalisme) cho raèng khaùi nieäm chung cho tö duy con ngöôøi saùng taïo ra, laø teân
goïi cuûa caùc vaät theå rieâng leû vaø caùc vaät theå rieâng leû coù tröôùc khaùi nieäm chung (coù yeáu toá duy vaät).
Phaùi Duy thöïc (Reùalisme) cho raèng tröôùc khi coù vaät theå naøo ñoù thì khaùi nieäm veà vaät theå aáy ñaõ toàn
taïi, ñaõ coù thöïc roài (duy taâm hoaøn toaøn).
Giaùo hoäi La Maõ thöôøng ñeà cao Duy thöïc, ngöôïc ñaõi Duy danh. Theá kyû XIV, caùc nhaø Duy thöïc
thöôøng chæ bieän hoä cho giaùo lyù cuûa Ñaïo Thieân chuùa maø khoâng nghieân cöùu veà khoa hoïc töï nhieân vaø ñaáu
tranh maïnh meõ vôùi chuû nghóa nhaân vaên. 4.Vaên hoïc.
Vaên hoïc Taây Aâu thôøi kyø trung ñaïi bao goàm vaên hoïc daân gian, vaên hoïc nhaø thôø. Caùc theå loaïi tieâu
bieåu laø thô, kòch, truyeän.
- Vaên hoïc kî só laø doøng vaên hoïc truyeàn mieäng cuûa giôùi quí toäc chaâu Aâu. Trong thôøi kyø trung ñaïi, ôû
chaâu Aâu coù moät ñoäi nguõ nhöõng ngöôøi chuyeân keå chuyeän thueâ trong caùc laâu ñaøi cuûa Laõnh chuùa. Noäi dung
laø ca ngôïi loøng ngoan ñaïo, trung thaønh… cuûa giôùi kî só. Tieâu bieåu laø truyeän Trixtaêng vaø Idô, Baøi ca
Roâlaêng, baøi ca Xít, baøi ca Nibeâlunghen…
- Vaên hoïc thaønh thò ra ñôøi vaøo theá kyû thöù XII, khi taàng lôùp thò daân ñang ngaøy moät lôùn maïnh. Doøng
vaên hoïc naøy bao goàm daân ca, truyeän daân gian, noäi dung mang tính chaát choáng phong kieán, giaùo hoäi Thieân
chuùa. Tieâu bieåu laø caùc taùc phaåm: Di chuùc cuûa con löøa, Thaày lang vöôøn, Truyeän con caùo…
- Kòch cuõng laø moät theå loaïi vaên hoïc mang tính haøi höôùc, chaâm bieám. Tieâu bieåu laø vôû Roâbanh vaø
Marioâng, Chaøng trai vaø coâ gaùi chaên cöøu… Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 48 –
5. Ngheä thuaät kieán truùc.
Ngheä thuaät kieán truùc cuûa Taây Aâu trung ñaïi phaùt trieån qua hai giai ñoaïn lôùn.Thôøi kyø ñaàu tröôùc theá
kyû XII, neàn ngheä thuaät kieán truùc cuûa Taây Aâu keá thöøa phong caùch kieán truùc La Maõ vôùi ñaëc tröng thoâ keäch,
naëng neà, töôøng ñöôïc xaây baèng ñaù, maët baèng xaây döïng hình chöõ thaäp, töôøng daày, cöûa soå nhoû, maùi troøn, coät to vaø thaáp.
Töø theá kyû XII, ôû vuøng Baéc Phaùp xuaát hieän moät loaïi hình kieán truùc môùi laø kieán truùc Goâtích. Ñaëc
ñieåm cuûa loái kieán truùc naøy laø voøm cöûa nhoïn, noùc nhaø nhoïn, beân ngoaøi coù thaùp cao vuùt, töôøng moûng, cöûa
soå lôùn laép kính maàu, nhieàu phuø ñieâu sinh ñoäng. Loaïi kieán truùc naøy laø thaønh töïu saùng taïo cuûa thò daân Taây Aâu.
6. Caùc traøo löu vaên hoaù môùi.
• Vaên hoùa Phuïc höng (Renaissance)
-Traøo löu vaên hoùa Phuïc höng xuaát hieän töø cuoái theá kyû XIII ôû Italia vaø lan sang caùc nöôùc khaùc ôû
Taây Aâu. Ñaây laø moät traøo löu vaên hoaù choáng laïi tö töôûng cuûa Taêng löõ vaø quí toäc phong kieán chaâu Aâu.
Sôû dó Italia laø queâ höông cuûa traøo löu vaên hoaù Phuïc höng vì Italia laø nôi quan heä tö baûn chuû nghóa
ra ñôøi sôùm; laø queâ höông cuûa La Maõ coå ñaïi, nôi löu giöõ nhieàu di saûn quí, nôi coù neàn kinh teá phaùt trieån vôùi
caùc thaønh thò giaøu coù, muoán phoâ tröông söï giaøu coù cuûa mình; nôi taät trung trí tueä vaø ñöôïc söï baûo trôï cuûa
caùc Nhaø nöôùc coäng hoaø thaønh thò.
- Töø theá kyû XV, XVI chuû nghóa tö baûn ra ñôøi ôû caùc nöôùc khaùc, traøo löu vaên hoaù Phuïc höng ñaõ lan
sang taát caû caùc nöôùc ôû Taây Aâu.
Nhöõng thaønh töïu chính:
* Vaên hoïc: Thô, tieåu thuyeát, kòch. Thô:
Ñaïi bieåu laø Ñanteâ (1265-1321), xuaát thaân trong taàng lôùp kî syõ suy taøn ôû Phirenxe (Italia). Ngöôøi
môû ñaàu cho traøo löu vaên hoaù Phuïc höng, taùc phaåm noåi tieáng laø “Thaàn khuùc”.
Peâtôraca (1304-1374), nhaø thô tröõ tình Italia, thô oâng ca ngôïi tình yeâu taëng naøng Loâra, ngöôøi maø
oâng yeâu suoát ñôøi vaø trôû thaønh baát töû trong thô cuûa oâng. Tieåu thuyeát:
Ñaïi bieåu laø Boâcaxioâ (1313-1375) nhaø vaên Italia vôùi taùc phaåm noåi tieáng “ Möôøi ngaøy” coù tính chaát
vaïch thôøi ñaïi trong lòch söû vaên hoïc chaâu Aâu.
Rabôle (1494-1553), taùc phaåm noåi tieáng laø Gaùcgaêngchuya vaø Paêngtaguyen.
Xecvaêngteùt (1547-1616) laø nhaø vaên lôùn ngöôøi Taây Ban Nha. Taùc phaåm noåi tieáng cuûa oâng laø Ñoâng Kysoát. Kòch:
Ñaïi bieåu öu tuù nhaát laø W. Seâchxpia (1564-1616). Kòch taùc gia ngöôøi Anh, ñaïi dieän cuoái cuøng cuûa
traøo löu vaên hoaù Phuïc höng. Oâng laø taùc giaû cuû a nhieàu vôû kòch noåi tieáng nhö Roâmeâoâ vaø Giuliet, Haêmlet, Oâtenloâ, Vua Lia… * Ngheä thuaät: Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 49 –
Phirenxeâ laø nôi xuaát phaùt ñaàu tieân cuûa neàn ngheä thuaät thôøi Phuïc höng. Caùc ñaïi bieåu öu tuù laø
Gioâttoâ (1266-1337), Maxasio (1401-1428), Ñoânatenloâ (1386-1466), Veâroâsioâ (1435-1488), Boáttixenli (1444-1510)…
Ñaëc ñieåm chung cuûa neàn ngheä thuaät thôøi kyø naøy laø tuy ñeà taøi vaãn khai thaùc trong kinh thaùnh vaø
thaàn thoaïi nhöng noäi dung thì hoaøn toaøn mang tính hieän thöïc.
Ñaïi bieåu öu tuù nhaát laø Leâoânaùcñoâ ñôø Vanhxi (1452 – 1519), oâng laø moät nhaø baùch khoa cuûa Italia.
Caùc taùc phaåm tieâu bieåu cuûa oâng laø “Böõa tieäc cuoái cuøng”, “ Ñöùc meï ñoàng trinh trong hang ñaù”, “ Naøng Gioâcoâng”.
Mikenlaêngiô (1475 – 1564) laø moät hoaï syõ, nhaø ñieâu khaéc, kieán truùc sö vaø thi só thieân taøi ngöôøi
Italia. Caùc taùc phaåm ngheä thuaät tieâu bieåu cuûa oâng laø “Saùng taïo theá giôùi”, “cuoäc phaùn xeùt cuoái cuøng”,
töôïng Ñavít, Moâidô, ngöôøi noâ leä bò troùi, …
Raphaen (1483 – 1520) laø hoaï só thieân taøi ngöôøi Italia. Caùc taùc phaåm tieâu bieåu noåi tieáng cuûa oâng
laø “Ngöôøi laøm vöôøn xinh ñeïp”, “Ba coâ gaùi”, …
* Khoa hoïc töï nhieân vaø trieát hoïc :
Thôøi Phuïc höng, caùc ngaønh khoa hoïc töï nhieân vaø trieát hoïc cuõng coù nhöõng thaønh töïu lôùn lao, trong
ñoù ñaëc bieät quan troïng laø veà thieân vaên hoïc.
Caùc nhaø baùc hoïc môû ñaàu cho böôùc nhaûy voït veà khoa hoïc töï nhieân thôøi Phuïc höng laø Nicoâla
Coâpeùcních (1473 – 1543), oâng laø moät giaùo só ngöôøi Ba Lan, qua nhieàu naêm nghieân cöùu, oâng ñaõ neâu neân
thuyeát “Nhaät taâm” choáng laïi thuyeát cuûa nhaø thieân vaên hoïc coå ñaïi Ploâmeâteâ “Ñòa taâm”.
Gioùocñanoâ Brunoâ (1548 – 1600), nhaø baùc hoïc ngöôøi Italia ñaõ tieáp tuïc phaùt trieån hoïc thuyeát cuûc
Coâpeùcních. Oâng cho raèng vuõ truï laø voâ taän, Maët Trôøi chæ laø trung taâm cuûa thaùi döông heä.
Galileâ (1564 – 1642), nhaø thieân vaên hoïc ngöôøi Italia. Oâng ñaõ töï phaùt minh ra kính vieãn voïng ñeå quan saùt vuõ truï.
Ngoaøi ra coøn raát nhieàu caùc nhaø khoa hoïc töï nhieân kieâm trieát gia nhö: Keâplô (1571 – 1630),
Ñeâcaùctô (1596 – 1650), Toârixeli (1608 – 1647), Veâdalô (1514 – 1564), Havi (1578 – 1657)…ñaõ ñoùng goùp
to lôùn vaøo söï nhaän thöùc cuûa con ngöôøi veà theá giôùi töï nhieân.
Nhöõng noäi dung chính
Noäi dung tö töôûng chuû ñaïo cuûa phong traøo vaên hoaù Phuïc höng laø chuû nghóa nhaân vaên cao caû. Ñoù laø
heä tö töôûng chuù troïng ñeán con ngöôøi, chuù yù ñeán cuoäc soáng hieän taïi, chuû tröông cho con ngöôøi ñöôïc höôûng
moïi laïc thuù ôû ñôøi. Theå hieän ôû 4 noäi dung chính:
- Leân aùn, ñaû kích, chaân bieám söï taøn baïo doát naùt, giaû nhaân giaû nghóa cuûa giôùi quí toäc, taêng löõ phong kieán.
- Choáng laïi quan nieäm cuûa Giaùo hoäi Thieân chuùa veà con ngöôøi vaø cuoäc soáng traàn gian.
- Choáng nhöõng quan ñieåm phaûn khoa hoïc vaø chuû nghóa duy taâm.
- Ñeà cao tinh thaàn daân toäc, tình yeâu ñoái vôùi toå quoác vaø tieáng noùi cuûa daân toäc mình.
Ngoaøi ra, caùc nhaø nhaân vaên chuû nghóa theá kyû XVI cuõng ñaõ baét ñaàu nhaän thaáy vaø pheâ phaùn nhöõng
maët traùi cuûa xaõ hoät tö saûn ñang xuaát hieän. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 50 –
• Phong traøo caûi caùch toân giaùo:
Tröôùc söï thoái naùt cuûa Giaùo hoäi La Maõ vaø söï tha hoaù cuûa giôùi taêng löõ Thieân chuùa giaùo, moät soá nhaø
tö töôûng ôû Taây Aâu ñaõ ñeà xöôùng phong traøo caûi caùch toân giaùo. Ñaïi bieåu öu tuù cho phong traøo naøy laø:
Uyclip (1320 – 1384), giaùo só, giaùo sö cuûa Tröôøng Ñaïi hoïc Oâxphôùt (Anh) laø ngöôøi ñeà xöôùng caûi
caùch toân giaùo, phuû nhaän vai troø cuûa Giaùo hoaøng La Maõ, ñeà nghò quoác höõu hoaù ruoäng ñaát cuûa Giaùo hoäi.
Ian Huùt (1369 – 1415), Hieäu tröôûng Tröôøng Ñaïi hoïc Praha (Coäng hoaø Seùc) khôûi xöôùng phong traøo
choáng vieäc baùn giaáy mieãn toäi, vaïch traàn söï tha hoaù cuûa caùc Giaùo só cao caáp.
Mactin Luthô, giaùo sö thaàn hoïc Tröôøng Ñaïi hoïc Vitenbe (Ñöùc), ngöôøi khôûi xöôùng cuoäc ñaáu tranh
quyeát lieät ñoøi caûi caùch toân giaùo ôû Ñöùc. Phong traøo naøy ñaõ bieán thaønh cuoäc chieán tranh noâng daân Ñöùc maïnh meõ theá kyû XVI.
Unrích Dvingli (1484 – 1531) laø giaùo só Thuïy Só, trong khi ñeà nghò caûi caùch toân giaùo oâng ñaõ taùn
thaønh cheá ñoä coäng hoaø. Phong traøo do oâng khôûi xöôùng ñaõ bieán thaønh moät cuoäc chieán tranh noâng daân.
Giaêng Canvanh (1519 – 1564) laø giaùo só ngöôøi Phaùp goác Thuïy só, ngöôøi ñaõ hoaøn thaønh lí luaän veà
caûi caùch toân giaùo. Haïy nhaân cuûa hoïc thuyeát Canvanh laø thuyeát ñònh meänh. Oâng phuû nhaän caùc hình thöùc
mieãn toäi cuûa Giaùo hoäi Thieân chuùa, phuû nhaän vai troø cuûa taêng löõ vaø taùc duïng cuûa caùc nghi thöùc leã baùi phieàn phöùc cuõ.
Phong traøo caûi caùch toân giaùo töø Taây Aâu ñaõ lan sang nöôùc Anh. Giai caáp tö saûn Anh ñaõ tieáp thu Taân
giaùo Canvanh vaø ñaët cho noù moät teân goïi môùi laø Thanh giaùo.
Toân giaùo môùi chæ tin vaøo Kinh Phuùc aâm neân ñöôïc goïi laø Tin Laønh (Phuùc aâm). • Phaùt kieán ñòa lyù: * Nguyeân nhaân:
- Theá kæ XV, ñeá quoác Oâxman ñaõ khoáng cheá caùc con ñöôøng thöông maïi Ñoâng – Taây laøm cho söï
giao löu buoân baùn qua Ñòa Trung Haûi ngöng treä.
- Huyeàn thoaïi veà phöông Ñoâng giaøu coù vaøng baïc vaø höông lieäu thoâi thuùc laùi buoân Taây Aâu.
- Nhöõng tieán boä cuûa kyõ thuaät haøng haûi.
- Nhu caàu tìm hieåu traùi ñaát hình caàu…
Ñoù laø nhöõng nguyeân nhaân cô baûn thuùc ñaåy caùc nhaø haøng haûi chaâu Aâu tìm ñöôøng bieån sang phöông Ñoâng.
* Nhöõng phaùt kieán ñòa lyù cô baûn sau:
- Crítxtoáp Coâloâng daãn ñaàu ñoaøn thaùm hieåm goàm 3 thuyeàn vaø 80 thuyû thuû, khôûi haønh töø Taây Ban
Nha ngaøy 03/8/1492. ñoaøn thaùm hieåm ñaõ tôùi chaâu Myõ, nhöng laïi töôûng laø Taây Aán Ñoä (Indian). Vaøo caùc
naêm 1493,1498,1502, oâng tieáp tuïc khaûo saùt luïc ñòa môùi nhöng vaãn khaúng ñònh ñoù laø Aán Ñoä. Vespuri
Amerigoâ, moäy nhaø haøng haûi khaùc cuõng ñaõ 4 laàn khaûo saùt luïc ñòa naøy vaøo caùc naêm 1497,1499,1501,1503
vaø khaúng ñònh ñaây laø luïc ñòa môùi – American.
- Vaxcoâ Ñô Gama daãn ñaàu ñoaøn thaùm hieåm goàm 3 thuyeàn vaø 160 thuyû thuû, men theo bôø bieån chaâu
Phi ñeán ñöôïc Aán Ñoä vaøo ngaøy 20/5/1498. Boà Ñaøo Nha ñaõ ñoäc chieám con ñöôøng naøy trong voøng 18 naêm sau ñoù. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 51 –
- Magienlaêng daãn ñaàu ñoaøn thaùm hieåm goàm 5 thuyeàn vaø 265 thuyû thuû khôûi haønh töø Taây Ban Nha
vaøo ngaøy 20/9/1519. ñoaøn thaùm hieåm ñaõ vöôït Ñaïi Taây Döông, khaùm ohaù vaø ñaët teân cho Thaùi Bình Döông.
Ngoaøi ra coøn raát nhieàu nhöõng phaùt kieán ñòa lyù khaùc trong suoát thôøi kyø toàn taïi cuûa chuû nghóa thöïc daân phöông Taây.
* Keát quûa:nhöõng phaùt kieán ñòa kyù ñaõ tìm ra luïc ñòa môùi, ñaïi döông môùi, nhöõng con ñöôøng bieån
môùi, môû ra nhöõnh thaønh töïu môùi cho vaên minh nhaân loaïi nhö tieáp xuùc giao löu vaêm hoaù giöõa caùc neàn vaên
minh, phaùt trieån kinh teá …tuy nhieân noù cuõng laøm xuaát hieän cheá ñoä thöïc daân vaø naïn buoân baùn noâ leä da ñen taøn baïo. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 52 – KEÁT LUAÄN
1. Söï phaùt trieån cuûa vaên minh nhaân loaïi laø moät quaù trình tieán hoaù lieân tuïc vaø ngaøy caøng ñöôïc naâng
cao leân trong vieäc khaùm phaù nhöõng vaán ñeà cuûa töï nhieân ñeå taän duïng nhöõng yeáu toá thuaän lôïi vaø haïn cheá
nhöõng yeáu toá khoâng thuaän lôïi. Nhöõng thaønh töïu vaên minh laø taøi saûn chung cuûa nhaân loaïi
2. Khi noùi veà vaên minh phöông Ñoâng vaø vaên minh phöông Taây caàn hieåu roõ hôn veà khaùi nieäm
Ñoâng – Taây. Khaùi nieäm naøy ban ñaàu do ngöôøi chaâu Aâu goïi, noù hoaøn toaøn mang yù nghóa ñòa lyù, töø ñoù laøm
xuaát hieän caùc khaùi nieäm Caän Ñoâng, Trung Ñoâng, Vieãn Ñoâng. Cuoái theá kyû XV – ñaàu theá kyû XVI, khaùi
nieäm Ñoâng, Taây ñöôïc môû roäng neân coù theâm caùc teân goïi môùi nhö Ñoâng AÙ, Taây Baùn Caàu…Thôøi kyø caùch
maïng coâng nghieäp, caùc nöôùc chaâu AÂu, Baéc Myõ, Nhaät Baûn phaùt trieån cao vöôït khoûi trình ñoä caùc nöôùc khaùc
treân theá giôùi neân khaùi nieäm Ñoâng, Taây laïi coù yù nghóa trình ñoä : Ñoâng laïc haäu, Taây tieân tieán hay phöông
Taây laø chuû nghóa tö baûn vaø phöông Ñoâng laø phong kieán ( khaùi nieäm ñòa chính trò ). Cuoái theá kyû XIX – ñaàu
theá kyû XX, caùc nöôùc phöông Ñoâng tieáp xuùc vôùi phöông Taây vaø böôùc vaøo quaù trình hieän ñaïi hoaù truøng vôùi
quaù trình phöông Taây hoùa. Caùch maïng thaùng Möôøi Nga thaønh coâng, nöôùc Nga naèm ôû Ñoâng Aâu neân khaùi
nieäm Ñoâng Taây laïi ñöôïc hieåu theo nghóa khaùc : khaùi nieäm phöông Taây chæ chuû nghóa tö baûn, phöông
Ñoâng chæ chuû nghóa xaõ hoäi ( ñòa chính trò ) vaø do ñoù ñoâi khi Nhaät Baûn cuõng ñöôïc xem laø phöông Taây.
Ngaøy nay, caùc nöôùc phaùt trieån khoâng hoaøn toaøn laø phaûi phöông Taây neân khaùi nieäm Ñoâng, Taây cuõng thay
ñoåi vaø ñeán moät luùc naøo ñoù noù laïi trôû veà vôùi khaùi nieäm ñòa lyù. Lòch söû vaên minh laø lòch söû cuûa loaøi ngöôøi, laø
thaønh töïu cuûa nhaân loaïi. Vaên minh bao goàm caû maët tích cöïc vaø tieâu cöïc cuûa caû phöông Ñoâng vaø phöông Taây
3. Vaên minh cuûa loaøi ngöôøi ñaõ ñöôïc xaây döïng treân raát nhieàu lónh vöï, raát nhieàu phöông dieän vaø coù
nguoàn goác raát saâu xa thuùc ñaåy lòch söû phaùt trieån vaø lòch söû phaùt trieån thuùc ñaåy vaên minh phaùt trieån neân
khoâng deã gì huyû dieät ñöôïc. Chieán tranh, suy cho cuøng laø duøng nhöõng thaønh töïu vaên minh ñeå huyû dieät neàn
vaên minh neân caàn phaûi baûo veä hoaø bình ñeå haïn cheá taùc haïi cuûa noù.
4. Vaán ñeà hoäi nhaäp cuûa Vieät Nam vaøo neàn vaên minh theá giôùi : chuùng ta tieáp nhaän neàn vaên minh
coâng nghieäp laøm cho neáp soáng vaên minh môùi – vaên minh coâng nghieäp thaønh suy nghó vaø haønh ñoäng cuûa
chuùng ta. Hoäi nhaäp cuõng laø phaùt huy theá maïnh, öu ñieåm cuûa ta ra beân ngoaøi ñeå goùp phaàn vaøo söï phaùt
trieån chung cuûa nhaân loaïi Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 53 – TAØI LIEÄU THAM KHAÛO
1. Nguyeãn Gia Phu, Buøi Vaên Huøng : Lòch söû vaên minh theá giôùi A – Giaùo trình Ñaïi hoïc Ñaø Laït
2. Vuõ Döông Ninh ( chuû bieân ): Lòch söû vaên minh theá giôùi – NXB Giaùo duïc, Haø Noäi, 1998.
3. Almanach nhöõng neàn vaên minh theá giôùi, NXB Vaên hoaù Thoâng tin, Haø Noäi, 1996.
4. Boä giaùo trình Lòch söû theá giôùi coå trung caän hieän ñaïi, NXB Ñaïi hoïc vaø Trung hoïc chuyeân nghieäp,
Haø Noäi, 1984 – 1987, 1998 -1999.
5. C.F.Ware, K.M.Panikkar, J.M.Eomein : Lòch söû vaên minh nhaân loaïi, NXB Vaên hoaù thoâng tin, Haø Noäi, 1999.
6. C. Briton, J.B.Christopher, R.L.Wolff : Vaên minh phöông Taây, NXB Vaên hoaù thoâng tin, Haø Noäi, 1994
7. Tröôøng Ñaïi hoïc Sö phaïm I Haø Noäi : Boä giaùo trình Lòch söû caän ñaïi theá giôùi, NXB Giaùo duïc, Haø Noäi, 1960, 1978.
8. W. Durant : Lòch söû vaên minh Araäp, NXB Phuïc Höng, Saøi Goøn, 1975. Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû
Lòch söû vaên minh theá giôùi – Thôøi Coå Trung ñaïi - 54 – Buøi Vaên Huøng Khoa Lòch Söû