Tiểu luận Diễn giải tính cách Thúy Kiều | Môn Lý luận văn học - Đại học Sư phạm Hà Nội 2

lOMoAR cPSD| 58794847
Thúy Kiều là ai? (Quá trình điển phạm hóa Truyện Kiều và sự diễn giải tính cách nhân vật)
31 Thứ Năm Dec 2015
Bài viết dưới đây cũng là một bài tập của bạn Nguyễn Đức Lân, sinh viên K62 thực
hiện trong khuôn khổ học phần Lý luận văn học – Tiến trình văn học. Là người từng theo
dõi quá trình học tập của Lân không chỉ trong một học kỳ, lúc nào đọc bài của em, tôi cũng
phải đấu tranh tư tưởng giữa việc phải “định hướng” và việc phải để cho em thử đi hết sự
cực đoan của mình, cho dù điều này có thể làm chính tôi nhiều khi không dễ yên tâm.
Bài viết này tôi nghĩ điểm thú vị là người viết chọn một góc nhỏ để quan sát quá
trình điển phạm hóa Truyện Kiều. Đó là sự diễn giải cá tính “thông minh” của Thúy Kiều
qua cách đọc ở nhiều giai đoạn lịch sử khác nhau. Có thể kết luận của bài viết vẫn còn
chơi vơi, nhưng tôi đánh giá cao sự mạnh dạn thể hiện quan điểm, cả tham vọng – một từ
mà tôi vẫn luôn muốn nhìn thấy ở những người đi sau mình – muốn tìm một cái gì đó của
riêng mình trong văn học. Trong một năm có quá nhiều bài viết về Kiều, tôi vẫn muốn giới
thiệu ở đây một tiếng nói của một bạn trẻ luôn sẵn lòng ngờ vực những gì tưởng như chỉ
người có vai vế mới được lên tiếng để nói về Kiều – người đàn bà khốn khổ và vinh hạnh
nhất của văn học Việt Nam. lOMoAR cPSD| 58794847 * 1. Mở đầu
Lịch sử văn chương không bao giờ công bằng, và thời gian không phải bao giờ cũng
là một vị quan tòa anh minh như cái cách người ta vẫn tụng ca những giá trị trường tồn
cùng thời gian trong văn học. Nhân loại là một giống loài đãng trí bậc nhất song không hề
dễ dàng để chúng ta tự nhìn nhận ra điều đó: trong suốt lịch sử hàng ngàn năm văn minh
mà chúng ta tưởng như đã sở hữu đủ những cái tên kiệt xuất, những thành tựu vĩ đại để
ngưỡng vọng, thực chất vẫn còn đó những câu chuyện và những tiếng nói đã bị chôn vùi –
người ta đơn giản là quên đi rằng thứ đó đã từng tồn tại. Bởi vậy, đối với văn chương, khái
niệm “tiến trình văn học” không chỉ là quá trình các hiện tượng văn chương ra đời, phát
triển, mà còn là quá trình song song đó, hàng loạt hiện tượng khác bị loại trừ và xóa tên.
Có thể, như Milan Kundera nói, những cái tên đó không khám phá được gì mới mẻ hơn
cho mảnh đất văn chương nhân loại vốn rộng lớn vô cùng, nhưng cũng có thể là không: khi
nói điều đó, ông Kundera quên rằng, chúng ta chỉ có thể nhận xét về những điều chúng ta
được biết, những thứ bị gạt bỏ luôn là những thứ chúng ta không biết gì nhiều về nó để có
thể mạnh bạo nhận xét bất cứ điều gì. Chúng ta có thể đã quên đi nhiều thứ hơn chúng ta
tưởng. Lịch sử phê bình văn chương Việt Nam đã ghi nhớ Hoài Thanh, Vũ Ngọc Phan, Hải
Triều, Thiếu Sơn, Đặng Thai Mai, song cũng quên đi tương đối nhiều khuôn mặt: Phan lOMoAR cPSD| 58794847
Khôi, Trương Chính, Trương Tửu, Kiều Thanh Quế, Lương Đức Thiệp, và Đinh Gia Trinh.
Đối với một số tên tuổi, như Trương Tửu (Nguyễn Bách Khoa), Phan Khôi, sự quên đó thể
hiện qua việc những tên tuổi đó hiện lên trong chúng ta với một diện mạo biến dạng hoàn
toàn. Những tên tuổi còn lại, hầu hết đều chỉ được lưu giữ trong những công trình biên
khảo dày dặn, như là những chứng cứ cho sự ồn ào nông nổi một thời của nền phê bình văn
chương được hiện đại hóa với tốc độ rất nhanh: những điều họ nói sau này sẽ được các tên
tuổi lớn hơn tiếp thu, hoàn thiện, phát triển nó (hay ít nhất, người ta khiến cho chúng ta tin như thế).
Đó là trường hợp của rất nhiều nhà phê bình, nghiên cứu văn chương trước năm
1945, mà Đinh Gia Trinh là một thí dụ. Lịch sử phê bình văn học Viêt Nam không quên
trường hợp Vụ án Truyện Kiều: bắt đầu từ bài diễn thuyết bằng quốc văn của Phạm Quỳnh,
bút chiến của ông Ngô Đức Kế, bài căn vặn của Phan Khôi, bài đáp trả của Phạm Quỳnh,
bài tái bút chiến của cụ Huỳnh Thúc Kháng, cho đến sự tai tiếng của hai cuốn sách “Nguyễn
Du và Truyện Kiều” và “Văn chương Truyện Kiều”(cùng tác giả Nguyễn Bách Khoa).
Nhưng ít người biết rằng Đinh Gia Trinh chính là người về cơ bản khép lại vụ án văn
chương này. Những trang viết trong Nghiên cứu về cuốn Nguyễn Du và Truyện Kiều đạt
đến một trình độ bàn luận sâu sắc, lịch lãm mà những thế hệ tiếp theo khó có được khi nhìn
nhận về trước tác của Nguyễn Bách Khoa, song cũng vẫn giữ cho mình khả năng phát hiện
vấn đề tương đối nhạy bén, sắc sảo. Bàn về tâm lý nhân vật trong Truyện Kiều, trong khi
hầu hết các nhà nghiên cứu, kể cả trong những công trình gần đây về Kiều đều ca ngợi
nghệ thuật phân tích tâm lý nhân vật của Nguyễn Du, thì Đinh Gia Trinh đã thẳng thắn nói:
“Nguyễn Du là một thi sĩ có kỳ tài, nhưng thi phẩm bất hủ của ông cũng không khỏi có đôi
chút tính cách ta vừa nói trên [sự sơ sài trong biểu hiện tâm lý – chúng tôi (NĐL) chú].
Ông không đi tới sâu sắc trong sự xét và diễn tả tâm lý. Nhân vật của ông có những tính
tình sâu xa, nhưng không có một tâm lý sâu sắc.”[1] Ông lý giải luận điểm của mình thế
nào? “Những nhân vật ấy không có ý chí riêng mạnh và đặc biệt để đối phó với hoàn cảnh.
Kiều là một nạn nhân của định mệnh, như bị theo dõi để hành hạ bởi một số kiếp phũ
phàng. Kiều buông trôi thân như chiếc lá. Vì vậy tâm lý của nàng không có gì là phiền
phức và không có những giờ phút khủng hoảng gay go trong đó hai tư tưởng, hai quyết lOMoAR cPSD| 58794847
định vật lộn nhau tranh phần thắng [..] vì thế người ta không nhận thấy những rối ren thực
sự của tâm hồn và những khủng hoảng kì thú cho người đọc.”[2] Lại nữa, trong khi hầu hết
những ý kiến nhận định về Từ Hải đều cho rằng mối tình của Từ với Kiều biểu hiện con
mắt tinh đời, khả năng phát hiện vẻ đẹp tiềm ẩn trong con người của nhân vật này, thì Đinh
Gia Trinh lại nhận xét hoàn toàn ngược lại: “Từ Hải mặc dầu cái hành vi ngang tàng oanh
liệt của y, cũng chỉ là một viên tướng hữu dũng, kiêu ngạo, hiếu sắc và yếu trước đàn bà.
Từ yêu Kiều vì Kiều đẹp cũng có, vì Kiều phỉnh nịnh chàng, làm cho lòng kiêu hãnh của
chàng được thỏa cũng có. Tình yêu của Từ là một biến thể của lòng tự ái. Tình yêu đó
không khó khăn, không éo le, không bắt tâm hồn làm việc […]”[3]. Chỉ xét riêng một vài
những ý kiến nho nhỏ đó thôi cũng cho chúng ta thấy ở nhân vật này có tố chất của một
nhà phê bình lớn: khả năng gợi mở.
Nhận định trọng tâm mà chúng tôi muốn đề cập đến trong khuôn khổ tiểu luận này,
cũng là một trong những nhận định mà ông Vương Trí Nhàn đã dành nhiều sự tán thưởng
ngầm trong bài viết về Đinh Gia Trinh: “Hoặc khi bàn chung về nhân vật Thúy Kiều, trong
khi Đào Duy Anh cho rằng “Kiều thông minh, xử sự bao giờ cũng sáng suốt và hợp lệ”
thậm chí gần đây có người còn mệnh danh Kiều là nhân vật tuyệt vời ý thức, thì Đinh Gia
Trinh có lẽ là gần sự thực hơn [NĐL nhấn mạnh] khi bảo rằng chỉ qua việc bán mình
chuộc cha thôi, đã thấy lý trí của Kiều không làm việc, và trong nhiều trường hợp nàng đã
xử sự mù quáng, chứ chẳng có chút sáng suốt nào hết![4]” Vì sao đây lại là một nhận định
quan trọng? Bởi nó gợi chúng ta nhớ đến một câu chuyện lớn hơn xung quanh Truyện Kiều:
câu chuyện điển phạm hóa Truyện Kiều. Hàng loạt câu hỏi cần phải đặt ra: Vì sao chúng ta
chọn Truyện Kiều? Truyện Kiều đã trở thành điển phạm như thế nào? Hệ quả của quá trình
điển phạm hóa đó ra sao? Tất cả những nghi vấn đó cũng là vấn đề mà những tên tuổi lớn
về lý thuyết điển phạm trên thế giới quan tâm và cố gắng đưa ra những câu trả lời tương
đối. Trong phạm vi có hạn của tiểu luận, câu trả lời của chúng tôi đưa ra chỉ nhằm trả lời
cho một câu hỏi đơn giản hơn: cuộc tranh luận về trí tuệ của Thúy Kiều (nếu có) liên quan
gì đến tiến trình điển phạm hóa Truyện Kiều? lOMoAR cPSD| 58794847 2. Nội dung
2.1 Từ cuộc tranh luận xung quanh một chữ “thông minh”…
Trước khi ông Đinh Gia Trinh viết những dòng trên đây (và cả sau đó nữa), dường
như vấn đề có hay không một cô Kiều thông minh không phải là điều những người đọc
Kiều quan tâm. Những người hay nghi hoặc nhất về đạo đức và nhân cách của Thúy Kiều
hầu như cũng không nghĩ đến khía cạnh lý trí của nàng.
Năm 1929, báo Phụ nữ tân văn đưa ra câu hỏi cho bạn đọc “Cô Kiều nên khen hay
nên chê?”. Trong số mười mấy bài đáp, số người chê Kiều nhiều hơn số người khen, tuy
nhiên cả người chê lẫn người khen đều thuần túy dựa trên những chuẩn mực đạo đức truyền
thống. Giờ đây nhìn lại những bài đáp trên Phụ nữ tân văn có thể sẽ có nhiều phát hiện thú
vị về văn hóa, tâm lý của con người Việt Nam đầu thế kỉ trên con đường Âu hóa, đồng thời
cũng phần nào cho thấy tâm thế tiếp nhận của tầng lớp trí thức Âu học cuối những năm 20
của thế kỉ trước đối với Truyện Kiều. Dầu vậy, tất cả các bài viết hầu như đều mặc định bỏ
qua vấn đề mà ông Đinh Gia Trinh quan tâm nêu ra. Trong Bài đáp thứ tư, một độc giả tên
Duyệt Văn Hiên cư sĩ viết: “Nguyễn Du tiên sinh là nhà văn chương tả thiệt, mà nàng Kiều
rất là hệt như thiệt, vì nàng tài sắc khôn ngoan đến tột bực mà vẫn “sao cho thoát khỏi nữ
nhi thường tình””[5]. Trong bài đáp thứ mười một, độc giả tên NG.T.H viết “Lời cô cam
đoan “Chút lòng trinh bạch từ sau xin chừa” thì thật uổng một đời thông minh của cô
lắm”[6]. Ở bài đáp thứ mười bốn, độc giả Ngọc Khôi viết như sau: “[…] Cứu cha mà bán
mình thì thật là tầm thường. Thông minh làm gì? Tài làm gì? Khôn ngoan làm gì?”[7].
Trích dẫn ra như vậy để thấy, khi quyển Khảo luận về Kim – Vân – Kiều của ông Đào Duy
Anh ra đời, việc ông cho rằng “Kiều thông minh, xử sự bao giờ cũng sáng suốt và hợp
lẽ” không còn có gì là mới mẻ nữa. Mọi việc chỉ trở nên có vấn đề khi ông Đinh Gia Trinh
nghi vấn chính cái tiền đề đó: Theo ông Đinh Gia Trinh, Kiều hành động hoàn toàn không
dưới sự điều khiển của lý trí một chút nào, từ đầu đến cuối lý trí của nàng, nói theo ngôn
ngữ của ông, “không làm việc”.
Quả vậy, nếu chúng ta giả thiết những hành động của Kiều trong suốt cuộc đời là
cách hành xử của một người thông minh, khôn ngoan thì toàn bộ câu chuyện sẽ trở nên
thực sự khó hiểu. Vì sao Kiều nghĩ ngay đến việc bán mình chuộc cha chứ không phải một lOMoAR cPSD| 58794847
phương cách nào khác để cứu cha và em trai? Vì sao Kiều dễ dàng bỏ đi theo Sở Khanh
trong khi tại lầu Ngưng Bích không có một mối đe dọa nào thực sự xảy ra với nàng? Vì sao
Kiều rất giận dữ với Hoạn Thư, rồi lại vì mấy lời nói mà lập tức tha bổng, thay vào đó, giết
những kẻ tôi đòi không có lầm lỗi gì như Ưng, Khuyển? Và vì sao trong suốt mười lăm
năm trời, trải qua bao nhiêu khó khăn, hoạn nạn, Kiều vẫn hết lần này đến lần khác bị lừa?
Sự khôn ngoan sáng suốt của nàng thể hiện ở đâu trong suốt cuộc đời chìm nổi long đong?
Vậy, câu hỏi đặt ra: Điều gì đã làm cho những độc giả Truyện Kiều và ông Đào Duy Anh
tin rằng Kiều là một người thông minh, xử sự bao giờ cũng sáng suốt và hợp lẽ? Không có
gì bất ngờ, bởi chính Nguyễn Du đã nói với chúng ta rằng nhân vật Thúy Kiều là một người
thông minh. Cha đẻ của nàng Kiều bảo chúng ta, chẳng nhẽ chúng ta không tin?
Từ “thông minh” và những biến thể của nó được lặp đi lặp lai nhiều lần trong Truyện
Kiều. Chỉ có một lần duy nhất nhà thơ dùng chữ này để phẩm bình một nhân vật không
phải Thúy Kiều, đó là Kim Trọng: “Nền phú hậu, bậc tài danh/ Văn chương nếp đất, thông
minh tính trời”. Những lần còn lại, chữ “thông minh” đều dùng để trỏ Kiều:
– “Thông minh vốn sẵn tính trời
Pha nghề thi họa đủ mùi ca ngâm”
– “Thúy Kiều sắc sảo khôn ngoan
Vô duyên là phận hồng nhan đã đành”
– “Thấy nàng thông tuệ khác thường
Sư càng nể mặt, nàng càng vững chân”
– “Đành thân cát dập, sóng vùi,
“Cướp công cha mẹ, thiệt đời thông minh” –
“Anh hoa phát tiết ra ngoài
Nghìn thu bạc mệnh một đời tài hoa”[8]
Tiểu thuyết chương hồi Trung Quốc tuy có nhiều điểm xơ cứng về kĩ thuật tự sự,
nhưng trong lối xây dựng hình tượng nhân vật, hầu hết tránh “lập hồ sơ nhân vật” ngay từ
đầu. Trong Tam Quốc chí thông tục diễn nghĩa, Thủy Hử, hay thậm chí là Hồng lâu mộng,
người đọc chỉ có thể hiểu được về tính cách, phẩm chất, năng lực…v.v của một nhân vật
nào đó khi đọc toàn bộ tác phẩm, qua các chi tiết khác nhau mà chân dung nhân vật được lOMoAR cPSD| 58794847
lấp đầy dần dần. Tác giả – hay người kể chuyện hầu như không can dự vào diễn tiến của
câu chuyện hay thuyết minh bất cứ một lời nào về những gì đang xảy ra. Thao tác mà ông
Phan Ngọc gọi là “lập hồ sơ”[9] – thể hiện rõ nét sự can dự của người kể chuyện vào diễn
trình sự kiện – chỉ phổ biến trong những tiểu thuyết tài tử giai nhân và tiểu thuyết thế tình:
mở đầu câu chuyện, “hồ sơ” của nhân vật được lập sẵn và không thể thay đổi, các “vai”
được phân sẵn[10]. Xét về điểm này, có thể nhận xét rằng văn học trung đại của Việt Nam
chỉ sử dụng kĩ thuật tự sự của tiểu thuyết tài tử giai nhân: ngay cả Truyền kì mạn lục của
Nguyễn Dữ, tác phẩm được xem là nổi bật nhất trong văn xuôi tự sự trung đại của ta cũng
dừng lại ở những công thức tự sự xơ cứng như vậy[11].
Truyện Kiều cũng như những truyện thơ Nôm khác, đặc biệt là truyện thơ Nôm bác
học, do tiếp nhận ảnh hưởng từ những tác phẩm tiểu thuyết tài tử giai nhân và tiểu thuyết
thế tình Trung Hoa, cho nên cũng không nằm ngoài thông lệ đó. Các nhân vật trong Truyện
Kiều (không kể những nhân vật chức năng như Giác Duyên, Tam Hợp, thầy bói, Đạm
Tiên…v.v) đều được hoàn tất hồ sơ ngay khi vừa trình diện. Kim Trọng ngay khi vừa xuất
hiện chúng ta đã biết chàng là người “Văn chương nếp đất, thông minh tính trời”, “Vào
trong phong nhã, ra ngoài hào hoa”. Hoạn Thư được giới thiệu ngay: “Ở ăn thì nết cũng
hay, nói điều ràng buộc thì tay cũng già”. Từ Hải cũng được Nguyễn Du dành cho nhiều “đất” thuyết minh:
“Râu hùm, hàm én, mày ngài,
Vai năm tấc rộng, thân mười thước cao.
Đường đường một đấng anh hào,
Côn quyền hơn sức, lược thao gồm tài.
Đội trời đạp đất, ở đời,
Họ Từ, tên Hải, vốn người Việt-Đông.
Giang hồ, quen thói vẫy vùng,
Gươm đàn nửa gánh, non sông một chèo.”
Chị em Thúy Kiều cũng được Nguyễn Du “lập hồ sơ” rất kĩ lưỡng ngay từ đầu tác
phẩm (so với nguyên gốc của Thanh Tâm Tài Nhân)[12], cho thấy Nguyễn Du về mặt nào
đó còn đi xa hơn cả tiểu thuyết tài tử giai nhân và thế tình tiểu thuyết trong việc mã hóa lOMoAR cPSD| 58794847
nhân vật của mình. Có lẽ một nhà thơ như Nguyễn Du khi viết một cuốn tiểu thuyết bằng
thơ vẫn giữ những thao tác làm việc như khi sáng tác thơ. Nhà thơ thể hiện rõ ràng sự ưu
ái và chăm chút của mình dành cho nhân vật Thúy Kiều: nàng Kiều trong hình dung của
Nguyễn Du là một con người hoàn toàn – song do “tạo vật đố toàn” nên nàng phải chịu
kiếp đoạn trường. Mọi diễn giải khác đi xa hơn chủ ý đó của Nguyễn Du đều có thể được
chấp nhận như đời sống nội tại của văn bản văn chương một khi tác giả đã đặt bút viết dòng
cuối cùng và chuyển giao phần còn lại của câu chuyện cho người đọc. Nguyễn Du quả
muốn xây dựng một người con gái hoàn toàn thực – về điều này ông vẫn chưa đi xa hơn tư
duy của tác giả Trung Hoa Thanh Tâm Tài Nhân: Kiều đây đó vẫn được tạo dựng với bóng
dáng của một người tấm gương trong bạn quần thoa, khiến cho đáng mày râu phải hổ thẹn
vì không được bằng. Nhưng cũng giống như một tác phẩm thì lớn hơn cái mà tác giả định
tạo dựng; nàng Kiều trong tâm trí của bao thế hệ độc giả thì khác hẳn nàng Kiều trong tâm
trí của Nguyễn Du muốn vẽ ra: không những Vương Thúy Kiều không thể trở thành một
con người đạo đức hoàn bị, nàng còn không thể trở thành một con người sắc sảo thông
minh như cha đẻ của nàng muốn nàng như thế. Thúy Kiều chỉ là một người tầm thường: sự
tầm thường đó là điều khiến cho, mặc dầu có rất nhiều dấu vết của nền văn học từ chương
ưa dùng sáo ngữ[13] và ham mê những công thức, tác phẩm của Nguyễn Du vẫn mang
dáng dấp của một tiểu thuyết hiện đại: bất cứ khi nào người kể chuyện tham lam muốn ôm
trọn quyền thuyết lý và giảng giải nêu gương về nhân vật, là một lần nhân vật tự cất tiếng
nói, thanh minh và đòi “quyền” được làm người bình thường. Sự thuyết minh của Nguyễn
Du về một nàng Kiều thông minh, do đó chỉ là một thao tác tự sự đã cũ và rất ít giá trị, bất
kể những biến thể của cụm từ đó có lặp lại bao nhiêu lần, dưới những góc nhìn của các
nhân vật khác nhau. Nghi vấn của Đinh Gia Trinh nêu ra (và không phải không có người
cùng quan điểm) vì thế quan trọng hơn việc bàn luận về một nhân vật tiểu thuyết chín mười
phần trăm là sản phẩm của hư cấu: Vấn đề không phải là nàng Kiều thông minh hay không;
vấn đề là vì sao người ta cứ muốn tin những gì Nguyễn Du muốn tin, rằng Kiều thông
minh, xử sự bao giờ cũng sáng suốt và hợp lẽ? lOMoAR cPSD| 58794847
2.2 Đến cuộc biện giải vô tận cho cuộc đời Thúy Kiều
Trên đây, khi chúng tôi dẫn ra những ý kiến của độc giả báo Phụ nữ tân văn xung
quanh câu hỏi “Kiều nên khen hay nên chê?”, đã xuất hiện những nghi vấn đầu tiên về câu
chuyện xung quanh một từ “thông minh”. Xin được trích lại: “Trong Bài đáp thứ tư, một
độc giả tên Duyệt Văn Hiên cư sĩ viết: “Nguyễn Du tiên sinh là nhà văn chương tả thiệt,
mà nàng Kiều rất là hệt như thiệt, vì nàng tài sắc khôn ngoan đến tột bực mà vẫn “sao
cho thoát khỏi nữ nhi thường tình””. Trong bài đáp thứ mười một, độc giả tên NG.T.H viết
“Lời cô cam đoan “Chút lòng trinh bạch từ sau xin chừa”thì thật uổng một đời thông
minh của cô lắm”. Ở bài đáp thứ mười bốn, độc giả Ngọc Khôi viết như sau:
“[…] Cứu cha mà bán mình thì thật là tầm thường. Thông minh làm gì? Tài làm gì? Khôn
ngoan làm gì?”.” Những nghi vấn đó mặc dầu không gây nên sóng gió cho dư luận đọc
Kiều đầu thế kỉ, nhưng hẳn cũng tác động không nhỏ đến tiến trình điển phạm hóa Truyện
Kiều về sau: trong lúc không ngừng biện giải về những phẩm chất đạo đức tốt đẹp của
Kiều, những nhà bình Kiều vẫn không quên đáp lại câu hỏi “Kiều có thông minh hay không?”.
Lời đáp đầu tiên có lẽ là của ông Đào Duy Anh. Ở chương thứ tư, quyển Khảo luận
truyện Kim – Vân – Kiều, tác giả đã dành một trường đoạn rất dài cho công việc biện hộ
của mình. “[…] Thanh Tâm Tài Nhân đã hóa Thúy Kiều thành một người tiết nghĩa, song
có nhiều chỗ cử chỉ và nói năng còn sống sượng, chứ trải qua ngòi bút Nguyễn Du, Thúy
Kiều đã biến thành một người con gái sắc tài đức hoàn toàn.”[14] Tất nhiên, trong sự hoàn
toàn đó có sự hoàn toàn về lý trí, bởi vậy mới dẫn đến lời bình mà ông Vương Trí Nhàn tỏ
ý nghi ngờ khi so sánh với lời bàn của Đinh Gia Trinh: “Kiều thông minh, xử sự bao giờ
cũng sáng suốt và hợp lẽ.[15]” Ta hãy xem ông chứng minh như thế nào:
“[…] Khi ngồi với tình lang thì dẫu “lòng xuân phơi phới, chén xuân tàng tàng”
mà không dám tự khí, sợ có hại cho lòng quý trọng là một yếu tố cần thiết để giữ ái tình.
[…] Khi nhà gặp tai nạn, chỉ một mình nàng tính liệu mọi việc mà xong xuôi cả. Khi mới
tiếp xúc với Mã Giám Sinh, nhìn tướng mạo cử chỉ của y, nàng đã ngờ rằng là kẻ bất lương
nên giắt sẵn con dao để phòng tự xử. Khi gặp Thúc Sinh thì bàn tính đủ đường, mà lỡ việc
là tại Thúc Sinh không nghe. Khi gặp Từ Hải thì nhận ngay được kẻ anh hùng trong lốt lOMoAR cPSD| 58794847
người khách giang hồ phong lưu, mà mong Từ cứu tế cho. […]”. Điểm chính mà ông Đào
Duy Anh muốn nhấn mạnh là: “[…] Theo công lệ “bỉ sắc tư phong” thì một người tài sắc
như thế phải có số phận mỏng manh, phải gặp những nỗi gian truân đầy đọa nên phải mô
tả Thúy Kiều là có tuyệt thế sắc tài […]” và “[…] ta không thể buộc tội nàng vì câu ấy
(chút lòng trinh bạch từ sau xin chưa – NĐL chú) mà phải xem câu ấy là đã lên án cả một
xã hội, cái xã hội khiến cho một người con gái vô tội mà phải chừa tấm lòng trinh bạch
là cái quý nhất trong đời”[16].
Chi tiết về một chữ dùng của Nguyễn Du chỉ là một tiểu tiết trong 3254 câu thơ, dĩ
nhiên không phải là vấn đề lớn của các nhà phê bình. Hoài Thanh trong những dòng viết
về Truyện Kiều sau Cách mạng tháng Tám cũng chỉ đả động đến vài dòng, nhưng là vài
dòng rất quan trọng. “[…] Sở Khanh đã bịp được Kiều, một người con gái thông minh.
Cái khó là tả một người có vẻ đạo đức đủ để đánh lừa được một người thông minh nhưng
vẫn không phải là người đạo đức. [..] Ấy là vì Kiều tuy thông minh nhưng đương ở trong
cơn hoạn nạn tha thiết mong chờ một người đến cứu. Nếu không thì cái vẻ chải chuốt dịu
dàng của Sở Khanh đã có thể làm cho nàng nghi ngờ một tí.”[17] Là người tiên phong
trong việc đưa Kiều trở lại trung tâm của nền phê bình hiện thực xã hội chủ nghĩa trong
suốt 30 năm 1945 – 1975, phân tích của Hoài Thanh điển hình cho lối phê bình Truyện
Kiều như là bản cáo trạng xã hội không dành quyền sống cho con người: Thúy Kiều cần,
và nên là một con người hoàn toàn theo mọi nghĩa, dĩ nhiên bao hàm sự hoàn hảo về trí tuệ.
Vũ Hạnh trong cuốn “Đọc lại Truyện Kiều”, xuất bản lần đầu năm 1966 cho chúng
ta thấy một thái độ hết sức phức tạp xung quanh vấn đề này. Trong bài viết “Tính chất phi
thường trong con người bình thường của Thúy Kiều”, ông thừa nhận mẫu người phi thường
truyền thống không phù hợp khi đánh giá Kiều, nhưng vẫn cho rằng Kiều toàn vẹn và vĩ
đại theo cách riêng của mình: cảm hứng ngợi ca và thần tượng hóa vẫn còn rất mạnh khi
ông nâng Kiều thành biểu tượng cho dân tộc tính, cho phẩm chất muôn đời của con người
Việt Nam. Trong “Những khuôn mặt tình yêu trong Truyện Kiều”, cảm hứng này còn rõ
rệt hơn nữa: “Đứng trên phương diện tình yêu lý tưởng, Kim Trọng, Thúc Sinh, Từ Hải, cả
ba người ấy chung qui là ba khuôn mặt của một con người, ba cái trạng thái không thể lOMoAR cPSD| 58794847
thiếu được của một người tình hoàn toàn. […] Bởi Kiều là một người tình lý tưởng, có
những tình cảm thắm thiết, thủy chung, có một bản năng biết chia sẻ niềm đắm đuối, say
mê, có một lý trí biết hướng về sự cao cả, tuyệt vời”.[18]
Nguyễn Lộc trong cuốn “Văn học Việt Nam (Nửa cuối thế kỉ XVII – hết thế kỉ
XIX)” đã đi xa hơn những gì Đào Duy Anh, Hoài Thanh và Vũ Hạnh đã làm trước đó. Ông
tuyên bố từ đầu, trước khi phân tích nhân vật Thúy Kiều: […] Nguyễn Du muốn xây dựng
Thúy Kiều thành một con người lý tưởng, một con người ưu tú, một Con Người viết hoa
(nói như chúng ta ngày nay), tượng trưng cho cái đẹp, cái tinh hoa của con người. […]
Thúy Kiều không phải là một con người bình thường, mà phải là một nhân cách, một
thước đo, một nguyên lý để tất cả mọi giá trị thực hay giả của đời sống khi đối chiếu với
nó, hay soi mình vào nó sẽ bộc lộ tất cả bản chất tuyệt vời cao đẹp, hay bỉ ổi xấu xa […]
Nhà thơ đặt nhân vật ấy vào trong một xã hội giống như xã hội nhà thơ đang sống, ông
theo dõi, chứng kiến, và cuối cùng với tất cả những bằng chứng không thể chối cãi được,
nhà thơ thét lên: Hãy cứu lấy con người, cứu lấy phụ nữ.”[19] Đó là cảm hứng chung, bao
trùm những trang viết về Truyện Kiều của Nguyễn Lộc; chính cảm hứng thần tượng hóa đó
đã dẫn ông viết nên nhận định sau: “Thúy Kiều sắc sảo khôn ngoan! Thúy Kiều tài sắc ai
bì! Thế mà trong cái xã hội Thúy Kiều đang sống, không ai tôn trọng tài sắc và khôn
ngoan của Thúy Kiều, chỉ có những kẻ muốn buôn bán kiếm chác, muốn chà đạp lên cái
tài sắc ấy.”[20] Một người bình thường phải chịu đau khổ đầy đọa, điều đó vốn đã đáng
công phẫn; một người tài sắc vẹn toàn, thông minh hơn người phải chịu khổ đau, điều đó
còn đáng căm giận hơn: Nhân vật Thúy Kiều được tái hiện mang trong mình phẩm chất
của một Jean Valjean và số phận của một Chí Phèo “bị cự tuyệt quyền làm người”.
Những ảnh xạ cuối cùng có tính chất học thuật của cuộc biện giải bất tận đó, có lẽ
là ở hai công trình “Văn học Trung đại Việt Nam tập 2” – Nguyễn Đăng Na chủ biên và
“Giảng văn Truyện Kiều” – Đặng Thanh Lê. Bà Đặng Thanh Lê đã giảng về những dòng
thơ tả Thúy Kiều như sau: “Ánh sáng trí tuệ là yếu tố nổi bật trong tài hoa của Thúy Kiều
– câu thơ “Thông minh vốn sẵn tính trời” không chỉ khắc họa một tính cách. Cách đưa từ
ngữ “thông minh” lên vị trí đầu câu đã khiến từ ngữ này trở thành một “nhãn tự”, có tác
dụng biểu đạt một nhân cách. […] Và cả ba người đàn ông đi qua đời nàng đều cũng bị lOMoAR cPSD| 58794847
lôi cuốn mạnh mẽ không chỉ vì sắc đẹp và phẩm cách, mà còn vì trí tuệ sắc sảo tài thơ mẫn
tiệp và tiếng đàn nồng nhiệt của cô gái họ Vương.[21]” Bằng ấy sự giảng giải là đủ cho
một người phụ nữ hoàn hảo. Tác giả Nguyễn Đăng Na là người nỗ lực cuối cùng đáp lời
những nghi vấn xung quanh Kiều:”Nếu tin người mà bị chết do mình ngu độn thì chẳng có
gì đáng bàn. Thúy Kiều chẳng phải hạng người thiểu năng trí tuệ. Ở nàng, sự tin người
cũng như lòng vị tha và tôn thờ sự trinh bạch… đều tự tính trời. […] Thúy Kiều cực kì
thông minh, nhạy cảm. Mọi hạng người, chỉ tiếp xúc một lần là nàng đã dự cảm được ngay
bản chất con người ấy. […] Vậy mà, nàng hết bị Mã giám sinh, Tú bà, Sở Khanh, Bạc bà,
Bạc Hạnh,… đến Hồ Tôn Hiến lừa, Chỉ vì một nỗi nàng luôn tin người, luôn chẳng nỡ nghĩ
kẻ khác đối xử xấu với mình.[22]” Có thể khi viết những dòng này, ông Nguyễn Đăng Na
có nghĩ đến những lời mỉa mai của độc giả báo Phụ nữ tân văn “Thông minh làm gì? Tài
làm gì? Khôn ngoan làm gì?”. Còn lời đáp của ông có xác đáng chăng, cũng như lời ca
tụng của bà Đặng Thanh Lê có điều gì cần bàn không, xin dành cho một bài viết khác thuộc
chuyên ngành Văn học Trung đại
2.3 Truyện Kiều vẫn còn đó như một điển phạm
Tác giả Thanh Lãng đã có một cuộc tổng kết rất thú vị về hành trình đọc Kiều trong
lịch sử phê bình văn học Việt Nam, từ lúc Kiều ra đời cho đến năm 1963, ông chia thành 6
chặng: (1) Thế hệ 1788 – 1820 – Kiều hài nhi; (2) Thế hệ 1862 – 1913 – Kiều – cô bé tội
nghiệp đáng thương; (3) Thế hệ 1913 – 1932 – Kiều thần tượng, Kiều minh tinh; (4) Thế
hệ 1932 – 1945 – Kiều – bà già hết duyên; (5) Thế hệ 1945 – 1954 – Kiều bị đấu tố bị hỏa
tang; (6) Thế hệ 1955 – 1963 – Kiều đầu thai. Sự phân chia đó có tính bao quát tương đối
và không phải không có điểm xác đáng, nhưng việc quá dựa trên những mốc phân kì văn
học sử và phân kì phê bình làm chúng ta quên rằng chính trong thời kì “bà già hết duyên”,
những cuốn sách quan trọng về Kiều của Đào Duy Anh, Trương Tửu đã ra đời, cùng với
đó, cuộc bút chiến xung quanh Phan Khôi – Lưu Trọng Lư – Lê Tràng Kiều – Huỳnh Thúc
Kháng vẫn tiếp tục, ngày càng đi xa địa hạt văn chương Truyện Kiều, nhưng vẫn không ra
ngoài việc điển phạm hóa trước tác Nguyễn Du. Chúng ta cũng nên nhớ rằng, trong thời kì
mà Thanh Lãng gọi là “Kiều bị đấu tố bị hỏa táng”, chính Hoài Thanh đã viết những dòng
say sưa nhất về quyền sống của con người trong Truyện Kiều, năm 1949. Phải có cái nhìn lOMoAR cPSD| 58794847
như vậy, chúng ta mới thấy rằng, lịch sử đọc Kiều quả có thăng trầm, nhưng nhìn chung
tiến trình điển phạm hóa diễn ra một cách liên tục không đứt quãng; Kiều thích ứng nhanh
với những biến chuyển thời đại và liên tục được các nền văn chương tái điển phạm hóa.
John Guilory, trong cuốn Critical Terms for Literary Study[23], mục từ “Canon”
(điển phạm), sau khi đã ghi nhận đây là một trong những tâm điểm tranh cãi của học giới
trong thời gian gần đây, điểm qua hết các khuynh hướng phê bình điển phạm, đã lưu ý
chúng ta rằng hầu hết chúng ta đã đi sai hướng khi đặt câu hỏi về tiến trình điển phạm hóa.
Điển phạm hóa không dựa trên câu hỏi về sự xuất sắc và vĩ đại của một hiện tượng văn
chương nào đó (Vì sao tác phẩm này được xem là kinh điển, tác giả kia được xem là vĩ đại?
Đó lại là một câu hỏi khác – Guilory nhắc nhở ta); nó dựa trên những tiêu chí có tính chất
trường quy, rằng điều gì nên được dạy trong nhà trường phổ thông và truyền đạt cho thế hệ
sau? Hơn nữa, ông nhấn mạnh, những tiêu chí chọn lọc học liệu liên quan chủ yếu đến
ngôn ngữ học hơn là văn chương: các tác phẩm được dạy trong môi trường có tính trường
quy là nỗ lực để hòa giải với thứ ngôn ngữ đang biến thiên quá mau chóng và nảy nở trong
đời sống; nó giới thiệu với học sinh một thứ ngữ pháp chuẩn mực, một hệ thống từ vựng
đứng đắn, một lối giao tiếp cổ điển và mẫu mực – mục tiêu đó được đặt lên hàng đầu trước
khi chúng ta nghĩ đến những tiêu chí về giá trị văn chương của một hiện tượng nào đó.
Người ta chọn dạy Shakespreare trong nhà trường, dĩ nhiên không thể phủ nhận sự vĩ đại
của kịch nghệ Shakespreare, nhưng điều quan trọng cần lưu tâm: thế giới kịch nghệ của
ông trình diện với học sinh một thứ ngôn ngữ hoàn toàn khác biệt với ngôn ngữ đời sống,
một không gian văn hóa cũng cách biệt hẳn với không gian đương đại đang cần được định
hình và còn rất nhiều khó khăn nữa mới có thể gọi tên và nắm bắt. Tất nhiên, lên những
cấp học cao hơn, yêu cầu giảng dạy cũng dần chuyển nhiều trọng tâm hơn đến tính nghệ
thuật của các sáng tác được đưa vào giảng dạy trong chương trình, nhưng sẽ rất khó để
những tác giả đương đại, những hiện tượng văn học đang định hình và gây tranh cãi được
đưa vào nhà trường phổ thông.
Quay trở lại vấn đề Truyện Kiều, điều mà các nhà phê bình nghiên cứu Truyện
Kiều bây giờ thường quan tâm khi nhìn nhận lịch sử đọc Kiều thường chưa được đầy đủ.
Nhìn về vụ án Truyện Kiều của Phạm Quỳnh – Ngô Đức Kế và những tên tuổi liên quan, lOMoAR cPSD| 58794847
người ta thường lý giải thái độ của Ngô Đức Kế và Huỳnh Thúc Kháng sau này như một
thái độ chính trị với ý tưởng chính trị của Phạm Quỳnh, và rằng trong quá trình “làm chính
trị”, hai ông không tránh khỏi “ném chuột vỡ bình”. Chúng tôi, những người cố gắng tiếp
nhận tư tưởng của hai nhà chí sĩ đầu thế kỉ này một cách khách quan nhất, nhận ra đó không
phải là mấu chốt của vấn đề: Sự phản đối của hai nhà lão thành không phải là sự phê bình
nghệ thuật tính của Truyện Kiều, nó là sự phản ứng mạnh mẽ trước xu hướng điển phạm
hóa Truyện Kiều bắt đầu manh nha thời đó.
Bởi thế, khi ông Ngô Đức Kế bài bác Truyện Kiều có nói rõ: “ Xem thế thì biết truyện
ấy chỉ là một thứ văn chương ngâm vịnh chơi bời, để lúc thanh nhàn mà đọc đôi câu thơ
cho tiêu khiển, chứ không phải là một thứ văn chương chính đại theo đường chính học,
mà đem ra day đời được đâu. […] Thế mà ngày nay đức văn sĩ giả dối ta biểu dương
Truyện Kiều lên để khai hóa cho quốc dân, đem Truyện Kiều làm sách Quốc văn giáo khoa
(sách dạy), làm sách Sư phạm giảng nghĩa (sách thầy). […] Hay là những cái danh từ “tài
tử giai nhân, ba sinh duyên nợ, gương thề quạt ước, liễu dựa hoa kề, rày ước mai ao, thầm
yêu trộm nhớ”, xưa nay không ai dạy mà không mấy ai không thuộc lòng, trong các bức
thư hoa tình không câu nào không Kiều, mà nay còn phải dạy nữa cho thêm giỏi, thế là
học quốc văn ư?”[24] Ông Huỳnh Thúc Kháng trong những bài viết sau này cũng không
đi ra ngoài câu chuyện nên đưa Kiều vào sách học hay không: “Sau nầy tôi xin chánh cáo
cùng an hem trí thức trong nước rằng: Truyện Kiều chẳng qua là một thứ mua vui mà thôi,
chớ không phải là sách học, […][25]”. Chúng tôi xin lưu ý đến một cái tên nữa, khá bất
ngờ, đó là Phan Khôi; trong bài đáp dành cho ông Huỳnh Thúc Kháng, Phan Khôi đã viết:
“Không rõ lúc bấy giờ ông Quỳnh có bảo đem Truyện Kiều mà làm sách “dạy học”, coi
Truyện Kiều như sách giáo khoa không? Nếu thật vậy thì cũng đáng công kích thật…[26]”
Khi Lưu Trọng Lư viết bài chiêu tuyết cho Vương Thúy Kiều, đáp lời ông Huỳnh Thúc
Kháng, cuối bài cũng vẫn quy về luận điểm đó:
“Không dám như ông Phạm Quỳnh bảo nó là Thánh thư hay Phúc âm, nhưng Truyện Kiều
đã có sẵn giá trị nghệ thuật, như nó đã có, thì tưởng như đưa ra dạy bọn thanh niên cũng
là sự thường vậy.”[27] (tôi nhấn manh – NĐL). Như vậy Vụ án Truyện Kiều thực chất là
một cuộc tranh luận chưa có ý thức về vấn đề điển phạm. Phạm Quỳnh, Ngô Đức Kế, lOMoAR cPSD| 58794847
Huỳnh Thúc Kháng và những cái tên khác như Lê Tràng Kiều, Phan Khôi, Phan Văn Hùm,
Khương Hữu Tài… đã tiến hành những tranh luận của mình một cách hăm hở, như sự hăm
hở trước một nền quốc học đang hình thành và cần được định hình: hầu hết những người
tham gia vào cuộc tranh luận đều thừa nhận giá trị văn chương của Truyện Kiều, nhưng
việc có nên đặt nền móng nền học vấn dân tộc dựa trên tác phẩm của Nguyễn Du hay
không, đó là một câu chuyện khác, một vấn đề khác. Tuy nhiên, văn chương và học đường
một khi đã gắn bó thì khó có thể tách rời số phận của tất cả những tác phẩm văn chương
được điển phạm hóa, là mọi phê bình xung quanh nó đều sẽ ít nhiều bị thiên lệch theo
hướng thiết lập điển phạm. Đó là trường hợp về một chữ “thông minh” mà chúng ta vừa nhìn nhận ở trên.
Khi cuốn Khảo luận Kim – Vân – Kiều ra đời, Truyện Kiều đã được đưa vào sách
học, bất chấp những lời phản đối mạnh mẽ của một bộ phận không nhỏ giới trí thức bấy
giớ (chứ không phải chỉ của những nhà nho bảo thủ cuối mùa như chúng ta thường ngộ
nhận). Tuy nhiên, như đã nói, việc trở thành điển phạm khiến cho tác phẩm của Nguyễn
Du được trông chờ như một tấm gương, và nàng Kiều tất yếu phải trở thành một bài học
về đạo đức, luân lý, nhân văn… Công trình của Đào Duy Anh là nỗ lực đầu tiên muốn hợp
thức hóa địa vị đó, cung cấp cho tác phẩm của Nguyễn Du những điều kiện đầy đủ để trở
thành một trong những điển phạm lớn nhất của văn chương Việt Nam – điều mà Phạm
Quỳnh đã đề xướng song không thể thực hiện. Những tên tuổi sau sau này, như Hoài Thanh,
Nguyễn Lộc, Vũ Hạnh, Nguyễn Đăng Na, Đặng Thanh Lê, Lê Đình Kỵ, bằng cách này hay
cách khác, chỉ tiếp tục công việc hợp thức hóa đó theo cách này hay cách khác. Xét về cơ
chế điển phạm hóa, điều này hoàn toàn hợp lý và dễ hiểu, nếu bỏ qua những hệ lụy của nó
đến số phận của bản thân tác phẩm. Tuy nhiên, một điển phạm không bao giờ có thể đại
diện hoàn toàn cho một nền văn chương: Truyện Kiều cần phải được tái điển phạm, hoặc
cần phải tìm ra những hiện tượng mới có đủ tiềm năng trở thành điển phạm. Đến lúc đó,
Vương Thúy Kiều không phải cố gắng làm một con người thông minh nữa. 3. Kết luận
Tác phẩm văn chương nào cũng là sản phẩm của một thời đại nhất định, mang những
dấu vết thi pháp đặc trưng của thời đại đó. Truyện Kiều của Nguyễn Du là một hiện tượng lOMoAR cPSD| 58794847
không tiền khoáng hậu, nhưng cũng không ngoại lệ. Đáng lẽ, vấn đề của Đinh Gia Trinh
gợi ra có thể được các nhà ngữ văn học đào sâu thêm: từ “thông minh” đi kèm với nó sẽ là
nhiều vấn đề về văn hóa, liên quan đến những khái niệm về tâm, tài, tính – tình, liên quan
đến chuẩn mực đánh giá con người trong xã hội xưa, và dĩ nhiên, là thi pháp văn học trung
đại, dấu ẩn của chủ nghĩa cổ điển…v.v. Tuy nhiên, tiến trình điển phạm hóa đã đưa hành
trình rẽ sang một hướng khác hẳn: người ta biện hộ thay vì lý giải, đào sâu và lật lại các vấn đề.
Bởi thế, tôi tin rằng, nghiên cứu điển phạm là con đường để tìm lại những hướng đi
đã bị bỏ qua đó. Những công trình nghiên cứu gần đây nhất, như “Tìm hiểu phong cách
Nguyễn Du trong Truyện Kiều” của Phan Ngọc, “Thi pháp Truyện Kiều” của Trần Đình Sử,
hay những bài viết về Kiều dưới góc độ văn hóa của tác giả Trần Nho Thìn đã rũ bỏ được
tấm áo “thông minh” nặng nề khỏi nhân vật Thúy Kiều, trả lại cho nàng vị thế của một
người bình thường; bước đầu tiếp nhận Truyện Kiều với một diện mạo khác. Con đường
này sẽ còn được tiếp nối, và từ những tiểu tiết như một chữ “thông minh” thôi, người ta sẽ
có được một bức tranh đa diện hơn về tác phẩm, thay vì một hình ảnh tròn trịa không tì vết
như từ trước đến nay Truyện Kiều thường được tiếp nhận. Điển phạm thì cần tròn trịa,
nhưng văn chương chưa bao giờ nên là thứ tròn trịa. Nguyễn Đức Lân [1]
Nguyễn Ngọc Thiện (cb), Văn học Việt
Nam thế kỉ XX, quyển năm, tập VI, Nxb Văn học, 2005, tr 572. [2] nt, tr 573.[3] nt, tr 577.
[4] Vương Trí Nhàn, Nhà văn tiền chiến và quá trình hiện đại hóa trong văn học Việt
Nam từ đầu thế kỉ XX cho tới 1945, Nxb Đại học quốc gia Hà Nội, 2005, tr 259. [5] Nguyễn
Ngọc Thiện (cb), Tranh luận về Truyện Kiều, Nxb Văn học, 2012, tr 148 [6] nt, tr 165. [7] nt, tr 169. [8]
Nguyễn Du, Truyện Kiều, Nxb Văn học, 2006, từ giờ, nếu không có chú thích
gì thêm, mọi trích dẫn Truyện Kiều của chúng tôi đều xuất phát từ cuốn này. lOMoAR cPSD| 58794847 [9]
Xem về khái niệm “”lập hồ sơ” của Phan Ngọc trong cuốn “Tìm hiểu phong
cách Nguyễn Du trong Truyện Kiều”.
[10] Về công thức của tiểu thuyết tài từ giai nhân, chúng tôi dựa trên khái quát
củaông Trần Đình Sử trong cuốn “Thi pháp Truyện Kiều”.
[11] Có thể dẫn ra chính hai tác phẩm được giảng dạy trong chương trình phổ
thông, “Chuyện người thiếu phụ Nam Xương” và “Chuyện chức phán sự đền Tản Viên”
để chứng minh cho lối tự sự của Nguyễn Dữ; tuy nhiên chúng tôi không đi sâu phân tích
vì vấn đề này quá phạm vi của bài viết này.
[12] Chúng tôi sử dụng bản dịch của Nguyễn Đức Vân, Nguyễn Khắc Hanh, là
bản dịch phổ thông nhất hiện giờ để xem xét.
[13] Trong lịch sử đọc Kiều, hiếm có người nào mổ xẻ về ngôn ngữ Truyện Kiều
để thấy được cả cái hay lẫn cái chưa đạt, đặc biệt là lối khoa trương và dùng sáo ngữ của
Nguyễn Du như Tản Đà đã làm trong “Vương Thúy Kiều chú giải tân truyện”.
[14] Đào Duy Anh, Truyện Kiều trong văn hóa Việt Nam (thuộc bộ sách Tùng
thưTruyện Kiều), Nxb Thanh niên, 2013, tr 71.
[15] nt, tr 73.[16] nt, tr 75.
[17] Hoài Thanh, Truyện Kiều trong văn hóa Việt Nam (bộ Tùng thư
Truyện Kiều), Nxb Thanh niên, 2013, tr 106 – 107.
[18] Vũ Hạnh, Đọc lại Truyện Kiều, Nxb Văn học, 2015, tr 112, 113.
[19] Nguyễn Lộc, Văn học Việt Nam (Nửa cuối thế kỉ XVII đến hết thế kỉ
XIX), Nxb Giáo dục Việt Nam, 2012, tr 368.
[20] Nguyễn Lộc, nt, tr 373.
[21] Đặng Thanh Lê, Giảng văn Truyện Kiều, Nxb Giáo dục, 2009, tr 25.
[22] Nguyễn Đăng Na (cb), Văn học Trung đại Việt Nam, tập 2, Nxb Đại
học Sư phạm, 2012, tr 156.
[23] Nhiều tác giả, Critical Terms for Literary Study, The University of Chicago Press, 1990 – 1995.
[24] Nguyễn Ngọc Thiện (cb), Tranh luận về Truyện Kiều, nt, tr 80 – 81. [25] nt, tr 194. lOMoAR cPSD| 58794847 [26] nt, tr 205. [27] nt, tr 216.