Tóm tắt kiến thức triết học - Triết học Mác - Lênin | Đại học Tôn Đức Thắng

Câu hỏi 23. Phân tích nội dung, ý nghĩa phương pháp luận định nghĩa vật chất của Lênin? 1. Phạm trù vật chất trong lịch sử triết học trước Mác Triết học duy vật trước Mác đều cố gắng giải thích về nguồn gốc, bản nguyên đầu tiên. Tài liệu giúp bạn tham khảo, ôn tập và đạt kết quả cao. Mời bạn đọc đón xem!

28 14 lượt tải Tải xuống

Chia sẻ Báo cáo tài liệu

Chương 4

VẬT CHẤT VÀ Ý TH C Ứ

Câu h i 23. Phân tích n t ch t c a Lênin? ỏ ội dung, ý nghĩa phương pháp luận định nghĩa vậ ấ ủ

1. Ph m trù v t ch t trong l ch s tri t h c Mác ạ ậ ấ ị ử ế ọc trướ

Triết học duy v u cật trước Mác đề ố gắng giải thích về nguồn gốc, b u tiên ản nguyên đầ

của th gi i. Cho nên, mế ớ ỗi một nhà triết h u quan niọc đề ệm về vật chất thông qua một dạng

vật thể, vật chất cụ thể và coi nó là cơ sở ản nguyên đầ, b u tiên của mọi sự tồn tại. Ví dụ như

trong tri t h c Trung qu c c c hình thành b ế ọ ố ổ đại đã coi vũ trụ đượ ởi ngũ hành và trong triết

học Hy lạp cổ đại thì Talét cho là nuớc; Anaximen là không khí; Hêracơlít là lửa và Lơxíp và

Đêmôcrít là nguyên tử, v.v...

Thuyết nguyên tử cổ đại là m c phát triột bướ ển m i cớ ủa chủ t, nó mang nghĩa duy vậ

tính khái quát và tr u ki n h n ch có tính ch t l ch s , nên ừu tượng hơn; nhưng do những điề ệ ạ ế ấ ị ử

nó cũng chỉ ỏng đoán giả là ph định và không thoát khỏi tình trạng qui vật chất thành dạng vật

thể ấ ậ ấ. Quan ni ng nhệm đồ t v t ch t là nguyên t thành truy n th ử đã kéo dài và trở ề ống trong tư

duy củ ế ọ ậ ọ ự ụa các nhà tri t h c duy v t và khoa h c t nhiên như: Galilê, Đềcáctơ, Niutơn tiếp t c

khẳng định và phát triển. Song quan niệm về nguyên tử trong thời kỳ này và ngay cả đầu thế

kỷ XIX đồng nhất nguyên tử với vật chất và với một thuộc tính phổ biến của vật thể là khối

lượng là m t quan ni n cu i th k u th k XX, v t lý h ộ ệm siêu hình. Đế ố ế ỷ XIX và đầ ế ỷ ậ ọc đã có

phát minh quan tr i nh ng hi u bi t m i, sâu s nguyên t , v c u trúc ọng đem lạ ữ ể ế ớ ắc hơn về ử ề ấ thế

giới vật chất:

(1) 1895 phát hi n t c sóng r t ng n...). Rơnghen ện ra tia X (đó là sóng điệ ừ có bướ ấ ắ

(2) 1896 phát hi n ra hi ng phóng x ng t r ng nguyên t Béccơren ệ ện tượ ạ. Đã chứ ỏ ằ ử

không ph i là b t bi n, là cái không ph c và không th chuy n hóa ả ấ ế ải là không phân chia đượ ể ể

cho nhau, mà là cái có th phân chia và gi a chúng có kh n hóa cho nhau. ể ữ ả năng chuyể

(3) 1897 phát hi n t n t là m t trong nh ng y u t t o nên Tômxơn ện ra điệ ử. Điệ ử ộ ữ ế ố ạ

nguyên t . Cho nên nguyên t không ph i cùng t o nên th gi i v t ch ử ử ải là đơn vị cuố ạ ế ớ ậ ất.

(4) 1901 phát hi n ra hi ng khi v ng kh ng c n tKaufman ệ ện tượ ận độ ối lượ ủa điệ ử tăng

khi v n t c c quan ni m cho r ng kh ng là b t bi n, v.v... ậ ố ủa nó tăng. Như vậy đã bác bỏ ệ ằ ối lượ ấ ế

Sự đồng nh t v t ch t v i d ng cấ ậ ấ ớ ạ ụ thể, v i nh ng thu c tính c a nó ớ ữ ộ ủ như quan niệm

của chủ nghĩa duy vật trướ ế; làm cơ sởc Mác là có những hạn ch cho chủ nghĩa duy tâm

chố ạ ủng l i ch nghĩa duy vậ ằng “vậ ất đã tiêu tan”. Lênin chỉt khi họ cho r t ch ra rằng: không

phải “vậ ất”, mà chỉ ủa con ngườt chất tiêu tan m có giới hạn hiểu biết c i về vật chất là tiêu tan,

nghĩa là cái mất đi không phải là vật chất, mà chỉ là giới hạn của nhận thức c i và ủa con ngườ

kết cấu của nó mà thôi. Mặc dầu vậy, chủ nghĩa duy vật có ý nghĩa to lớ ộc đấn trong cu u

tranh ch ng l i quan ni m c a ch u tiên c a t t c m i t n t i là ý ố ạ ệ ủ ủ nghĩa duy tâm coi cơ sở đầ ủ ấ ả ọ ồ ạ

thứ ồ ặ ặ ậ ấ ả ẩc, là linh h n ho c l ng siêu nhiên, hoực lượ c coi v t ch t chỉ là s n ph m c ủa “ý niệm

tuyệt đối”, là “sự ảm giác”. Song họ cũng không nêu lên đượ phức hợp của c c thuộc tính

chung và ph bi n nh t c a v t ch ng nh t v t ch t vào m t d ng c , thu ổ ế ấ ủ ậ ất, mà đã đồ ấ ậ ấ ộ ạ ụ thể ộc

tính c c a nó. ụ thể ủ

2. Định nghĩa vật chất của Lênin

Trong tác ph t và ch ẩm “Chủ nghĩa duy vậ ủ nghĩa kinh nghiệm phê phán”, trên cơ sở

phân tích cu c cách m ng c a khoa h c t nhiê u th k XX và phê phán ch ộ ạ ủ ọ ự n đầ ế ỷ ủ nghĩa duy

tâm trong tri t h a mang tính phê phán v i v i quan ni m c a tri t h duy v t v ế ọc cũng như kế thừ ới đố ớ ệ ủ ế ọc ậ ề

vật chất, Lê- t chnin đã phát biểu định nghĩa vậ ất như sau: “Vật chất là một phạm

trù tri t h th c t i trong c m giác ế ọc dùng để chỉ ự ại khách quan được đem lại cho con ngườ ả

đượ ả ủ ạ ạ ả ạ ệ ộ ảc c m giác c a chúng ta chép l i, chụp l i, ph n ánh và tồn t i không l thu c vào c m

giác”.

Vật chất là một ph m trù triạ ết học?

Khi định nghĩa phạ ới tưm trù vật chất, Lênin cho rằng cần phải phân biệt vật chất v

cách là ph m trù tri t h c v t ch t c a khoa h c t nhiên vạ ế ọ ới “khái niệm” vậ ấ ủ ọ ự ề các đối tượng sự

vật cụ thể, kở các tính độ ết cấu và tổ chức khác nhau. Lênin cũng chỉ ằng phương pháp ra r

định nghĩa vậ ừu tượt chất với tính cách là một phạm trù khái quát tr ng và rộng nhất của hệ

thố ạ ấ ậ ậ ấ ứng các ph m trù chung nh t chất, nên khi định nghĩa vậ t ph i lải đố p v t ch t với ý th c và

chỉ ra đặ ại khách quan, đểc tính chung và phổ biến nhất của vật chất là thực t phân biệt sự

khác nhau căn bản giữa vật chất và ý thức.

Vật ch c t i trong cất là “thự ại khách quan được đem lại cho con ngườ ảm giác... và tồn

tại không l thu c vào c ệ ộ ảm giác”?

Vật ch t là t t c nh ng gì có thu c tính t n t i khách quan không ph thu c vào ý ấ ấ ả ữ ộ ồ ạ ụ ộ

thức của con ngườ tác đội và khi ng vào giác quan con ngu i thì sinh ra c ờ ảm giác. Điều đó có

nghĩa là, đòi hỏi con người về mặt nguyên tắc chung phải thừa nhận sự tồn tại khách quan

của của m ng vọi đối tượ ật chất trong ho ng nhạt độ ận thức, v.v... Vật chất không tồn tại một

cách vô hình, th n bí mà t n t i m t cách hi n th c ý th c c i ph n ánh. Do ầ ồ ạ ộ ệ ực, đượ ứ ủa con ngườ ả

đó về có đối tượ ất mà con ngườ ết đượ nguyên tắc không thể ng vật ch i không thể bi c, mà chỉ

có nh ng v t ch n th c. V t ch t t n t i khách quan là ững đối tượ ậ ất con người chưa nhậ ức đượ ậ ấ ồ ạ

tồn t i d ng các s v t, hi ng v t ch t c m tính cại dướ ạ ự ậ ện tượ ậ ấ ả ụ thể, và khi tác động vào giác

quan con người thì sinh ra cảm giác. Cho nên có thể phân biệt sự khác nhau giữa các sự vật,

hiện tượng một cách gián tiếp hoặc trực tiếp...

Từ sự phân tích trên, có thể khẳng đị ằng định nghĩa vậnh r t chất của Lênin bao gồm

những n n sau: ội dung cơ bả

(1) V t ch - cái t n t i khách quan bên ngoài ý th c không ph thu c vào ý th c; ậ ất ồ ạ ứ ụ ộ ứ

(2) V t ch - cái gây nên c m giác i khi bậ ất ả ở con ngườ ằng cách nào đó(trực tiếp hoặc

gián ti ng nên giác quan c ếp) tác độ ủa con người;

(3) V t ch - cái mà c c ch ng qua ch là s ph n ánh c a nó; ậ ất ảm giác, tư duy, ý thứ ẳ ỉ ự ả ủ

3. Ý nghĩa phương pháp luận

Định nghĩa vậ nin đã giải đáp một chất của Lê- t cách khoa h c v v n c a ọ ề ấn đề cơ bả ủ

triết học và phê phán những quan niệm sai lầm của triết học duy tâm, tôn giáo về vật chất

cũng như bác bỏ thuyết không thể biết.

Định nghĩa vậ nin đã tiế ững quan điểm đúng củt chất của Lê- p thu có phê phán nh a

chủ nghĩa duy vật trước đây và đồng thời khắc phục những thiếu sót và hạn ch c a nó và nó ế ủ

có ý nghĩa về ới quan, phương pháp luận đố mặt thế gi i với khoa học cụ thể khi nghiên cứu

vật chất.

Định nghĩa vậ ủa Lênin cho phép xác đị ất trong lĩnh vựt chất c nh cái gì là vật ch c xã

hội để có thể giải thích nguồn gốc, bản chất và các qui luật khách quan của xã hội.

Câu h i 24. T i sao nói v c t n t i c a v t ch t, là thu c tính c h ỏ ạ ận động là phương thứ ồ ạ ủ ậ ấ ộ ố ữu

của vật chất?

1. V ng và các hình th c v n c a v t chận độ ứ ận động cơ bả ủ ậ ất

Triết học duy vật biện chứng kh nh v ng là mẳng đị ận độ ọi sự bi i nói chung, kến đổ ể từ

sự thay đổi vị trí đơn giản cho đế ạt độ ủa tư duy. Vận độn ho ng c ng là thuộc tính cố hữu của

vật ch c tất là phương thứ ồn tại của vật chất. Không thể có v ng thuận độ ần túy bên ngoài vở ật

chấ ậ ật, mà chỉ có v t ch ng và bi i không ng có vất đang vận độ ến đổ ừng, cũng như không thể t

chất mà không có v ng. ận độ

Xét v ngu n g c, v ng là t thân, v ng không ph i do s ng thu n túy ề ồ ố ận độ ự ận độ ả ự tác độ ầ

từ bên ngoài mà do nh ng mâu thu n bên trong b n thân các s v t và hi ng t o thành ữ ẫ ả ự ậ ện tượ ạ

và v m ng mang tính khách quan, qui ận động không do “ai” sinh ra và không thể ất đi, vận độ

luật, tính vĩ ệt đố mang tính đa dạnh viễn và tuy i. Khái quát những mặt, những mối liên hệ ng

phong phú trong hi n th c khách qua, phép bi n ch ng duy v c v ệ ự ệ ứ ật nêu lên năm hình thứ ận

động cơ bả ất. Đó là các hình thứ ận động như: n của vật ch c v cơ, lý, hóa, sinh học và xã hội.

Các hình th c v u có quan h ng qua l i l n nhau và có kh ứ ận động này đề ệ tác độ ạ ẫ ả năng

chuyển hóa cho nhau. S phân chia các hình thự ức v ận động cũng chỉ mang tính tương đối.

2. V ng im ận động và đứ

Thế ậ ấ ể giới v t ch t luôn ở trong quá trình v ng và phát triận độ n không ng ừng. Nhưng

điều đó không loạ mà còn bao hàm trong đó hiện tượng đứng im tương đối trừ i. Không có sự

đứng im tương đối thì sẽ không có sự vật và hi ng v t ch t c nào t n t ng im ện tượ ậ ấ ụ thể ồ ại. Đứ

chỉ xét trong m t quan h nh nh c a s vộ ệ ất đị ủ ự ật, còn khi xét trong m i quan h thì s v t v n ọ ệ ự ậ ậ

độ ứ ộ ế ọng ch không ph ng im chải đứng im. Đứ ỉ xét trong m t hình thức v ng, nận độ u trong m i

hình th c v ng thì s v t không ph ng im ch bi u hi ứ ận độ ự ậ ải đứng im mà đang vận động. Đứ ỉ ể ện

của một trạng thái v ng trong sận độ ự “cân bằng”, trong sự ổn định tương đối của sự vật và

hiện tượ ởi không có đứng im tương đối thì cũng không có sựng cụ thể. B tồn tại của các sự

vật và hi ng khách quan nói chung. ện tượ

Câu h i 25. Tính th ng nh t v t ch t c a th giỏ ố ấ ậ ấ ủ ế ới?

1. Ch t bi n ch ng v tính th ng nh t v t ch t c a th gi ủ nghĩa duy vậ ệ ứ ề ố ấ ậ ấ ủ ế ới

Căn cứ ận độ vào sự tồn tại, v ng và phát triển của hiện thực khách quan và s phát ự

triển của khoa h c, chọ ủ nghĩa duy vậ ẳng địt biện chứng kh ng rằng chỉ có mộ ế ớ ật th gi i v t

chất đang tồ ận độn tại v ng và phát triển không ngừng. Thế giới thống nhất ở tính vật chất.

Điều này đượ ội dung sau đây:c thể hiện ở những n

Chỉ có m t th gi i duy nh t là th gi i v t ch t. Ngoài ra không có th gi i thu n túy ộ ế ớ ấ ế ớ ậ ấ ế ớ ầ

không v t ch t. Th gi i v t ch t t n t i k c l p v i ý th c c a con ậ ấ ế ớ ậ ấ ồ ạ hách quan, có trước và độ ậ ớ ứ ủ

người.

Thế ậ ấ ồ ự ậ ụ giới v t ch t dù t n t i các sại dướ v t hi ng cện tượ thể khác nhau và các b ộ

phận, hệ thống cụ thể khác nhau v.v... nhưng tất cả đều là vật chất gi u có mữa chúng đề ối liên

hệ về mặt nguồn gốc, l ch sị ử và b chi phị ối b i các qui luở ật khách quan v n có cố ủa nó.

Thế ậ ấ ồ giới v t ch t t n t n, vô t mại vĩnh viễ ận, không do “ai” sinh ra và cũng không tự ất

đi, mà trong đó không có gì khác ngoài nhữ ất đang vận động quá trình vật ch ng và chuyển

hoá cho nhau.

2. S xác nh n c a khoa h c t nhiên v tính th ng nh t v t ch t c a th gi ự ậ ủ ọ ự ề ố ấ ậ ấ ủ ế ới

Sự phát tri n khoa h c t nhiên v i các thành t u c a nó ngày càng kh nh m t ể ọ ự ớ ự ủ ẳng đị ộ

cách đầy đủ, toàn diện về tính thống nhất vật chất của thế giới.

Trướ ọ ực tiên ph n i cải nói đế các phát minh vĩ đạ ủa khoa h c t n thnhiên đạt được đế ế

kỷ XIX. Đó là, họ ến hóa và địc thuyết tế bào, học thuyết ti nh luật bảo toàn và chuyển hóa

năng lượng và sau đó là nhữ ủa thiên văn học, cơ học lượng thành tựu mới nhất c ng tử, thuyết

tương đố .v... đã chứ ận, vĩnh viễi, v ng minh tính vô t n và tính thống nhất vật chất của thế giới.

3. Phê phán nh ng quan ni m sai l m v tính th ng nh t v t ch t c a th gi ữ ệ ầ ề ố ấ ậ ấ ủ ế ới

Quan ni m duy tâm khi gi i thích tính th ng nh t v t ch t c a th gi i ph thu c vào ệ ả ố ấ ậ ấ ủ ế ớ ụ ộ

tính th ng nh t ý th c c a th gi i, coi ý th c t n t t ch nh th c l p v i th ố ấ ứ ủ ế ớ ứ ồ ại như mộ ỉ ể, độ ậ ớ ế giới

vật ch i. Quan niất và con ngườ ệm của triết học duy v t quan ật siêu hình cũng không có mộ

niệm đúng đắn về tính thống nhất của thế giới, bởi họ đồng nhất thế giới vào những dạng vật

chấ ụ ể ệ ủ ề ế ụt c th . Quan ni m c a tôn giáo v ba th gi ng, tr a ngới: Thiên đườ ần gian và đị c v.v...

Câu h i 26. Phân tích ph m trù ý th c, ngu n g c c a ý thỏ ạ ứ ồ ố ủ ức?

1. Ph m trù ý th ạ ức

Trướ ế ọ ệ ứ ả ẩ ầc tri t h c Mác, quan ni m duy tâm và tôn giáo coi ý th c là s n ph m thu n túy

của l ng siêu nhiên, ho c l i quan niực lượ ặc là “linh hồn” của con người. Ngượ ạ ệm duy vật coi

ý th c là s ph n ánh hi n th c khách quan c a b ng ý th c ứ ự ả ệ ự ủ ộ não người, nhưng họ cũng cho rằ ứ

còn có th t n t m t s ng v t c p cao khá a, h l i l m l n gi a tâm lý ể ồ ại ở ộ ố loài độ ậ ấ c. Hơn nữ ọ ạ ầ ẫ ữ

độ ậ ứ ấ ứ ế ậng v t và ý th c ho ng nhặc đồ t ý th c với bộ não, coi óc ti t ra ý th t ra mức như gan tiế t.

Triết học duy vật bi n chệ ứng coi ý thức là thuộc tính của một dạng vật chất có tổ

chức cao là b i, hoộ não ngườ ặc là “hì ới khách quan”. Ý thứnh ảnh chủ quan của thế gi c

không ph i là v t ch t, mà ch là thu c tính c a m t d ng v t ch t có t c cao là b não ả ậ ấ ỉ ộ ủ ộ ạ ậ ấ ổ chứ ộ

ngườ ứ ồ ạ ự ủ ội. Cho nên, ý th c chỉ có ở con người và t n t i thông qua s ho ng cạt độ a b não

ngườ ậ ấ ồ ạ ự ồ ạ ủ ứ ự ồ ạ ủi. Khác với v t ch t là cái t n t i khách quan, s t n t i c a ý th c là s t n t i ch quan

và có kh n ánh t n t i khách quan. Ý th c là ho ng tinh th n c i có ả năng phả ồ ạ ứ ạt độ ầ ủa con ngườ

kết cấu ph c tứ ạp bao g m: Tình cồ ảm, ý chí, tư tưởng v.v...

2. Ngu n g c c a ý th ồ ố ủ ức

a) Ngu n g c t nhiên ồ ố ự

Phả ủ ấn ánh là thuộc tính chung c a vật ch t. Phả ự ạ ữn ánh là s tác động qua l i gi a các

hệ thống vật ch c tái hiất, đó là năng lự ện, giữ lại kết quả c a s ng qua l c là ủ ự tác độ ại đó. Hoặ

năng lự ến đổc tái hiện, giữ lại và bi i của hệ thống vật chất này sang hệ thống vật chất khác.

Phản ánh dướ ức đơn giả ất đượ ới vô sinh như phải hình th n nh c thể hiện trong gi n ánh vật lý

qua nh ng bi n s i v k t c u, v trí, s bi n d ng và phá ữ ến đổi cơ, lý, hóa dẫn đế ự thay đổ ề ế ấ ị ự ế ạ

hủy...

Phả ế ừn ánh trong giới hữu sinh cao hơn, đó là sự ti n hóa t thấp đến cao, từ đơn giản

đế ứ ạ ứ ấ ấ ả ậ ọn ph c t p. Hình th c th p nh t của ph n ánh sinh v t là tính kích thích, mang tính ch n

lọc c a th c v t. ng v t c p th p ph n ánh th hi n tính c c có c ủ ự ậ Ở độ ậ ấ ấ ả ể ệ ở ảm ứng (năng lự ảm

giác) do vi c xu t hi n h n kinh. Ph n ánh tâm lý g n li n v i quá trình ph n x ệ ấ ệ ệ thầ ả ắ ề ớ ả ạ có điều

kiện ở động vật cấp cao có h phệ thần kinh trung ương. Sự ản ánh tâm lý ở động vật c p cao ấ

sẽ chuy n hóa thành ph n ánh ý th c c n chuyể ả ứ ủa con người, khi vượ ển hóa thành người.

Bộ não người và ý thức. Bộ ả ẩ ế não c i hi i là sủa con ngườ ện đạ n ph m ti n hóa lâu dài

về mặt sinh vật - xã hội, và có c u t o ph c tấ ạ ứ ạp bao g m 15 - 17 t t bào th n kinh có kh ồ ỷ ế ầ ả

năng thu nhậ ẫn điề ạt độ ủa cơ thển, truyền d u khiển toàn bộ ho ng c trong quan hệ với thế giới

xung quanh. V m t nguyên t c ý th c c i ch xu t hi n khi có s ng c ề ặ ắ ứ ủa con ngườ ỉ ấ ệ ự tác độ ủa

hiện thực khách quan vào bộ não người. Cho nên, năng lự ức là năng lực phản ánh của ý th c

hoạt độ ạt động của bộ não. Không thể tách ý thức ra khỏi sự ho ng củ ộa b não người. Nhưng ý

th i.ứ ộ ộ ủ ộ ấ ộc chỉ là m t thu c tính c a b ng nhnão người, nó không đồ t với chính b não ngườ

b) Ngu ồn gốc xã h ội

Lao động là ho ng có ý th c, m i làm bi n ạt độ ứ ục đích, có phương pháp của con ngườ ế

đổ ệ ự ữ ầ ỉi hi n th c khách quan, nh ng nhằm đáp ứ ng nhu c u c ng không chủa con người. Lao độ

là ngu n g c tr c ti p hình thành b i, mà còn hoàn thi n kh n ánh ồ ố ự ế ản thân con ngườ ệ ả năng phả

của bộ não con ngườ ấn đềi. Về v này, Ăngghen khẳng định: “Hàng chụ ạn năm c v - thời gian

này trong l ch s ng h trong m - ị ử trái đất cũng tương đương như một giây đồ ồ ột đời người đã

trôi qua, tru c khi xã h i xu t hi n t n leo trèo trên cây... gi n ớ ội loài ngườ ấ ệ ừ đàn vượ ữa đàn vuợ

và xã h i có s c bi ng... ng b u cùng ội loài ngườ ự khác nhau đặ ệt gì ? Đó là lao độ Lao độ ắt đầ

với việc chế tạo ra công cụ”1.

Lao độ ủa con ngường c i làm cho giới tự nhiên bộc lộ những thuộc tính, những qui

luậ ứ ự ấ ệt v ng vào giác quan c i thì sinh ra ý thận động và khi tác độ ủa con ngườ c. S xu t hi n

ngôn ng trong quá trình lao n v t ch ng nh ng nhu ữ động đã trở thành phương tiệ ậ ất để đáp ứ ữ

cầu khách quan về quan hệ giao ti i nhếp, trao đổ ững kinh nghi m và tình cệ ảm, v.v... Ngôn

ngữ là v vỏ ật chất c n thủa tư duy, là hiệ ực trực tiếp c ng, là yủa tư tưở ếu tố quan tr phát ọng để

triển t c h ng âm lý, tư duy của con người. Ăngghen cho rằng: “Trướ ết là lao động; sau lao độ

và đồ ới lao độ ; đó là hai sứ ếu đã ảnh hưởng đếng thời v ng là ngôn ngữ c kích thích chủ y n bộ

óc c n, làm cho b n d n bi n chuy n thành b óc c ủa con vượ ộ óc đó dầ ầ ế ể ộ ủa con người”1. Nhờ

ngôn ng , kinh nghi m và s hi u bi t c i m c hình thành, v ng và phát ữ ệ ự ể ế ủa con ngườ ới đượ ận độ

triển, đồ thành phương tiện trao đổng thời nó trở i về mặt xã hội và trở thành công cụ của ho ạt

độ ứng ý th c.

Câu h i 27. Phân tích b n ch t c a ý th và vai trò c a tri th c khoa hỏ ả ấ ủ ức ủ ứ ọc?

Bản ch t c a ý th c là s ph n ánh mang ấ ủ ứ ự ả tính tích c ng và tính sáng tực, năng độ ạo.

Bởi vì, nh n th c c i là m t nhu c u khách quan, nhu c u v nghiên c u và s gi ậ ứ ủa con ngườ ộ ầ ầ ề ứ ự ải

thích t t c nh ng gì x y ra trong hi n th v s n m b t và v n d ng các qui lu t khách ấ ả ữ ả ệ ực, ề ự ắ ắ ậ ụ ậ

quan. Tính năng độ ến các đối tượ ất đã ng và sáng tạo của ý thức là quá trình cải bi ng vật ch

đượ ể ộ ầ ể ầc di chuy n vào b não con người, thành cái tinh th n, cái khách th tinh th n. Quá trình

ý th c là quá trình th ng nh t 3 m t sau: ứ ố ấ ặ

Một là, trao đổ và đối tượ trao đổi thông tin giữa chủ thể ng phản ánh. Sự i này có tính

hai chi ng và ch n l c các thông tin c n thi ều, có định hướ ọ ọ ầ ết.

Hai là, mô hình hoá đối tượng trong tư duy dướ ần. Đây là quá i dạng hình ảnh tinh th

trình mã hoá các đối tượ ất thành các ý tưởng vật ch ng tinh thần phi vật chất.

Ba là, chuy n mô hình t n th c khách quan, t c là quá trình hi n th ể ừ tư duy ra hiệ ự ứ ệ ực

hoá tư tưở ạt độ ển hoá tư tưởng, thông qua ho ng thực tiễn chuy ng thành thực tại, ho c v t ch ặ ậ ất

hoá tư tưở ủa con người dướ ực. Trong giai đoạng c i dạng vật chất ngoài hiện th n này con

ngườ ự ọ ụ để ệ ựi l a ch n nh n, công cững phương pháp, phương tiệ tác động vào hi n th c khách

quan nh m th c hi n m a mình. ằ ự ệ ục đích củ

Ý th c có k t c u ph c t p bao g m các y u tứ ế ấ ứ ạ ồ ế ố khác nhau như: tri th c, ý chí, tình ứ

cảm, trong đó tri thức là yếu tố quan tr ng nh t. Tri th c t n t i c a ý th c s ọ ấ ức là phương thứ ồ ạ ủ ứ ự

hình thành và phát tri n c a ý th c có liên quan m t thi i nh n th ể ủ ứ ậ ết đến quá trình con ngườ ậ ức

về thế gi nh ng tri thới, tích lũy ữ ức, sự hiểu biết nói chung.

Câu h i 29. Phân tích n i dung, ý n i quan h bi n ch ng gi a v t ch t và ý thỏ ộ ghĩa mố ệ ệ ứ ữ ậ ấ ức?

1. N i dung m i quan h bi n ch ng gi a v t ch t và ý th ộ ố ệ ệ ứ ữ ậ ấ ức

Theo quan điểm của ch t bi n ch ng, Lênin cho r ng: V t ch t là ủ nghĩa duy vậ ệ ứ ằ ậ ấ thực

tại khách quan, nghĩa là tất cả những gì có thuộc tính tồn tại khách quan không phụ thuộc vào

ý th c c c l p v i ý th c c i. V t ch t t n tứ ủa con người, độ ậ ớ ứ ủa con ngườ ậ ấ ồ ại khách quan là t n tồ ại

dướ ạ ự ậ ệi d ng các s v t, hi ng, hện tượ thống v t ch t và m i liên h gi a chúng trong m ậ ấ ố ệ ữ ột

ch chỉnh th ng nh t là th gi i vể thố ấ ế ớ ật ấ ệt. Xét theo tính h thống, th gi i v t ch t bao g ế ớ ậ ấ ồm:

th i.ế ậ ộ giới v t ch t ch i dất vô cơ, hữu cơ và vậ ất dướ ạng xã h

Ý th c là thu c tính c a m t d ng v t ch t có t c cao là b i, ho c là ứ ộ ủ ộ ạ ậ ấ ổ chứ ộ não ngườ ặ

“hình ả ới khách quan”. Ý thứnh chủ quan của thế gi c không phải là vật chất, mà chỉ là thuộc

tính c a m t d ng v t ch t có t c cao là b i. Cho nên, ý th c ch có con ủ ộ ạ ậ ấ ổ chứ ộ não ngườ ứ ỉ ở

ngườ ồ ạ ự ộ ậ ấ ồ ại và t n t i thông qua s ho ng cạt độ ủa b não người. Khác với v t ch t là cái t n t i

khách quan, s t n t i c a ý th là s t n t i ch quan và có khự ồ ạ ủ ức ự ồ ạ ủ ả năng phản ánh tồn tại khách

quan.

Xuấ ệ ả ế ủ ế ệt phát từ vi c gi i quy t v n cấn đề cơ bả a tri t học và quan ni m của chủ nghĩa

duy v t bi n ch ng v v t ch t, ý th c thì m i quan h bi n ch ng gi a v t ch t và ý th ậ ệ ứ ề ậ ấ ứ ố ệ ệ ứ ữ ậ ấ ức

đượ ể ệc th hi n ở hai n n sau: ội dung cơ bả

Thứ nh t, xu t phát t m cho r ng v t chấ ấ ừ quan điể ằ ậ ất có trướ ết địc quy nh ý thức, ý

thứ ầc, tinh th n là cái có sau, cái ph thu c v t ch t. Cho nên, toàn b ho ng tinh th ụ ộ ậ ấ ộ ạt độ ần đều

là s ph n ánh hi n th c khách quan và b nh b i ho ng ho ng v t chự ả ệ ự ị qui đị ở ạt độ ạt độ ậ ất c a con ủ

ngườ ầ ể ứ ứi. Trong ho ng tinh thạt độ n c i nói chung, kủa con ngườ cả ý th c cá nhân hay ý th c

xã h i ho ng l i ch a m i d ộ ặc đườ ố ủ trương chính sách củ ột nhà nước v.v... cũng phả ựa trên cơ sở

hiện thực khách quan, thì m i có thớ ể làm cho khả năng khách quan trở thành hiện thực.

Tự thân nó, ý th ng c i không thức tư tưở ủa con ngườ ể thực hi c sện đượ ự bi i nào ến đổ

trong hi n th c, n u nó không thông qua các nhân t v t ch t, b có l ng v t ch ệ ự ế ố ậ ấ ởi “chỉ ực lượ ậ ất

đánh bạ ực lượ ất mà thôi”. Điều này cũng sẽ đúng ngay cải bởi một l ng vật ch khi ý thức của

con người đã phản ánh đúng về hiện thực khách quan.

Thứ hai, t phát t quan m cho r ng ý th xuấ ừ điể ằ ức là tính th hai ph thu c vào v t ch ứ ụ ộ ậ ất

và con ngườ năng nhậ ức đượi có khả n th c hi n th c khách quan. Cho nên, s ph n ánh c a ý ệ ự ự ả ủ

thứ ệ ả ự ảc về hi n thực khách quan, không ph i là s ph n ánh thụ động, đơn giản mà nó có tính

tích cực, năng động và sáng t o. Cho nên, k t qu cạ ế ả ủ ự ệa s ph hiản ánh đúng về n th ực bao gìơ

cũng có ý nghĩa định hướ ạt độ ảnh hưở ếp đếng chung cho ho ng thực tiễn và ng trực ti n kết

quả của ho ng thạt độ ực tiễn.

Trong nh u ki n khách quan nh nh, ý th c c a con n i có th gi vai trò ững điề ệ ất đị ứ ủ gườ ể ữ

quyết định đế ạt độ ễn. Điều này có nghĩa là, ý thức, tư tưởn kết quả của ho ng thực ti ng của

con ngườ ết đúng đắ phát huy đượi với sự nhạân bi n và ý chí của mình, con nguời có thể c

năng lự ối đa củ ững điềc t a các nhân tố vật chất và nhân tố tinh thần trong nh u kiện khách

quan nh quá trình lâu dài thì nhân t v t ch vai trò ất định. Nhưng xét về ố ậ ất bao gìơ cũng giữ

quyết định đối với nhân tố tinh thần.

2. Ý nghĩa phương pháp luận

Thứ nh t, trong ho ng nh n th c ph i b m nguyên t c tính khách quan trong ấ ạt độ ậ ứ ả ảo đả ắ

sự xem xét. Đây là nguyên tắc cơ bả ủa phương pháp nhận c n thức biện chứng duy vật.

Nguyên t i xem xét các s v t, hi ng không xu t phát t ý mu n ch quan, ắc này đòi hỏ ự ậ ện tượ ấ ừ ố ủ

mà ph i xu t phát tả ấ ừ đối tượng trên cơ sở hiện thực khách quan vốn có để ản ánh đúng đắ ph n

và xây d ng mô hình lý lu n phù h p v ng. Nguyên t c tính khách quan c a s xem ự ậ ợ ới đối tượ ắ ủ ự

xét là h qu t t y u c m duy v t mácxít, khi gi i quy t m i quan h gi a v t ch - ệ ả ấ ế ủa quan điể ậ ả ế ố ệ ữ ậ ất

ý th c, gi a khách quan - quan. ứ ữ chủ

Nguyên t i chúng ta trong nh n thắc này đòi hỏ ậ ức và hành động phải xuất phát từ bản

thân s v t, t hi n th c khách quan, ph n ánh s v i nh ng gì v n có c a nó, ự ậ ừ ệ ự ả ự ật đúng vớ ữ ố ủ

không l y ý mu n ch quan c a mình làm chính sách, không l y ý chí ch t cho ấ ố ủ ủ ấ ủa quan áp đặ

th thự ế ả ọ ực t , ph i tôn tr ng s ật, tránh thái độ ện, đị ến… Yêu chủ quan nóng vội, phiến di nh ki

cầu c i phủa nguyên tác tính khách quan còn đòi hỏ ải tôn tr ng theo qui luọng và hành độ ật

khách quan.

Thứ hai, phát huy tính năng động, sáng tạo của ý thức phát huy nhân tố con người.

Nguyên tác tính khách quan không nh ng không bài tr , mà trái l i ph i phát huy ữ ừ ại còn đòi hỏ ả

tính sáng t o c a ý th c. Ý th c không ph i là s ph n ánh th n mà có ạ ủ ứ ứ ả ự ả ụ động, đơn giả tính tích

cực, năng động và sáng tạo. Tính tích c ng và sáng tực, năng độ ạ ủ ốo c a nhân t tinh th ần được

thể ệ ừ hi n ngay t khi con người xác định đối tượ ục tiêu, phương hướ ạt động cũng ng, m ng ho

như việ ức, phương pháp thự ục tiêu đã đềc lựa chọn cách th c hiện m ra. S cức mạnh c a ý thủ ứ

còn tùy thu c vào m s xâm nh p c a tri th c khoa h c vào ho ng c a qu n chúng. ộ ức độ ự ậ ủ ứ ọ ạt độ ủ ầ

Thứ ba, trong ho ng th c ti n ph i hi u bi n gi a nhân t khách quan ạt độ ự ễ ả ể ết đúng đắ ữ ố

và nhân t quan c i. ố chủ ủa con ngườ Bởi vì, nghiên c u m i quan h gi a v t ch t và ý th ứ ố ệ ữ ậ ấ ức

đượ ể ệ ố ệ ệ ứ ữ ố ậ ấ ố ầc th hi n thông qua m i quan h bi n ch ng gi a nhân t v t ch t và nhân t tinh th n.

Nhân t v t chố ậ ất là nh u ki n hoàn c nh v t ch t, ho ng v t ch t c a xã h i và các ững điề ệ ả ậ ấ ạt độ ậ ấ ủ ộ

qui lu t khách quan v n có c a nó. là toàn ho ng tinh th n c a con ậ ố ủ Nhân t tinh th n ố ầ ạt độ ầ ủ

người như: tình cảm, ý chí và tư tưở ủa con người…là quá trình phảng c n ánh hiện thực khách

quan vào trong b i. Trong m i quan h bi n ch ng nhân t v t ch t gi ộ não ngườ ố ệ ệ ứng đó nhữ ố ậ ấ ữa

vai trò quy c l i nh ng nhân t tinh th n có tính tích c ng và sáng ết định thì ngượ ạ ữ ố ầ ực, năng độ

tạo.

Chương 5

PHÉP BI N CH NG DUY V MỆ Ứ ẬT VỀ ỐI LIÊN HỆ Ế Ể PHỔ BI N VÀ SỰ PHÁT TRI N

Câu h i 31. Phân tích n i liên h bi n và nguyên lý v s ỏ ội dung, ý nghĩa nguyên lý mố ệ phổ ế ề ự

phát tri n? ể

1. Nguyên lý v m i liên h ph bi n ề ố ệ ổ ế

Đố ậ ệ ự ồ ạ ủ ự ậ ệi l p phép bi n ch m siêu hình coi sứng, quan điể t n t i c a các s v t và hi n

tượ ớng trong th giế i là nh ng cái tách rữ ời nhau, gi a chúng không có s liên h ng qua ữ ự ệ tác độ

lại, không có s chuy n hóa l n nhau và n u có chự ể ẫ ế ỉ là s liên h mang tính ch t ng u nhiên, ự ệ ấ ẫ

gián ti c l i, phép bi n ch ng duy v t v i nguyên lý v m i liên h ph bi n cho ếp v.v... Ngượ ạ ệ ứ ậ ớ ề ố ệ ổ ế

rằng, trong sự tồn tại của các sự vật và hi ng cện tượ ủa thế gi i không phớ ải là sự tồn tại tách

rời và cô lập lẫn nhau, mà chúng là một thể thống nhất. Trong thể thống nh ng ất đó có nhữ

mối liên h ng qua l i l n nhau, ràng bu c và ph thu nh l n nhau, chuy n hoá ệ, tác độ ạ ẫ ộ ụ ộc, qui đị ẫ ể

cho nhau v.v...

Xét v m t hình th c m i liên h ph bi n c a các s v t và hi ng th hi n mang ề ặ ứ ố ệ ổ ế ủ ự ậ ện tượ ể ệ

tính đa dạng và phong phú. Nhưng dù thể ện dướ hi i hình thức nào thì mối liên hệ đều mang

tính ph bi n, tính khách quan và tính qui luổ ế ật. Những hình th c riêng bi t, c c a m ứ ệ ụ thể ủ ối

liên h ng nghiên c u c a t ng ngành khoa h c c , còn phép bi n ch ng duy v ệ là đối tượ ứ ủ ừ ọ ụ thể ệ ứ ật

thì nghiên c u nh ng m i liên h chung, ph bi n nh t c a th gi i. Vì v t: ứ ữ ố ệ ổ ế ấ ủ ế ớ ậy, Ăngghen viế

“Phép biệ ến”1. n chứng là khoa học về mối liên hệ phổ bi

Nghiên c u nguyên lý v m i liên h ph bi i v i ho ng nh n th ứ ề ố ệ ổ ến có ý nghĩa đố ớ ạt độ ậ ức

và ho ng th c ti n c i. Cho nên khi nghiên c u m i liên h ph bi n ph i có ạt độ ự ễ ủa con ngườ ứ ố ệ ổ ế ả

quan điểm toàn điện, quan điểm lịch sử cụ thể.

Quan điể đòi hỏ ải đặm toàn diện i chúng ta khi phân tích về sự vật ph t nó trong mối

quan h v i s v ng th i ph i nghiên c u t t c nh ng m t, nh ng y u t , nh ng ệ ớ ự ật khác. Đồ ờ ả ứ ấ ả ữ ặ ữ ế ố ữ

mối liên h v n có cệ ố ủa nó. Qua đó để xác định đượ ất, v.v...để c mối liên hệ bên trong, bản ch

từ ó th n c b n ch t, qui lu t c a s v t và hi ng. đó c ể ắm đượ ả ấ ậ ủ ự ậ ện tượ

Quan điể đòi hỏ ận độm lịch s cử ụ thể i khi nghiên cứu sự vật phải thấy sự tồn tại v ng

và phát tri n c a b n thân các s v t và hi ng là m n, tính ể ủ ả ự ậ ện tượ ột quá trình có tính giai đoạ

lịch s cử ụ thể. Cho nên khi phân tích tính toàn di n v các m i liên h c a s v t phệ ề ố ệ ủ ự ậ ải đặt nó

trong m i quan h c , v i nh u ki n l ch s c cố ệ ụ thể ớ ững điề ệ ị ử ụ thể ủ ệa các mối quan h đó.

2. Nguyên lý v s phát tri n ề ự ể

Đố ậ ệ ủ ậ ự ểi l p với phép bi n ch m siêu hình nói chung phứng, quan điể nh n s phát tri n.

Bởi vì, h tuy i hóa s i c a s v t và hi ng, ch không th ọ ệt đố ự ổn định tương đố ủ ự ậ ện tượ ứ ấy được

vận độ thay đổ ển hóa cũng như sự ện tượng, sự i chuy phát triển của sự vật và hi ng. Nếu có

thừ ậ ự ể ọa nh n s phát tri n thì theo h chẳng qua ch là sỉ ự tăng lên hoặ ảm đi đơn thuầc gi n về

mặt số lượng, ch không ph i v m t ch ng ho c không có s i c a cái m i v.v... ứ ả ề ặ ất lượ ặ ự ra đờ ủ ớ

Ngượ ạ ệ ứ ậc l i, phép bi n ch ng duy v t với nguyên lý v s phát tri n cho r ng phát tri n là ề ự ể ằ ể

khuynh hướ ận độ ện tượng; nhưng cầng chung trong sự v ng của các sự vật và hi n phân biệt

giữa khái niệm v ng và khái niận độ ệm phát triển.

Khái ni m v ng hi t là s bi ệ ận độ ểu theo nghĩa chung nhấ ự ến đổi nói chung và là phương

thứ ồ ạ ủ ậ ấ ấ ệ ếc t n t i c a v t ch t. Cho nên, có quá trình xu t hi n cái mới, cái ti n b ng ộ, nhưng đồ

thời có nh ng bi i d n s tan rã và tiêu vong c a các s v c l i, ữ ến đổ ẫn đế ự ủ ự ật v.v... Còn ngượ ạ

khái ni m phát tri n thì không khái quát m i s v ng nói chung, nó ch khái quát nh ng ệ ể ọ ự ận độ ỉ ữ

vận động đi lên, sự ều hướ đơn giản đế xuất hiện cái mới theo một chi ng chung là từ n phức

tạp, t n hoàn thi n. ừ cái chưa hoàn thiện đế ệ

Như vậ ận độ ều hướng đi y, sự phát triển bao hàm sự v ng, sự xuất hiện cái mới theo chi

lên. Nhưng không phả ận động nào cũng bao hàm sự ển. Nhưni bất kỳ sự v phát tri g không nên

hiểu phát triển không phải bao gi n ra m n, thờ cũng diễ ột cách đơn giả ẳng tắp. Xét từng

trườ ệ ữ ự ững hợp cá bi t thì có nh ng v n tận động đi lên tuầ và đồng thời có nh ng v ận động đi

xuống, hoặc th quá trình và trong phụt lùi, v.v... Nhưng về ạm vi rộng l n thì v ớ ận động đi lên

là khuynh hướ ển là khuynh hướ ận động tất yếu. Chính vì vậy, phát tri ng chung của sự v ng

của các sự vật và hi ng. ện tượ

Nghiên c u nguyên lý v s phát tri n, giúp cho chúng ta nh n th c rứ ề ự ể ậ ức đượ ằng, mu n ố

nắm đượ ện tượ ắm được khuynh hướ ận độc bản chất của sự vật và hi ng, n ng v ng của chúng,

phải có quan điểm phát triển.

Quan điể ện tượ ải đặm phát triển với yêu cầu khi phân tích một sự vật, hi ng ph t nó

trong s v ng, ph i phát hi ng bi i, chuy n hóa c a chú ự ận độ ả ện được xu hướ ến đổ ể ủ ng. Quan điểm

phát tri i chúng ta ph i có ển còn đòi hỏ ả quan điểm đúng về cái mới, cái mới phù hợp với qui

luậ ớ ẩ ủ ểt, cái m i là tiêu chu n c a sự phát tri n.

Chương 6

CÁC C P PH A PHÉP BI N CH NG DUY V Ặ ẠM TRÙ CƠ BẢN CỦ Ệ Ứ ẬT

Câu h m trù và phân bi t s khác nhau gi a ph m trù tri t h c và ỏi 32. Định nghĩa phạ ệ ự ữ ạ ế ọ

phạm trù c a khoa hủ ọc c ụ thể?

Phạm trù là nh ng khái niữ ệ ộ ấ ả ữ ặ ữ ộ ữm r ng nh t ph n ánh nh ng m t, nh ng thu c tính, nh ng

mối liên h n nh t c a các s v t và hi ng c a hi n th c khách quan. ệ chung, cơ bả ấ ủ ự ậ ện tượ ủ ệ ự

Mỗi m t khoa h c cộ ọ ụ thể đều có các ph m trù riêng c a mình, nó ph ng ạ ủ ản ánh đối tượ

nghiên c u c a các khoa h t qu chung c a ho ng th c ti n xã h i. Ví ứ ủ ọc đó và cũng là kế ả ủ ạt độ ự ễ ộ

dụ : ph ng, kh ng c a vạm trù năng lượ ối lượ ủ ật lý; phạm trù di truyền, biến d cị ủa sinh học

v.v...

Khác v i các ph m trù c a khoa h c c , ph m trù c a tri t h c là nh ng khái ni ớ ạ ủ ọ ụ thể ạ ủ ế ọ ữ ệm

chung ph n ánh nh ng m t, nh ng thu c tính, nh ng m i liên h n và ph bi n nh t c ả ữ ặ ữ ộ ữ ố ệ cơ bả ổ ế ấ ủa

hiện thực. Ví dụ m trù vnhư: Phạ ật chất, ý thức, v ng, mâu thuận độ ẫn v.v...

Nguồn gốc, tính ch m cất và đặc điể ủa phạm trù. Nguồ ố ủn g c c a các ph ạm trù đều

thông qua ho ng th c ti n xã h i. Nói m t cách khác n i dung c a các ph m trù là b n ạt độ ự ễ ộ ộ ộ ủ ạ ả

thân hi n th c ph n ánh trong ho ng nh n th c c i th ng ệ ực khách quan đã đượ ả ạt độ ậ ứ ủa con ngườ ộ

qua ho ng th c ti n xã h i. ạt độ ự ễ ộ

Quá trình hình thành và hoàn thi n các ph m trù khoa h u là s khái quát tr u ệ ạ ọc đề ự ừ

tượ ớng hóa b n thân hi n th i vả ệ ực. Đố i phạm trù tri t h c có tính ch t khái quát, tr ng ế ọ ấ ừu tượ

hóa mang tính ch t cái chung và cái ph bi n nhấ ổ ế ất. Ph m trù tr thành công c cho ho ạ ở ụ ạt động

nhận thức c i và của con ngườ ải tạo hiện thực khách quan. M i quan h gi a các ph m trù c ố ệ ữ ạ ủa

tri hết ọc và phạm trù của các ngành khoa học cụ thể là mối quan hệ giữa cái chung và cái

riêng.

Các c p ph n c a phép bi n ch ng duy vặ ạm trù cơ bả ủ ệ ứ ật: (1). Cái chung và cái riêng;

(2). B n ch t và hi ng; (3). Nguyên nhân và k t qu ; (4). T t nhiên và ng u nhiên; (5). ả ấ ện tượ ế ả ấ ẫ

Nội dung và hình th c; (6). Kh n th c; ứ ả năng và hiệ ự

Câu h i 33. Phân tích n p ph m trù cái chung và cái riêng? ỏ ội dung, ý nghĩa cặ ạ

1. Khái ni m cái riêng và cái chung ệ

Cái riêng m t s v t, hi ng hay m t quá trình riêng l c a hi n th c khách chỉ ộ ự ậ ện tượ ộ ẻ ủ ệ ự

quan. ví d t nguyên t , m , m i, m t ch xã h i, m ụ: như mộ ố ột thái dương hệ ột con ngườ ộ ế độ ộ ột

quá trình v ng, phát tri n kinh t ng c a m t xã h i nh nh, v.v... ận độ ể ế hay tư tưở ủ ộ ộ ất đị

Cái c hi u là nh ng m t, nh ng thu c tính...ch riêng còn đượ ể cái đơn nhất, đó là chỉ ữ ặ ữ ộ ỉ

riêng có trong m t s v t, hi ng hay m t quá trình riêng l c l p l ở ộ ự ậ ện tượ ộ ẻ...và không đượ ặ ại ở

b cất cứ một sự vật, hi ng hay quá trình riêng lện tượ ẻ nào khác. Ví dụ: Sự ra đời ủa giai cấp

công nhân Vi t Nam, m t m t có nhệ ộ ặ ững đặc điểm chung của giai cấp công nhân thế giới,

nhưng mặ ại ra đời trướ ấp tư sảt khác giai cấp công nhân Việt Nam l c giai c n Việt Nam, v.v...

Cái đơn nhất không ch là tiêu chu phân bi t s khác nhau gi a các cái riêng, mà ỉ ẩn để ệ ự ữ

còn là tiêu chu phân bi t nó v i cái chung, cái ph bi n. Ví d c th ẩn để ệ ớ ổ ế ụ: Cái đơn nhất đượ ể

hiện trong sự ra đời của giai cấp công nhân Việt Nam còn là một giai cấp cụ thể và nó khác

với phạm trù giai cấp và giai cấp công nhân thế gi i v i tính cách là cái chung, cái phớ ớ ổ biến.

Cái chung chỉ nh ng m t, nh ng thu c tính, nh ng m i quan hữ ặ ữ ộ ữ ố ệ gi c l ống nhau đượ ặp

lại ở trong nhi u s v t, hi ng hay quá trình riêng l . Ví d : B t cề ự ậ ện tượ ẻ ụ ấ ứ ộ ạ ậ ấ ụ m t d ng v t ch t c

thể nào cũng có nhữ tính chung như ận động thuộc - tính khách quan, v ng, không gian, thời

gian, ph n ánh, v.v... ả

2. Bi n ch ng gi a cái chung và cái riêng ệ ứ ữ

Triết học duy vật biện chứng kh nh rẳng đị ằng, trong sự tồn tại và phát triển của các sự

vật, hi ng c a hi n thện tượ ủ ệ ực khách q u bao hàm suan, đề ự thống nh t giấ ữa cái chung và cái

riêng. Cái chung và cái riêng đều tồn tại khách quan, giữa chúng có mối quan hệ biện chứng

với nhau.

+ Cái chung và cái riêng t n t i khách quan. Cái chung ch t n t i trong cái riêng, ồ ạ ỉ ồ ạ

thông qua cái riêng. Cái riêng ch t n t i trong m i quan h v i cái chung (l y ví d minh ỉ ồ ạ ố ệ ớ ấ ụ

họa).

+ Cái chung là b n c ộ phậ ủa cái riêng, nhưng sâu sắc hơn cái riêng; cái riêng phong

phú hơn cái chung (lấy ví dụ minh họa).

+ Cái chung và cái riêng có th chuy n hóa l n nhau. Trong nh u ki n nh ể ể ẫ ững điề ệ ất

đị ể ạ ấ ụ ọnh, cái riêng có th chuy c lển hóa thành cái chung và ngượ i (l y ví d minh h a).

3. Ý nghĩa phương pháp luận

Muố ậ ả ạ ố ận nh n th c cái chung, phức đượ i nghiên c c lứu cái riêng và ngượ i mu n nh n

thức đượ ứu cái đơn nhất, nhưng đồ ời cũng phảc cái riêng, một mặt phải nghiên c ng th i

nghiên c c vai trò quy nh c a cái chung v i cái riêng. ứu cái chung, để thấy đượ ết đị ủ ớ

Muố ậ ụ ủn v n d ng cái chung cho t ng hừng trườ ợp c a cái riêng, n ếu không chú ý đến

những tính cá bi u kiệt và điề ện l ch sị ử c là nhủa cái riêng thì cũng chỉ ận th u, áp ức giáo điề

dụng r c lập khuôn máy móc. Nhưng ngượ ại, trong ho ng th c tiạt độ ự ễn nếu không hiểu biết

những nguyên lý chung, phổ biến thì ho ng c uáng, ạt độ ủa con người cũng mang tính mù q

kinh nghi m và c m tính. ệ ả

Phê phán nh m ph nh n s t n t i khách quan c a cái chung và cái riêng, ững quan điể ủ ậ ự ồ ạ ủ

tuyệt đố ấy đượi hóa cái chung hoặc cái riêng, không th c mối quan hệ biện chứng giữa cái

chung cái riêng, đó là phái duy th c và duy danhự trong lịch sử triết học.

Câu h i 34. Phân tích n p ph m trù nguyên nhân và k t qu ? ỏ ội dung, ý nghĩa cặ ạ ế ả

1. Khái ni m nguyên nhân và k t qu ệ ế ả

Nguyên nhân s ng l n nhau gi a các m t (ho c thu c tính) trong m t s chỉ ự tác độ ẫ ữ ặ ặ ộ ộ ự

vật, hi ng, hay giện tượ ữa các sự vật, hi ng v i nhau d n sện tượ ớ ẫn đế ự bi i nh nh. Ví ến đổ ất đị

dụ: Lao độ ủa lao độ ẫn đếng và vai trò c ng là một trong những nguyên nhân d n sự hình thành

ngôn ng và ý th c c i. C n phân bi t nguyên nhân v ữ ứ ủa con ngườ ầ ệ ới nguyên c . ớ

Kết quả chỉ nh ng bi i xu t hi n do sữ ến đổ ấ ệ ự tác động lẫn nhau của những mặt trong

một s v t hay gi a các s v t v i nhau. Ho c nói m t cách khác, k t qu là nh ng bi ự ậ ữ ự ậ ớ ặ ộ ế ả ữ ến đổi

do s ng c a các y u t thu c nguyên nhân. Ví d : Cách m ng vô s n là k t qu c ự tác độ ủ ế ố ộ ụ ạ ả ế ả ủa

cuộc đấ ản và tư sảu tranh giai cấp giữa giai cấp vô s n.

2. Đặc điểm và mối quan hệ biện chứng giữa nguyên nhân và k t qu ế ả

Triết học duy vật biện chứng, cho rằng trong sự tồn tại v ng và phát triận độ ển c a các ủ

sự v t, hi ng c a hi n th u có m i quan h nhân qu . M i quan h ậ ện tượ ủ ệ ực khách quan, đề ố ệ ả ố ệ

nhân qu , mang tính khách quan, t t y u và tính ph bi n. ả ấ ế ổ ế

+ Nguyên nhân là cái sinh ra k t qu c k t qu . Tuy ế ả, nên nguyên nhân luôn có trướ ế ả

nhiên, không ph i s p n i nào theo th i liên h nhân qu . C n phân bi ả ự tiế ố ời gian cũng là mố ệ ả ầ ệt

tính nhân qu v i s p n i v i gian là gi a nguyên nhân và k t qu còn có quan ả ớ ự tiế ố ề thờ ở chỗ ữ ế ả

hệ sản sinh, quan hệ t qutrong đó nguyên nhân sinh ra kế ả.

+ Tùy theo nh u ki n và hoàn c nh khách quan nh nh, mà m t nguyên ững điề ệ ả ất đị ộ

nhân có th sinh ra nhi u k t qu ho c l i. ể ề ế ả ặc ngượ ạ

+ Phân bi t s i v trí gi a nguyên nhân và k t qu i. ệ ự thay đổ ị ữ ế ả mang tính tương đố

+ Nguyên nhân sinh ra k t qu t hi n, k t qu không gi vai trò ế ả, nhưng sau khi xuấ ệ ế ả ữ

độ ạc l i vập đố ới nguyên nhân, trái l ng trại, nó tác độ ở l i nguyên nhân theo nh ng khác ững hướ

nhau.

+ Các hình th c c a m i quan h nhân qu ng và phong phú. V ứ ủ ố ệ ả, mang tính đa dạ ề cơ

bản nó được thể hiện: Nguyên nhân chủ yếu - thứ yếu, bên trong - bên ngoài, khách quan -

chủ quan v.v...

3. Ý nghĩa phương pháp luận

Cần ph i phân bi t các lo i nguyên nhân và nh u ki n khách quan l ch s c ả ệ ạ ững điề ệ ị ử ụ thể

của nó, cũng như phân biệt nguyên nhân với nguyên cớ.

Muố ỏ ộ ự ậ ộ ế ả ạn xóa b m t s v t, hi ng và mện tượ t k t qu n lonào đó, thì cầ i bỏ các

nguyên nhân sinh ra nó(thông qua qui lu t khách quan v n có c c l i, mu n làm ậ ố ủa nó). Ngượ ạ ố

xuất hiện một sự vật, hi ng và mện tượ ột kết quả i phát hinào đó, thì phả ện nguyên nhân, tạo

điề ệ ầ ụ ữu ki n c n thi c tác dết cho nguyên nhân sinh ra nó phát huy đượ ng. Phê phán nh ng quan

điể ề ố ệm duy tâm, siêu hình v m i quan h nhân quả.

Câu h i 35. Phân tích n p ph m trù t t nhiên và ng u nhiên? ỏ ội dung và ý nghĩa cặ ạ ấ ẫ

1. Khái ni m t t nhiên và ng u nhiên ệ ấ ẫ

Tất nhiên cái do nguyên nhân bên trong c a s v t, hi ng quy nh và trong chỉ ủ ự ậ ện tượ ết đị

những điề ất đị ảy ra như thếu kiện nh nh thì nó phải x , chứ không thể khác (lấy ví dụ minh

hoạ).

Ngẫu nhiên chỉ cái không do bả ấ ệ ẫn ch t, mối liên h bên trong quy nh mà nó ngết đị u

hợp của những hoàn cảnh bên ngoài quy nh (lết đị ấy ví dụ minh hoạ).

2. Bi n ch ng gi a t t nhiên và ng u nhiên ệ ứ ữ ấ ẫ

Triết học duy vật biện chứng cho rằng nếu cái tất nhiên có tác dụng chi phối sự phát

triển của sự vật, thì cái ng n sẫu nhiên cũng ảnh hưởng đế ự phát tri làm cho tiển đó, có thể ến

trình phát tri n ra nhanh ho c ch m. ển đó diễ ặ ậ

Tất nhiên và ng u tẫu nhiên đề ồn tại khách quan và có m i quan hố ệ thống nhất hữu cơ

với nhau. B i vì, cái tở ất nhiên bao gi ng chung cho s v ng và ờ cũng có ý nghĩa định hướ ự ận độ

phát tri n c a s v t, thông qua vô vàn nh ng cái ng c l i, cái ng u nhiên là ể ủ ự ậ ữ ẫu nhiên. Ngượ ạ ẫ

các hình th c bi u hi n c a cái t t nhiên, xét theo nh ng m i quan h nh nh. ứ ể ệ ủ ấ ữ ố ệ ất đị

3. Ý nghĩa phương pháp luận

Trong ho ng th c ti n, ph vào cái t t nhiên, ch không th d a vào cái ạt độ ự ễ ải căn cứ ấ ứ ể ự

ngẫu nhiên và d ng lừ ại ở cái ngẫu nhiên. B i vì cái tở ất nhiên là cái t t y u ph i x y ra thì ấ ế ả ả

ngượ ạ ẫ ể ả ặc l i, cái ng u nhiên là cái có th x y ra ho c không.

Muố ậ ấ ả ứ ố ẫn nh n th c cái tức đượ t nhiên, ph i nghiên c u vô s cái ng u nhiên. Bởi vì, cái

tất nhiên th hi n ra bên ngoài qua cái ng ng cho s phát tri n c ể ệ ẫu nhiên, định hướ ự ể ủa mình đi

qua vô s cái ng u nhiên. ố ẫ

Câu h i 36. Phân tích n p ph m trù n i dung và hình th c? ỏ ội dung và ý nghĩa cặ ạ ộ ứ

1. Khái ni m n i dung và hình th ệ ộ ức

Nội dung s t ng h p t t c nh ng m t, nh ng y u t , nh ng quá trình t o nên s chỉ ự ổ ợ ấ ả ữ ặ ữ ế ố ữ ạ ự

vật. Ví dụ: Nội dung c a mủ ột tác phẩm ngh thuệ ật, là toàn b các yộ ếu t ng cố, như tư tưở ủa tác

phẩm, bố c ng nghục, hình tượ ệ thu n ánh, và giật, v.v...đã phả ải quyết những v ấn đề nào đó

của cu c sộ ống hiện thực. Ho c, nặ ội dung c a m sủ ột cơ thể ống là toàn bộ các yếu tố vật chất,

như tế bào, khí quan, quá trình sống v.v...

Hình thức chỉ phương thức tồn tại và phát triển của sự vật, là hệ thống các mối liên hệ

tương đố ật văn chương, đượi bền vững của nó. Ví dụ: Hình thức của một tác phẩm nghệ thu c

thể hi c diện thông qua phương thứ ễn đạt n i dung c a tác ph m... là cách s p xộ ủ ẩ ắ ếp trình t ự các

chương, mụ ễn đạc, cách di t, hình dáng, mầu sắc trang trí của tác phẩm.

2. M i quan h bi n ch ng gi a n i dung và hình th ố ệ ệ ứ ữ ộ ức

Triết học duy vật biện chứng cho rằng sự tồn tại, v ng và phát triận độ ển các sở ự vật

đề ự ố ấ ự ạ ẫ ộu bao hàm s th ng nh t, s tác động qua l i l n nhau giữ n i dung và hình th c. Trong ứ

mối quan h bi n ch ng gi a n i dung và hình th c, thì n i dung quy nh hình th c, hình ệ ệ ứ ữ ộ ứ ộ ết đị ứ

thức có tính độc lâïp tương đối, v.v...

+ S ng nh t gi a n i dung và hình th c th hi n là, không có hình th ự thố ấ ữ ộ ức đượ ể ệ ức

nào l i không ch ng n i dung và không có m t n i dung nào l i không t n t i trong m ạ ứa đự ộ ộ ộ ạ ồ ạ ột

hình th c nh nh. Tuy nhiên, không ph i lúc nào n i dung và hình th p v ứ ất đị ả ộ ức cũng phù hợ ới

nhau. B i vì, không ph i m t n c th hi n m t hình th c nh ở ả ộ ội dung bao gìơ cũng chỉ đượ ể ệ ở ộ ứ ất

đị ệ ể ể ệ dướ ề ứnh, n u kiội dung trong điề n phát tri n khác nhau, l c thại đượ hi n ở i nhi u hình th c

khác nhau. Cũng như cùng một hình thức, có thể biểu hiện những nội dung khác nhau....

+ So v i hình th c, n i dung luôn gi vai trò quy nh quá trình phát tri n c a s ớ ứ ộ ữ ết đị ể ủ ự

vật, nó là yếu tố động và luôn thay đổi. Còn hình thức, là yếu tố tương đối ổn định của sự vật.

Vì v y, s bi i và phát tri n c a s v t bao gi u t n i dung, còn s bi ậ ự ến đổ ể ủ ự ậ ờ cũng bắt đầ ừ ộ ự ến đổi

của hình thức thì ch ng phù h p v i nậm hơn. Nhưng luôn có khuynh hướ ợ ớ ội dung.

+ Hình th c do n i dung quy c l i và ứ ộ ết định, nhưng hình thức có tính độ ập tương đố

tác độ tác độ thúc đẩng trở lại nội dung. Sự ng trở lại của hình thức với nội dung có thể y sự

phát tri n ho c kìm hãm s phát tri n c a n i dung. ể ặ ự ể ủ ộ

3. Ý nghĩa phương pháp luận

Trong ho ng th c ti n c n ch ng nh ng tách r i n i dung v i hình ạt độ ự ễ ầ ố ững khuynh hướ ờ ộ ớ

thứ ặc, ho c tuy i hóa n i dung hay hình th c. Ph i th c s ng nh t bi n ch ng ệt đố ộ ứ ả ấy đượ ự thố ấ ệ ứ

giữa nội dung và hình thức ở trong sự vật. Muốn hình thức thay đổi, trướ ải chú ý đếc hết ph n

sự thay đổi của nội dung. M t khác, ph i bi t s d ng hình th c phù h p v i n i dung, tác ặ ả ế ử ụ ứ ợ ớ ộ

độ ụ ụ ự ể ủ ầ ủ ựng tích c n nực đế ội dung, ph c v cho s phát tri n c a nội dung theo yêu c u c a th c

tiễn.

Câu h i 37. Phân tích n p ph m trù b n ch t và hi ng? ỏ ội dung và ý nghĩa cặ ạ ả ấ ện tượ

1. Khái ni m b n ch t và hi ng ệ ả ấ ện tượ

Bản chất là sự ổ ấ ả ữ ặ ữ ố ệ ổ t ng hợp t t c nh ng m t, nh ng m i liên h tất nhiên, tương đối n

đị ự ể ủ ự ậ ả ấ ắ ềnh ở bên trong sự v nh sật, qui đị v ng và phát triận độ n c a s v t. B n ch t g n li n với

cái chung. B i vì cái t o nên b n ch t c a m t l p các s v ng th i là cái chung c ở ạ ả ấ ủ ộ ớ ự ật, thì đồ ờ ủa

các s v n ch t cùng m t lo i v i qui lu t. Bự ật đó. Bả ấ ộ ạ ớ ậ ởi vì, nói đến bản chất của sự vật là nói

đế ậ ể ả ấn qui lu t v ng phát triận độ n c m trù bủa nó. Nhưng phạ n ch t r ộng hơn, phong phú hơn

phạm trù qui luật. B i mở ỗi một qui lu ng ch bi u hi n m t m t, m t khiá c nh c a b n ật thườ ỉ ể ệ ộ ặ ộ ạ ủ ả

chất.

Hiện tượng là s bi u hi n bên ngoài c a b n ch t. Ví d : Các hi ng xã hự ể ệ ủ ả ấ ụ ện tượ ội, như

hiện tượ ị, tư tưở ạt độ ủa con ngường kinh tế, chính tr ng, hoặc quan hệ và ho ng kinh tế c i hay

xã h u là s hi n bên ngoài c a b n ch i ho c b n ch t c a xã h i. ội v.v... đề ự thể ệ ủ ả ất con ngườ ặ ả ấ ủ ộ

2. M i quan h bi n ch ng gi a b n ch t và hi ng ố ệ ệ ứ ữ ả ấ ện tượ

Triết học duy vật biện chứng kh nh bẳng đị ản chất và hi ng thện tượ ống nhất biện

chứ ự ậ ả ấng với nhau ở trong s v t. B n ch t bao giờ cũng đượ ện tược bộc lộ thông qua hi ng, và

hiện tượ cũng là biểng bao giờ u hiện của bản chất. Không có bản chất thuần túy ở bên ngoài

hiện tượng. Cũng như không có hiện tượng nào lại không phải là sự biểu hiện của một bản

chấ ấ địt nh t nh.

Sự thống nh t bi n ch ng gi a b n ch t và hi ng trong s v t, là sấ ệ ứ ữ ả ấ ện tượ ở ự ậ ự thống nh ất

của hai m i lặt đố ập, mâu thu n gi a b n ch t và hi ng. Sẫ ữ ả ấ ện tượ ự đối l p gi a cái bên trong và ậ ữ

cái bên ngoài. S i l p gi a cái nh v ng xuyên tha i. Hi ng phong ự đố ậ ữ ổn đị ới cái thườ y đổ ện tượ

phú hơn bả ến đổ ủa điề ện tượn chất, vì tùy theo sự bi i c u kiện và hoàn cảnh mà hi ng có nh ững

biểu hiện khác nhau. Còn bản chất sâu s ng, vì bắc hơn hiện tượ ản chất phản ánh cái bên

trong, cái nh c a s v t. ổn đị ủ ự ậ

3. Ý nghĩa phương pháp luận

Muố ậ ấ ủ ự ậ ản nh n th c bức đượ ản ch t c a s v t, ph hi n bải đi từ ện tượng đế n ch ất. Nhưng

không d ng m t vài hi ng, mà ph i nghiêân c u t t c các hi ng v n có c a s ừ ở ộ ện tượ ả ứ ấ ả ện tượ ố ủ ự

vật. Đồ ệt đượ ện tượ ện tượng thời phải phân bi c khác nhau giữa các hi ng, vì có các hi ng

thường “xuyên tạc” hoặc “che dấu” cái bả ọc, cũng n chất. Cho nên, trong nhận thức khoa h

như trong hoạt độ ất, trên cơ sởng thực tiễn, chỉ có thể phát hiện cái bản ch nghiên cứu tổng

hợp các hi ng cện tượ ủa sự vật.

Câu h i 37. Phân tích n p ph m trù kh n th c? ỏ ội dung, ý nghĩa cặ ạ ả năng và hiệ ự

1. Khái ni m kh n th ệ ả năng và hiệ ực

Khả ăng n cái hi t i, schỉ ện chưa có, chưa tới, nhưng sẽ ớ ẽ ệ u kicó khi có các điề n

thích h p. cái hi n t i th t s . Kh ợ Hiện thực chỉ ện đã có, hiện đang tồ ạ ậ ự ả năng là cái hiện chưa

có. Nhưng khả năng đó đang tồ n tại.

Phân bi t kh i hi n th c là kh i, còn ệ ả năng vớ ệ ự ở chỗ ả năng là cái hiện chưa có, chưa tớ

hiện thực là cái hi c thện đã có, đã đượ ực hi n. Cệ ần phân biệt khả năng vớ ền đề ền đềi ti . Ti là

những điề ết sơ bộ ột cái gì đó, đề ện đang tồu kiện tiên quy của m u là những cái hi n tại thật sự,

tức đề à trên cơ sở ền đều là hiện thực v các ti hay điều kiện ấy xuất hiện cái mới. Chính cái

mới này trong tr ng thái ti m th m i là kh ạ ề ế ớ ả năng.

Cần phân bi t kh i ng u nhiên. S khác nhau ệ ả năng vớ ẫ ự ở chỗ, m t bên kh ộ ả năng là cái

hiện chưa có, nhưng sẽ ện tương ứ có, sẽ tới, sẽ xảy ra khi có kiều ki ng. Còn một bên ngẫu

nhiên là cái có th x không, có th x này, ho khác. ể ảy ra, cũng có thể ể ảy ra như thế ặc như thế

2. Bi n ch ng gi a kh n th ệ ứ ữ ả năng và hiệ ực

Khả ự ệ ố ấ ệ ứ ữ ự ể n thnăng và hiệ c có quan h th ng nh t bi n ch ng, gi a chúng có s chuy n

hóa l n nhau. B i vì, hi n th c chu n b b i kh n thành hi ẫ ở ệ ực đượ ẩ ị ở ả năng, còn khả năng biế ện

thự ệ ự ự ộ ạ ủ ạ ả ữ ả ức. Hi n th c này do s v ng nận độ i t i c a nó l i n y sinh ra nh ng kh i, cnăng mớ

như vậ năng và hiệy tạo ra một quá trình vô tận của sự chuyển hóa lẫn nhau giữa khả n thực.

Cùng trong nh u ki n nh nh, cùng m t s v t có th t n t i m t s kh ững điề ệ ất đị ở ộ ự ậ ể ồ ạ ộ ố ả

năng, chứ năng. Bở năng vố không phải chỉ có một khả i vì, ngoài những khả n có sẵn, khi có

thêm nh u ki n m i b sung thì s v t xu t hi n nh ng kh i. Th c ch t, là ững điề ệ ớ ổ ự ậ ấ ệ ữ ả năng mớ ự ấ

một hi n th c m i ph c t t hi n do s s ng qua l i gi a s v u ệ ự ớ ứ ạp hơn đã xuấ ệ ự ự tác độ ạ ữ ự ật cũ với điề

kiện m i v c bớ ừa đượ ổ sung. Như vậy, ngay cả một khả năng cũng có sự thay đổi, vì nó phụ

thuộc vào sự bi i c a sến đổ ủ ự vật trong những điều kiện cụ thể.

3. Ý nghĩa phương pháp luận

Trong ho ng th c ti n ph hi n th c, ch không phạt độ ự ễ ải trên cơ sở ệ ự ứ ải kh ả năng. Tuy

nhiên, không ph i hoàn toàn b qua, ho ng kh n các kh ả ỏ ặc coi thườ ả năng, mà phải tính đế ả

năng để đưa ra chủ trương, chí ọach cho đúng có tính khả có thể nh sách và kế h thi. Trong

nhận thức, nhất là nhận thức khoa h c phọ ải tìm ra, xác định cho được các kh ả năng phát triển

của sự vật ở trong chính b ng giản thân nó, và căn cứ vào tương quan lực lượ ữa các mặt bên

trong v i nh u ki n bên ngoài. Không nên tuy i hóa vai trò c a nhân t quan, ớ ững điề ệ ệt đố ủ ố chủ

hoặc xem thườ ến đổ năng thành hiệng vai trò ấy trong việc bi i khả n thực, v.v...

Chương 7

CÁC QUI LU A PHÉP BI N CH NG DUY V ẬT CƠ BẢN CỦ Ệ Ứ ẬT

Câu h t và vai trò các qui lu n c a phép bi n ch ng duy v t? ỏi 38. Định nghĩa qui luậ ật cơ bả ủ ệ ứ ậ

Qui lu là m i liên h b n ch t, t t nhiên, ph bi n và l p l i gi a các s v t và hi ật ố ệ ả ấ ấ ổ ế ặ ạ ữ ự ậ ện

tượ ặ ủ ỗ ậng ho c giữa các mặt c a m i sự v t và hiện tượng.

Qui lu t mang tính khách quan, không có qui lu t mang tính ch quan. N i dung và ậ ậ ủ ộ

vai trò c a các qui lu u ph thu c vào nh u kiủ ật khách quan đề ụ ộ ững điề ện khách quan đã sinh ra

nó. Vì v y, tùy theo nh ng m i liên h u ki n khách quan c mà m i qui lu u ậ ữ ố ệ và điề ệ ụ thể ở ỗ ật đề

có s nh v không gian, th i gian và có vai trò c khác nhau. ự qui đị ề ờ ụ thể

Các qui lu t h t s n có phân lo i h ng các ậ ế ức đa dạng và phong phú nhưng về cơ bả ạ ệ thố

qui lu t c a hi n th c khách quan là các qui lu t ph bi n, qui lu t chung và qui lu t riêng. ậ ủ ệ ự ậ ổ ế ậ ậ

Qui lu t ph bi n là nh ng qui lu ng trong m c c a t nhiên - xã h ậ ổ ế ữ ật tác độ ọi lĩnh vự ủ ự ội và tư

duy. Qui lu t chung có ph ng r i lu t riêng và h i qui lu ậ ạm vi tác độ ộng hơn so vớ ậ ẹp hơn so vớ ật

phổ biến. Chẳng hạn, qui luật bảo toàn chuy ng, v.v... Qui luển hoá năng lượ ật riêng biểu hiện

nh nững mối liên hệ đặc trưng cho mộ ất địt phạm vi nh nh. Chẳng hạ , như qui luật cơ học, qui

luật đồng hoá dị hoá, v.v...

Mối quan h gi a qui lu t khách quan và ho ng có ý th c c i. Qui lu ệ ữ ậ ạt độ ứ ủa con ngườ ật

mang tính khách quan không ph thu c vào ý th c c nguyên t c là ụ ộ ứ ủa con người. Nhưng về ắ

con ngườ ật mà con ngườ năng nhậi không thể sáng tạo thuần túy ra qui lu i có khả n thức và

vận d c nhụng đượ ững qui luật khách quan.

Với tư cách là một khoa học, phép biện chứng duy vật nghiên cứu những qui luật phổ

biến tác độ các lĩnh vự ội và tư du ật cơ ng trong tất cả c tự nhiên - xã h y. Hệ thống các qui lu

bản của phép biện ch ng duy vứ ật: Qui luật từ nh i vững thay đổ ề lượng d i vẫn đến thay đổ ề

chất và ngượ ứu phương thứ ận độc lại nghiên c c của sự v ng và phát triển; Qui luật thống nhất

và đấ ặt đố ốc, độu tranh của các m i lập nghiên cứu nguồn g ng lực bên trong của mọi sự vận

độ ể ậ ủ đị ủ ủ đị ủng và phát tri n; qui lu t ph nh c a ph nh nghiên c ng cứu khuynh hướ a quá trình

phát tri n thông qua các chu k v ng c a các s v t và hi ng, v.v... ể ỳ ận độ ủ ự ậ ện tượ

Câu h i 39. Phân tích nỏ ội dung, ý nghĩa qui luậ ững thay đổ ẫn đến thay đổt nh i về lượng d i

chất và ngược lại?

Qui lu t nh i v ng d n s i v c l i nghiên c ậ ững thay đổ ề lượ ẫn đế ự thay đổ ề chất và ngượ ạ ứu

về cách th c cứ ủ ểa sự phát tri n.

1. Khái ni m ch ng ệ ất và lượ

Chất là tính qui đị ữu cơ các thuộnh khách quan vốn có của sự vật, là sự thống nhất h c

tính làm cho nó là nó mà không ph i là cái khác. ả Đó là sự ữu cơ giữ thống nhất h a các thuộc

tính v n có c a s v t. Ví d nh v t c a hoố ủ ự ậ ụ: tính qui đị ề chấ ủ ạt động tư duy con người được thể

hiện thông qua sự thống nhất h a các thu c phữu cơ củ ộc tính như: năng lự ản ánh của bộ não,

tính hình th c và qui lu t c a nh n th c. Ch t có tính kh nh s v ứ ậ ủ ậ ứ ấ ổn định tương đối để ẳng đị ự ật

là gì và đồ ẩn đểng thời là tiêu chu phân biệt nó với cái khác. Sự vật vừa là một chất, vừa là

nhiều chất cụ thể khác nhau, tùy theo những m i liên hỗ ệ nh nh. ất đị

Lượng cũng là tính qui định khách quan vốn có của sự vật biếu thị số lượng, qui mô,

trình độ, xu hướ ận độ ật cũng như củng của sự v ng và phát triển của sự v a các thuộc tính của

nó.

2. Bi n ch ng gi a ch ng ệ ứ ữ ất và lượ

a) S bi i v ng d n s bi i v ự ến đổ ề lượ ẫn đế ự ến đổ ề chất

Trong b t k s v t nào c a hi n th m sấ ỳ ự ậ ủ ệ ực khách quan cũng bao gồ ự thố ấng nh t giữa

chất và lượ ất định. Độ qui đị ất và lượng ở một độ nh là liên hệ nh lẫn nhau giữa ch ng, nó là

giới hạn mà trong đó sự vật v thành cái khác, ng th i trong gi ẫn là nó, nó chưa trở nhưng đồ ờ ới

hạn độ ất và lượng tác độ ận độ ến đổ hai mặt ch ng qua lại lẫn nhau làm cho sự vật v ng và bi i.

Sự v ng và bi i c a s v t bao gi u t i vận độ ến đổ ủ ự ậ ờ cũng bắt đầ ừ quá trình thay đổ ề lượng,

nhưng sự thay đổ ảy ra khi đã kế ột quá trình thay đổ i về chất chỉ x t thúc m i về lượng, sự thay

đổi đó đạt gi i h n c , gi i h n mà i v ng d n s ớ ạ ủa điểm nút ớ ạ ở đó sự thay đổ ề lượ ẫn đế ự thay đổi

về t qua gi i h chất, vượ ớ ạn độ để d n nhẫn đế ảy vọt về chất.

Nhả ọy v t v t k t thúc m n bi i v l m d ề chấ ế ột giai đoạ ến đổ ề ượng nhưng nó không chấ ứt

sự v ng, nó chận độ ỉ chấm d t m t d ng t n t i c a v v ứ ộ ạ ồ ạ ủ ận động. Đó là quá trình sự ật cũ, chất

cũ mất đi làm xuấ như sự thay đổi lượt hiện sự vật mới, chất mới v.v... Ví dụ ng tri thức của

các môn h u ki n khách quan cho phép d n k t qu t ọc, năm học, giai đoạn trong điề ệ ẫn đế ế ả ốt

nghiệp ra trường của sinh viên.

Xét v hình th c nh y v t di i hai hình th c: ề ứ ả ọ ễn ra dướ ứ là nh y v t d n d n và nh y v ả ọ ầ ầ ả ọt

độ ết bi n. Nhả ọ ầ ễ ộ ự ề ựy v t dần d n di n ra trong m t thời gian dài, s tích lũy biến đổi v lượng(s

biến đổ ận để ẫn đế ến đổ ến đổ ọt đội bộ ph d n sự bi i toàn bộ) mới có sự bi i về chất. Nhảy v t

biến diễn ra trong m t th i gian rộ ờ ất ngắn, sự tích lũy, biến đổi về lượng và đồng thời với nó là

quá trình nh y v t v t toàn b . ả ọ ề chấ ộ

Sự thay đổi lượng - chất - s v c xem xét b i nh ng ự ật bao gìơ cũng đượ ở ữ điều ki n ệ

khách quan nhất đị ởi vì, trong điề ến đổ ẫn đếnh. B u kiện khách quan này sự bi i về lượng d n

sự bi i vến đổ ế chất, thì ngượ ại trong điề ện khác cũng vẫ ến đổc l u ki n sự bi i về lượng như vậy

nhưng không ến đổ có sự bi i về chất.

b) Chi c l i c a qui lu ều ngượ ạ ủ ật

Qui lu ng ch t không ch nói lên m t chi u là s bi i v ng d n s ật lượ ấ ỉ ộ ề ự ến đổ ề lượ ẫn đế ự

biến đổ ều ngượ ại. Đó là quá trình hình thành sựi về chất, mà còn có chi c l vật mới, chất mới

và ch t m ng m i c a nó. Khi s v t m i bao hàm ch t m i, nó l i t o ra ấ ới qui định lượ ớ ủ ự ậ ới ra đờ ấ ớ ạ ạ

một lượ ại quá trình thay đổi lượng mới phù hợp với nó và trong sự vật mới lại lặp l ng - chất -

sự v t v.v... ậ

3. Ý nghĩa

Cần phân bi t s khác nhau gi nh v ệ ự ữa tính qui đị ề chất và l ng. Xem xét quá trình ượ

thay đổ ứu quá trình tích lũy về ến đổi về chất phải nghiên c lượng, bi i về lượng trong những

điề ệu ki n khách quan nh nh. ất đị

Phê phán nh ng tuy i vi i ch n quá ững khuynh hướ ệt đố ệc thay đổ ất mà không chú ý đế

trình thay đổi lượng và ngược lại v.v...

Câu h i 40. Phân tích n t th ng nh u tranh c a các m p? ỏ ội dung, ý nghĩa qui luậ ố ất và đấ ủ ặt đối lậ

Qui lu t th ng nhậ ố ất và đấ ặt đốu tranh của những m i lập nghiên cứu nguồn g ốc, động

lực bên trong c a s v ng và phát tri n. ủ ự ận độ ể

1. Mâu thu n là gì? ẫ

Đố ậ ệ ủ ậ ẫi l p với phép bi n ch u phứng, quan điểm siêu hình đề nh n mâu thu n bên trong

của các sự vật và hi ng, mà chện tượ ỉ thừa nhận sự khác bi i l p, giệt, đố ậ ữa các s v t, hi ự ậ ện

tượng nhưng không phả ẳng địi là mâu thuẫn. Phép biện chứng duy vật kh nh mâu thuẫn tồn

tại trong t t c các s v t, hi ng c a hi n th c khách quan. ấ ả ự ậ ện tượ ủ ệ ự

Mâu thu n là s liên h ng gi a nh ng m i l p trong m t th ng nh ẫ ự ệ, tác độ ữ ữ ặt đố ậ ộ ể thố ất

nh nh.ất đị Trong các sự ậ ộ ể ố ấ ủ ậ ữ ặ v t, hi ng là mện tượ t th th ng nh t c a các m i lặt đố p, nh ng m t

đố ậ ệ ại l p này liên h tác động qua l i và ràng bu c l n t o thành mâu thu n. Sộ ẫ ạ ẫ ự khác nhau, đối

lập và mâu thu n không ph i là nh ng khái ni ng nh t. S khác nhau có th d n s ẫ ả ữ ệm đồ ấ ự ể ẫn đế ự

đố ự ự đố ậ dưới l i sập, nhưng không phả khác nhau nào cũng dẫn đến s i l p (ngày - - đêm, trên i,

trong - ngoài v.v...).

Các s v t, hi ng là nh ng th ng nh t có r t nhi u m i l p, nên nó có ự ậ ện tượ ữ ể thố ấ ấ ề ặt đố ậ

nhiều loại mâu thu t mâu thu c hình thành b i hai m ẫn khác nhau, nhưng mộ ẫn đượ ở ặt đối

lập.Ví d : Mâu thu n gi a giai c a ch - nông dân; gi - vô s n; gi ng hóa - ụ ẫ ữ ấp đị ủ ữa tư sản ả ữa đồ

dị hóa; biến d - di truyị ền.

2. Th ng nh u tranh c a các m i l p ố ất và đấ ủ ặt đố ậ

Thố ấ ậng nh t các m i lặt đố p hi ng m i lểu theo nghĩa chung nhất đó là nhữ ặt đố ậ ạp t o

thành nh ng mâu thu ng th g t o thành b n thân các s v t và hi ng. Trong ữ ẫn và đồ ời cũn ạ ả ự ậ ện tượ

một mâu thu n, hai m i l p liên h v i nhau trong m t thẫ ặt đố ậ ệ ớ ộ ể thống nh t, cho nên g i là ấ ọ

thố ấ ủ ữ ẫ ậng nh t c a nh ng m i l ràng bu nh lặt đố ập. Đó là sự ộc và qui đị n nhau, m i lặt đố p này

lấy m i l p kia u ki n t n t i cho mình ho c không có m i l p này thì không ặt đố ậ làm điề ệ ồ ạ ặ ặt đố ậ

có m i l p kia. Khái ni m v và c a các m i l p theo ặt đố ậ ệ ề sự “thống nhất” sự “đồng nhất” ủ ặt đố ậ

một nghĩa nào đó, đều là sự thừa nh n nh ng bài tr , ph nh l n nhau trong ậ ững khuynh hướ ừ ủ đị ẫ

tất c các s v t và hi ng. Tuy nhiên khái ni m v s ng nh t còn bao hàm s chuy ả ự ậ ện tượ ệ ề ự đồ ấ ự ển

hoá các m i l p. ặt đố ậ

Đấ ủ ậu tranh c a các m i lặt đố p là khuynh hướ ển đống phát tri i lập nhau của các mặt

đố ậ ự ừ ủ đị ể ữ ủi l p d n sẫn đế bài tr , ph nh và chuy n hóa gi a các m i l u tranh cặt đố ập. Đấ a các

mặt đố ện tượi lập còn là quá trình giải quyết những mâu thuẫn trong các sự vật và hi ng khách

quan nói chung, nhưng không nên hiểu theo nghĩa đen củ này như người ta thườa từ ng hiểu

chỉ là đấ ộc đấ ấp tư sảu tranh giai cấp, bạo lực v.v...Ví dụ 1. Cu u tranh giữa giai c n và vô sản

trong ch n. Ví d 2. Cu a l c hút và l y, gi ng hóa và ủ nghĩa tư bả ụ ộc “đấu tranh” giữ ự ực đẩ ữa đồ

dị hóa, giữa biến d và di truyị ền. Ví d 3. Cu u tranh giụ ộc đấ ữa cái thi o ện và cái ác trong đạ

đứ ủ ngườc c a con i, v.v...

M pối quan hệ gi a thữ ống nh u tranh cất và đấ ủa nh ng m i lữ ặt đố ậ về ự ấ ể th c ch t là th

hiện sự thống nhất biện chứng c a các mâu thuủ ẫn của các sự vật và hi ện tượng. Trong đó

th thố ấ ủ ậ ụng nh t c a các m i lặt đố p mang . Vì nó luôn là cái ctính tương đối, tạm thời ể có tính

chấ ửt lịch s giống như sự “đứng im” tương đố ện tượi của sự vật và hi ng. Mặt khác trong thể

thống nhất đó luôn diễn ra quá trình đấ ặt đố ặt đốu tranh của các m i lập, chuyển hóa các m i

lập. Ngượ ại, đấ ặt đốc l u tranh của các m i lập mang btính tuyệt đối ởi vì nó là nguồn gốc,

độ ự ủ ự ủ ậ ộng l c bên trong c a s phát tri u tranh cển. Nhưng đấ a các m i lặt đố p là m t quá trình

lâu dài ph c t p, th hi i nhi u hình th c khác nhau, v i nh n khác nhau. ứ ạ ể ện dướ ề ứ ớ ững giai đoạ

Khi mâu thu n phát tri n m gay g u ki n chín mu i thì x y ra s chuy n ẫ ển đế ức độ ắt, đến điề ệ ồ ả ự ể

hóa c a các m i l c gi i quy t. K t qu là th ng nh ủ ặt đố ập và khi đó thì mâu thuẫn đượ ả ế ế ả ể thố ất

cũ, sự ật cũ mất đi, thể v thống nhất mới, sự vật mới xuất hiện và bao hàm những mâu thuẫn

mới.

3. Chuy n hóa các m i l p ể ặt đố ậ

Sự chuy n hóa c a nh ng m i l c th hi n trong quá trình gi i quy t mâu ể ủ ữ ặt đố ập đượ ể ệ ả ế

thuẫn của sự v t hiật cũ làm xuấ ện sự vật m i l ới, trong đó các mặt đố ập trước đây đã không

còn đồ ới chính nó mà đã có sự thay đổng nhất v i hoặc bị xóa b thông qua s chuy n hóa c ỏ ự ể ủa

các m i l p. Ví d : S chuy n hóa các m i l p trong quá trình gi i quy t mâu thu ặt đố ậ ụ ự ể ặt đố ậ ả ế ẫn

giữa giai c a chấp đị ủ - nông dân trong chế độ phong kiến và giai c n - vô sấp tư sả ản trong chế

độ ủ ủ tư bản ch nghĩa, không có nghĩa là giai cấp địa ch trở thành giai c ấp nông dân và ngược

lại ho c giai c n thành giai c p vô s c l i v.v... mà th c ch t, trong s ặ ấp tư sả ấ ản và ngượ ạ ự ấ ự

chuyển hóa đó mỗ thay đổ thay đổ ẫn đếi giai cấp có sự i và sự i d n giải quyết mâu thuẫn làm

xuất hiện một xã h i m ộ ới cao hơn.

4. Ý nghĩa phương pháp luận

Khi phân tích mâu thu n c a s v t và hi ng v nguyên t c ph i th a nh n tính ẫ ủ ự ậ ện tượ ề ắ ả ừ ậ

khách quan, tính ph bi n và tính riêng bi t c a mâu thu n (l y ví d minh h a). ổ ế ệ ủ ẫ ấ ụ ọ

Có phương pháp giải quyết các loại mâu thuẫn khác nhau: mâu thuẫn bên trong - bên

ngoài; mâu thu n - n; mâu thu n ch y u - mâu thu n th y u v. v... Phê ẫn cơ bả không cơ bả ẫ ủ ế ẫ ứ ế

phán nh ng quan ni m duy tâm siêu hình v mâu thu n (l y ví d minh h a). ữ ệ ề ẫ ấ ụ ọ

Câu h i 41. Phân tích n t ph nh c a ph nh? ỏ ội dung, ý nghĩa qui luậ ủ đị ủ ủ đị

Qui lu t ph nh c a ph nh nghiên c u v ậ ủ đị ủ ủ đị ứ ề khuynh hướng tất yếu của sự phát triển.

1. Ph nh bi n ch ng ủ đị ệ ứ

a. Ph nh là gì? ủ đị

Phủ đị nh hiểu theo nghĩa chung nhất là sự thay thế, chuyển hóa giữa các sự vật và

hiện tượng của thế giới khách quan nói chung. Xét về hình thức sự phủ định ở trong hiện thực

khách quan th hi i nhi u hình th g phép bi n ch ng duy v t không ể ện dướ ề ức khác nhau, nhưn ệ ứ ậ

có ý nói đế nói đến bất kỳ sự phủ định nào, mà chỉ chỉ n sự phủ định làm ti t u kiền đề ạo điề ện

cho s phát tri n, cho s t hi n c a cái m i. ự ể ự xuấ ệ ủ ớ Tuy nhiên, v n s ph nh trong hi ề cơ bả ự ủ đị ện

thự ẫ ể ức khách quan v n có th chia theo hai hình th c chính:

Phủ định mang tính ch t t phát, ng u nhiên ấ ự ẫ hoặc do những nguyên nhân bên ngoài

dẫn đế như: nghiền sự chuyển hóa - sự xuất hiện cái mới. Ví dụ n nát một hạt thóc, xéo chết

một con sâu, tác h i c i v i con ngu i và sinh v ạ ủa thiên nhiên đố ớ ờ ật nói chung v.v... Đó là sự

phủ định do s ng ngự tác độ ẫu nhiên chứ không do nguyên nhân bên trong, vi c giệ ải quyết

những mâu thuẫn bên trong các s v t, hiự ậ ện tượng và nó không bao hàm sự kế thừa, không có

yếu tố của sự phát triển.

b. Ph nh bi n chủ đị ệ ứng

Phủ đị ệ nh bi n chứng là sự ủ đị ệ ả ế ữ ẫ ph nh do vi c gi i quy t nh ng mâu thu n bên trong các

sự v t và hi ng làm xu t hi n cái m u t kậ ện tượ ấ ệ ới, trong đó yế ố ế thừa làm ti u ki n cho ền đề, điề ệ

sự t n t i và phát tri n cho cái m i. Ví d : S i, chuy n hóa gi a các hình th c ph ồ ạ ể ớ ụ ự thay đổ ể ữ ứ ản

ánh c a v t ch t theo m t quá trình t n cao, t n ph c t ph ủ ậ ấ ộ ừ thấp đế ừ đơn giản đế ứ ạp như: từ ản

ánh vô cơ ữu cơ - h - từ phản ánh tâm lý ng v n s xu t hi n ý th i. Ph ở độ ật đế ự ấ ệ ức con ngườ ủ

đị ệnh bi n ch ứng có hai đặc điểm:

+ S xu n cái m i trong ph nh bi n ch u là k t qu c a quá trình gi ự ất hiệ ớ ủ đị ệ ứng đề ế ả ủ ải

quyết những mâu thu n bên trong các s v t và hi ng theo nhẫ ự ậ ện tượ ững qui luật khách quan

vốn có của nó. Vì vậy, nó có Ví dtính khách quan. ụ: S xuự ất hi n các h c thuyệ ọ ết khoa học

ngày càng phát tri u là k t qu c a quá trình ph nh trong s hoàn thi n kh ển cao hơn, đề ế ả ủ ủ đị ự ệ ả

năng nhậ ủa con ngườn thức c i.

+ S xu t hi n cái m i trong ph nh bi n ch ng không ph i là s ph nh s ch ự ấ ệ ớ ủ đị ệ ứ ả ự ủ đị ạ

trơn, đoạ ới cái cũ, mà là cái mớ trên cơ sở cái cũ, bao hàm n tuyệt v i xuất hiện tính kế thừa

với cái cũ. Yếu tố kế thừ ủa c a cái m i với đố ới cái cũ, không phải là sự kế thừa tất cả nguyên

vẹn, mà ch kỉ ế thừa những mặt tích c c nhự ất c i cho phù h ủa cái cũ và nó cũng đã thay đổ ợp

với cái m i. Mớ ặt khác, tính kế thừa bao giờ cũng làm tiền đề ạo điề, t u kiện cho sự tồn tại và

phát tri n c a cái m i. B i vì, xét v c ch t phát tri n là s biể ủ ớ ở ề thự ấ ể ự ến đổi mà giai đoạn sau còn

bảo tồn tất cả những gì tích c c tực đã đượ ạo ra c. ở giai đoạn trướ

Đố ậ ứ ủ địi l p với phép biện ch ng nh i theo coi phững ngườ quan điểm siêu hình nh chỉ

là s n, ho c ph nh hoàn toàn lo i b ng gì trong ự thay đổi đơn giả ặ ủ đị ạ ỏ cái cũ, không có tác dụ

quá trình hình thành cái m i (ph nh s t khác khi c n th y k a thì nó l i k ớ ủ đị ạch trơn). Mặ ầ ấ ế thừ ạ ế

thừ ả ữ ặ ự ếa c nh ng m t tiêu c c c n tính ch n, phiủa cái cũ. Điều đó, dẫn đế ất máy móc, đơn giả n

diện khi phân tích về s phự ủ định.

2. B n ch t ph nh c a ph nh ả ấ ủ đị ủ ủ đị

Trong s v ng và phát tri n mang tính ch t vô t n c a th gi u thông qua ự ận độ ể ấ ậ ủ ế ới, đề

phủ định biện ch ng, cái m i phứ ớ ủ định cái cũ và cái mới này lại bị cái mới sau phủ định. Sự

vật cũng vận động thông qua nh ng l n ph , t o ra m ng phát tri ữ ầ ủ định như thế ạ ột khuynh hướ ển

từ thấp đến cao theo đường xoáy ốc.

Đườ ố ếng xoáy c được thể ệ ấ ệ ứ ự hi n tính ch t bi n ch ng của s phát triển như: Tính k

thừa, tính l p l i, tính phát tri i vòng xoáy c th hi n tính vô t n c a s phát tri n t ặ ạ ển, mỗ ố ể ệ ậ ủ ự ể ừ

thấp đến cao.

Trong các s v t luôn bao g m hai m t, m t kh nh và m t ph nh. Hai m t này ự ậ ồ ặ ặ ẳng đị ặ ủ đị ặ

vừa thể hiện kh nh sẳng đị ự tồn t ng th i lại, nhưng đồ ờ ại bao hàm khả năng sự ến đổ bi i và

chuyển hóa. Từ kh n phẳng định đế ủ định và phủ định cái phủ định, đó là quá trình xuất hiện

cái m c ch t c a quá trình này là ới dường như quay lại cái cũ nhưng trên cơ sở cao hơn. Thự ấ ủ

phủ định cái phủ định có tính chu kỳ nằm trong quá trình sự v ng và phát triận độ ển c a các sủ ự

vật và hi m trên, lện tượng. Để chứng minh cho quan điể ấy một số ví d minh hụ ọa.

Như vậy, ph nh c a ph nh là s ph nh l n th nh t t o ra m i l p c a cái ủ đị ủ ủ đị ự ủ đị ầ ứ ấ ạ ặt đố ậ ủ

ban đầ ều hơn) lạ ững đặc điểm cơ bảu, sự phủ định lần thứ hai (hoặc nhi i tái hiện lại nh n của

cái ban đầu nhưng cao và hoàn thiện hơn cái ban đầu. Đó là quá trình ph nh c a ph nh, ủ đị ủ ủ đị

nó xu t hi n v i tính cách là t ng h p t t c các y u t tích c c phát tri n t ấ ệ ớ ổ ợ ấ ả ế ố ực đã đượ ể ừ trước

thông qua nh ng chu k v ng nh nh c a hi n th c khách quan nói chung. S phát ữ ỳ ận độ ất đị ủ ệ ự ự

triển của sự vật, thông qua nhiều lần phủ định biện chứng, t ng phát triạo thành khuynh hướ ển

tất y u c a s v t và hi ng t ế ủ ự ậ ện tượ ừ thấp đến cao một cách vô tận theo đuờng xoáy c. ố

3. Ý nghĩa

Khi phân tích n i dung qui lu t ph nh c a ph c h t ph i phân bi t s ộ ậ ủ đị ủ ủ định trướ ế ả ệ ự

khác nhau gi a ph nh bi n ch ng và ph nh t phát ng u nhiên. Ph ữ ủ đị ệ ứ ủ đị ự ẫ ải có quan điểm đúng

về cái m i, cái m i v i tính cách là tiêu chuớ ớ ớ ẩn của sự phát triển.

Quá trình phát tri n là s ng nh t gi a cái mể ự thố ấ ữ ới và cái cũ, sự chuyển hóa giữa cái

mới và cái cũ. Cho nên cầ ọi là “mới” nhưng thựn phân biệt giữa cái g c chất là sự biến dạng

của cái cũ.

Phê phán quan điểm siêu hình về sự phủ định (lấy ví dụ minh họa)

Chương 8

LÝ LU N NH N TH Ậ Ậ ỨC

Câu h i 42. Trình bày nh n v n th c c a tri t h c Mác và ỏ ững quan điểm cơ bả ề nhậ ứ ủ ế ọc trướ

quan ni m v n th c c a ch t bi n ch ng? ệ ề nhậ ứ ủ ủ nghĩa duy vậ ệ ứ

Trong l ch s tri t h c có r t nhi n khác nhau v nh n th c, ngu n g c và ị ử ế ọ ấ ều quan điể ề ậ ứ ồ ố

bản chất của nhận th c. Lý ứ luận nhận thức là một trong những n n cội dung cơ bả ủa triết học

và là m t trong nh ng tr ng tâm c a cu u tranh gi a ch t và ch ộ ữ ọ ủ ộc đấ ữ ủ nghĩa duy vậ ủ nghĩa duy

tâm.

Chủ nghĩa duy tâm xuất phát t vi c th a nh n ý th c, tinh th c, cái ừ ệ ừ ậ ứ ần là cái có trướ

quyết đị ủa con ngườnh - vật chất là cái có sau, cái phụ thuộc, nên họ cho rằng nhận thức c i

không ph i là s ph n ánh hi n th c khách quan... mà là s t nh n th c v b ả ự ả ệ ự ự ự ậ ứ ề ản thân. Nhưng

ngay c s t nh n th c v b i ho c do s ả ự ự ậ ứ ề ản thân cũng là cái đã có sẵn ở trong óc con ngườ ặ ự

quyết đị ực lượ nghĩa duy tâm đã phủnh của l ng siêu nhiên. Về thực chất chủ nhận nguồn gốc

vật chất c a nhủ ận thức, kh n th c c i. ả năng nhậ ứ ủa con ngườ

Chủ nghĩa duy vật tuy xu t phát t vi c th a nh n v t ch c quy nh ý th c, ấ ừ ệ ừ ậ ậ ất có trướ ết đị ứ

ý th c là cái có sau cái ph thu ứ ụ ộc. Nhưng do tính chất máy móc và siêu hình, nên đã hiểu

nhận thức ch là sỉ ự phản ánh đơn giản về hiện th c. Cho nên h không th c vai trò c ự ọ ấy đượ ủa

thự ậ ức ti i vễn đố ới nh n th c.

Triết học Mác - Lênin đã phê phán những quan điể nghĩa duy tâm, m sai lầm của chủ

khắc phục những thiếu sót hạn chế c a chủ ủ nghĩa duy vật trước đây và đã giải quyết một cách

khoa h c v b n ch t c a nh n th c. Nh n th c là m t quá trình ph n ánh hi n th c khách ọ ề ả ấ ủ ậ ứ ậ ứ ộ ả ệ ự

quan vào trong b ng ph i là s ph n ánh gi ng mà là ộ óc con người, nhưng khô ả ự ả ản đơn, thụ độ

một quá trình ph n ánh mang tính tích c ng và sáng t o. ả ực năng độ ạ

(1) V và khách th : Ch nh n th c hi ng là xã h ấn đề chủ thể ể ủ thể ậ ứ ểu theo nghĩa rộ ội

loài ngườ ểu theo nghĩa hẹi nói chung. Hi p là dân tộc, giai cấp... cá nhân thể hiện trong hoạt

độ ự ễ ộ ủ ậ ứ ệ ểng th c ti n xã h i. Khách thể c a nh n th c là hi n th c thực khách quan nói chung đượ

hiện thông qua ho ng thạt độ ực tiễn c i. ủa con ngườ

(2) Con đường biện chứng của sự nhận thức là mối quan hệ giữa chủ thể và khác h

thể ự ễ ữ thông qua ho ng thạt độ c ti n xã h luôn giội. Trong đó khách thể vai trò quy ết định đối

với chủ thể, sự ng ctác độ ủa khách thể vào bộ i tnão con ngườ ạo nên hình nh vả ề khách thể.

(3) B n ch t c a nh n th c là quá trình ph n ánh hi n th c khách quan vào b não ả ấ ủ ậ ứ ả ệ ự ộ

con ngườ ực, năng đội, mang tính tích c ng và sáng tạo của chủ thể về khách thể, là quá trình

nắm bắt các qui luật và vận dụng các qui luật khách quan trong ho ng thạt độ ực tiễn xã hội.

Câu h i 43. T i sao th c ti ng l c và là tiêu chu n c a nh n th c? ỏ ạ ự ễn là cơ sở, độ ự ẩ ủ ậ ứ

1. Khái ni m th c ti n ệ ự ễ

Thực ti n là toàn b ho ng v t ch t có tính ch t l ch s - xã h i c i, ễ ộ ạt độ ậ ấ ấ ị ử ộ ủa con ngườ

nhằm cải tạo (bi i) thến đổ ế giới khách quan. Hoạt độ ức cơ bảng thực tiễn có ba hình th n:

Hoạt động sản xuất vật chất l i sáng t o ra nh ng công c lao à quá trình con ngườ ạ ữ ụ

độ ựng làm bi i giến đổ ới t nhiên, xã hội và dướ ất là quá trình con người dạng chung nh i sử

dụng công c ng vào hiụ lao động tác độ ện thực khách quan, cải biến các dạng vật chất cần

thiết đáp ứ ủa đờng những nhu cầu c i sống xã hội.

Hoạt độ ến đổng bi i xã hội mà th c ch t là ho u tranh xã h c coi là hình ự ấ ạt động đấ ội đượ

thứ ấ ủ ể ệ ủ ế ệ ấ ộc cao nh t c a thực ti c thễn đượ hi n ch y u trong quan h giai c p, dân t c quá trình

đấ ộu tranh giai c u tranh dân tấp và đấ c v.v...

Ho cạt động thực nghiệm khoa họ là mộ ệ ủ ự ễt hình th c biức đặ t c a ho ng thạt độ c ti n,

bao g m th c nghi m khoa h c và th c nghi m xã h i. ồ ự ệ ọ ự ệ ộ

Tính ch t l ch s c a ho ng th c tiấ ị ử ủ ạt độ ự ễn g n li n v i quá trình hình thành, t n t i, ắ ề ớ ồ ạ

vận độ ủa con ngườ ạt độ ễn đượ ện dướng và phát triển c i và xã hội. Ho ng thực ti c thể hi i nhiều

hình th c khác nhau và gi a các hình th u có s liên h ng qua l i l n nhau, ứ ữ ức đó đề ự ệ tác độ ạ ẫ

nhưng luôn được xác đị ững điềnh bởi nh u kiện lịch sử cụ thể.

2. Vai trò c a th c ti i v i nh n th ủ ự ễn đố ớ ậ ức

Thực ti ễn là cơ sở và động lực của nhận thức. ng th c ti c h t là ho Hoạt độ ự ễn (trướ ế ạt

độ ả ấ ậ ựng s n xu t v t ch ng c i vào hiất) là quá trình tác độ ủa con ngườ ện th c khách quan, thể

hiện mối quan h bi n ch ng gi a ch và khách th v i tính tích c c và ệ ệ ứ ữ ủ thể ể, trong đó chủ thể ớ ự

sáng t o c a mình có kh i khách th ng th i chính b n ạ ủ ả năng làm biến đổ ể và đồ ời cũng biến đổ ả

thân mình. Th c ti n th hi c a ho i, ngay tự ễ ể ện tính mục đích ủ ạt động ngườ ừ khi con người xác

định đối tượ ục tiêu phuơng hướ ạt động cũng như ức, phương ng, m ng ho sự lựa chọn cách th

pháp th c hi n m c tiêu.ự ệ ụ Nhận th c, s hi u bi t nói chung c i dù th hi ứ ự ể ế ủa con ngườ ể ện dưới

hình th c nào (nh n th c c m tính, tri th c kinh nghi - nh n th c lý tính, tri th c lý lu n) ứ ậ ứ ả ứ ệm ậ ứ ứ ậ

hoặc do yếu t kố ế thừa b i l ch s phát tri n c u liên hở ị ử ể ủa tư tưởng con người cũng đề ệ gián

tiế ự ế ễp hay tr c ti p với thực ti n.

Thực ti ra nh yêu c u và nhi m vễn luôn đề ững ầ ệ ụ cho nh n th c, v c ch ậ ứ ề thự ất là đòi

h vỏi những tri thức khoa học m i có khớ ả năng giải quyết những những yêu cầu và nhiệm ụ

trướ ắ ủ ự ễ ữ ầ ủ ả ấc m t, hay lâu dài c a ho ng thạt độ c ti n. Chính nh ng yêu c u c a ho ng sạt độ n xu t

vật ch u tranh xã hất, đấ ội và thực nghiệm khoa h nh tính tọc đã khẳng đị ất yếu khách quan của

hoạt độ ức cũng như dẫng nhận th n tới sự hình thành, phát triển các ngành khoa học, giúp cho

hoạt độ ằm định hướ ạt độ ạt động thực tiễn có hiệu quả nh ng cho ho ng nhận thức, ho ng cải tạo

hiện thực khách quan c i. ủa con ngườ

Thực ti n là tiêu chu n c a nh n th c (chân lý).ễ ẩ ủ ậ ứ c ti n có khThự ễ ả năng kiểm tra, đánh

giá k t qu c a ho ng nh n th nh s phù h p hay không phù h p c a nh n th ế ả ủ ạt độ ậ ức, xác đị ự ợ ợ ủ ậ ức

đố ệ ạ ậ ứi với hi n th ng th c ti ng lực khách quan; đồ ời thông qua đó thự ễn định hướ i cho nh n th c

(nế ậ ậ ụ ữ ứ ậu nh n thức sai) và v n d ng nh ng tri th c khoa học (nh n thức đúng) thành các giải

pháp k thu t và công ngh thành các s n ph m ph c v i s ng. ỹ ậ ệ ả ẩ ụ ụ đờ ố

Thự ễ ậ ễc ti n là những vòng khâu của quá trình nh n th c tiức, trong đó thự n v ừa là cơ

sở, độ ục đích và là tiêu chuẩng lực, m n của nhận th c, s p n i c a nó trong các vòng khâu ứ ự tiế ố ủ

lớn hơn, cao hơn làm cho nhậ ức càng đi sâu hơn nắ ắt đượn th m b c các bản chất và các qui

luậ ủ ệ ự ụ ễ ả ạ ệt c a hi n th c khách quan, phục v cho ho ng thạt độ ực ti n cho quá trình c i t o hi n

thực khách quan c i. ủa con ngườ

Câu h i 44. Phân tích n n ch ng c a quá trình nh n th c? ỏ ội dung, ý nghĩa biệ ứ ủ ậ ứ

Lênin cho r ng bi n ch ng c a s nh n thằng con đườ ệ ứ ủ ự ậ ức chân lý là: “ Từ trực quan

sinh động đến tư duy trừu tượ tư duy trừu tượng đếng và từ n thực tiễn”.

1. Nh n th c t n th c c ậ ứ ừ trực quan sinh động(nhậ ứ ảm tính) đến tư duy trừu tượng(nhận

thức lý tính)

a) Nh n th c c m tính ậ ứ ả là s ph n ánh tr c ti p khách th b ng ba hình th c ph ự ả ự ế ể ằ ứ ản

ánh như: Cảm giác, tri giác, bi ng ểu tượ

Cảm giác là hình th n nh t c a nh n th c cức đầu tiên và đơn giả ấ ủ ậ ứ ả ểm tính chỉ có th

phản ánh những mặt, những mối liên hệ có tính riêng lẻ c a s vủ ự ật và hi ện tượng, nhưng có

vai trò to l n trong quá trình nh n th c. ớ ậ ứ

Tri giác là s ph n ánh tr c ti p s v t, hi ng trong tính toàn v n, th hi n s ự ả ự ế ự ậ ện tượ ẹ ể ệ ự

liên h k t qu c a ph n ánh c c ph n ánh c a các giác quan c mang ệ ế ả ủ ả ảm giác do năng lự ả ủ ụ thể

lại.

Biểu tượng là hình th c ph n ánh cao nh t, ph c t p nh t c a nh n th c c ứ ả ấ ứ ạ ấ ủ ậ ứ ảm tính; đó

là hình nh v khách th i trong b não, và do m ả ề ể đã được tri giác còn lưu lạ ộ ột tác động nào đó

đượ ệ ạ ả ể ảc tái hi n và nhớ l i. Bi ng phểu tượ n ánh khách th mang tính gián ti phếp trên cơ sở n

ánh c m giác và tri giác là khâu trung gian c a nh n th c c m tính và lý tính. ả ủ ậ ứ ả

b) Nh n th c lý tính ậ ứ là s phát tri n t t y u c a quá trình nh n th c d ự ể ấ ế ủ ậ ứ ựa trên cơ sở

nhận thức cảm tính. Nó phản ánh mang tính gián ti c phếp và cũng có ba hình thứ ản ánh: Khái

niệm, phán đoán, suy lý

Khái niệm là s ph n ánh bao quát m t l p khách th tính b n ch t. L y m t s khái ự ả ộ ớ ể ở ả ấ ấ ộ ố

niệm minh h m vọa như khái niệ ật chất, ý thức, v ng v.v... Khái ni c hình thành ận độ ệm đượ

trên cơ sở ạt độ ủa con ngườ ho ng thực tiễn và nhận thức c i.

Phán đoán là s liên h gi a các khái ni m, ph n ánh s liên h gi a các s v t hi n ự ệ ữ ệ ả ự ệ ữ ự ậ ệ

tượng trong ý th i. Nó bao g nh - ph ức con ngườ ồm phán đoán khẳng đị ủ định. Cũng có thể

chia phán đoán thành các phán đoán đơn nhất, đặc thù, phổ biến. Ví dụ: Ma sát sinh ra nhiệt,

b giất kỳ vận động cơ ới nào trong m nh chuyở ột quá trình ma sát cũng nhất đị ển thành nhiệt.

Bất k m t hình th c v ng nào c a v t ch t trong nh u ki nh cho m ỳ ộ ứ ận độ ủ ậ ấ ững điề ện xác đị ọi

trườ ể ể ứng hợp có th chuy n thành hình th c v ận động khác. Cho nên phán đoán là hình thức

diễn đạt các qui luật.

Suy luận là s liên h gi n m i t ự ệ ữa các phán đoán, là quá trình dẫn đế ột phán đoán mớ ừ

phán đoán tiền đề cái đã biết đế ức cái chưa biế, từ n nhận th t một cách gián tiếp. Có thể nói

toàn b các khoa h c xây d ng trên h ng suy lu n và nh có suy lu ộ ọc đượ ự ệ thố ậ ờ ận mà con người

càng nh n th c sâu s hi n th c khách quan. ậ ứ ắc hơn, đầy đủ hơn về ệ ự

c) Bi n ch ng gi a nh n th c c m tính và nh n th c lý tính. ệ ứ ữ ậ ứ ả ậ ứ Nhận th c cứ ảm tính và

nhận thức lý tính tuy có khác nhau v tính ch liên hề ất, trình độ nhưng chúng có sự ệ tác động

biện chứng qua lại và thống nhất h i nhau. Nhữu cơ vớ ận thức c u tiên ảm tính là giai đoạn đầ

của quá trình nhận th c, là sứ ự phản ánh mang tính tr c ti p, nên nó ch phự ế ỉ ản ánh được cái bên

ngoài cái không b n ch t cả ấ ủ ạ ậ ế ủa khách th c lể. Ngượ i nh n th n tiức lý tính là giai đoạ p theo c a

quá trình nh n th c, là s ph n ánh mang tính gián ti p, khái quát, tr n ậ ứ ự ả ế ừu tượng nhưng nó phả

ánh được cái bản chất, cái qui luật của khách thể.

Nhậ ứ ả ựn th c c m tính là s tích lũy về lượng các tri th c kinh nghi t t y ứ ệm, là cơ sở ấ ếu

của nhận th c lý tính. Nh n th c lý tính là s phát tri n t t y u c a nh n th c c m tính, là s ứ ậ ứ ự ể ấ ế ủ ậ ứ ả ự

nhẩy vọt về chất của quá trình nhận thức.

2. T n th c ti n ừ tư duy trừu tượng đế ự ễ

Thự ễ ồ ự ẩ ậ ức ti n không chỉ là ngu n g ng lốc, độ c mà còn là tiêu chu n của nh n th c mà

thự ễ ẩ ủ ự ễ ậ ủ ậ ậc ti n còn là tiêu chu n c a chân lý. Trở lại th c ti n xác nh n giá trị c a lý lu n và v n

dụng kết quả c a lý luủ ận vào trong ho ng thạt độ ực tiễn cải tạo hiện thực khách quan, ph c vụ ụ

những nhu cầu và l i ích cợ ủa con người. Nhận thức cảm tính là sự tích lũy về lượng các tri

thứ ấ ếc kinh nghi tệm, là cơ sở t y u củ ậ ứ ậ ứ ựa nh n th c lý tính. Nh n th c lý tính là s phát tri n t ể ất

yếu của nhận thức c m tính, là sả ự nhẩy v t vọ ề chất của quá trình nhận thức. T nhừ ận thức

cảm tính đế ức lý tính, đế ức, trong đó n nhận th n thực tiễn là vòng khâu của quá trình nhận th

thự ếc ti m b m kễn là điể ắt đầu và cũng là điể ết thúc c kủa vòng khâu đó. Nhưng sự t thúc này

lại b u b ng m ắt đầ ằ ột vòng khâu khác cao hơn...

3. Ý nghĩa

Phê phán nh duy tâm, siêu hình v nh n th c. Không nên tuy i hóa ững quan điểm ề ậ ứ ệt đố

một giai đoạ ấy đượn nào của quá trình nhận thức, mà phải th c sự thống nh t bi n ch ng gi ấ ệ ứ ữa

các giai đoạ ẳng đị ết đị ễn đốn của nhận thức. Kh nh vai trò quy nh của thực ti i với nhận thức.

Câu h i 45. Phân tích n i quan h bi n ch ng gi a nh n th c kinh ỏ ội dung, ý nghĩa mố ệ ệ ứ ữ ậ ứ

nghiệm và nhận th c lý luứ ận?

Kinh nghi m và lý luệ ận là hai trình độ khác nhau c a nh n th ng th i l i có s ủ ậ ức, đồ ờ ạ ự

thố ạng nh ng qua lất, tác độ i và chuy n hoá cho nhau. Nh n th c kinh nghi m và nh n th c lý ể ậ ứ ệ ậ ứ

luận không đồng nhất với nhận thức cảm tính và nhận thức lý tính, tuy chúng có mối liên hệ

với nhận thức cảm tính và nhận th c lý tính; b i vì trong kinh nghiứ ở ệm có yếu tố lý tính. Do

đó có thể ức lý tính, nhưng khác coi kinh nghiệm và lý luận là các bậc thang của của nhận th

nhau v tính ch ph n ánh hi n th c. ề ất, trình độ ả ệ ự

Nhậ ện thức kinh nghi m là quá trình nhậ ứ ự ậ ừn th c bởi s thu nh n t quan sát và thí

nghiệm, nó tạo thành tri thức kinh nghiệm. Cho nên, tri thức kinh nghiệm nảy sinh một cách

tr thự ế ừc ti p t ự ạ ứ ệ ứ ệc tiễn. Có hai lo i tri th c kinh nghi m: Tri th c kinh nghi m thông

thườ ề ừ ữ ứ ệng(ti n khoa h c tọc) thu đượ nh ng quan sát hàng ngày và tri th c kinh nghi m khoa

học thu nh c tận đượ ừ những thí nghiệm khoa h c. ọ

Tri th c kinh nghi i h n c các s ki n, miêu t , phân lo i các d ki n ứ ệm giớ ạ ở lĩnh vự ự ệ ả ạ ữ ệ

thu nh c t quan sát và thí nghi m,nó v a là s ph n ánh tr c ti ận đượ ừ ệ ừ ự ả ự ếp, nhưng cũng có tính

trừu tượ ất địng và khái quát nh nh. Tri thức kinh nghiệm có vai trò không thể thiếu trong cuộc

sống hàng ngày c n ch , song c n ph i t ng k t, khái quát ủa con người, nhưng nó còn hạ ế ầ ả ổ ế

những tri thức kinh nghiệm nh có thất định để ể phát triển thanh tri thức lý luận.

Nhận thức lý luận, là sự ể ấ ế ủ ậ phát tri n t t y u c a quá trình nh n th cao ức, nó là trình độ

hơn về chất so với nhận thức kinh nghiệm. Cho nên, nó là tri thức lý luận là tri thức khái quát

từ tri th c kinh nghi t cách t phát t kinh nghi m và ứ ệm, nhưng nó không hình thành mộ ự ừ ệ

không ph i m i lý lu u tr c ti p xu t phát t kinh nghi c l i mà ả ọ ận đề ự ế ấ ừ ệm. Do tính độ ập tương đố

lý lu n có th c nh ng d ki n kinh nghi m. Khác v i kinh nghi m, lý ậ ể mang tính vượt trướ ữ ữ ệ ệ ớ ệ

luậ ạ ể ế ả ấn mang tính tr ng và khái quát cao nên nó mang lừu tượ i sự hi u bi t sâu sắc về b n ch t,

về qui luật của các s v t, hiự ậ ện tượng, v.v... Đặc biệt một khi lý luận xâm nhập vào thực tiễn

hoat động của quần chúng thì nó trở thành sức mạnh vật chất.

Nghiên c u ứ mối quan hệ biện ch ng gi a nhứ ữ ận th c kinh nghiứ ệm và nhận th c lý ứ

luận, mộ ặ ệ ứ ủ ậ ứ ựt m t th c biấy dượ n ch ng c a quá trình nh n th c; m g th c sặt khác cũn ấy đượ

khác nhau gi a tri th c kinh nghi m và tri th c lý lu n. Vì v y, ph i coi tr ng lý lu ữ ứ ệ ứ ậ ậ ả ọ ận, nhưng

không tuy t d i hoá lý lu ng kinh nghi m th c ti ệ ố ận coi thườ ệ ự ễn. Điều đó cũng có nghĩa là phải

quán tri t nguyên t c v s ng nh t gi a lý lu n và th c ti n. Phê phán và kh c ph c b nh ệ ắ ề ự thố ấ ữ ậ ự ễ ắ ụ ệ

kinh nghiệm và giáo điề ạt độ ủa con ngườu trong ho ng nhận thức và thực tiễn c i. Nhất là trong

đườ ố ủ ự ể ếng l i chính sách c a m i vột nhà nước đố ới s phát tri n kinh t - i nói văn hóa xã hộ

chung.

Chương 10

HÌNH THÁI KINH T - XÃ H Ế ỘI

Câu h i 53. Trình bày vai trò c a s n xu t v t ch i v i s t n t i và phát tri n c a xã ỏ ủ ả ấ ậ ất đố ớ ự ồ ạ ể ủ

hội?

1. S n xu t v t ch ả ấ ậ ất

Dưới d ng chung và ph bi n nh t thì s n xu t v t ch i s ạ ổ ế ấ ả ấ ậ ất là quá trình con ngườ ử

dụng công cụ lao động tác độ ết cho đờng vào giới tự nhiên cải biến các dạng vật chất cần thi i

sống c i và xã h ng s n xu t v t ch t c a co i tác ủa con ngườ ội. Đó là quá trình lao độ ả ấ ậ ấ ủ n ngườ

động vào đối tượng lao động tạo ra s n ph m v t ch t. Ho ng s n xuả ẩ ậ ấ ạt độ ả ất v t ch t, hình th ậ ấ ức

cơ bả ạt độn nhất của ho ng thực tiễn xã hội, gắ ề ạn li n v i sáng tới quá trình con ngườ o ra công

cụ và phương tiện lao động, quá trình con người chinh phục tự nhiên và qui định lẫn nhau

trong h ng xã h i. ệ thố ộ

2. Vai trò c a s n xu t v t ch ủ ả ấ ậ ất

Đố ậ ệ ứ ề ộ ế ọi l p v m biới quan điể n ch ng v xã h i, các nhà tri t h c Mác vọc trướ ề n hcơ bả

đề ủ ậ ủ ả ấ ậ ự ồ ạ ểu ph nh n vai trò c a s n xu t v t ch i vất đố ới s t n t i, v ng và phát triận độ n của xã

hội. Họ cho rằng, nguyên nhân, động lực, tiêu chuẩn của sự phát triển xã h u do s quy ội đề ự ết

đị ủ ặ ọnh c a ý th ng hoức, tư tưở c l t hực lượng siêu nhiên nào đó. Các nhà triế c duy v ật trước

triết h c n nguyên nhân kinh t a s phát ọc Mác cũng đã đề ập đế ế như là nguyên nhân chính củ ự

triển xã h ng quan ni t siêu hình, phiội. Nhưng nhữ ệm đó còn mang tính chấ ến diện. Khi họ

tuyệt đố ặt nào đó củi hoá một m a xã hội, v.v...

Quan ni m bi n ch ng v l ch s c là ệ ệ ứ ề ị ử ủa Mác theo như sự đánh giá của Ăngghen: Mác

người đầu tiên phát hiện ra nh ng qui lu t c a s phát triữ ậ ủ ự ển xã h i, tìm ra cái th t giộ ậ ản đơn...

trước tiên con ngườ ải ăn, uố lo đếi ph ng, mặc và ở trước khi có thể n chuyện làm chính trị,

khoa h c, ngh thu t và tôn giáo, v.v... Cho nên, s n xu t vọ ệ ậ ả ấ ật t là m t yêu c u khách quan chấ ộ ầ

của sự sinh tồn xã h i. M i trong xã h u có nh ng nhu cộ ọi ngườ ội đề ữ ầu và làm cách nào đó để

thoả mãn những nhu cầu thiết yếu c c, có thủa mình như: ăn, mặ ở, v.v...và để ể thỏa mãn

những nhu cầu trên thì t i phất nhiên con ngườ ải sản xuất, vì sản xu u kiất là điề ện cho tiêu

dùng.

Sự t n t i c i và xã h phát tri n c s ồ ạ ủa con ngườ ội, cũng như sự ể ủa nó đều trên cơ sở ản

xuất vật chất của xã hội. Sản xuất vật ch hình thành nên tất là cơ sở ất cả các hình thức của

quan h xã h i. Ho t ng ra c a c i v t ch t cho xã h ng l y s phát ệ ộ ạ độ ủ ả ậ ấ ội còn là độ ực thúc đẩ ự

triển của xã h i, tiêu chu n khách quan kh chinh ph c t nhiên c a con ộ ẩ ẳng định trình độ ụ ự ủ

ngườ ự ể ội và s phát tri n xã h i.

Bấm Tải xuống để xem toàn bộ.

| 1/43

| | Tải xuống

Preview text:

Chương 4
VẬT CHẤT VÀ Ý THỨC
Câu hỏi 23. Phân tích nội dung, ý nghĩa phương pháp luận định nghĩa vật ch t
ấ của Lênin? 1. Ph m ạ trù v t
ậ chất trong lịch sử triết học trước Mác
Triết học duy vật trước Mác đều cố gắng giải thích về nguồn gốc, bản nguyên đầu tiên
của thế giới. Cho nên, mỗi một nhà triết học đều quan niệm về vật chất thông qua một dạng
vật thể, vật chất cụ thể và coi nó là cơ sở, ản b
nguyên đầu tiên của mọi sự tồn tại. Ví dụ như trong triết h c ọ Trung qu c
ố cổ đại đã coi vũ trụ được hình thành bởi ngũ hành và trong triết
học Hy lạp cổ đại thì Talét cho là nuớc; Anaximen là không khí; Hêracơlít là lửa và Lơxíp và
Đêmôcrít là nguyên tử, v.v...
Thuyết nguyên tử cổ đại là m c
ột bướ phát triển mới của chủ nghĩa duy vật, nó mang
tính khái quát và trừu tượng hơn; nhưng do những điều kiện hạn chế có tính chất lịch sử, nên nó cũng chỉ là ỏng ph
đoán giả định và không thoát khỏi tình trạng qui vật chất thành dạng vật thể. Quan niệm ng đồ ấ nh t ậ
v t chất là nguyên tử đã kéo dài và
trở thành truyền thống trong tư
duy của các nhà triết ọ h c duy ậ
v t và khoa học tự nhiên như: Galilê, Đềcáctơ, Niutơn tiếp tục
khẳng định và phát triển. Song quan niệm về nguyên tử trong thời kỳ này và ngay cả đầu thế
kỷ XIX đồng nhất nguyên tử với vật chất và với một thuộc tính phổ biến của vật thể là khối
lượng là một quan niệm siêu hình. n Đế cu i
ố thế kỷ XIX và đầu thế k
ỷ XX, vật lý học đã có phát minh quan trọng đem i lạ nh ng ữ
hiểu biết mới, sâu sắc hơn về nguyên tử, về cấu trúc thế giới vật chất:
(1) 1895 Rơnghen phát hiện ra tia X (đó là sóng n điệ
từ có bước sóng rất ngắn...).
(2) 1896 Béccơren phát hiện ra hiện tượng phóng x ng t ạ. Đã chứ r ỏ ằng nguyên t ử
không phải là bất biến, là cái không phải là không phân chia được và không thể chuyển hóa
cho nhau, mà là cái có thể phân chia và giữa chúng có khả năng chuyển hóa cho nhau.
(3) 1897 Tômxơn phát hiện ra điện tử. Điện tử là m t ộ trong những yếu t ố tạo nên
nguyên tử. Cho nên nguyên tử không ph ải là đơn vị cu i
ố cùng tạo nên thế giới vật chất.
(4) 1901 Kaufman phát hiện ra hiện tượng khi vận ng độ khối ng lượ của điện tử tăng khi vận t c ố c quan ni
ủa nó tăng. Như vậy đã bác bỏ
ệm cho rằng khối lượng là bất biến, v.v...
Sự đồng nhất vật chất với dạng cụ thể, với nh ng ữ thu c ộ tính c a ủ nó như quan niệm
của chủ nghĩa duy vật trước Mác là có những hạn chế; làm cơ sở cho chủ nghĩa duy tâm
chống lại chủ nghĩa duy vật khi họ cho rằng “vật chất đã tiêu tan”. Lênin chỉ ra rằng: không
phải “vật chất tiêu tan mất”, mà chỉ có giới hạn hiểu biết của con người về vật chất là tiêu tan,
nghĩa là cái mất đi không phải là vật chất, mà chỉ là giới hạn của nhận thức của con người và
kết cấu của nó mà thôi. Mặc dầu vậy, chủ nghĩa duy vật có ý nghĩa to lớn trong cuộc đấu
tranh chống lại quan niệm c a
ủ chủ nghĩa duy tâm coi cơ sở đầu tiên c a ủ tất cả m i ọ t n ồ tại là ý thức, là linh ồ h n hoặc lực ng lượ siêu nhiên, hoặc coi ậ v t chất chỉ là sản ẩ ph m của “ý niệm
tuyệt đối”, là “sự phức hợp của cảm giác”. Song họ cũng không nêu lên được thuộc tính chung và ph ổ biến nhất c a
ủ vật chất, mà đã đồng nhất vật chất vào m t
ộ dạng cụ thể, thuộc tính cụ thể của nó.
2. Định nghĩa vật chất của Lênin
Trong tác phẩm “Chủ nghĩa duy vật và ch
ủ nghĩa kinh nghiệm phê phán”, trên cơ sở phân tích cu c ộ cách mạng c a ủ khoa h c
ọ tự nhiên đầu thế k
ỷ XX và phê phán chủ nghĩa duy
tâm trong triết học cũng như kế th a
ừ mang tính phê phán với đối với quan niệm c a
ủ triết học duy vật về
vật chất, Lê-nin đã phát biểu định nghĩa vật chất như sau: “Vật chất là một phạm
trù triết học dùng để chỉ thực tại khách quan được đem lại cho con ngư i
ờ trong cảm giác
được cảm giác của chúng ta chép lại, chụp lại, ả
ph n ánh và tồn tại không lệ thuộc vào cảm giác”.
Vật chất là một phạm trù triết học?
Khi định nghĩa phạm trù vật chất, Lênin cho rằng cần phải phân biệt vật chất với tư 1
cách là phạm trù triết h c
ọ với “khái niệm” vật chất c a ủ khoa học t
ự nhiên về các đối tượng sự
vật cụ thể, ở các tính
độ kết cấu và tổ chức khác nhau. Lênin cũng chỉ ra rằng phương pháp
định nghĩa vật chất với tính cách là một phạm trù khái quát trừu tượng và rộng nhất của hệ
thống các phạm trù chung nhất, nên khi định nghĩa vật chất phải i đố lập ậ
v t chất với ý thức và
chỉ ra đặc tính chung và phổ biến nhất của vật chất là thực tại khách quan, để phân biệt sự
khác nhau căn bản giữa vật chất và ý thức.
Vật chất là c
“thự tại khách quan được đem lại cho con i
ngườ trong cảm giác... và tồn
tại không lệ thu c ộ vào c ảm giác”?
Vật chất là tất cả nh ng ữ gì có thuộc tính t n ồ tại khách quan không ph ụ thuộc vào ý
thức của con người và khi tác động vào giác quan con nguời thì sinh ra cảm giác. Điều đó có
nghĩa là, đòi hỏi con người về mặt nguyên tắc chung phải thừa nhận sự tồn tại khách quan
của của mọi đối tượng vật chất trong hoạt ng độ
nhận thức, v.v... Vật chất không tồn tại một
cách vô hình, thần bí mà t n ồ tại m t
ộ cách hiện thực, được ý thức của con người phản ánh. Do
đó về nguyên tắc không thể có đối tượng vật chất mà con người không thể biết được, mà chỉ
có những đối tượng vật chất con người chưa nhận thức được. Vật chất t n ồ tại khách quan là
tồn tại dưới dạng các s ự vật, hiện ng tượ
vật chất cảm tính cụ thể, và khi tác động vào giác
quan con người thì sinh ra cảm giác. Cho nên có thể phân biệt sự khác nhau giữa các sự vật,
hiện tượng một cách gián tiếp hoặc trực tiếp...
Từ sự phân tích trên, có thể khẳng định rằng định nghĩa vật chất của Lênin bao gồm những n n s ội dung cơ bả au: (1) Vật chất - cái t n ồ
tại khách quan bên ngoài ý thức không ph ụ thu c ộ vào ý thức;
(2) Vật chất - cái gây nên cảm giác ở con người khi bằng cách nào đó(trực tiếp hoặc gián tiếp) tác ng độ nên giác quan của con người;
(3) Vật chất - cái mà cảm giác, tư duy, ý thức chẳng qua chỉ là sự phản ánh c a ủ nó;
3. Ý nghĩa phương pháp luận
Định nghĩa vật chất của Lê-nin đã giải đáp một cách khoa học về vấn đề cơ bản c a ủ
triết học và phê phán những quan niệm sai lầm của triết học duy tâm, tôn giáo về vật chất
cũng như bác bỏ thuyết không thể biết.
Định nghĩa vật chất của Lê-nin đã tiếp thu có phê phán ững nh quan điểm đúng của
chủ nghĩa duy vật trước đây và đồng thời khắc phục những thiếu sót và hạn chế c a ủ nó và nó
có ý nghĩa về mặt thế giới quan, phương pháp luận đối với khoa học cụ thể khi nghiên cứu vật chất.
Định nghĩa vật chất của Lênin cho phép xác định cái gì là vật chất trong lĩnh vực xã
hội để có thể giải thích nguồn gốc, bản chất và các qui luật khách quan của xã hội. Câu h i ỏ 24. T i
ạ sao nói vận động là phương thức t n ồ t i
ạ của v t ậ ch t ấ , là thu c ộ tính c
ố hữu
của vật chất?
1. Vận động và các hình thức vận động cơ bản của v t ậ chất
Triết học duy vật biện chứng kh nh v ẳng đị
ận động là mọi sự biến đổi nói chung, kể từ
sự thay đổi vị trí đơn giản cho đến ạt ho
động của tư duy. Vận động là thuộc tính cố hữu của
vật chất là phương thức tồn tại của vật chất. Không thể có vận ng
độ thuần túy ở bên ngoài vật chất, mà chỉ có ậ v t chất đang vận ng độ và biến i
đổ không ngừng, cũng như không thể có vật
chất mà không có vận động. Xét về ngu n ồ gốc, vận đ ng ộ là t ự thân, vận ng độ không phải do sự tác ng độ thuần túy từ bên ngoài mà do nh ng ữ
mâu thuẫn bên trong bản thân các sự vật và hiện tượng tạo thành
và vận động không do “ai” sinh ra và không
thể mất đi, vận động mang tính khách quan, qui
luật, tính vĩnh viễn và tuyệt đối. Khái quát những mặt, những mối liên hệ mang tính đa dạng
phong phú trong hiện thực khách qua, phép biện chứng duy vật nêu lên năm hình thức vận
động cơ bản của vật chất. Đó là các hình thức vận động như: cơ, lý, hóa, sinh học và xã hội.
Các hình thức vận động này đều có quan hệ tác ng độ
qua lại lẫn nhau và có khả năng 2
chuyển hóa cho nhau. Sự phân chia các hình thức v
ận động cũng chỉ mang tính tương đối.
2. Vận động và đứng im
Thế giới vật chất luôn ở trong quá trình vận động và phát triển không ngừng. Nhưng
điều đó không loại trừ mà còn bao hàm trong đó hiện tượng đứng im tương đối. Không có sự
đứng im tương đối thì sẽ không có sự vật và hiện ng tượ
vật chất cụ thể nào tồn tại. Đứng im chỉ xét trong m t
ộ quan hệ nhất định c a
ủ sự vật, còn khi xét trong m i ọ quan hệ thì s ự vật vận
động chứ không phải đứng im. Đứng im chỉ xét trong một hình thức vận ng, độ ế n u trong mọi hình thức vận ng độ
thì sự vật không phải đứng im mà đang vận động. Đứng im chỉ biểu hiện
của một trạng thái vận ng độ
trong sự “cân bằng”, trong sự ổn định tương đối của sự vật và
hiện tượng cụ thể. Bởi không có đứng im tương đối thì cũng không có sự tồn tại của các sự
vật và hiện tượng khách quan nói chung. Câu h i
ỏ 25. Tính th n ố g nh t ấ v t ậ ch t
ấ của thế giới?
1. Chủ nghĩa duy vật biện chứng về tính th ng ố nh t ấ v t ậ ch t ấ c a ủ
thế giới
Căn cứ vào sự tồn tại, vận động và phát triển của hiện thực khách quan và sự phát
triển của khoa học, chủ nghĩa duy vật biện chứng ẳng kh
địng rằng chỉ có một thế giới vật
chất đang tồn tại vận động và phát triển không ngừng. Thế giới thống nhất ở tính vật chất.
Điều này được thể hiện ở nhữ ội dung sau đây: ng n Chỉ có m t
ộ thế giới duy nhất là thế giới vật chất. Ngoài ra không có thế giới thuần túy
không vật chất. Thế giới vật chất t n
ồ tại khách quan, có trước và đ c ộ lập với ý th c ứ của con người. Thế giới ậ
v t chất dù tồn tại dưới các sự ậ
v t hiện tượng cụ thể khác nhau và các bộ
phận, hệ thống cụ thể khác nhau v.v... nhưng tất cả đều là vật chất giữa chúng đều có mối liên
hệ về mặt nguồn gốc, lịch sử và bị chi phối bởi các qui luật khách quan vốn có của nó. Thế giới ậ
v t chất tồn tại vĩnh viễn, vô tận, không do “ai” sinh ra và cũng không t ự mất
đi, mà trong đó không có gì khác ngoài những quá trình vật chất đang vận động và chuyển hoá cho nhau.
2. Sự xác nh n c ậ a k ủ hoa h c
ọ tự nhiên về tính th ng nh ố t ấ v t ậ ch t ấ c a t
ủ hế giới Sự phát triển khoa h c
ọ tự nhiên với các thành t u c ự a
ủ nó ngày càng khẳng định m t ộ cách đầy đủ, toàn diện về tính thống nhất vật chất của thế giới. Trước tiên ph n
ải nói đế các phát minh vĩ đại của khoa học tự nhiên đạt được đến thế
kỷ XIX. Đó là, học thuyết tế bào, học thuyết tiến hóa và định luật bảo toàn và chuyển hóa
năng lượng và sau đó là những thành tựu mới nhất của thiên văn học, cơ học lượng tử, thuyết
tương đối, v.v... đã chứng minh tính vô tận, vĩnh viễn và tính thống nhất vật chất của thế giới.
3. Phê phán những quan niệm sai l m
ầ về tính th ng ố nh t ấ v t ậ ch t
ấ của thế giới
Quan niệm duy tâm khi giải thích tính th ng nh ố
ất vật chất của thế giới ph t ụ hu c ộ vào tính thống nhất ý th c
ứ của thế giới, coi ý thức t n ồ tại như m t ộ chỉnh thể, c
độ lập với thế giới
vật chất và con người. Quan niệm của triết học duy vật siêu hình cũng không có m t ộ quan
niệm đúng đắn về tính thống nhất của thế giới, bởi họ đồng nhất thế giới vào những dạng vật
chất cụ thể. Quan niệm của tôn giáo về ba thế giới: Thiên đường, trần gian và địa ngục v.v... Câu h i
ỏ 26. Phân tích ph m
ạ trù ý thức, ngu n ồ g c
ố của ý thức? 1. Ph m
ạ trù ý thức
Trước triết học Mác, quan niệm duy tâm và tôn giáo coi ý thức là sả ẩ n ph m thuần túy
của lực lượng siêu nhiên, hoặc là “linh hồn” của con người. Ngược lại quan niệm duy vật coi ý th c ứ là s ph ự ản ánh hiện th c ự khách quan c a
ủ bộ não người, nhưng họ cũng cho rằng ý th c ứ còn có thể t n ồ tại ở m t ộ số loài ng độ
vật cấp cao khác. Hơn nữa, h
ọ lại lầm lẫn giữa tâm lý động vật và ý thức ho ấ ng nh ặc đồ
t ý thức với bộ não, coi óc tiết ra ý thức như gan tiết ra mật.
Triết học duy vật biện chứng coi ý thức là thuộc tính của một dạng vật chất có tổ
chức cao là bộ não người, hoặc là “hình ảnh chủ quan của thế giới khách quan”. Ý thức 3
không phải là vật chất, mà chỉ là thu c ộ tính c a ủ m t
ộ dạng vật chất có tổ chức cao là bộ não
người. Cho nên, ý thức chỉ có ở con người và tồn tại thông qua sự hoạt động của ộ b não người. Khác với ậ
v t chất là cái tồn tại khách quan, sự tồn tại của ý thức là sự tồn tại chủ quan
và có khả năng phản ánh t n
ồ tại khách quan. Ý thức là hoạt ng độ
tinh thần của con người có
kết cấu phức tạp bao gồm: Tình cảm, ý chí, tư tưởng v.v... 2. Nguồn g c ố c a ý ủ thức a) Ngu n g ồ c
ố tự nhiên
Phản ánh là thuộc tính chung của vật chất. Phản ánh là sự tác động qua lại giữa các
hệ thống vật chất, đó là năng lực tái hiện, giữ lại kết quả của sự tác ng độ qua lại đó. c Hoặ là
năng lực tái hiện, giữ lại và biến đổi của hệ thống vật chất này sang hệ thống vật chất khác.
Phản ánh dưới hình thức đơn giản ất nh
được thể hiện trong giới vô sinh như phản ánh vật lý qua nh ng ữ
biến đổi cơ, lý, hóa dẫn đến sự thay i
đổ về kết cấu, vị trí, sự biến dạng và phá hủy...
Phản ánh trong giới hữu sinh cao hơn, đó là sự tiến hóa từ thấp đến cao, từ đơn giản đến ứ
ph c tạp. Hình thức thấp ấ
nh t của phản ánh sinh vật là tính kích thích, mang tính chọn lọc c a ủ thực vật. Ở ng độ
vật cấp thấp phản ánh thể hiện ở tính cảm ứng (năng lực có cảm
giác) do việc xuất hiện hệ thần kinh. Phản ánh tâm lý gắn liền với quá trình phản xạ có điều
kiện ở động vật cấp cao có hệ thần kinh trung ương. Sự phản ánh tâm lý ở động vật cấp cao
sẽ chuyển hóa thành phản ánh ý th c
ứ của con người, khi vượn chuyển hóa thành người.
Bộ não người và ý thức. Bộ não của con người hiện đại là sản ẩ ph m tiến hóa lâu dài
về mặt sinh vật - xã hội, và có cấu tạo ph c ứ tạp bao g m ồ 15 - 17 t
ỷ tế bào thần kinh có khả
năng thu nhận, truyền ẫn d điều khiển toàn bộ ạt ho
động của cơ thể trong quan hệ với thế giới
xung quanh. Về mặt nguyên tắc ý th c
ứ của con người chỉ xuất hiện khi có sự tác ng độ của
hiện thực khách quan vào bộ não người. Cho nên, năng lực phản ánh của ý thức là năng lực
hoạt động của bộ não. Không thể tách ý thức ra khỏi sự ạt ho động của ộ b não người. Nhưng ý
thức chỉ là một thuộc tính của bộ não người, nó không đồ ấ ng nh t với chính bộ i não ngườ . b) N
guồn gốc xã hội Lao động là ho ng có ý th ạt độ ức, m i
ục đích, có phương pháp của con ngườ làm biến
đổi hiện thực khách quan, nhằm đáp ứng ữ
nh ng nhu cầu của con người. Lao ng độ không chỉ là nguồn g c
ố trực tiếp hình thành bản thân con người, mà còn hoàn thiện khả năng phản ánh
của bộ não con người. Về ấn v
đề này, Ăngghen khẳng định: “Hàng chục ạn v năm - thời gian
này trong lịch sử trái đất cũng tương đương như một giây ng đồ h
ồ trong một đời người - đã
trôi qua, truớc khi xã hội loài người xuất hiện từ đàn vượn leo trèo trên cây... giữa đàn vuợn
và xã hội loài người có sự khác nhau đặc biệt gì ? Đó là lao n độ g... Lao ng độ bắt đầu cùng
với việc chế tạo ra công cụ”1.
Lao động của con người làm cho giới tự nhiên bộc lộ những thuộc tính, những qui
luật vận động và khi tác đ ng ộ
vào giác quan của con người thì sinh ra ý thức. Sự ấ xu t hiện ngôn ng
ữ trong quá trình lao động đã trở thành phương tiện vật chất để đáp ứng nh ng ữ nhu
cầu khách quan về quan hệ giao tiếp, trao đổi những kinh nghiệm và tình cảm, v.v... Ngôn
ngữ là vỏ vật chất của tư duy, là hiện thực trực tiếp của tư tưởng, là yếu tố quan trọng để phát
triển tâm lý, tư duy của con người. Ăngghen cho rằng: “Trước hết là lao động; sau lao động và đồng thời ới v
lao động là ngôn ngữ ; đó là hai sức kích thích chủ ếu y
đã ảnh hưởng đến bộ
óc của con vượn, làm cho bộ óc đó dần dần biến chuyển thành b
ộ óc của con người”1. Nhờ
ngôn ngữ, kinh nghiệm và sự hiểu biết của con người mới được hình thành, vận ng độ và phát
triển, đồng thời nó trở thành phương tiện trao đổi về mặt xã hội và trở thành công cụ của hoạt động ý thức. Câu h i
ỏ 27. Phân tích b n ả ch t
ấ của ý thức v
à vai trò của tri thức khoa học? Bản chất c a ủ ý th c
ứ là sự phản ánh mang tính tích cực, năng ng độ
và tính sáng tạo. Bởi vì, nhận th c ứ của con người là m t
ộ nhu cầu khách quan, nhu cầu về nghiên c u ứ và s ự giải 4 thích tất cả nh ng ữ
gì xảy ra trong hiện thực , về sự nắm bắt và vận d ng ụ các qui luật khách
quan. Tính năng động và sáng tạo của ý thức là quá trình cải biến các đối tượng vật chất đã được di chuyển vào ộ
b não con người, thành cái tinh thần, cái khách thể tinh thần. Quá trình ý th c ứ là quá trình th ng nh ố ất 3 mặt sau:
Một là, trao đổi thông tin giữa chủ thể và đối tượng phản ánh. Sự trao đổi này có tính hai chi ng và ch ều, có định hướ n l ọ c
ọ các thông tin cần thiết.
Hai là, mô hình hoá đối tượng trong tư duy dưới dạng hình ảnh tinh thần. Đây là quá
trình mã hoá các đối tượng vật chất thành các ý tưởng tinh thần phi vật chất.
Ba là, chuyển mô hình từ tư duy ra hiện th c
ự khách quan, tức là quá trình hiện thực hoá tư tưởng, thông qua ạt ho
động thực tiễn chuyển hoá tư tưởng thành thực tại, hoặc vật chất
hoá tư tưởng của con người dưới dạng vật chất ngoài hiện thực. Trong giai đoạn này con
người lựa chọn những phương pháp, phương tiện, công cụ để tác động vào hiện thực khách quan nhằm th c ự hiện m a ục đích củ mình. Ý th c
ứ có kết cấu phức tạp bao g m
ồ các yếu tố khác nhau như: tri thức, ý chí, tình
cảm, trong đó tri thức là yếu tố quan tr ng ọ
nhất. Tri thức là phương thức t n ồ tại c a ủ ý th c ứ s ự
hình thành và phát triển c a ủ ý th c
ứ có liên quan mật thiết đến quá trình con người nhận thức
về thế giới, tích lũy những tri thức, sự hiểu biết nói chung.
Câu hỏi 29. Phân tích n i
ộ dung, ý nghĩa mối quan hệ biện chứng giữa v t ậ ch t
ấ và ý thức? 1. N i ộ dung m i
ố quan hệ biện chứng giữa v t ậ ch t
ấ và ý thức
Theo quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện ch ng, L ứ
ênin cho rằng: Vật chất là thực
tại khách quan, nghĩa là tất cả những gì có thuộc tính tồn tại khách quan không phụ thuộc vào ý th c
ứ của con người, độc lập với ý th c
ứ của con người. Vật chất t n ồ tại khách quan là t n ồ tại dưới dạng các sự ậ v t, hiện tượng, ệ h thống vật chất và m i ố liên hệ gi a ữ chúng trong một chỉnh thể th ng ố
nhất là thế giới vật chất. Xét theo tính hệ thống, thế giới vật chất bao gồm: thế giới vật ch t
ất vô cơ, hữu cơ và vậ chất dưới dạng xã h i ộ . Ý th c ứ là thu c ộ tính của m t
ộ dạng vật chất có tổ chức cao là bộ não người, hoặc là
“hình ảnh chủ quan của thế giới khách quan”. Ý thức không phải là vật chất, mà chỉ là thuộc tính của m t
ộ dạng vật chất có tổ chức cao là bộ não người. Cho nên, ý thức chỉ có ở con
người và tồn tại thông qua sự hoạt ng độ của ộ
b não người. Khác với ậ
v t chất là cái tồn tại khách quan, sự t n ồ tại c a ủ ý thức là s ự t n ồ tại ch
ủ quan và có khả năng phản ánh tồn tại khách quan.
Xuất phát từ việc giải ế
quy t vấn đề cơ bản của triết học và quan niệm của chủ nghĩa duy vật biện ch ng ứ
về vật chất, ý thức thì m i
ố quan hệ biện chứng giữa vật chất và ý thức
được thể hiện ở hai n n s ội dung cơ bả au:
Thứ nhất, xu t
ấ phát từ quan điểm cho r ng ằ v t
ậ chất có trước ết quy định ý thức, ý
thức, tinh thần là cái có sau, cái phụ thu c
ộ vật chất. Cho nên, toàn b ộ hoạt ng độ tinh thần đều là s ự phản ánh hiện th c
ự khách quan và bị qui định bởi hoạt ng độ hoạt ng độ vật chất c a ủ con người. Trong hoạt ng độ
tinh thần của con người nói chung, ể
k cả ý thức cá nhân hay ý thức
xã hội hoặc đường lối chủ trương chính sách của một nhà nước v.v... cũng phải dựa trên cơ sở
hiện thực khách quan, thì mới có thể làm cho khả năng khách quan trở thành hiện thực. Tự thân nó, ý thức tư ng tưở
của con người không thể thực hiện được sự biến i đổ nào
trong hiện thực, nếu nó không thông qua các nhân t
ố vật chất, bởi “chỉ có lực lượng vật chất
đánh bại bởi một lực lượng vật chất mà thôi”. Điều này cũng sẽ đúng ngay cả khi ý thức của
con người đã phản ánh đúng về hiện thực khách quan.
Thứ hai, xu t
ấ phát từ quan m điể cho r ng ằ
ý thức là tính thứ hai ph ụ thu c ộ vào vật chất
và con người có khả năng nhận thức được hiện th c
ự khách quan. Cho nên, sự phản ánh c a ủ ý
thức về hiện thực khách quan, không phải là sự ả
ph n ánh thụ động, đơn giản mà nó có tính
tích cực, năng động và sáng tạo. Cho nên, kết quả của sự phản ánh đúng về hiện thực bao gìơ
cũng có ý nghĩa định hướng chung cho hoạt động thực tiễn và ảnh hưởng trực tiếp đến kết
quả của hoạt động thực tiễn. 5 Trong những u điề
kiện khách quan nhất định, ý thức c a ủ con người có thể gi ữ vai trò
quyết định đến kết quả của ạt ho
động thực tiễn. Điều này có nghĩa là, ý thức, tư tưởng của
con người với sự nhạân biết đúng đắn và ý chí của mình, con nguời có thể phát huy được
năng lực tối đa của các nhân tố vật chất và nhân tố tinh thần trong những điều kiện khách
quan nhất định. Nhưng xét về quá trình lâu dài thì nhân tố vật chất bao gìơ cũng gi ữ vai trò
quyết định đối với nhân tố tinh thần.
2. Ý nghĩa phương pháp luận Thứ nh t
ấ , trong hoạt động nh n t ậ hức ph i ả b m ảo đả nguyên t c
ắ tính khách quan trong
sự xem xét. Đây là nguyên tắc cơ bản của phương pháp nhận thức biện chứng duy vật. Nguyên tắc này đòi i hỏ xem xét các s
ự vật, hiện tượng không xuất phát t ừ ý mu n ố ch ủ quan,
mà phải xuất phát từ đối tượng trên cơ sở hiện thực khách quan vốn có để ản ph ánh đúng đắn
và xây dựng mô hình lý luận phù hợp với đối tượng. Nguyên tắc tính khách quan c a ủ s xe ự m
xét là hệ quả tất yếu của quan m
điể duy vật mácxít, khi giải quyết m i ố quan hệ gi a ữ vật chất - ý th c
ứ , giữa khách quan - ch quan. ủ Nguyên tắc này đòi i
hỏ chúng ta trong nhận thức và hành động phải xuất phát từ bản thân s ự vật, từ hiện th c
ự khách quan, phản ánh s ự vật đúng với nh ng ữ gì v n ố có c a ủ nó, không lấy ý mu n
ố chủ quan của mình làm chính sách, không lấy ý chí chủa quan áp đặt cho thực tế, ả
ph i tôn trọng sự thật, tránh thái độ chủ quan nóng vội, phiến diện, định kiến… Yêu
cầu của nguyên tác tính khách quan còn đòi h i
ỏ phải tôn trọng và hành đ ng ộ theo qui luật khách quan.
Thứ hai, phát huy tính năng động, sáng tạo của ý thức phát huy nhân tố con người.
Nguyên tác tính khách quan không nh ng ữ không bài tr ,
ừ mà trái lại còn đòi i hỏ phải phát huy tính sáng tạo c a ủ ý th c ứ . Ý th c ứ không phải là s
ự phản ánh thụ động, đơn giản mà có tính tích
cực, năng động và sáng tạo. Tính tích cực, năng ng độ
và sáng tạo của nhân tố tinh thần được
thể hiện ngay từ khi con người xác định đối tượng, mục tiêu, phương hướng ạt ho động cũng
như việc lựa chọn cách thức, phương pháp thực hiện mục tiêu đã đề ra. Sức mạnh của ý thức còn tùy thu c ộ vào mức độ s xâ ự m nhập c a ủ tri th c ứ khoa h c ọ vào hoạt động c a ủ quần chúng.
Thứ ba, trong hoạt động thực tiễn ph i
ả hiểu biết đúng đắn giữa nhân t k ố hách quan và nhân t ố ch quan c ủ
ủa con người. Bởi vì, nghiên c u m ứ i
ố quan hệ giữa vật chất và ý thức
được thể hiện thông qua mối quan hệ biện chứng giữa nhân tố ậ
v t chất và nhân tố tinh thần. Nhân t v
ố ật chất là nh u ki ững điề
ện hoàn cảnh vật chất, ho ng v ạt độ ật chất c a ủ xã h i ộ và các qui luật khách quan v n c ố ó c a ủ nó. Nhân t t ố inh th n
ầ là toàn hoạt động tinh thần c a ủ con
người như: tình cảm, ý chí và tư tưởng của con người…là quá trình phản ánh hiện thực khách quan vào trong b ộ i não ngườ . Trong m i ố quan hệ biện ch ng nhân t ứng đó nhữ v ố ật chất giữa vai trò quy c
ết định thì ngượ lại nh ng nhân t ữ t
ố inh thần có tính tích c ng và sáng ực, năng độ tạo. Chương 5
PHÉP BIỆN CHỨNG DUY VẬT VỀ MỐI LIÊN HỆ PHỔ BIẾN VÀ SỰ PHÁT TRIỂN Câu h i
ỏ 31. Phân tích nội dung, ý nghĩa nguyên lý m i
ố liên hệ ph
ổ biến và nguyên lý về sự
phát triển?
1. Nguyên lý về mối liên hệ ph bi ổ ến
Đối lập phép biện chứng, quan điểm siêu hình coi sự tồn tại của các sự ậ v t và hiện
tượng trong thế giới là nh ng ữ cái tách rời nhau, gi a
ữ chúng không có sự liên hệ tác ng độ qua
lại, không có sự chuyển hóa lẫn nhau và nếu có chỉ là s
ự liên hệ mang tính chất ngẫu nhiên,
gián tiếp v.v... Ngược lại, phép biện chứng duy vật với nguyên lý về m i ố liên hệ ph ổ biến cho
rằng, trong sự tồn tại của các sự vật và hiện ng tượ
của thế giới không phải là sự tồn tại tách
rời và cô lập lẫn nhau, mà chúng là một thể thống nhất. Trong thể thống nhất đó có nh ng ữ mối liên hệ, tác ng độ
qua lại lẫn nhau, ràng bu c
ộ và phụ thuộc, qui định lẫn nhau, chuyển hoá cho nhau v.v... 6 Xét về mặt hình th c ứ m i
ố liên hệ phổ biến c a ủ các s
ự vật và hiện tượng thể hiện mang
tính đa dạng và phong phú. Nhưng dù thể h ện i
dưới hình thức nào thì mối liên hệ đều mang
tính phổ biến, tính khách quan và tính qui luật. Những hình th c
ứ riêng biệt, cụ thể của mối
liên hệ là đối tượng nghiên cứu của từng ngành khoa h c
ọ cụ thể, còn phép biện ch ng ứ duy vật thì nghiên c u ứ nh ng ữ m i ố liên hệ chung, ph ổ biến nhất c a
ủ thế giới. Vì vậy, Ăngghen t viế :
“Phép biện chứng là khoa học về mối liên hệ phổ biến”1. Nghiên c u ứ nguyên lý về m i ố liên hệ ph ổ biến có ý nghĩa i đố với hoạt ng độ nhận thức và hoạt ng độ th c
ự tiễn của con người. Cho nên khi nghiên cứu m i ố liên hệ ph ổ biến phải có
quan điểm toàn điện, quan điểm lịch sử cụ thể.
Quan điểm toàn diện đòi hỏi chúng ta khi phân tích về sự vật ải ph đặt nó trong mối quan hệ với s
ự vật khác. Đồng thời phải nghiên cứu tất cả những mặt, nh ng ữ yếu t , ố nh ng ữ mối liên hệ v n
ố có của nó. Qua đó để xác định được mối liên hệ bên trong, bản chất, v.v...để
từ đó có thể nắm được bản chất, qui luật c a
ủ sự vật và hiện tượng.
Quan điểm lịch sử cụ thể đòi hỏi khi nghiên cứu sự vật phải thấy sự tồn tại ận v động và phát triển c a
ủ bản thân các sự vật và hiện ng tượ
là một quá trình có tính giai đoạn, tính lịch s
ử cụ thể. Cho nên khi phân tích tính toàn diện về các m i ố liên hệ c a
ủ sự vật phải đặt nó trong m i ố quan hệ c ụ thể, với nh u ki ững điề ện lịch s c ử
ụ thể của các mối quan hệ đó.
2. Nguyên lý về sự phát triển
Đối lập với phép biện chứng, quan điểm siêu hình nói chung phủ ậ nh n sự phát triển. Bởi vì, h ọ tuyệt i
đố hóa sự ổn định tương i đố c a ủ s
ự vật và hiện tượng, ch ứ không thấy được
vận động, sự thay đổi chuyển hóa cũng như sự phát triển của sự vật và hiện tượng. Nếu có thừa ậ
nh n sự phát triển thì theo ọ h chẳng qua chỉ là s
ự tăng lên hoặc giảm đi đơn thuần về
mặt số lượng, chứ không phải về mặt chất ng lượ
hoặc không có sự ra đời của cái mới v.v...
Ngược lại, phép biện chứng duy ậ
v t với nguyên lý về sự phát triển cho rằng phát triển là
khuynh hướng chung trong sự ận v
động của các sự vật và hiện tượng; nhưng cần phân biệt
giữa khái niệm vận động và khái niệm phát triển. Khái niệm vận ng độ
hiểu theo nghĩa chung nhất là s
ự biến đổi nói chung và là phương thức tồn tại của ậ
v t chất. Cho nên, có quá trình ấ
xu t hiện cái mới, cái tiến bộ, nhưng đ ng ồ
thời có những biến đổi dẫn đến sự tan rã và tiêu vong c a ủ các s
ự vật v.v... Còn ngược lại,
khái niệm phát triển thì không khái quát m i ọ s v
ự ận động nói chung, nó chỉ khái quát nh ng ữ
vận động đi lên, sự xuất hiện cái mới theo một chiều hướng chung là từ đơn giản đến phức tạp, t
ừ cái chưa hoàn thiện đến hoàn thiện.
Như vậy, sự phát triển bao hàm sự ận v
động, sự xuất hiện cái mới theo chiều hướng đi
lên. Nhưng không phải bất kỳ sự ận v
động nào cũng bao hàm sự phát triển. Nhưng không nên
hiểu phát triển không phải bao giờ cũng diễn ra một cách đơn n, giả thẳng tắp. Xét từng
trường hợp cá biệt thì có ữ
nh ng vận động đi lên tuần tự và đồng thời có ữ nh ng vận động đi
xuống, hoặc thụt lùi, v.v... Nhưng về quá trình và trong phạm vi rộng lớn thì vận động đi lên
là khuynh hướng tất yếu. Chính vì vậy, phát triển là khuynh hướng chung của sự ận v động
của các sự vật và hiện tượng. Nghiên c u ứ nguyên lý về s
ự phát triển, giúp cho chúng ta nhận thức được rằng, mu n ố
nắm được bản chất của sự vật và hiện tượng, nắm được khuynh hướng ận v động của chúng,
phải có quan điểm phát triển.
Quan điểm phát triển với yêu cầu khi phân tích một sự vật, hiện tượng phải đặt nó trong s ự vận ng, độ
phải phát hiện được xu hướng biến i
đổ , chuyển hóa của chúng. Quan điểm phát triển còn đòi h i
ỏ chúng ta phải có quan điểm đúng về cái mới, cái mới phù hợp với qui
luật, cái mới là tiêu chuẩn của sự phát triển. Chương 6
CÁC CẶP PHẠM TRÙ CƠ BẢN CỦA PHÉP BIỆN CHỨNG DUY VẬT
Câu hỏi 32. Định nghĩa ph m
ạ trù và phân biệt sự khác nhau giữa ph m
ạ trù triết h c ọ và 7
phạm trù của khoa học cụ thể?
Phạm trù là những khái niệm rộng ấ nh t ả ph n ánh ữ nh ng mặt, n ữ h ng thuộc tính, ữ nh ng
mối liên hệ chung, cơ bản nhất c a
ủ các sự vật và hiện tượng c a ủ hiện th c ự khách quan.
Mỗi một khoa học cụ thể đều có các phạm trù riêng của mình, nó phản ánh đối tượng
nghiên cứu của các khoa học đó và cũng là kết quả chung c a ủ hoạt ng độ thực tiễn xã h i ộ . Ví dụ : phạm trù năng ng, lượ khối ng lượ
của vật lý; phạm trù di truyền, biến dị của sinh học v.v...
Khác với các phạm trù c a
ủ khoa học cụ thể, phạm trù của triết h c ọ là những khái niệm
chung phản ánh những mặt, nh ng ữ thu c ộ tính, những m i
ố liên hệ cơ bản và ph ổ biến nhất của
hiện thực. Ví dụ như: Phạm trù vật chất, ý thức, vận động, mâu thuẫn v.v...
Nguồn gốc, tính chất và đặc m
điể của phạm trù. Nguồn ố
g c của các phạm trù đều thông qua hoạt ng độ th c ự tiễn xã h i ộ . Nói m t ộ cách khác n i ộ dung c a
ủ các phạm trù là bản
thân hiện thực khách quan đã được phản ánh trong hoạt ng độ nhận th c ứ của con người th ng ộ
qua hoạt động thực tiễn xã h i ộ .
Quá trình hình thành và hoàn thiện các phạm trù khoa học đều là sự khái quát trừu
tượng hóa bản thân hiện thực. Đối ớ v i phạm trù triết h c
ọ có tính chất khái quát, trừu tượng
hóa mang tính chất cái chung và cái ph
ổ biến nhất. Phạm trù trở thành công c ụ cho hoạt động
nhận thức của con người và cải tạo hiện thực khách quan. M i
ố quan hệ giữa các phạm trù của
triết học và phạm trù của các ngành khoa học cụ thể là mối quan hệ giữa cái chung và cái riêng.
Các cặp phạm trù cơ bản của phép biện chứng duy vật: (1). Cái chung và cái riêng; (2). B n ả ch t
ấ và hiện tượng; (3). Nguyên nhân và kết qu ; ả (4). T t ấ nhiên và ng u ẫ nhiên; (5).
Nội dung và hình thức; (6). Kh
ả năng và hiện thực; Câu h i
ỏ 33. Phân tích nội dung, ý nghĩa cặp ph m
ạ trù cái chung và cái riêng?
1. Khái niệm cái riêng và cái chung Cái riêng chỉ m t
ộ sự vật, hiện tượng hay m t
ộ quá trình riêng lẻ c a ủ hiện thực khách
quan. ví dụ: như một nguyên t ,
ố một thái dương hệ, một con người, m t ộ chế độ xã h i ộ , một
quá trình vận động, phát triển kinh tế ng c hay tư tưở ủa m t ộ xã h i ộ nhất định, v.v...
Cái riêng còn được hiểu là cái đơn nhất, đó là chỉ nh ng ữ mặt, những thu c ộ tính...chỉ riêng có ở trong m t
ộ sự vật, hiện tượng hay m t
ộ quá trình riêng lẻ...và không được lặp lại ở
bất cứ một sự vật, hiện ng tượ
hay quá trình riêng lẻ nào khác. Ví dụ: Sự ra đời của giai cấp công nhân Việt Nam, m t
ộ mặt có những đặc điểm chung của giai cấp công nhân thế giới,
nhưng mặt khác giai cấp công nhân Việt Nam lại ra đời trước giai cấp tư sản Việt Nam, v.v...
Cái đơn nhất không chỉ là tiêu chuẩn để phân biệt sự khác nhau gi a ữ các cái riêng, mà
còn là tiêu chuẩn để phân biệt nó với cái chung, cái ph
ổ biến. Ví dụ: Cái đơn nhất được thể
hiện trong sự ra đời của giai cấp công nhân Việt Nam còn là một giai cấp cụ thể và nó khác
với phạm trù giai cấp và giai cấp công nhân thế giới với tính cách là cái chung, cái phổ biến. Cái chung chỉ nh ng ữ mặt, những thu c ộ tính, những m i
ố quan hệ giống nhau được lặp
lại ở trong nhiều sự vật, hiện ng tượ
hay quá trình riêng lẻ. Ví dụ: Bất cứ một dạng ậ v t chất cụ
thể nào cũng có những thuộc tính chung như - tính khách quan, ận v động, không gian, thời gian, phản ánh, v.v...
2. Biện chứng giữa cái chung và cái riêng
Triết học duy vật biện chứng kh nh r ẳng đị
ằng, trong sự tồn tại và phát triển của các sự
vật, hiện tượng của hiện thực khách quan, đều bao hàm sự thống nhất giữa cái chung và cái
riêng. Cái chung và cái riêng đều tồn tại khách quan, giữa chúng có mối quan hệ biện chứng với nhau.
+ Cái chung và cái riêng t n ồ
tại khách quan. Cái chung chỉ t n ồ tại trong cái riêng,
thông qua cái riêng. Cái riêng chỉ t n ồ tại trong m i
ố quan hệ với cái chung (lấy ví d ụ minh họa). 8
+ Cái chung là bộ phận của cái riêng, nhưng sâu sắc hơn cái riêng; cái riêng phong
phú hơn cái chung (lấy ví dụ minh họa).
+ Cái chung và cái riêng có thể chuyển hóa lẫn nhau. Trong những u điề kiện nhất
định, cái riêng có thể chuy c
ển hóa thành cái chung và ngượ lại (lấy ví dụ minh họa).
3. Ý nghĩa phương pháp luận Muố ậ n nh n th c
ức đượ cái chung, phải nghiên cứu cái riêng và ngược lại muố ậ n nh n
thức được cái riêng, một mặt phải nghiên cứu cái đơn nhất, nhưng đồng thời cũng phải
nghiên cứu cái chung, để thấy được vai trò quyết định c a
ủ cái chung với cái riêng. Muốn ậ v n ụ
d ng cái chung cho từng trường hợp của cái riêng, nếu không chú ý đến những tính cá biệt và u
điề kiện lịch sử của cái riêng thì cũng chỉ là nhận thức giáo u, điề áp
dụng rập khuôn máy móc. Nhưng ngược lại, trong hoạt ng độ
thực tiễn nếu không hiểu biết
những nguyên lý chung, phổ biến thì hoạt ng độ
của con người cũng mang tính mù uá q ng,
kinh nghiệm và cảm tính.
Phê phán những quan điểm ph ủ nhận sự t n ồ tại khách quan c a
ủ cái chung và cái riêng,
tuyệt đối hóa cái chung hoặc cái riêng, không thấy được mối quan hệ biện chứng giữa cái
chung cái riêng, đó là phái duy thực và duy danh trong lịch sử triết học. Câu h i
ỏ 34. Phân tích nội dung, ý nghĩa cặp ph m
ạ trù nguyên nhân và kết qu ? ả
1. Khái niệm nguyên nhân và kết qu ả Nguyên nhân chỉ s
ự tác động lẫn nhau giữa các mặt (hoặc thu c ộ tính) trong m t ộ sự
vật, hiện tượng, hay giữa các sự vật, hiện tượng với nhau dẫn đến sự biến i đổ nhất định. Ví
dụ: Lao động và vai trò của lao động là một trong những nguyên nhân ẫn d đến sự hình thành ngôn ngữ và ý th c
ứ của con người. Cần phân biệt nguyên nhân với nguyên cớ .
Kết quả chỉ những biến i đổ xuất hiện do s
ự tác động lẫn nhau của những mặt trong một s ự vật hay giữa các s
ự vật với nhau. Hoặc nói m t
ộ cách khác, kết quả là những biến đổi do sự tác đ ng ộ c a ủ các yếu t ố thu c ộ nguyên nhân. Ví d :
ụ Cách mạng vô sản là kết quả của
cuộc đấu tranh giai cấp giữa giai cấp vô sản và tư sản.
2. Đặc điểm và mối quan hệ biện chứng giữa nguyên nhân và kết qu ả
Triết học duy vật biện chứng, cho rằng trong sự tồn tại vận ng
độ và phát triển của các sự vật, hiện ng tượ c a
ủ hiện thực khách quan, đều có m i ố quan hệ nhân quả. M i ố quan hệ
nhân quả, mang tính khách quan, tất yếu và tính ph bi ổ ến.
+ Nguyên nhân là cái sinh ra kết quả, nên nguyên nhân luôn có trước kết quả. Tuy
nhiên, không phải sự tiếp n i
ố nào theo thời gian cũng là m i
ố liên hệ nhân quả. Cần phân biệt
tính nhân quả với sự tiếp n i
ố về thời gian là ở ch
ỗ giữa nguyên nhân và kết quả còn có quan
hệ sản sinh, quan hệ trong đó nguyên nhân sinh ra kết quả. + Tùy theo những u điề
kiện và hoàn cảnh khách quan nhất định, mà m t ộ nguyên
nhân có thể sinh ra nhiều kết quả hoặc ngược lại. + Phân biệt sự thay i đổ vị trí gi a
ữ nguyên nhân và kết quả mang tính tương i đố .
+ Nguyên nhân sinh ra kết quả, nhưng sau khi xuất hiện, kết quả không giữ vai trò
độc lập đối với nguyên nhân, trái lại, nó tác động trở lại nguyên nhân theo những hướng khác nhau. + Các hình th c ứ c a ủ m i
ố quan hệ nhân quả, mang tính đa dạng và phong phú. Về cơ
bản nó được thể hiện: Nguyên nhân chủ yếu - thứ yếu, bên trong - bên ngoài, khách quan - chủ quan v.v...
3. Ý nghĩa phương pháp luận
Cần phải phân biệt các loại nguyên nhân và nh u ki ững điề ện khách quan lịch s c ử ụ thể của nó, cũng như phân biệt nguyên nhân với nguyên cớ.
Muốn xóa bỏ một sự ậ
v t, hiện tượng và một kết quả nào đó, thì cần loại bỏ các
nguyên nhân sinh ra nó(thông qua qui luật khách quan v n c ố
ó của nó). Ngược lại, mu n l ố àm
xuất hiện một sự vật, hiện tượng và một kết quả i
nào đó, thì phả phát hiện nguyên nhân, tạo 9
điều kiện cần thiết cho nguyên nhân sinh ra nó phát huy được tác dụng. Phê phán những quan
điểm duy tâm, siêu hình về mối quan hệ nhân quả. Câu h i
ỏ 35. Phân tích nội dung và ý nghĩa cặp ph m ạ trù t t
ấ nhiên và ng u ẫ nhiên?
1. Khái niệm t t
ấ nhiên và ng u nhi ẫ ên
Tất nhiên chỉ cái do nguyên nhân bên trong c a
ủ sự vật, hiện tượng quyết định và trong những điều kiện ất nh định thì nó phải ảy x
ra như thế, chứ không thể khác (lấy ví dụ minh hoạ).
Ngẫu nhiên chỉ cái không do bản chất, mối liên ệ
h bên trong quyết định mà nó ẫ ng u
hợp của những hoàn cảnh bên ngoài quyết định (lấy ví dụ minh hoạ).
2. Biện chứng giữa t t
ấ nhiên và ng u nhi ẫ ên
Triết học duy vật biện chứng cho rằng nếu cái tất nhiên có tác dụng chi phối sự phát
triển của sự vật, thì cái ngẫu nhiên cũng ảnh hưởng đến sự phát triển đó, có thể làm cho tiến
trình phát triển đó diễn ra nhanh hoặc chậm.
Tất nhiên và ngẫu nhiên đều tồn tại khách quan và có mối quan hệ thống nhất hữu cơ
với nhau. Bởi vì, cái tất nhiên bao giờ cũng có ý nghĩa định hướng chung cho s ự vận ng độ và phát triển c a
ủ sự vật, thông qua vô vàn những cái ngẫu nhiên. c
Ngượ lại, cái ngẫu nhiên là
các hình thức biểu hiện c a
ủ cái tất nhiên, xét theo những m i ố quan hệ nhất định.
3. Ý nghĩa phương pháp luận
Trong hoạt động thực tiễn, phải căn cứ vào cái tất nhiên, chứ không thể dựa vào cái
ngẫu nhiên và dừng lại ở cái ngẫu nhiên. Bởi vì cái tất nhiên là cái tất yếu phải xảy ra thì
ngược lại, cái ngẫu nhiên là cái có thể ả x y ra hoặc không.
Muốn nhận thức được cái tất nhiên, ả
ph i nghiên cứu vô số cái ẫ ng u nhiên. Bởi vì, cái
tất nhiên thể hiện ra bên ngoài qua cái ngẫu nhiên, định hướng cho sự phát triển của mình đi
qua vô số cái ngẫu nhiên. Câu h i
ỏ 36. Phân tích nội dung và ý nghĩa cặp ph m ạ trù n i
ộ dung và hình thức?
1. Khái niệm n i
ộ dung và hình thức
Nội dung chỉ sự t ng h ổ ợp tất cả nh ng m ữ ặt, những yếu t , nh ố
ững quá trình tạo nên s ự
vật. Ví dụ: Nội dung của một tác phẩm nghệ thuật, là toàn bộ các yếu tố, như tư ng tưở của tác
phẩm, bố cục, hình tượng nghệ thuật, v.v...đã phản ánh, và giải quyết những vấn đề nào đó
của cuộc sống hiện thực. Hoặc, nội dung của một cơ thể sống là toàn bộ các yếu tố vật chất,
như tế bào, khí quan, quá trình sống v.v...
Hình thức chỉ phương thức tồn tại và phát triển của sự vật, là hệ thống các mối liên hệ
tương đối bền vững của nó. Ví dụ: Hình thức của một tác phẩm nghệ thuật văn chương, được
thể hiện thông qua phương thức diễn đạt nội dung c a
ủ tác phẩm... là cách sắp xếp trình tự các
chương, mục, cách diễn đạt, hình dáng, mầu sắc trang trí của tác phẩm. 2. M i
ố quan hệ biện chứng giữa n i
ộ dung và hình thức
Triết học duy vật biện chứng cho rằng sự tồn tại, vận động và phát triển ở các sự vật đều bao hàm sự thống ấ
nh t, sự tác động qua lại lẫn nhau giữ ộ n i dung và hình th c ứ . Trong
mối quan hệ biện chứng gi a ữ n i
ộ dung và hình thức, thì n i
ộ dung quyết định hình th c ứ , hình
thức có tính độc lâïp tương đối, v.v... + Sự th ng ố nhất giữa n i
ộ dung và hình thức được thể hiện là, không có hình thức nào lại không chứa ng đự n i ộ dung và không có m t ộ n i
ộ dung nào lại không t n ồ tại trong một hình th c
ứ nhất định. Tuy nhiên, không phải lúc nào n i
ộ dung và hình thức cũng phù hợp với
nhau. Bởi vì, không phải m t
ộ nội dung bao gìơ cũng chỉ được thể hiện ở m t ộ hình th c ứ nhất định, nội dung trong u
điề kiện phát triển khác nhau, lại được thể hiện ở dưới nhiều hình thức
khác nhau. Cũng như cùng một hình thức, có thể biểu hiện những nội dung khác nhau.... + So với hình th c ứ , n i ộ dung luôn gi
ữ vai trò quyết định quá trình phát triển c a ủ s ự
vật, nó là yếu tố động và luôn thay đổi. Còn hình thức, là yếu tố tương đối ổn định của sự vật. 10 Vì vậy, s ự biến i
đổ và phát triển của sự vật bao giờ cũng bắt đầu t ừ n i ộ dung, còn s ự biến đổi
của hình thức thì chậm hơn. Nhưng luôn có khuynh hướng phù hợp với nội dung. + Hình th c ứ do n i
ộ dung quyết định, nhưng hình thức có tính c độ lập tương i đố và
tác động trở lại nội dung. Sự tác động trở lại của hình thức với nội dung có thể thúc đẩy sự
phát triển hoặc kìm hãm sự phát triển c a ủ n i ộ dung.
3. Ý nghĩa phương pháp luận
Trong hoạt động thực tiễn cần ch ng nh ố
ững khuynh hướng tách rời n i ộ dung với hình thức, ặ ho c tuyệt i đố hóa n i
ộ dung hay hình thức. Phải thấy được sự th ng ố nhất biện ch ng ứ
giữa nội dung và hình thức ở trong sự vật. Muốn hình thức thay đổi, trước hết ải ph chú ý đến
sự thay đổi của nội dung. Mặt khác, phải biết sử d ng ụ hình th c ứ phù hợp với n i ộ dung, tác
động tích cực đến nội dung, phục ụ
v cho sự phát triển của nội dung theo yêu cầu của thực tiễn. Câu h i
ỏ 37. Phân tích nội dung và ý nghĩa cặp ph m ạ trù b n ả ch t ấ và hi n ện tượ g?
1. Khái niệm b n c ả h t ấ và hi ng ện tượ
Bản chất là sự tổng hợp tất cả ữ
nh ng mặt, những mối liên hệ tất nhiên, tương đối ổn định ở bên trong sự v nh s ật, qui đị
ự vận động và phát triển của sự ậ
v t. Bản chất gắn liền với
cái chung. Bởi vì cái tạo nên bản chất c a ủ m t ộ lớp các s ự vật, thì ng đồ thời là cái chung của các s
ự vật đó. Bản chất cùng m t
ộ loại với qui luật. Bởi vì, nói đến bản chất của sự vật là nói đến qui luật vận ng độ
phát triển của nó. Nhưng phạm trù ả
b n chất rộng hơn, phong phú hơn
phạm trù qui luật. Bởi mỗi một qui luật ng thườ
chỉ biểu hiện một mặt, m t ộ khiá cạnh của bản chất.
Hiện tượng là sự biểu hiện bên ngoài c a
ủ bản chất. Ví dụ: Các hiện ng tượ xã hội, như
hiện tượng kinh tế, chính trị, tư tưởng, hoặc quan hệ và ạt ho
động kinh tế của con người hay
xã hội v.v... đều là sự thể hiện bên ngoài của bản ch i
ất con ngườ hoặc bản chất c a ủ xã h i ộ . 2. M i
ố quan hệ biện chứng giữa b n c ả h t ấ và hi ng ện tượ
Triết học duy vật biện chứng kh nh b ẳng đị
ản chất và hiện tượng thống nhất biện
chứng với nhau ở trong sự ậ
v t. Bản chất bao giờ cũng được bộc lộ thông qua hiện tượng, và
hiện tượng bao giờ cũng là biểu hiện của bản chất. Không có bản chất thuần túy ở bên ngoài
hiện tượng. Cũng như không có hiện tượng nào lại không phải là sự biểu hiện của một bản chất nhất định.
Sự thống nhất biện chứng giữa bản chất và hiện ng tượ ở trong s
ự vật, là sự thống nhất của hai mặt i
đố lập, mâu thuẫn giữa bản chất và hiện ng. tượ Sự đối lập gi a ữ cái bên trong và cái bên ngoài. Sự i đố lập gi a
ữ cái ổn định với cái ng thườ xuyên thay i đổ . Hiện ng tượ phong
phú hơn bản chất, vì tùy theo sự biến đổi của điều kiện và hoàn cảnh mà hiện tượng có những
biểu hiện khác nhau. Còn bản chất sâu sắc hơn hiện tượng, vì bản chất phản ánh cái bên trong, cái ổn định c a ủ sự vật.
3. Ý nghĩa phương pháp luận Muố ậ n nh n th c
ức đượ bản chất của sự ậ
v t, phải đi từ hiện tượng đế ả n b n chất. Nhưng không d ng ừ
ở một vài hiện tượng, mà phải nghiêân cứu tất cả các hiện ng tượ v n ố có c a ủ s ự
vật. Đồng thời phải phân biệt được khác nhau giữa các hiện tượng, vì có các hiện tượng
thường “xuyên tạc” hoặc “che dấu” cái bản chất. Cho nên, trong nhận thức khoa ọc, h cũng
như trong hoạt động thực tiễn, chỉ có thể phát hiện cái bản chất, trên cơ sở nghiên cứu tổng
hợp các hiện tượng của sự vật. Câu h i
ỏ 37. Phân tích nội dung, ý nghĩa cặp ph m ạ trù kh
ả năng và hiện thực?
1. Khái niệm kh
ả năng và hiện thực
Khả năng chỉ cái hiện chưa có, chưa tới, nhưng sẽ tới, sẽ u ki có khi có các điề ện
thích hợp. Hiện thực chỉ cái hiện đã có, hiện đang tồn tại thật s .
ự Khả năng là cái hiện chưa
có. Nhưng khả năng đó đang tồ n tại. 11
Phân biệt khả năng với hiện thực là ở chỗ khả năng là cái hiện chưa có, chưa tới, còn
hiện thực là cái hiện đã có, đã được thực hiện. Cần phân biệt khả năng với tiền đề. Tiền đề là những điều kiện tiên ết quy
sơ bộ của một cái gì đó, đều là những cái hiện đang tồn tại thật sự,
tức đều là hiện thực à
v trên cơ sở các tiền đề hay điều kiện ấy xuất hiện cái mới. Chính cái
mới này trong trạng thái tiềm thế mới là khả năng.
Cần phân biệt khả năng với ngẫu nhiên. Sự khác nhau ở chỗ, m t ộ bên khả năng là cái
hiện chưa có, nhưng sẽ có, sẽ tới, sẽ xảy ra khi có kiều kiện tương ứng. Còn một bên ngẫu nhiên là cái có thể x không, có th ảy ra, cũng có thể ể x nà ảy ra như thế y, hoặc như thế khác.
2. Biện chứng giữa kh
ả năng và hiện thực Khả n t
năng và hiệ hực có quan hệ thố ấ
ng nh t biện chứng, giữa chúng có sự chuyển
hóa lẫn nhau. Bởi vì, hiện thực được chuẩn bị bởi khả năng, còn khả năng biến thành hiện
thực. Hiện thực này do sự vận độ ộ
ng n i tại của nó lại nảy sinh ra nhữ ả ng kh năng mới, cứ
như vậy tạo ra một quá trình vô tận của sự chuyển hóa lẫn nhau giữa khả năng và hiện thực. Cùng trong nh u ki ững điề
ện nhất định, ở cùng m t ộ s v ự ật có thể t n t ồ ại m t ộ s kh ố ả
năng, chứ không phải chỉ có một khả năng. Bởi vì, ngoài những khả năng vốn có sẵn, khi có
thêm những điều kiện mới b
ổ sung thì sự vật xuất hiện nh ng ữ
khả năng mới. Thực chất, là
một hiện thực mới phức tạp hơn đã xuất hiện do sự sự tác ng độ qua lại gi a ữ s ự vật cũ với u điề
kiện mới vừa được bổ sung. Như vậy, ngay cả một khả năng cũng có sự thay đổi, vì nó phụ
thuộc vào sự biến đổi của sự vật trong những điều kiện cụ thể.
3. Ý nghĩa phương pháp luận
Trong hoạt động thực tiễn ph hi
ải trên cơ sở ện thực, chứ không phải khả năng. Tuy
nhiên, không phải hoàn toàn bỏ qua, hoặc coi thường khả năng, mà phải tính đến các khả
năng để có thể đưa ra chủ trương, chính sách và kế ọach h
cho đúng có tính khả thi. Trong
nhận thức, nhất là nhận thức khoa h c
ọ phải tìm ra, xác định cho được các khả năng phát triển
của sự vật ở trong chính bản thân nó, và căn cứ vào tương quan lực ng lượ giữa các mặt bên trong với những u
điề kiện bên ngoài. Không nên tuyệt i
đố hóa vai trò của nhân tố chủ quan,
hoặc xem thường vai trò ấy trong việc biến đổi khả năng thành hiệ n thực, v.v... Chương 7
CÁC QUI LUẬT CƠ BẢN CỦA PHÉP BIỆN CHỨNG DUY VẬT
Câu hỏi 38. Định nghĩa qui luật và vai trò các qui lu n
ật cơ bả của phép biện chứng duy v t ậ ?
Qui luật là m i
ố liên hệ b n ả ch t ấ , t t ấ nhiên, ph
ổ biến và lặp l i
ạ giữa các sự v t ậ và hiện
tượng hoặc giữa các mặt của mỗi sự vật và hiện tượng.
Qui luật mang tính khách quan, không có qui luật mang tính ch ủ quan. N i ộ dung và vai trò c a
ủ các qui luật khách quan đều ph ụ thu c ộ vào những u
điề kiện khách quan đã sinh ra
nó. Vì vậy, tùy theo nh ng ữ m i ố liên hệ và u
điề kiện khách quan cụ thể mà ở m i ỗ qui luật đều có s
ự qui định về không gian, thời gian và có vai trò c ụ thể khác nhau.
Các qui luật hết sức đa dạng và phong phú nhưng về cơ bản có phân loại hệ th ng ố các
qui luật của hiện thực khách quan là các qui luật ph
ổ biến, qui luật chung và qui luật riêng. Qui luật ph
ổ biến là những qui luật tác ng độ trong mọi lĩnh c vự c a ủ t
ự nhiên - xã hội và tư
duy. Qui luật chung có phạm vi tác ng độ
rộng hơn so với luật riêng và hẹp hơn so với qui luật
phổ biến. Chẳng hạn, qui luật bảo toàn chuyển hoá năng lượng, v.v... Qui luật riêng biểu hiện
những mối liên hệ đặc trưng cho một phạm vi nhất định. Chẳng hạn, như qui luật cơ học, qui
luật đồng hoá dị hoá, v.v...
Mối quan hệ giữa qui luật khách quan và hoạt ng độ có ý th c
ứ của con người. Qui luật
mang tính khách quan không ph ụ thu c
ộ vào ý thức của con người. Nhưng về nguyên tắc là
con người không thể sáng tạo thuần túy ra qui luật mà con người có khả năng nhận thức và
vận dụng được những qui luật khách quan.
Với tư cách là một khoa học, phép biện chứng duy vật nghiên cứu những qui luật phổ
biến tác động trong tất cả các lĩnh vực tự nhiên - xã ội h
và tư duy. Hệ thống các qui luật cơ 12
bản của phép biện chứng duy vật: Qui luật từ những thay i
đổ về lượng dẫn đến thay đ i ổ về
chất và ngược lại nghiên cứu phương thức của sự ận v
động và phát triển; Qui luật thống nhất
và đấu tranh của các mặt đối lập nghiên cứu nguồn ốc, g
động lực bên trong của mọi sự vận
động và phát triển; qui luật ủ ph định của p ủ
h định nghiên cứu khuynh hướng của quá trình
phát triển thông qua các chu k v
ỳ ận động của các s v
ự ật và hiện tượng, v.v... Câu h i
ỏ 39. Phân tích nội dung, ý nghĩa qui luật những thay đổi về lượng ẫ
d n đến thay đổi
chất và ngược lại? Qui luật những thay i
đổ về lượng dẫn đến sự thay đ i
ổ về chất và ngược lại nghiên cứu
về cách thức của sự phát triển.
1. Khái niệm chất và lượng
Chất là tính qui định khách quan vốn có của sự vật, là sự thống nhất hữu cơ các thuộc
tính làm cho nó là nó mà không ph i
ả là cái khác. Đó là sự thống nhất ữu h cơ giữa các thuộc tính v n ố có của s
ự vật. Ví dụ: tính qui định về chất c a
ủ hoạt động tư duy con người được thể
hiện thông qua sự thống nhất hữu cơ của các thuộc tính như: năng lực phản ánh của bộ não,
tính hình thức và qui luật c a ủ nhận th c
ứ . Chất có tính ổn định tương đối để khẳng định s ự vật
là gì và đồng thời là tiêu chuẩn để phân biệt nó với cái khác. Sự vật vừa là một chất, vừa là
nhiều chất cụ thể khác nhau, tùy theo những mỗi liên hệ nhất định.
Lượng cũng là tính qui định khách quan vốn có của sự vật biếu thị số lượng, qui mô,
trình độ, xu hướng của sự vận động và phát triển của sự vật cũng như của các thuộc tính của nó.
2. Biện chứng giữa chất và lượng
a) Sự biến đổi về lượng dẫn đến sự biến đổi về chất Trong bất k
ỳ sự vật nào của hiện thực khách quan cũng bao g m
ồ sự thống nhất giữa
chất và lượng ở một độ ất nh
định. Độ là liên hệ qui định lẫn nhau giữa chất và lượng, nó là
giới hạn mà trong đó sự vật vẫn là nó, nó chưa
trở thành cái khác, nhưng ng đồ thời trong giới
hạn độ hai mặt chất và lượng tác động qua lại lẫn nhau làm cho sự vật ận v động và biến đổi. Sự vận ng độ và biến i đổ c a
ủ sự vật bao giờ cũng bắt đầu từ quá trình thay i đổ về lượng,
nhưng sự thay đổi về chất chỉ ảy
x ra khi đã kết thúc một quá trình thay đổi về lượng, sự thay
đổi đó đạt giới hạn của điểm nút, giới hạn mà ở đó sự thay i
đổ về lượng dẫn đến sự thay đổi
về chất, vượt qua giới hạn độ để dẫn đến nhảy vọt về chất.
Nhảy vọt về chất kết thúc một giai đoạn biến i
đổ về lượng nhưng nó không chấm dứt sự vận ng, độ nó chỉ chấm d t ứ m t ộ dạng tồn tại c a
ủ vận động. Đó là quá trình sự vật cũ, chất
cũ mất đi làm xuất hiện sự vật mới, chất mới v.v... Ví dụ như sự thay đổi lượng tri thức của
các môn học, năm học, giai đoạn trong điều kiện khách quan cho phép dẫn đến kết quả tốt
nghiệp ra trường của sinh viên.
Xét về hình thức nhảy v t
ọ diễn ra dưới hai hình th c ứ : là nh y ả v t ọ d n ầ d n ầ và nh y ả vọt
đột biến. Nhảy ọ v t dần ầ
d n diễn ra trong một thời gian dài, sự tích lũy biến đổi ề v lượng(sự biến đổi bộ ận ph để ẫn d
đến sự biến đổi toàn bộ) mới có sự biến đổi về chất. Nhảy ọt v đột
biến diễn ra trong một thời gian rất ngắn, sự tích lũy, biến đổi về lượng và đồng thời với nó là quá trình nhảy v t ọ về chất toàn b . ộ
Sự thay đổi lượng - chất - s
ự vật bao gìơ cũng được xem xét bởi những điều kiện
khách quan nhất định. Bởi vì, trong điều kiện khách quan này sự biến đổi về lượng ẫn d đến
sự biến đổi vế chất, thì ngược lại trong điều kiện khác cũng vẫn sự biến đổi về lượng như vậy
nhưng không có sự biến đổi về chất.
b) Chiều ngược l i ạ c a qui ủ luật
Qui luật lượng chất không chỉ nói lên m t ộ chiều là s bi
ự ến đổi về lượng d n s ẫn đế ự
biến đổi về chất, mà còn có chiều ngược lại. Đó là quá trình hình thành sự vật mới, chất mới và chất mới qui định ng lượ mới c a ủ nó. Khi s
ự vật mới ra đời bao hàm chất mới, nó lại tạo ra
một lượng mới phù hợp với nó và trong sự vật mới lại lặp lại quá trình thay đổi lượng - chất - 13 sự vật v.v... 3. Ý nghĩa
Cần phân biệt s khác nhau gi ự
ữa tính qui định về chất và lượng. Xem xét quá trình
thay đổi về chất phải nghiên cứu quá trình tích lũy về lượng, biến đổi về lượng trong những
điều kiện khách quan nh nh. ất đị
Phê phán những khuynh hướng tuyệt i đố việc thay i
đổ chất mà không chú ý đến quá
trình thay đổi lượng và ngược lại v.v... Câu h i
ỏ 40. Phân tích nội dung, ý nghĩa qui luật thống nh u
ất và đấ tranh của các mặt đối lập?
Qui luật thống nhất và đấu tranh của những mặt đối lập nghiên cứu nguồn gốc, động
lực bên trong c a s ủ
ự vận động và phát triển. 1. Mâu thu n l ẫ à gì?
Đối lập với phép biện chứng, quan điểm siêu hình đều phủ ậ nh n mâu thuẫn bên trong
của các sự vật và hiện tượng, mà chỉ thừa nhận sự khác biệt, i
đố lập, giữa các sự vật, hiện
tượng nhưng không phải là mâu thuẫn. Phép biện chứng duy vật ẳng kh định mâu thuẫn tồn
tại trong tất cả các sự vật, hiện tượng c a
ủ hiện thực khách quan.
Mâu thuẫn là sự liên hệ, tác động giữa những mặt đối l p t
ậ rong một thể th ng nh ố ất
nhất định. Trong các sự ậ v t, hiện ng tượ là một thể thống ấ nh t của các mặt i đố lập, ữ nh ng mặt đối lập này liên ệ
h tác động qua lại và ràng bu c
ộ lẫn tạo thành mâu thuẫn. Sự khác nhau, đối
lập và mâu thuẫn không phải là những khái niệm ng đồ
nhất. Sự khác nhau có thể dẫn đến s ự
đối lập, nhưng không phải sự khác nhau nào cũng dẫn đến sự đối lập (ngày - đêm, trên - dưới, trong - ngoài v.v...). Các s
ự vật, hiện tượng là nh ng ữ thể th ng ố
nhất có rất nhiều mặt i đố lập, nên nó có
nhiều loại mâu thuẫn khác nhau, nhưng m t
ộ mâu thuẫn được hình thành bởi hai mặt đối
lập.Ví dụ: Mâu thuẫn gi a
ữ giai cấp địa chủ - nông dân; giữa tư sản - vô sản; giữa ng đồ hóa -
dị hóa; biến dị - di truyền. 2. Th ng nh ố u t
ất và đấ ranh c a c ủ
ác mặt đối l p ậ
Thống nhất các mặt đối lập hi ng m
ểu theo nghĩa chung nhất đó là nhữ ặt đối lập tạo
thành những mâu thuẫn và ng đồ
thời cũng tạo thành bản thân các sự vật và hiện tượng. Trong một mâu thuẫn, hai mặt i
đố lập liên hệ với nhau trong m t
ộ thể thống nhất, cho nên gọi là thống nhất của ữ nh ng mặt i đố lập. Đó là s
ự ràng buộc và qui định lẫn nhau, mặt i đố lập này
lấy mặt đối lập kia làm điều kiện t n
ồ tại cho mình hoặc không có mặt i đố lập này thì không
có mặt đối lập kia. Khái niệm về sự “thống nhất” và sự “đồng nhất” c a ủ các mặt i đố lập theo
một nghĩa nào đó, đều là sự thừa nhận những khuynh hướng bài trừ, phủ định lẫn nhau trong
tất cả các sự vật và hiện ng. tượ
Tuy nhiên khái niệm về sự ng đồ
nhất còn bao hàm sự chuyển hoá các mặt đối lập.
Đấu tranh của các mặt i
đố lập là khuynh hướng phát triển đối lập nhau của các mặt
đối lập dẫn đến sự bài trừ, ủ
ph định và chuyển hóa giữa các mặt i
đố lập. Đấu tranh của các
mặt đối lập còn là quá trình giải quyết những mâu thuẫn trong các sự vật và hiện tượng khách
quan nói chung, nhưng không nên hiểu theo nghĩa đen của từ này như người ta thường hiểu
chỉ là đấu tranh giai cấp, bạo lực v.v...Ví dụ 1. Cuộc đấu tranh giữa giai cấp tư sản và vô sản
trong chủ nghĩa tư bản. Ví d
ụ 2. Cuộc “đấu tranh” giữa lực hút và lực đẩy, giữa ng đồ hóa và
dị hóa, giữa biến dị và di truyền. Ví dụ 3. Cuộc đấu tranh giữa cái thiện và cái ác trong đạo
đức của con người, v.v...
Mối quan hệ giữa thống nhất và u
đấ tranh của những mặt i đố l p
ậ về thực chất là thể
hiện sự thống nhất biện chứng của các mâu thuẫn của các sự vật và hiện tượng. Trong đó
thống nhất của các mặt i
đố lập mang tính tương đối, tạm thời. Vì nó luôn là cái cụ thể có tính
chất lịch sử giống như sự “đứng im” tương đối của sự vật và hiện tượng. Mặt khác trong thể
thống nhất đó luôn diễn ra quá trình đấu tranh của các mặt đối lập, chuyển hóa các mặt đối
lập. Ngược lại, đấu tranh của các mặt đối lập mang tính tuyệt đối bởi vì nó là nguồn gốc, 14
động lực bên trong của sự phát triển. Nhưng đấu tranh của các mặt i
đố lập là một quá trình lâu dài ph c
ứ tạp, thể hiện dưới nhiều hình th c
ứ khác nhau, với những giai đoạn khác nhau.
Khi mâu thuẫn phát triển đến mức độ gay gắt, đến u điề kiện chín mu i ồ thì xảy ra s ự chuyển hóa của các mặt i
đố lập và khi đó thì mâu thuẫn được giải quyết. Kết quả là thể th ng ố nhất
cũ, sự vật cũ mất đi, thể thống nhất mới, sự vật mới xuất hiện và bao hàm những mâu thuẫn mới.
3. Chuyển hóa các mặt đối l p ậ
Sự chuyển hóa của những m i ặt đố l c
ập đượ thể hiện trong quá trình giải quyết mâu
thuẫn của sự vật cũ làm xuất hiện sự vật mới, trong đó các mặt i
đố lập trước đây đã không còn đồng nhất ới v
chính nó mà đã có sự thay đổi hoặc bị xóa bỏ thông qua sự chuyển hóa của các mặt i đố lập. Ví d : ụ S ự chuyển hóa các mặt i
đố lập trong quá trình giải quyết mâu thuẫn
giữa giai cấp địa chủ - nông dân trong chế độ phong kiến và giai cấp tư sản - vô sản trong chế
độ tư bản chủ nghĩa, không có nghĩa là giai cấp địa chủ trở thành giai cấp nông dân và ngược
lại hoặc giai cấp tư sản thành giai cấp vô sản và ngược lại v.v... mà thực chất, trong s ự
chuyển hóa đó mỗi giai cấp có sự thay đổ i và sự thay đổ
i dẫn đến giải quyết mâu thuẫn làm
xuất hiện một xã hội mới cao hơn.
4. Ý nghĩa phương pháp luận
Khi phân tích mâu thuẫn c a ủ s v
ự ật và hiện tượng về nguyên tắc phải thừa nhận tính khách quan, tính ph
ổ biến và tính riêng biệt c a ủ mâu thuẫn (lấy ví d ụ minh h a ọ ).
Có phương pháp giải quyết các loại mâu thuẫn khác nhau: mâu thuẫn bên trong - bên
ngoài; mâu thuẫn cơ bản - không cơ bản; mâu thuẫn ch
ủ yếu - mâu thuẫn thứ yếu v. v... Phê
phán những quan niệm duy tâm siêu hình về mâu thuẫn (lấy ví d m ụ inh h a ọ ). Câu h i
ỏ 41. Phân tích nội dung, ý nghĩa qui luật phủ định của phủ định? Qui luật phủ định c a ủ phủ định nghiên c u
ứ về khuynh hướng tất yếu của sự phát triển.
1. Phủ định biện chứng a. Ph ủ định là gì? Phủ đị
nh hiểu theo nghĩa chung nhất là sự thay thế, chuyển hóa giữa các sự vật và
hiện tượng của thế giới khách quan nói chung. Xét về hình thức sự phủ định ở trong hiện thực
khách quan thể hiện dưới nhiều hình thức khác nhau, nhưng phép biện chứng duy vật không
có ý nói đến bất kỳ sự phủ định nào, mà chỉ chỉ nói đến sự phủ định làm tiền đề tạo điều kiện
cho sự phát triển, cho sự xu t ấ hiện c a ủ cái m i
ớ . Tuy nhiên, về cơ bản s
ự phủ định trong hiện
thực khách quan vẫn có thể chia theo hai hình thức chính:
Phủ định mang tính ch t
ấ tự phát, ng u ẫ
nhiên hoặc do những nguyên nhân bên ngoài
dẫn đến sự chuyển hóa - sự xuất hiện cái mới. Ví dụ như: nghiền nát một hạt thóc, xéo chết
một con sâu, tác hại của thiên nhiên i
đố với con nguời và sinh vật nói chung v.v... Đó là sự phủ định do sự tác ng độ
ngẫu nhiên chứ không do nguyên nhân bên trong, việc giải quyết
những mâu thuẫn bên trong các s
ự vật, hiện tượng và nó không bao hàm sự kế thừa, không có
yếu tố của sự phát triển. b. Ph
ủ định biện chứng Phủ đị
nh biện chứng là sự ủ ph đị
nh do việc giải quyết những mâu thuẫn bên trong các
sự vật và hiện tượng làm xuất hiện cái mới, trong đó yếu t
ố kế thừa làm tiền đề, điều kiện cho
sự tồn tại và phát triển cho cái mới. Ví dụ: Sự thay i
đổ , chuyển hóa giữa các hình thức phản
ánh của vật chất theo m t
ộ quá trình từ thấp đến cao, từ đơn giản đến ph c ứ tạp như: từ phản ánh vô cơ - ữu h
cơ - từ phản ánh tâm lý ở động vật đến sự xuất hiện ý thức con người. Ph ủ
định biện chứng có hai đặc điểm: + S
ự xuất hiện cái mới trong phủ định biện chứng đều là kết quả c a ủ quá trình giải
quyết những mâu thuẫn bên trong các sự vật và hiện tượng theo những qui luật khách quan
vốn có của nó. Vì vậy, nó có tính khách
quan. Ví dụ: Sự xuất hiện các học thuyết khoa học
ngày càng phát triển cao hơn, đều là kết quả c a
ủ quá trình phủ định trong sự hoàn thiện khả 15
năng nhận thức của con người. + S
ự xuất hiện cái mới trong phủ định biện ch ng ứ không phải là s ự phủ định sạch trơn, đoạn tuyệt ới v
cái cũ, mà là cái mới xuất hiện trên cơ sở cái cũ, bao hàm tính kế thừa
với cái cũ. Yếu tố kế thừa của cái mới i
đố với cái cũ, không phải là sự kế thừa tất cả nguyên
vẹn, mà chỉ kế thừa những mặt tích cực nhất của cái cũ và nó cũng đã thay i đổ cho phù hợp
với cái mới. Mặt khác, tính kế thừa bao giờ cũng làm tiền đề, tạo điều kiện cho sự tồn tại và phát triển c a
ủ cái mới. Bởi vì, xét về thực chất phát triển là sự biến đổi mà giai đoạn sau còn
bảo tồn tất cả những gì tích cực đã được tạo ra ở giai đoạn trước.
Đối lập với phép biện chứng những người theo quan điểm siêu hình coi ủ ph định chỉ là s ự n, ho thay đổi đơn giả ặc ph
ủ định hoàn toàn loại b ỏ ng gì cái cũ, không có tác dụ trong
quá trình hình thành cái mới (phủ định sạch trơn). Mặt khác khi cần thấy kế thừa thì nó lại kế thừa cả ữ
nh ng mặt tiêu cực của cái cũ. Điều đó, dẫn đến tính chất máy móc, đơn n, giả phiến
diện khi phân tích về sự phủ định. 2. Bản ch t ấ ph ủ định c a ph ủ ủ định Trong s v
ự ận động và phát triển mang tính chất vô tận c a
ủ thế giới, đều thông qua
phủ định biện chứng, cái mới phủ định cái cũ và cái mới này lại bị cái mới sau phủ định. Sự
vật cũng vận động thông qua những lần phủ định như ,
thế tạo ra một khuynh hướng phát triển
từ thấp đến cao theo đường xoáy ốc .
Đường xoáy ốc được thể hiện tính chất biện chứng của sự phát triển như: Tính kế
thừa, tính lặp l i
ạ , tính phát triển, m i ỗ vòng xoáy c
ố thể hiện tính vô t n ậ c a
ủ sự phát triển t ừ
thấp đến cao.
Trong các sự vật luôn bao g m
ồ hai mặt, mặt khẳng định và mặt phủ định. Hai mặt này
vừa thể hiện khẳng định sự tồn tại, nhưng đồng thời lại bao hàm khả năng sự biến đổi và
chuyển hóa. Từ khẳng định đến phủ định và phủ định cái phủ định, đó là quá trình xuất hiện
cái mới dường như quay lại cái cũ nhưng trên cơ sở cao hơn. Thực chất c a ủ quá trình này là
phủ định cái phủ định có tính chu kỳ nằm trong quá trình sự vận ng độ
và phát triển của các sự
vật và hiện tượng. Để ch m
ứng minh cho quan điể trên, lấy một số ví dụ minh họa.
Như vậy, phủ định c a ủ phủ định là s ự phủ định lần th ứ nhất tạo ra mặt i đố lập c a ủ cái
ban đầu, sự phủ định lần thứ hai (hoặc nhiều hơn) lại tái hiện lại ững nh
đặc điểm cơ bản của
cái ban đầu nhưng cao và hoàn thiện hơn cái ban đầu. Đó là quá trình phủ định c a ủ phủ định,
nó xuất hiện với tính cách là t ng ổ hợp tất cả các yếu t
ố tích cực đã được phát triển từ trước thông qua nh ng ữ chu k ỳ vận ng độ nhất định c a
ủ hiện thực khách quan nói chung. S ự phát
triển của sự vật, thông qua nhiều lần phủ định biện chứng, tạo thành khuynh hướng phát triển tất yếu của s v
ự ật và hiện tượng từ thấp đến cao một cách vô tận theo đuờng xoáy c ố . 3. Ý nghĩa Khi phân tích n i ộ dung qui luật ph ủ định c a ủ ph
ủ định trước hết phải phân biệt s ự khác nhau gi a
ữ phủ định biện chứng và phủ định t
ự phát ngẫu nhiên. Phải có quan điểm đúng
về cái mới, cái mới với tính cách là tiêu chuẩn của sự phát triển.
Quá trình phát triển là sự th ng ố
nhất giữa cái mới và cái cũ, sự chuyển hóa giữa cái
mới và cái cũ. Cho nên cần phân biệt giữa cái ọi g
là “mới” nhưng thực chất là sự biến dạng của cái cũ.
Phê phán quan điểm siêu hình về sự phủ định (lấy ví dụ minh họa) Chương 8
LÝ LUẬN NHẬN THỨC
Câu hỏi 42. Trình bày những quan điểm cơ b n
ả về nh n
ậ thức của triết học trước Mác và
quan niệm về nh n
ậ thức của chủ nghĩa duy vật biện chứng? Trong lịch s ử triết h c ọ có rất nhiều quan n điể
khác nhau về nhận thức, ngu n ồ g c ố và
bản chất của nhận thức. Lý luận nhận thức là một trong những nội dung cơ bản của triết học và là một trong nh ng ữ tr ng ọ
tâm của cuộc đấu tranh giữa chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy tâm. 16
Chủ nghĩa duy tâm xuất phát từ việc th a
ừ nhận ý thức, tinh thần là cái có c trướ , cái
quyết định - vật chất là cái có sau, cái phụ thuộc, nên họ cho rằng nhận thức của con người không phải là s
ự phản ánh hiện thực khách quan... mà là sự t ự nhận th c ứ về bản thân. Nhưng ngay cả sự t ự nhận th c
ứ về bản thân cũng là cái đã có sẵn ở trong óc con người hoặc do s ự
quyết định của lực lượng siêu nhiên. Về thực chất chủ nghĩa duy tâm đã phủ nhận nguồn gốc
vật chất của nhận thức, khả n t
năng nhậ hức của con người.
Chủ nghĩa duy vật tuy xuất phát t
ừ việc thừa nhận vật chất có trước quyết định ý thức, ý th c ứ là cái có sau cái ph
ụ thuộc. Nhưng do tính chất máy móc và siêu hình, nên đã hiểu
nhận thức chỉ là sự phản ánh đơn giản về hiện th c ự . Cho nên h
ọ không thấy được vai trò của
thực tiễn đối với nhận thức.
Triết học Mác - Lênin đã phê phán những quan điểm sai lầm của chủ nghĩa duy tâm,
khắc phục những thiếu sót hạn chế của chủ nghĩa duy vật trước đây và đã giải quyết một cách khoa h c ọ về bản chất c a ủ nhận th c ứ . Nhận thức là m t
ộ quá trình phản ánh hiện th c ự khách
quan vào trong bộ óc con người, nhưng ng khô phải là s
ự phản ánh giản đơn, thụ ng độ mà là
một quá trình phản ánh mang tính tích c ng và sáng t ực năng độ ạo.
(1) Vấn đề chủ thể và khách thể: Chủ thể nhận th c
ứ hiểu theo nghĩa rộng là xã hội
loài người nói chung. Hiểu theo nghĩa hẹp là dân tộc, giai cấp... cá nhân thể hiện trong hoạt động thực tiễn xã ộ
h i. Khách thể của nhận thức là hiện thực khách quan nói chung được thể hiện thông qua ho ng t ạt độ
hực tiễn của con người.
(2) Con đường biện chứng của sự nhận thức là mối quan hệ giữa chủ thể và khách thể thông qua hoạt ng độ
thực tiễn xã hội. Trong đó khách thể luôn giữ vai trò quyết định đối
với chủ thể, sự tác động của khách thể vào bộ não con người tạo nên hình ảnh về khách thể.
(3) Bản chất của nhận thức là quá trình phản ánh hiện thực khách quan vào bộ não
con người, mang tính tích cực, năng động và sáng tạo của chủ thể về khách thể, là quá trình
nắm bắt các qui luật và vận dụng các qui luật khách quan trong hoạt ng độ thực tiễn xã hội. Câu h i ỏ 43. T i
ạ sao thực tiễn là cơ sở, động lực và là tiêu chu n
ẩ của nh n
ậ thức?
1. Khái niệm thực tiễn
Thực tiễn là toàn b ho ộ ạt động v t ậ ch t ấ có tính ch t
ấ lịch sử - xã h i
ộ của con người,
nhằm cải tạo (biến i
đổ ) thế giới khách quan. Hoạt động thực tiễn có ba hình thức cơ bản:
Hoạt động sản xuất vật chất l i
à quá trình con ngườ sáng tạo ra nh ng công c ữ l ụ ao động làm biến i
đổ giới tự nhiên, xã hội và dưới dạng chung ất nh
là quá trình con người sử
dụng công cụ lao động tác ng độ
vào hiện thực khách quan, cải biến các dạng vật chất cần
thiết đáp ứng những nhu cầu của đời sống xã hội.
Hoạt động biến đổi xã hội mà thực chất là hoạt động đấu tranh xã hội được coi là hình thức cao ấ
nh t của thực tiễn được thể hiện chủ ế
y u trong quan hệ giai cấp, dân tộc quá trình
đấu tranh giai cấp và đấu tranh dân tộc v.v...
Hoạt động thực nghiệm khoa h c
ọ là một hình thức đặc biệt của hoạt ng độ thực tiễn, bao g m ồ th c ự nghiệm khoa h c
ọ và thực nghiệm xã h i ộ . Tính ch t
ấ lịch sử c a ủ hoạt ng độ
thực tiễn gắn liền với quá trình hình thành, t n ồ tại,
vận động và phát triển của con người và xã hội. Hoạt động thực tiễn được thể hiện dưới nhiều hình th c
ứ khác nhau và giữa các hình thức đó đều có s ự liên hệ tác ng độ qua lại lẫn nhau,
nhưng luôn được xác định bởi những điều kiện lịch sử cụ thể. 2. Vai trò c a t
ủ hực tiễn đối v i ớ nh n t ậ hức
Thực tiễn là cơ sở và động lực của nhận thức. Ho ng t ạt độ h c
ự tiễn (trước hết là hoạt động sản ấ xu t ậ
v t chất) là quá trình tác ng độ
của con người vào hiện thực khách quan, thể
hiện mối quan hệ biện chứng giữa chủ thể và khách thể, trong đó chủ thể với tính tích c c ự và
sáng tạo của mình có khả năng làm biến i đổ khách thể và ng đồ thời cũng biến i đổ chính bản thân mình. Th c
ự tiễn thể hiện tính mục đích c a
ủ hoạt động người, ngay từ khi con người xác
định đối tượng, mục tiêu phuơng hướng ạt
ho động cũng như sự lựa chọn cách thức, phương 17
pháp thực hiện mục tiêu. Nhận th c
ứ , sự hiểu biết nói chung của con người dù thể hiện dưới hình th c ứ nào (nhận th c ứ cảm tính, tri th c
ứ kinh nghiệm - nhận th c
ứ lý tính, tri thức lý luận)
hoặc do yếu tố kế thừa bởi lịch sử phát triển của tư tưởng con người cũng đều liên hệ gián
tiếp hay trực tiếp với thực tiễn.
Thực tiễn luôn đề ra những yêu c u ầ
và nhiệm vụ cho nhận thức, về thực chất là đòi
hỏi những tri thức khoa học mới có khả năng giải quyết những những yêu cầu và nhiệm vụ
trước mắt, hay lâu dài của hoạt ng độ thực tiễn. Chính ữ nh ng yêu cầu của hoạt ng độ sản ấ xu t
vật chất, đấu tranh xã hội và thực nghiệm khoa học đã khẳng định tính tất yếu khách quan của
hoạt động nhận thức cũng như dẫn tới sự hình thành, phát triển các ngành khoa học, giúp cho
hoạt động thực tiễn có hiệu quả ằm nh định hướng cho ạt ho
động nhận thức, hoạt động cải tạo
hiện thực khách quan của con người.
Thực tiễn là tiêu chu n c ẩ a nh ủ n t
ậ hức (chân lý). Th c
ự tiễn có khả năng kiểm tra, đánh giá kết quả c a ủ hoạt ng độ nhận thức, xác định s
ự phù hợp hay không phù hợp c a ủ nhận thức
đối với hiện thực khách quan; đ ng ồ
thời thông qua đó thực tiễn định hướng lại cho ậ nh n thức (nếu ậ nh n thức sai) và vận ụ d ng ữ
nh ng tri thức khoa học (nhận thức đúng) thành các giải
pháp kỹ thuật và công nghệ thành các sản phẩm ph c ụ v ụ đời s ng. ố
Thực tiễn là những vòng khâu của quá trình nhận thức, trong đó thực tiễn vừa là cơ
sở, động lực, mục đích và là tiêu chuẩn của nhận th c ứ , sự tiếp n i ố c a
ủ nó trong các vòng khâu
lớn hơn, cao hơn làm cho nhận thức càng đi sâu hơn nắm ắt b
được các bản chất và các qui
luật của hiện thực khách quan, phục ụ v cho hoạt ng độ
thực tiễn cho quá trình cải tạo hiện
thực khách quan của con người. Câu h i
ỏ 44. Phân tích nội dung, ý nghĩa biện chứng của quá trình nh n
ậ thức?
Lênin cho rằng con đường biện chứng của s
ự nhận thức chân lý là: “ Từ trực quan
sinh động đến tư duy trừu tượng và từ tư duy trừu tượng đế
n thực tiễn”.
1. Nhận thức từ trực quan sinh động(nh n ậ
thức cảm tính) đến tư duy trừu tượng(nhận
thức lý tính)
a) Nhận thức cảm tính là s ự phản ánh tr c
ự tiếp khách thể bằng ba hình th c ứ phản
ánh như: Cảm giác, tri giác, bi ng ểu tượ
Cảm giác là hình thức đầu tiên và đơn n giả nhất c a
ủ nhận thức cảm tính chỉ có thể
phản ánh những mặt, những mối liên hệ có tính riêng lẻ của sự vật và hiện tượng, nhưng có
vai trò to lớn trong quá trình nhận th c ứ .
Tri giác là sự phản ánh tr c ự tiếp sự vật, hiện ng tượ
trong tính toàn vẹn, thể hiện sự liên hệ kết quả c a
ủ phản ánh cảm giác do năng lực phản ánh của các giác quan cụ thể mang
lại. Biểu tượng là hình thức phản ánh cao nhất, ph cứ tạp nhất c aủ nhận thức cảm tính; đó
là hình ảnh về khách thể đã được tri giác còn lưu lại trong b
ộ não, và do một tác động nào đó
được tái hiện và nhớ lại. Biểu ng tượ ả
ph n ánh khách thể mang tính gián tiếp trên cơ sở ả ph n
ánh cảm giác và tri giác là khâu trung gian của nhận thức cảm tính và lý tính. b) Nh n ậ
thức lý tính là s
ự phát triển tất yếu của quá trình nhận th c ứ dựa trên cơ sở
nhận thức cảm tính. Nó phản ánh mang tính gián tiếp và cũng có ba hình thức phản ánh: Khái
niệm, phán đoán, suy lý
Khái niệm là sự phản ánh bao quát m t
ộ lớp khách thể ở tính bản chất. Lấy m t ộ s ố khái
niệm minh họa như khái niệm vật chất, ý thức, vận ng độ
v.v... Khái niệm được hình thành trên cơ sở ạt độ ho
ng thực tiễn và nhận thức của con người. Phán đoán là s ự liên hệ gi a
ữ các khái niệm, phản ánh sự liên hệ gi a ữ các sự vật hiện
tượng trong ý thức con người. Nó bao gồm phán đoán khẳng định - phủ định. Cũng có thể
chia phán đoán thành các phán đoán đơn nhất, đặc thù, phổ biến. Ví dụ: Ma sát sinh ra nhiệt,
bất kỳ vận động cơ giới nào ở trong một quá trình ma sát cũng nhất định chuyển thành nhiệt. Bất k ỳ một hình thức vận ng độ
nào của vật chất trong những đ u
iề kiện xác định cho mọi 18
trường hợp có thể chuyển thành hình thức vận động khác. Cho nên phán đoán là hình thức
diễn đạt các qui luật.
Suy luận là sự liên hệ giữa các phán đoán, là quá trình dẫn đến một phán đoán mới từ
phán đoán tiền đề, từ cái đã biết đến nhận t ức h
cái chưa biết một cách gián tiếp. Có thể nói
toàn bộ các khoa học được xây dựng trên hệ th ng ố
suy luận và nhờ có suy luận mà con người càng nhận thức sâu s ắc hơn, đầy đủ hi
hơn về ện thực khách quan.
c) Biện chứng giữa nh n t ậ hức c m ả tính và nh n t
ậ hức lý tính. Nhận thức cảm tính và
nhận thức lý tính tuy có khác nhau về tính chất, trình độ nhưng chúng có sự liên hệ tác động
biện chứng qua lại và thống nhất hữu cơ với nhau. Nhận thức cảm tính là giai đoạn đầu tiên
của quá trình nhận thức, là sự phản ánh mang tính trực tiếp, nên nó chỉ phản ánh được cái bên
ngoài cái không bản chất của khách thể. c Ngượ lại ậ
nh n thức lý tính là giai đoạn tiếp theo của
quá trình nhận thức, là s
ự phản ánh mang tính gián tiếp, khái quát, trừu tượng nhưng nó phản
ánh được cái bản chất, cái qui luật của khách thể.
Nhận thức cảm tính là sự tích lũy về lượng các tri thức kinh nghiệm, là cơ sở tất yếu
của nhận thức lý tính. Nhận th c ứ lý tính là s
ự phát triển tất yếu của nhận th c ứ cảm tính, là sự
nhẩy vọt về chất của quá trình nhận thức. 2. Từ n t
tư duy trừu tượng đế hực tiễn
Thực tiễn không chỉ là nguồn gốc, động lực mà còn là tiêu chuẩn của nhận thức mà
thực tiễn còn là tiêu chuẩn của chân lý. Trở lại thực tiễn xác nhận giá trị của lý luận và ậ v n
dụng kết quả của lý luận vào trong hoạt ng độ
thực tiễn cải tạo hiện thực khách quan, phục vụ
những nhu cầu và lợi ích của con người. Nhận thức cảm tính là sự tích lũy về lượng các tri thức kinh nghiệm, là cơ sở tất ế
y u của nhận thức lý tính. Nhận thức lý tính là sự phát triển tất
yếu của nhận thức cảm tính, là sự nhẩy vọt về chất của quá trình nhận thức. Từ nhận thức
cảm tính đến nhận thức lý tính, đến thực tiễn là vòng khâu của quá trình nhận thức, trong đó
thực tiễn là điểm bắt đầu và cũng là điểm kết thúc của vòng khâu đó. Nhưng sự ế k t thúc này
lại bắt đầu bằng một vòng khâu khác cao hơn... 3. Ý nghĩa
Phê phán những quan điểm duy tâm, siêu hình về nhận thức. Không nên tuy i ệt đố hóa
một giai đoạn nào của quá trình nhận thức, mà phải thấy được sự thống nhất biện chứng giữa
các giai đoạn của nhận thức. Khẳng định vai trò quyết định của thực tiễn đối với nhận thức.
Câu hỏi 45. Phân tích nội dung, ý nghĩa mối quan hệ biện chứng giữa nh n
ậ thức kinh
nghiệm và nhận thức lý luận?
Kinh nghiệm và lý luận là hai trình độ khác nhau của nhận thức, ng đồ thời lại có s ự thống nhất, tác ng độ
qua lại và chuyển hoá cho nhau. Nhận thức kinh nghiệm và nhận th c ứ lý
luận không đồng nhất với nhận thức cảm tính và nhận thức lý tính, tuy chúng có mối liên hệ
với nhận thức cảm tính và nhận thức lý tính; bởi vì trong kinh nghiệm có yếu tố lý tính. Do
đó có thể coi kinh nghiệm và lý luận là các bậc thang của của nhận thức lý tính, nhưng khác
nhau về tính chất, trình độ phản ánh hiện thực.
Nhận thức kinh nghiệm là quá trình nhận thức bởi sự thu ậ nh n từ quan sát và thí
nghiệm, nó tạo thành tri thức kinh nghiệm. Cho nên, tri thức kinh nghiệm nảy sinh một cách
trực tiếp từ thực tiễn. Có hai loại tri thức kinh nghiệm: Tri thức kinh nghiệm thông
thường(tiền khoa học) thu được từ ữ
nh ng quan sát hàng ngày và tri thức kinh nghiệm khoa
học thu nhận được từ những thí nghiệm khoa học. Tri th c
ứ kinh nghiệm giới hạn ở lĩnh c
vự các sự kiện, miêu tả, phân loại các d ữ kiện thu nhận được t
ừ quan sát và thí nghiệm,nó v a
ừ là sự phản ánh trực tiếp, nhưng cũng có tính
trừu tượng và khái quát ất nh
định. Tri thức kinh nghiệm có vai trò không thể thiếu trong cuộc
sống hàng ngày của con người, nhưng nó còn hạn chế, song cần phải t ng ổ kết, khái quát
những tri thức kinh nghiệm nh c
ất định để ó thể phát triển thanh tri thức lý luận.
Nhận thức lý luận, là sự phát triển tất ế
y u của quá trình nhận thức, nó là trình độ cao 19
hơn về chất so với nhận thức kinh nghiệm. Cho nên, nó là tri thức lý luận là tri thức khái quát từ tri th c
ứ kinh nghiệm, nhưng nó không hình thành một cách t ự phát t ừ kinh nghiệm và không phải m i
ọ lý luận đều trực tiếp xuất phát từ kinh nghiệm. Do tính độc lập tương đối mà
lý luận có thể mang tính vượt trước những d
ữ kiện kinh nghiệm. Khác với kinh nghiệm, lý
luận mang tính trừu tượng và khái quát cao nên nó mang lại sự hiểu biết sâu sắc về ả b n chất, về qui luật của các s
ự vật, hiện tượng, v.v... Đặc biệt một khi lý luận xâm nhập vào thực tiễn
hoat động của quần chúng thì nó trở thành sức mạnh vật chất. Nghiên c u ứ
mối quan hệ biện chứng giữa nhận thức kinh nghiệm và nhận thức lý
luận, một mặt thấy dược biện chứng của quá trình ậ
nh n thức; mặt khác cũng thấy được sự khác nhau gi a
ữ tri thức kinh nghiệm và tri th c
ứ lý luận. Vì vậy, phải coi tr ng ọ lý luận, nhưng không tuyệt d i
ố hoá lý luận coi thường kinh nghiệm thực tiễn. Điều đó cũng có nghĩa là phải
quán triệt nguyên tắc về sự th ng ố
nhất giữa lý luận và thực tiễn. Phê phán và khắc phục bệnh
kinh nghiệm và giáo điều trong ạt ho
động nhận thức và thực tiễn của con người. Nhất là trong
đường lối chính sách của một nhà nước đ i
ố với sự phát triển kinh tế - văn hóa xã i hộ nói chung. Chương 10
HÌNH THÁI KINH TẾ - XÃ HỘI
Câu hỏi 53. Trình bày vai trò của s n ả xu t
ấ vật chất i
đố với sự t n ồ t i
ạ và phát triển của xã
hội? 1. S n x ả u t ấ v t ậ chất Dưới dạng chung và ph bi
ổ ến nhất thì sản xuất vật chất là quá trình con người sử
dụng công cụ lao động tác động vào giới tự nhiên cải biến các dạng vật chất cần thiết cho đời
sống của con người và xã hội. Đó là quá trình lao ng độ
sản xuất vật chất của con người tác
động vào đối tượng lao động tạo ra sản phẩm vật chất. Hoạt ng độ
sản xuất vật chất, hình thức cơ bản nhất của ạt ho
động thực tiễn xã hội, gắn liền với quá trình con người sáng tạo ra công
cụ và phương tiện lao động, quá trình con người chinh phục t
ự nhiên và qui định lẫn nhau trong hệ thống xã h i ộ . 2. Vai trò c a s ủ n x ả u t ấ v t ậ chất
Đối lập với quan điểm biện chứ ề
ng v xã hội, các nhà triết học trước Mác về cơ bả ọ n h đều ủ ph ậ nh n vai trò của sản ấ xu t ậ
v t chất đối với sự tồn tại, vận ng độ và phát triển của xã
hội. Họ cho rằng, nguyên nhân, động lực, tiêu chuẩn của sự phát triển xã hội đều do sự quyết
định của ý thức, tư tưởng ặ
ho c lực lượng siêu nhiên nào đó. Các nhà triết học duy vật trước
triết học Mác cũng đã đề cập đến nguyên nhân kinh tế như là nguyên nhân chính của sự phát
triển xã hội. Nhưng những quan niệm đó còn mang tính t
chấ siêu hình, phiến diện. Khi họ
tuyệt đối hoá một mặt nào đó của xã hội, v.v... Quan niệm biện ch ng ứ
về lịch sử của Mác theo như sự đánh giá của Ăngghen: Mác là
người đầu tiên phát hiện ra nh ng ữ qui luật c a ủ s ự phát triển xã h i
ộ , tìm ra cái thật giản đơn...
trước tiên con người p ải h
ăn, uống, mặc và ở trước khi có thể lo đến chuyện làm chính trị, khoa h c
ọ , nghệ thuật và tôn giáo, v.v... Cho nên, sản xuất vật chất là m t ộ yêu cầu khách quan
của sự sinh tồn xã hội. Mọi người trong xã hội đều có nh ng ữ
nhu cầu và làm cách nào đó để
thoả mãn những nhu cầu thiết yếu của mình như: ăn, mặc, ở, v.v...và để có thể thỏa mãn
những nhu cầu trên thì tất nhiên con người phải sản xuất, vì sản xuất là điều kiện cho tiêu dùng.
Sự tồn tại của con người và xã hội, cũng như s
ự phát triển của nó đều trên cơ sở sản
xuất vật chất của xã hội. Sản xuất vật chất là cơ sở hình thành nên tất cả các hình thức của quan hệ xã h i ộ . Hoạt ng độ ra c a
ủ cải vật chất cho xã hội còn là ng độ lực thúc đẩy s ự phát triển của xã h i
ộ , tiêu chuẩn khách quan khẳng định trình độ chinh ph c ụ t ự nhiên c a ủ con
người và sự phát triển xã hội. 20

Tóm tắt kiến thức triết học - Triết học Mác - Lênin | Đại học Tôn Đức Thắng

Thông tin :

Tài liệu liên quan:

Bài cuối kì Tôn Đức Thắng - Tài liệu tham khảo | Đại học Hoa Sen

Trắc nghiệm ôn tập - Pháp luật đại cương | Đại học Tôn Đức Thắng

Top 219 câu trắc nghiệm có đáp án - Pháp luật đại cương | Đại học Tôn Đức Thắng

Ý nghĩa phương pháp luận - Triết học Mác - Lênin | Đại học Tôn Đức Thắng

Câu hỏi ôn tập 3 điểm - Triết học Mác - Lênin | Đại học Tôn Đức Thắng