Vị trí của gia đình trong xã hội - Chủ Nghĩa Xã hội khoa học | Đại học Tôn Đức Thắng

7.1.1. Vị trí của gia đình trong xã hội
a) Gia đình là tế bào của xã hội
Gia đình có vai trò quyết định đối với sự tồn tại, vận động và phát triển của xã
hội. Ph.Ăng-ghen chỉ rõ: “Theo quan điểm duy vật thì nhân tố quyết định trong
lịch sử, quy cho đến cùng, là sản xuất và tái sản xuất ra đời sống trực tiếp.
Nhưng bản thân sự sản xuất đó lại có hai loại. Một mặt là sản xuất ra tư liệu
sinh hoạt: thực phẩm, quần áo, nhà ở và những công cụ cần thiết để sản xuất
ra những thứ đó; mặt khác là sự sản xuất ra bản thân con người, là sự truyền
nòi giống. Những trật tự xã hội, trong đó những con người của một thời đại
lịch sử nhất định và của một nước nhất định đang sống, là do hai loại sản xuất
quyết định: một mặt là do trình độ phát triển của lao động và mặt khác là do
trình độ phát triển của gia đình”
Với việc sản xuất tư liệu tiêu dùng và tái sản xuất tư liệu sản xuất, gia đình con
người giống như một tế bào tự nhiên, là đơn vị cơ sở tạo nên các sinh vật - xã hội.
Xã hội không thể tồn tại và phát triển nếu không có gia đình tái tạo con người. Vì
vậy, muốn có một xã hội lành mạnh, phát triển thì phải chú ý xây dựng tốt một tế
bào gia đình, như Chủ tịch Hồ Chí Minh đã nói: “…nhiều gia đình cộng lại mới
thành xã hội, xã hội tốt thì gia đình càng tốt, gia đình tốt thì xã hội mới tốt. Hạt
nhân của xã hội chính là gia đình”
Nhưng mức độ ảnh hưởng của gia đình đối với xã hội phụ thuộc vào bản chất
của từng thiết chế xã hội, vào đường lối, chính sách của giai cấp thống trị, vào
bản thân khuôn mẫu, cấu trúc và tính chất của từng hình thức gia đình trong
suốt lịch sử. Có thể thấy, ảnh hưởng của gia đình đối với xã hội không hoàn
toàn giống nhau trong các giai đoạn lịch sử khác nhau. Trong một xã hội dựa
trên chế độ tư hữu về tư liệu sản xuất, sự bất bình đẳng trong quan hệ xã hội
và gia đình đã hạn chế rất nhiều ảnh hưởng của gia đình đối với xã hội. Chỉ có
gia đình hòa thuận, con người mới yên tâm lao động, sáng tạo, cống hiến cho
xã hội và ngược lại. Vì vậy, quan tâm xây dựng các quan hệ xã hội, quan hệ gia
đình bình đẳng, hạnh phúc là vấn đề rất quan trọng trong cách mạng xã hội chủ nghĩa.
b) Gia đình là tổ ấm, mang lại các giá trị hạnh phúc, sự hài hòa trong đời
sống cá nhân của mỗi thành viên
Từ lúc còn ở trong bụng mẹ cho đến khi trưởng thành và suốt quãng đời,
các cá nhân luôn gắn bó mật thiết với gia đình. Gia đình là môi trường tốt
nhất để các cá nhân được thương yêu, chăm sóc, giáo dục, rèn luyện và
phát triển. Sự yên ấm, hoà thuận của mỗi gia đình là môi trường và điều
kiện cần thiết cho sự hình thành và phát triển đạo đức, thể chất và trí tuệ
để thành công người có ích cho xã hội. Xã hội trong yên ấm của gia đình, cá
nhân mới cảm thấy vui vẻ, hạnh phúc và có động lực để phấn đấu thành
con người xã hội tốt đẹp.
c) Gia đình là cầu nối giữa cá nhân với xã hội
Gia đình là cộng đồng xã hội duy nhất nơi các cá nhân sống và có tác động vô
cùng to lớn đối với việc xây dựng và phát triển nhân cách của từng cá thể. Chỉ
trong gia đình, mới thể hiện mối quan hệ tình cảm đặc biệt và sâu sắc của vợ
và chồng, cha mẹ và con, anh chị em với nhau mà không cộng đồng có được và có thể thay thế.
Tuy nhiên, các cá nhân cũng không chỉ sống trong quan hệ với gia đình, còn có
mối quan hệ xã hội và quan hệ với các thành viên xã hội, kể cả những thành
viên trong gia đình. Mỗi cá nhân không những là thành viên của gia đình mà
còn là thành viên của xã hội. Quan hệ với những thành viên trong gia đình
đồng thời cũng là quan hệ với những thành viên của xã hội. Không có cá nhân
bên ngoài gia đình thì cũng không có cá nhân bên ngoài xã hội. Gia đình là tổ
chức xã hội đầu tiên thoả mãn nhu cầu quan hệ xã hội của từng cá nhân. Gia
đình cũng chính là môi trường đầu tiên để các cá nhân nhận thức được và thực hiện quan hệ xã hội.
Ngược lại, gia đình cũng là một trong các phương tiện để xã hội tác động vào
cá nhân. Nhiều thông tin, sự kiện của xã hội tác động qua lăng kính gia đình có
thể tác động tích cực hoặc tiêu cực đối với những thay đổi của từng cá nhân về
nhận thức, đạo đức, lối sống, nhân cách v.v. . Xã hội nhận thức sâu sắc và đầy
đủ hơn nhiều nếu xét cá nhân có quan hệ với gia đình. Có những vấn đề quản
lý xã hội không thể qua hoạt động của gia đình mà tác động đến cá nhân. Nghĩa
vụ và quyền lợi của các cá nhân được bảo đảm với sự tham gia của những
người trong gia đình. Chính vì thế, ở bất kỳ xã hội nào, giai cấp cầm quyền
muốn quản lý xã hội theo nhu cầu của cá nhân thì cũng luôn chú trọng vấn đề
xây dựng và phát triển gia đình. Thế cho nên, đặc điểm của gia đình trong từng
chế độ xã hội có khác nhau. Trong xã hội phong kiến, nhằm xoá bỏ và duy trì
chế độ nô lệ, với quan hệ phong kiến, độc đoán, chuyên quyền đã có những
quy định hết sức nghiêm khắc với phụ nữ và yêu cầu người phụ nữ phải tuyệt
đối trung thành với người chồng, người cha - những người trụ cột trong gia
đình. Trong thời kỳ xây dựng chủ nghĩa xã hội, nhằm xây dựng một xã hội thật
sự bình đẳng, con người được giải phóng, giai cấp công nhân chủ trương bảo
vệ chế độ hôn nhân một vợ một chồng để bảo đảm quyền bình đẳng trong gia
đình và giải phóng phụ nữ. Chủ tịch Hồ Chí Minh khẳng định: "Nếu không giải
phóng phụ nữ là xây dựng chủ nghĩa xã hội chỉ một lần". Vì vậy, quan hệ gia
đình có đặc điểm khác biệt về lượng so với các xã hội trước đó.
7.1.2. Chức năng cơ bản của gia đình
a) Chức năng tái sản xuất ra con người
Đây là chức năng riêng của gia đình và không một cộng đồng nào có thể thay
thế. Chức năng này còn đáp ứng nhu cầu tâm, sinh lý tự nhiên của con người
và đáp ứng nhu cầu duy trì sức lao động của gia đình, dòng tộc và đáp ứng nhu
cầu duy trì lao động của xã hội.
Việc thực hiện chức năng tái sản xuất của gia đình diễn ra trong mỗi gia đình,
nhưng nó không chỉ là việc việc riêng của gia đình mà là của xã hội. Bởi vì, nó
quyết định đến mật độ dân số và lực lượng lao động của một quốc gia và quốc
tế như một yếu tố cấu thành của xã hội. Thực hiện chức năng này liên quan
mật thiết với việc cải thiện nhiều mặt đời sống của xã hội. Vì vậy, tuỳ theo mỗi
nơi và tuỳ thuộc vào nhu cầu của xã hội, chức năng có thể được thực hiện theo
hướng hạn chế hay khuyến khích. Trình độ phát triển kinh tế, văn hoá, xã hội
ảnh hưởng đến chất lượng nguồn nhân lực do gia đình cung cấp.
b) Chức năng nuôi dưỡng, giáo dục
Bên cạnh chức năng sinh đẻ, gia đình cũng có trách nhiệm giáo dục, rèn luyện
con thành người có ích cho gia đình, cộng đồng và xã hội. Chức năng này thể
hiện tình cảm yêu thương và trách nhiệm của bố mẹ với con cái, đồng thời là
trách nhiệm của gia đình với xã hội. Thực hiện chức năng sinh đẻ, gia đình có
vai trò đặc biệt quan trọng trong sự hình thành nhân cách, đạo đức và lối sống
của từng người. Bởi vì, ngay khi sinh ra, trước tiên mỗi người phải chịu sự giáo
dục trực tiếp của cha mẹ và người thân trong gia đình. Sự hiểu biết ban đầu,
do gia đình mang lại đều có ý nghĩa vô cùng to lớn với một đời người. Vì vậy,
gia đình là một môi trường văn hoá, giáo dục, và là đối tượng chịu sự giáo dục
của những người bên trong gia đình.
Chức năng chăm sóc và giáo dục có tác động sâu sắc và liên tục đến từng cá
thể trong suốt cuộc đời, từ khi còn nhỏ cho đến lúc trưởng thành và về già.
Mỗi thành viên trong gia đình đều có vị trí và vai trò quan trọng vừa là chủ thể,
vừa là chủ thể trong quá trình chăm sóc và giáo dục của gia đình. Đây là chức
năng rất quan trọng, hiện nay, trong xã hội có nhiều cộng đồng xã hội (trường
học, các tổ chức, chính quyền v.v. .) cũng làm chức năng tương tự, tuy nhiên
chưa thể thay thế chức năng giáo dục của gia đình. Với chức năng này, gia đình
góp phần to lớn cho việc giáo dục thế hệ trẻ, thế hệ tương lai của xã hội và tạo
nguồn lao động nhằm đảm bảo sự tồn tại của xã hội. Vì vậy, giáo dục của gia
đình gắn liền với giáo dục của xã hội. Nếu giáo dục của gia đình không gắn chặt
với giáo dục của xã hội thì các cá nhân sẽ khó khăn khi hoà nhập với xã hội, còn
ngược lại thì giáo dục của xã hội sẽ không có được hiệu quả cao khi không gắn
với giáo dục gia đình và không coi giáo dục gia đình là cơ sở. Do vậy, cần tránh
xu hướng chú trọng giáo dục gia đình mà hạ thấp giáo dục xã hội hoặc sở thích.
Bởi cả hai khuynh hướng ấy, mỗi cá nhân đều không phát triển toàn diện.
Thực hiện tốt chức năng chăm sóc và giáo dục con cái đòi hỏi những người làm
cha, làm mẹ phải có hiểu biết căn bản và khá toàn diện về mọi mặt văn
hoá và giáo dục, đặc biệt là phương pháp lao động.
c) Chức năng kinh tế và tổ chức tiêu dùng
Cũng như các đơn vị kinh tế khác, gia đình tham gia trực tiếp vào quá trình sản
xuất và tái sản sản xuất ra tư liệu sản xuất và tư liệu tiêu dùng. Tuy nhiên, đặc
thù của gia đình khác những đơn vị kinh tế khác không có nhiều, là ở chỗ, gia
đình là đơn vị duy nhất tham gia vào quá trình tổ chức sản xuất và đóng góp vào xã hội.
Gia đình còn tham gia trực tiếp vào quá trình sản xuất cung cấp của cải vật chất
và sức lao động cho xã hội, vừa là một đơn vị tiêu dùng trong xã hội. Gia đình
thực hiện việc tổ chức tiêu dùng hàng hoá nhằm đảm bảo cuộc sống của gia
đình trong quá trình sản xuất cũng như sinh hoạt gia đình. Đó là việc sử
dụng hiệu quả các khoản đóng góp của mỗi thành viên trong gia
đình cho việc bảo đảm đời sống vật chất và tinh thần của các thành viên kết
hợp với việc tận dụng quỹ thời gian nhàn rỗi nhằm tạo ra một môi trường văn
hoá lành mạnh trong gia đình, giúp nâng cao đời sống vật chất mà vẫn duy
trì cá tính và sắc thái riêng biệt của từng cá nhân.
Phù hợp với sự phát triển của xã hội, ở mỗi hình thức gia đình và ngay
cả cùng một hình thức gia đình, nhưng tuỳ theo mỗi thời kỳ phát triển của xã
hội, chức năng kinh tế của gia đình có sự khác nhau cả về quy mô kinh tế, số
lượng lao động và cách thức tổ chức sản xuất và tiêu dùng. Vị trí, vai trò của
kinh tế gia đình và mối quan hệ của kinh tế gia đình với các thành phần kinh tế
khác trong xã hội cũng không hoàn toàn như nhau.
Hiệu quả hoạt động kinh tế của gia đình quyết định hiệu quả đời sống vật chất
và tinh thần của các thành viên gia đình. Đồng thời, gia đình đóng góp vào hoạt
động xã hội và góp phần tạo ra của cải và sự phát triển của xã hội. Gia đình có
thể phát huy một cách có hiệu quả nhất khả năng của bản thân về tri thức, về
lao động và kỹ năng của người con để tạo ra của cải vật chất cho gia đình và xã
hội. Thực hiện tốt việc này, không chỉ giúp các gia đình có điều kiện để chăm lo
cho đời sống, nuôi dạy con tốt mà còn đóng góp to lớn vào sự tiến bộ của xã hội.
d) Chức năng thỏa mãn nhu cầu tâm sinh lý, duy trì tình cảm gia đình
Đây là chức năng thường xuyên của gia đình, thông qua việc đáp ứng nhu cầu
tình cảm, vật chất và đạo lý giữa các thành viên để duy trì sự cân bằng tinh
thần và quan tâm chăm sóc sức khoẻ người ốm, người già và trẻ em. Sự quan
tâm, giúp đỡ lẫn nhau của từng thành viên trong gia đình vừa là nhu cầu tình
cảm vừa là trách nhiệm, đạo đức và lương tâm của từng người. Do vậy, gia
đình là chỗ nương tựa tình cảm cho từng người, là chỗ dựa về mặt đạo đức
chứ không chỉ là chỗ dựa về vật chất của cá nhân. Với việc duy trì tình cảm giữa
các thành viên trong gia đình có y nghĩa quyết định đối với sự tồn tại và phát
triển của xã hội. Khi mối quan hệ tình cảm gia đình đổ vỡ thì quan hệ tình cảm
trong xã hội cũng có nguy cơ bị phá vỡ.
Ngoài các chức năng trên, gia đình còn có chức năng văn hoá và chức năng
chính trị v.v. Với chức năng văn hoá, gia đình là nơi gìn giữ truyền thống văn
hoá của gia đình cũng như họ tộc. Những phong tục, tập quán và sinh hoạt văn
hoá của dân tộc được thực hiện trong gia đình. Gia đình không chỉ là nơi nắm
giữ mà còn là nới mở và thực hiện các giá trị xã hội và văn hoá. Với chức năng
chính trị, gia đình là một tổ chức chính trị của cộng đồng, là nơi tổ chức thực
hiện chính sách, luật pháp của nhà nước và quy chế (hương ước) của cộng
đồng và hưởng lợi từ hệ thống luật pháp, hương ước và quy chế đó. Gia đình
cũng là trung tâm của mối quan hệ giữa chính quyền với nhân dân.
Nguồn: Giáo trình CHỦ NGHĨA XÃ HỘI KHOA HỌC