Theo quan điểm duy vật biện chứng, ý thức tác động trở lại vật chất thông qua:

C.Mác.

Ph.Ăngghen.

L.V.Phoiơbắc.

Khắc phục những thiếu sót trong các quan điểm siêu hình, máy móc về vật chất, giải quyết triệt để vấn đề cơ bản của triết học.

Định hướng cho sự phát triển của khoa học.

Là cơ sở để xác định vật chất xã hội, để luận giải nguyên nhân cuối cùng của mọi biến đổi xã hội.

Phản ánh sinh học.

Phản ánh tâm lý.

Phản ánh năng động, sáng tạo.

Vật chất là thực thể tồn tại độc lập và quyết định ý thức.

Vật chất không tồn tại độc lập mà phụ thuộc vào ý thức.

Vật chất và ý thức là hai thực thể độc lập, song song cùng tồn tại.

Hoạt động sản xuất vật chất, hoạt động chính trị xã hội và sáng tạo nghệ thuật.

Hoạt động sản xuất vật chất, hoạt động sáng tạo nghệ thuật và hoạt động tín ngưỡng – tôn giáo.

Hoạt động quản lý xã hội, hoạt động tín ngưỡng – tôn giáo và thực nghiệm khoa học.

Chủ nghĩa duy tâm khách quan.

Chủ nghĩa duy vật siêu hình.

Chủ nghĩa duy tâm chủ quan.

Cảm giác.

Tri giác.

Phán đoán.

Nhận thức lý tính.

Cả nhận thức cảm tính và nhận thức lý tính đều gắn liền với thực tiễn.

Nhận thức và thực tiễn là hai quá trình riêng biệt nên không có giai đoạn nào của nhận thức gắn liền với thực tiễn.

Khái niệm, phán đoán, tri giác.

Biểu tượng, khái niệm, suy lý.

Phán đoán, tri giác, suy lý.

Vận động.

Phản ánh.

Có khối lượng.

Không tồn tại.

Có tồn tại, tồn tại khách quan.

Có tồn tại, tồn tại chủ quan.

Thế giới khách quan.

Thực tiễn.

Thế giới vật chất.

Vật chất vô sinh.

Giới tự nhiên hữu sinh.

Vật chất thì không thể có phản ánh tâm lý.

Phản ánh lý – hóa.

Phản ánh sinh học.

Phản ánh tâm lý.

Tình cảm.

Ý chí.

Tiềm thức, vô thức.