01 - Điền Dã Dân Tộc Học: Phương Pháp và Ý Nghĩa trong Nghiên Cứu
01 - Điền Dã Dân Tộc Học: Phương Pháp và Ý Nghĩa trong Nghiên Cứu
Môn: Mỹ học đại cương (XH016) 8 tài liệu
Trường: Trường Đại học Cần Thơ 755 tài liệu
Tác giả:
Preview text:
Tập bài giảng Nhân học đại cương – PGS. TS. Nguyễn Văn Sửu (bản thảo)
CHƯƠNG 2: ĐIỀN DÃ DÂN TỘC HỌC Mục tiêu của bài:
□ Nắm được khái niệm ‘điền dã dân tộc học’ và hiểu được vị trí, vai
trò của điền dã dân tộc học trong nghiên cứu nhân học
□ Nắm được các phương pháp điền dã dân tộc
□ Bước đầu có khả năng áp dụng các phương pháp điền dã dân tộc học
vào triển khai một đề tài nghiên cứu cụ thể
2.1. Điền dã dân tộc học
Trong nghiên cứu nhân học, điền dã dân tộc học là một phần quan trọng và bắt
buộc. Khi nói đến điền dã dân tộc học, tôi muốn làm rõ một số khái niệm then chốt.
Một là khái niệm ‘điền dã dân tộc học’.1 Điền dã là khoảng thời gian nhà nhân
học ở trên thực địa, tham gia vào cộng đồng được nghiên cứu, sử dụng một
chuỗi các phương pháp nghiên cứu để thu thập tài liệu vốn liên quan mật thiết
tới tính chân xác, độ tin cậy, đạo đức nghề nghiệp trong việc tìm hiểu về những
vấn đề nhà nhân học muốn khám phá.2
1 Để xem một ví dụ nhà nhân học tiến hành điền dã dân tộc học như thế nào, xem thêm:
Nguyễn Văn Sửu 2007. “Mâu thuẫn giữa nhà nước và người dân trong thu hồi quyền sử dụng
đất ở Việt Nam: Vấn đề phương pháp nghiên cứu thực địa”. Tạp chí Dân tộc học, số 3, tr.44- 56).
2 William B Shaffir and Robert A. Stebbins (eds.) 1991. Experiencing Fieldwork: An Inside
View of Qualitative Research. London: Sage Publications, tr. 8. 26
Tập bài giảng Nhân học đại cương – PGS. TS. Nguyễn Văn Sửu (bản thảo)
Tuy nhiên, không phải ngay từ buổi sơ khai của ngành học các nhà nhân học đã
quan tâm đến điền dã dân tộc học trong các công trình nghiên cứu của họ. Chỉ
từ đầu thế kỷ XX, trong nỗ lực phê bình các nhà tiến hóa luận đơn tuyến thế kỷ
XIX, Bronislaw Manislowski ở nước Anh và Franz Boas ở nước Mỹ cực lực
phê phán kiểu nghiên cứu ghế bành, dựa vào tài liệu thứ cấp và cho rằng nghiên
cứu nhân học phải dựa trên nền tảng điền dã dân tộc học trong một thời gian
dài.3 Nghiên cứu của Franz Boas và đặc biệt là của Bronislaw Malinowski đã
sản sinh ra điền đã dân tộc học và làm cho điền dã dân tộc học trở thành một
phần quan trọng trong nghiên cứu nhân học.
Điền dã diễn ra trên các địa bàn cụ thể, được gọi là địa bàn nghiên cứu của các
nhà nhân học. Một điểm nổi bật trong các tiếp cận của các nhà nhân học là họ
nhấn mạnh đến các khảo sát chi tiết trên những địa bàn có giới hạn, hay nghiên
cứu vấn đề lớn trên địa bàn nhỏ với thời gian điền dã dài hạn.4 Tuy nhiên sự
giới hạn về địa bàn điền dã trong nghiên cứu nhân học đang có sự chuyển đổi.
Nếu nhân học truyền thống nhấn mạnh đến việc khảo sát kỹ lưỡng một hoặc
một số cộng đồng nhỏ, thì từ cuối thế kỷ XX xu hướng mở rộng địa bàn nghiên
cứu từ một cộng đồng (đơn diện/single-site ethnography) sang một số địa bàn
nghiên cứu (đa diện/multi-sited ethnography) đã xuất hiện, như nhà nhân học
George E. Marcus và một số người khác phân tích.5
3 Alan Barnard 2005. History and Theory in Anthropology. Cambridge: Cambridge
University Press, tr. 65-66 (bản in lần thứ sáu).
4 T. H. Eriksen 2001. Small Places, Large Issues: An Introduction to Social and Cultural
Anthropology, Pluto Press, second edition.
5 George E. Marcus 1995. “Ethnography in/of the World System: The Emergence of Multi-
Sited Ethnography”. Annual Review of Anthropology. Vol. 24, tr. 95-117. 27
Tập bài giảng Nhân học đại cương – PGS. TS. Nguyễn Văn Sửu (bản thảo)
Trong quá trình điền dã nhà nhân học sử dụng một loạt các phương pháp định
tính và định lượng để thu thập tài liệu về vấn đề mình nghiên cứu như phỏng
vấn có cấu trúc, bán cấu trúc, khảo sát tài liệu thành văn nhưng độc đáo nhất
vẫn là quan sát tham gia, một phương pháp nghiên cứu điền dã dân tộc học dài
ngày trên một hoặc một số địa bàn nhỏ, nhờ đó giúp nhà nghiên cứu tham gia và
quan sát đối tượng nghiên cứu từ bên trong một cách chủ quan và từ bên ngoài một cách khách quan.6
Điền dã dân tộc học trong một thời gian dài ở địa bàn nghiên cứu, với quan sát
tham gia và các kỹ thuật nghiên cứu khác làm cho nghiên cứu nhân học mang
tính thực nghiệm cao. Chính điền dã và quan sát tham gia là một trong những
yếu tố làm cho nhân học độc đáo so với các ngành khoa học xã hội và nhân văn khác.
Thông qua điền dã dân tộc học, nhà nhân học thu được tài liệu nghiên cứu của
mình, được gọi là tài liệu dân tộc học. Khác với các nghiên cứu của nhà sử học
vốn thường chủ yếu sử dụng các kỹ thuật sưu tầm sử liệu thành văn ở các trung
tâm lưu trữ, thư viện, v.v., nhà nhân học thông qua điền dã đã tự tạo cho mình
tài liệu dân tộc học. Kết hợp với các nguồn tài liệu khác, tài liệu dân tộc học
thường được trình bày theo lối mô tả, gọi là mô tả dân tộc học, một thành tố
quan trọng trong một công trình nghiên cứu nhân học, vốn có nguồn gốc từ các
nghiên cứu của Franz Boas và Bronislaw Malinowski. Sau này, nhà nhân học
người Mỹ là Clifford Geertz đã nhấn mạnh: mô tả dân tộc học không phải chỉ là
một sự mô tả thuần túy mà nó phải là mô tả sâu và viết về văn hóa.7
6 Robert G. Burgess 1984. In the Field: An Introduction to Field Research. London: Allen & Unwin, tr.92.
7 Akhi Gupta and Games Ferguson (ed.) 1997. “Discipline and Practice: “The field” as Site,
Method, and Location in anthropology”. In: Anthropology Locations: Boundaries and
Grounds of a Field Science. Berkerly: University of California Press, tr.1. 28
Tập bài giảng Nhân học đại cương – PGS. TS. Nguyễn Văn Sửu (bản thảo)
2.2. Các phương pháp điền dã dân tộc học
Vậy trong điền dã dân tộc học, có những phương pháp nào được nhà nhân học
sử dụng và sử dụng như thế nào?
Trong qúa trình điền dã, nhà nhân học sử dụng nhiều phương pháp nghiên cứu
khác nhau để thu thập tài liệu. Tuy nhiên, sử dụng các phương pháp nào, và sử
dụng các phương pháp đó như thế nào còn phải tùy thuộc vào từng đề tài, bối
cảnh nghiên cứu và người nghiên cứu. Dưới đây là một chuỗi các phương pháp
nghiên cứu mà nhà nhân học thường sử dụng trong điền dã dân tộc học.
□ Quan sát tham gia: Quan sát tham gia là phương pháp nghiên cứu cơ bản
và độc đáo nhất của nhân học. Tham gia vào đề quan sát mà không làm
ảnh hưởng đến bối cảnh tự nhiên của nhóm/vấn đề nhà nhân học nghiên
cứu. Nghĩa là nhà nhân học tham gia vào cuộc sống của cộng đồng người
được nghiên cứu trong một thời gian dài để tìm hiểu về đối tượng nghiên
cứu. Thông qua quan sát trực tiếp trong một thời gian dài, nhà nhân học
mô tả chính xác và chi tiết về những vấn đề của xã hội/đối tượng mà họ
nghiên cứu, bao gồm vị trí địa lý, không gian, văn hóa, xã hội, hoạt động
kinh tế, tổ chức chính trị, v.v. Đây là một phương pháp thu thập tài liệu
độc đáo của nhân học gắn liền với cha đẻ của trường phái chức năng luận
và chủ nghĩa đặc thù lịch sử mà tôi sẽ phân tích ở phần sau. Ngày nay,
trước xu thế liên ngành trong nghiên cứu khoa học, quan sát tham dự
được nhiều nhà khoa học thuộc các lĩnh vực khác nhau áp dụng như
nghiên cứu chính trị, sử học, nghiên cứu phát triển, v.v. Đây vốn là một
phương pháp nghiên cứu đặc thù của nhân học và hiện nay đã áp dụng
trong nhiều ngành khoa học xã hội và nhân văn, nhất là trong nghiên cứu
phát triển. Quan sát tham gia là tham gia vào cộng đồng được nghiên cứu 29
Tập bài giảng Nhân học đại cương – PGS. TS. Nguyễn Văn Sửu (bản thảo)
để quan sát để thu thập tài liệu dân tộc học. Mục tiêu của quan sát tham
gia là người nghiên cứu quan sát sự kiện khi nó đang diễn ra mà không
làm ảnh hưởng đến tình huống xã hội tự nhiên đó. Để tham gia có hiệu quả,
người nghiên cứu cần thiết lập quan hệ thân thiện và tin cậy với người
cung cấp thông tin ở thực địa.8 Đây là vấn đề đã được đề cập nhiều trong
nghiên cứu nhân học và có thể thực hiện theo nhiều cách khác nhau tùy
thuộc vào từng đề tài, người nghiên cứu, môi trường văn hoá, xã hội và chính trị cụ thể. 9
8 Robert G. Burgess 1984. In the Field: An Introduction to Field Research. London: Allen & Unwin, p. 92.
9 Quan hệ giữa nhà nghiên cứu và người cung cấp thông tin hay người được nghiên cứu được
xem xét dưới những chiều cạnh khác nhau. Mối quan hệ tôi đề cập trên đây nhấn mạnh đến
nhà nghiên cứu xây dựng một mối quan hệ tin cậy với người cung cấp thông tin trong quá
trình điền dã để khai thác tài liệu. Trong khi đó, ba nghiên cứu sinh ngành địa lý là người
nước ngoài nghiên cứu điền dã trong các bối cảnh nông thôn và đô thị Việt Nam đã phải đối
mặt với một loạt các khó khăn về phương pháp và thủ tục, nên họ đã xây dựng các chiến lược
xây dựng các mối quan hệ và thương lượng với các cơ quan đỡ đầu, cán bộ nhà nước và
người phiên dịch. Nhìn chung, các tác giả nhấn mạnh đến cách tiếp cận linh hoạt, có thể thích
nghi với bối cảnh và tình huống nghiên cứu cụ thể (Steffanie Scott, Fiona Miller and Kate
Lloyd 2006. “Doing Fieldwork in Development Geography: Research Culture and Research
Spaces in Vietnam”. Geography Research, Vol. 44, No.1, pp. 28-40). Còn Lê Hồng Lý và
Hue - Tam Ho Tai phân tích các mối quan hệ khác đầy mâu thuẫn giữa nhà nghiên cứu và
người dân ở làng Đồng Kỵ (Từ Sơn, Bắc Ninh) liên quan đến việc diễn giải đối tượng nghiên
cứu. Kể từ khi Việt Nam tiến hành đổi mới vào giữa những năm 1990, người dân ở Đồng Kỵ
phát hiện ra một số công trình nghiên cứu của các nhà dân tộc học và nghiên cứu văn hoá dân
gian đã mô tả vị thần thành hoàng của làng họ là một nhân vật “xấu” (“dâm thần”, “thần gắp
phân”) chứ không phải là một vĩ nhân lịch sử có nhiều đóng góp cho phong trào giải phóng
dân tộc như người dân Đồng Kỵ vẫn thường nghĩ. Chính vì thế, họ bắt đầu phản đối ghi chép
của các nhà nghiên cứu, nhất là một công trình nghiên cứu của Viện Nghiên cứu Văn hoá
Dân gian (hiện nay là Viện Nghiên cứu Văn hoá thuộc Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt
Nam). Người dân Đồng Kỵ đã lên đến cấp lãnh đạo cao nhất của Việt Nam, đó là Văn phòng 30
Tập bài giảng Nhân học đại cương – PGS. TS. Nguyễn Văn Sửu (bản thảo)
QUAN SÁT THAM GIA LÀ MỘT CÔNG CỤ NGHIÊN CỨU ĐIỀN DÃ DÂN TỘC HỌC
Một hoạt động đầu tiên trong điền dã là thường là đi thăm quan, xem xét,
khám phá. Bạn cảm thấy thoải mái với việc này và quan sát mọi thứ, cố gắng lắng nghe.
Thông qua đó, bạn xây dựng quan hệ với một số người, tìm sự cộng tác hay
giúp đỡ để hiểu về họ. Bạn cần nhớ là không chỉ có bạn quan sát người được
nghiên cứu, mà chính họ cũng quan sát bạn, nhất là khi bạn mới thâm nhập vào thế giới của họ.
Gắn kết với mọi người bằng những câu chuyện có thể mất nhiều thời gian,
nhưng thực tế đây là hoạt động hàng ngày trên địa bàn nghiên cứu. Bằng cách
này, bạn không chỉ biết được quan điểm của người được nghiên cứu, mà còn
xây dựng và phát triển quan hệ với người được nghiên cứu, từ đó có khả năng
phỏng vấn họ về tất cả các khía cạnh trong cuộc sống của họ.
Quan sát tham gia: Vài nét về lịch sử
Ban Chấp hành Trung ương Đảng, để yêu cầu đính chính về “sự thật” về vị thần thành hoàng
làng Đồng Kỵ. Vì Đồng Kỵ vốn là nơi đã từng nuôi nhiều cán bộ cách mạng cao cấp trong
cuộc kháng chiến chống Pháp, nên ngay lập tức Viên Nghiên cứu Văn hoá Dân gian và các
nhà nghiên cứu có liên quan được chỉ đạo phải nghiên cứu xem lại vấn đề này. Như Lê Hồng
Lý và Hue Tam Ho Tai sau đó lập luận: người dân ở Đồng Kỵ đã ép nhà nghiên cứu phải viết
lại các ghi chép dân tộc học của mình nhằm phải ánh hay hơn về sự hiểu biết của người dân
đối với các truyền thống và tín ngưỡng tôn giáo cổ truyền của làng họ. Với nguồn vốn chính
trị và kinh tế tích luỹ được, người dân Đồng Kỵ có đủ phương tiện để kiểm soát việc mô tả
các truyền thống của họ, kiểm soát ngòi bút của nhà nghiên cứu, vì thế làm thay đổi mối quan
hệ giữa các nhà dân tộc học với đối tượng nghiên truyền thống của mình (Hue - Tam Ho Tai,
Lê Hồng Lý 2008. “The Revenge of the Oject: Villagers and Ethnographers in Đồng Kỵ
Village”. Asian Ethnology, Vol.67, No. 2, tr. 323 - 343). 31
Tập bài giảng Nhân học đại cương – PGS. TS. Nguyễn Văn Sửu (bản thảo)
Giai đoạn trước thế kỷ XIX, tài liệu mà các nhà nhân học sử dụng chỉ là các
tài liệu thứ cấp do các nhà truyền giáo, thương nhân, quan chức thực dân thu
thập về những xã hội và nền văn hóa bên ngoài thế giới phương Tây. Nhưng
đây là những tài liệu được thu thập và ghi chép bởi những người quan sát
không chuyên nghiệp, chính vì thế các tài liệu thứ cấp này thường phản ánh
quan điểm vị chủng coi các nền văn hóa ngoài châu Âu là nguyên thủy, lạc hậu và kỳ dị.
Đến đầu thế kỷ XX, Franz Boas ở Mỹ và nhất là Bronislaw Malinowski ở
Anh cùng với các học trò của họ đã làm cho quan sát tham gia và nguyên tắc
tương đối văn hóa trở thành công cụ nghiên cứu quan trọng độc đáo của nhân
học và điền dã dân tộc học trở thành một phần đặc biệt quan trọng và bắt
buộc đối với nghiên cứu nhân học.
Các kỹ năng của một người quan sát tham gia:
Biết quan sát và lắng nghe: Biết lắng nghe là một trong các kỹ năng cơ bản của quan sát tham gia.
Biết tương tác với mọi người: Tôi là một người điềm đạm, kiên nhẫn trong
hầu hết các tình huống, có khả năng tương tác với nhiều người. Tuy nhiên,
trước khi đi điền dã dân tộc học lần đầu tiên, tôi không đánh giá hết tầm quan
trọng của việc tương tác với mọi người, làm quen với những người sau đó trở
thành những người cung cấp thông tin quan trọng cho nghiên cứu của tôi.
Một trong những cú sốc đầu tiên của tôi trên thực địa là tôi nhận ra rằng mình
sẽ phải sống và làm việc trong một thời gian dài với những người khác tôi
trên địa bàn nghiên cứu. Tôi chưa chuẩn bị tốt cho việc này, nhưng tôi mong
muốn giảm khoảng cách giữa tôi và những người tôi nghiên cứu. Tôi nghĩ
được rằng điền dã dân tộc học dựa trên quan sát tham gia ở một cộng đồng cụ
thể là sự tương tác hai chiều: tôi mong đợi ở người cung cấp thông tin (chia
sẻ những trải nghiệm của họ với tôi và trả lời trung thực những câu hỏi của 32
Tập bài giảng Nhân học đại cương – PGS. TS. Nguyễn Văn Sửu (bản thảo)
tôi) và họ cũng mong đợi ở tôi (trung thực với họ, tử tế và thẳng thắn về động
cơ học tập và tìm hiểu của mình).
Hãy từ bỏ cảm giác ưu việt hơn người khác: Khi bạn sống trong một thời gian
dài với những người khác bạn, hãy cẩn thận với cảm giác về tính siêu việt của bạn.
Tạo nên một sự ngây ngô cần thiết: Một điểm khác nữa trong trải nghiệm
nghiên cứu điền dã của tôi là tôi nhận thấy một khía cạnh quan trọng của điền
dã là tôi ngây ngô về những gì tôi tìm hiểu trên địa bàn nghiên cứu. Một số
nhà nhân học thậm chí còn gợi ý rằng nên nuôi dưỡng sự ngây thơ trong điền
dã dân tộc học, nhưng tôi không biết liệu bạn có thể làm được việc này một
cách có ý thức hay không. Tuy nhiên, tôi biết nhà nghiên cứu cần đặt mình ở
vị trí của một người học, hãy để những người trong cuộc được nghiên cứu
dạy bạn về tính phức tạp trong văn hóa của họ. Điều này có vẻ hơi khó,
nhưng cuối cùng nó rất hữu ích cho nghiên cứu của bạn. Có thể bạn đã đọc
nhiều sách, đi điền dã ở nhiều nơi, nhưng bạn không thể hy vọng thấy được
thế giới như nó đang diễn ra nếu bạn cứ suy nghĩ theo kiểu ‘tôi biết rõ hơn vì
tôi đọc cuốn sách về điều này’ khi gặp gỡ với mọi người. Thực tế, sự mong
muốn làm một người ít hiểu biết về vấn đề nghiên cứu lại dễ được tiếp nhận
và chấp nhận hơn đối với người cung cấp thông tin.
Hãy là người tử tế và nếu có khiếu hài hước thì càng tốt: Điểm quan trọng
khác là nên cố gắng nuôi dưỡng sự hài hước, hay sự thân thiện một cách linh
hoạt để làm cho bản thân và nghiên cứu của mình có khả năng thích nghi và
phù hợp với người được nghiên cứu.
Biết ghi chép tài liệu: Một kỹ năng quan trọng khác của quan sát tham gia là
ghi chép tài liệu. Trong nghiên cứu điền dã dân tộc học, bạn cần viết hay ghi
chép, đôi khi rất cụ thể, tất cả những gì bạn quan sát được, nhất là những gì
liên quan đến nghiên cứu của bạn. Với công nghệ hiện nay, máy tính làm cho
việc ghi chép tài liệu dễ dàng hơn, nhưng nó vẫn mất nhiều thời gian, vì thế 33
Tập bài giảng Nhân học đại cương – PGS. TS. Nguyễn Văn Sửu (bản thảo)
nhà nhân học cần có kỷ luật và tổ chức công việc và thời gian một cách cẩn
thận để viết và viết nhiều mỗi ngày. Nếu bạn không thích viết, hoặc không
viết tốt, hãy luyện tập thói quen viết và cách viết trước khi đi điền dã.
Các giai đoạn của quan sát tham gia:
Chọn đề tài: Bước quan trọng đầu tiên là chọn một đề tài nghiên cứu. Đôi khi
tưởng việc này dễ, nhưng trong một thế giới bao la và rộng lớn, với khoảng
thời gian hạn chế của nhà nghiên cứu, tập trung vào những gì mà bạn có thể
nghiên cứu là một điều không dễ. Hãy đọc rộng về tài liệu nghiên cứu liên
quan đến vấn đề bạn lựa chọn. Bạn có thể muốn tìm hiểu về tộc người và địa
bàn nghiên cứu của bạn, hay bạn có thể muốn làm theo một số gợi ý mà một
tác giả nào đó đã gợi ra. Đọc càng nhiều càng tốt, đọc nhiều giúp bạn nhận
dạng được những khoảng trống trong tài liệu nghiên cứu, hay tìm cách bổ
sung tri thức vào một số vấn đề đã được nghiên cứu.
Chọn địa bàn nghiên cứu: Chọn đề tài và chọn địa bàn nghiên cứu là một quá
trình không nên tách rời. Bạn muốn tìm hiểu về một vấn đề nào đó thì hãy tìm
một địa bàn cụ thể cho phép bạn thấy điều đó rõ hơn.
Thâm nhập địa bàn nghiên cứu: Việc chọn địa bàn nghiên và thâm nhập địa
bàn nghiên cứu không phải là một. Chúng ta biết rõ là chúng ta không thể đơn
giản cứ đến địa bàn nghiên cứu và bắt đầu tiến hành điền dã dân tộc học.
Tương tác với mọi người, tìm kiếm những người tin cậy giúp bạn thâm nhập
địa bàn nghiên cứu là một việc rất hữu ích.
Gây dựng quan hệ và tìm người cung cấp thông tin: Khi bạn đã thâm nhập
vào cộng đồng, hãy làm quen và tìm những cá nhân cụ thể, phát triển quan hệ
và sự tin cậy với họ để họ trở thành những ‘người cung cấp thông tin’ cho
bạn. Trong vố số những người cung cấp thông tin, bạn dần nhận ra những
người có thể cho bạn biết nhiều hơn về những gì bạn muốn biết và đó chính là
những ‘người cung cấp thông tin chính’. Hãy làm việc nhiều với những người
cung cấp thông tin chính để thu thập thông tin bạn cần có. Dĩ nhiên, bạn cần 34
Tập bài giảng Nhân học đại cương – PGS. TS. Nguyễn Văn Sửu (bản thảo)
biết rằng phải tạo được niềm tin và có sự tôn trọng đối với người cung cấp
thông tin để có thể quan sát tham gia thành công.
Ghi chép tài liệu điền dã: ghi chép tài liệu là một phần rất quan trọng, quyết
định đến số lượng và chất lượng tài liệu dân tộc học mà bạn có thể tạo ra. Hãy
viết hàng ngày. Khi quan sát, phỏng vấn, hãy mang theo bút và sổ nhỏ để ghi
một cách rất vắn tắt các thông tin cơ bản như từ khóa, con số, năm tháng, tên
người, địa danh, v.v. Mỗi ngày dành một vài tiếng để từ những ghi chép vắn
tắt đó phát triển thành những ghi chép dài hơn. Sau một vài ngày hoặc tuần,
hãy phát triển những nhận xét, bình luận của mình về tài liệu và vấn đề
nghiên cứu. Hãy nhớ rằng khi bạn rời địa bàn nghiên cứu bạn cần cơ bản có
được tài liệu điền dã dân tộc học mình cần.
Phân tích và viết kết quả nghiên cứu: Sau điền dã dân tộc học là thời gian bạn
đọc lại tài liệu, phân tích và viết kết quả nghiên cứu. Cho dù kết quả nghiên
cứu là một báo cáo thực tập, một khóa luận tốt nghiệp, một báo cáo hội thảo,
một bài nghiên cứu, một cuốn sách, thì đây là một quá trình suy nghĩ và tự
phản ánh một cách nghiêm túc. Nó đòi hỏi nhiều thời gian để tổ chức, sắp xếp
tài liệu, vì bạn có thể bạn đã ghi chép rất nhiều. Bạn cần quyết định xem phân
loại tài liệu như thế nào để có thể sử dụng tài liệu về mỗi chủ đề một cách hiệu quả. Nguồn:
□ Phỏng vấn bán cấu trúc: Trong nghiên cứu nhân học, các cách phỏng vấn
có cấu trúc, bán cấu trúc và phỏng vấn mở được nói đến trong nhiều cuốn
sách về phương pháp nghiên cứu.10 Có nhiều hình thức phỏng khác nhau:
phỏng vấn mở, phỏng vấn có cấu trúc, phỏng vấn bán cấu trúc - bảng câu
10 Ví dụ, xem: H. Russel Bernard 2002. Research Methods in Anthropology: Quantitative
Approaches. New York: Altmaria Press, pp 203 - 297; Sotirios Sarantakos 1997. Social
Research. Macmillan Educational Australian PTY LMT, tr. 177 - 202. 35
Tập bài giảng Nhân học đại cương – PGS. TS. Nguyễn Văn Sửu (bản thảo)
hỏi. Phỏng vấn là các cuộc nói chuyện dưới dạng hội thoại giữa nhà
nghiên cứu và người cung cấp thông tin. Phỏng vấn giúp cho nhà nhân
học thu thập được các nguồn tài liệu về những vấn đề họ nghiên cứu. Để
phỏng vấn có hiệu quả, sinh viên nhân học nên chuẩn bị các câu hỏi về
các vấn đề tôi muốn tìm thông tin để hỏi người dân và cán bộ địa
phương.11 Việc chuẩn bị các câu hỏi cụ thể như thế định hướng việc thu
thập thông tin của sinh viên song không nên mang bảng câu hỏi ra để hỏi
người cung cấp thông tin.
□ Phỏng vấn có cấu trúc: Phỏng vấn có cấu trúc hau còn gọi là ‘bảng hỏi’ là
một dạng phỏng vấn có cấu trúc, nghĩa là hỏi những câu hỏi giống nhau
đối với tất cả mọi người. Bảng hỏi thường được tiến hành ở giai đoạn
giữa hoặc sau của nghiên cứu điền dã khi nhà nhân học biết rõ là họ
muốn hỏi cái gì, hỏi ai và hỏi như thế nào và làm thế nào để thiết kế một
bảng hỏi tốt. Để thực hiện khảo sát bằng bảng hỏi, nhà nhân học phải
cộng tác chặt chẽ với người cung cấp tin. Vì thế, nếu cộng đồng nghiên
cứu đông, nhà nhân học phải chọn một số lượng nhất định để điều tra.
Việc chọn này có thể được tiến hành theo cách chọn mẫu ngẫu nhiên. MỘT SỐ GỢI Ý:
Nhân học thường quan tâm đến so sánh liên văn hóa, nhưng các nhà nhân học
thường phải dựa vào tài liệu do nhiều nhà nghiên cứu thu thập, sử dụng các
phương pháp nghiên cứu khác nhau ở những thời điểm khác nhau. Một cách
tiếp cận hiện đại hơn đối với nghiên cứu so sánh liên văn hóa liên quan đến
những cố gắng chuẩn hóa quá trình, đảm bảo rằng một nhóm nhà nghiên cứu
11 Các đối tượng phỏng vấn trong nghiên cứu này gồm nhiều thực thể khác nhau, trong đó có
hai nhóm chính là nông dân và cán bộ địa phương, nên tôi tập trung xây dựng danh mục bảng câu hỏi cho hai nhóm này. 36
Tập bài giảng Nhân học đại cương – PGS. TS. Nguyễn Văn Sửu (bản thảo)
sử dụng cộng cụ giống nhau nhằm thu thập những tài liệu mang tính so sánh
từ những người cung cấp thông tin ở những địa bàn khác nhau. Trong trường
hợp này, bảng hỏi (questionnaire) là công cụ phù hợp nhất để thu thập tài
liệu, vì nó giảm thiểu (dù không thể loại bỏ hoàn toàn) những khác biệt mang
tính chủ quan có thể có trong nghiên cứu điền dã dân tộc học.
Từ góc độ nhân học, bảng hỏi tốt là một bảng hỏi được hình thành trực tiếp từ
những hiểu biết trên cơ sở điền dã dân tộc học về cộng đồng khảo sát. Hơn
thế nữa, bảng hỏi nên được thiết kế sau khi đã tiến hành điền dã dân tộc học ở
cộng đồng nghiên cứu, nghĩa là đã có những hiểu biết cần thiết về cộng đồng,
về con người và về vấn đề cần khảo sát bằng bảng hỏi.
Trong quá trình xây dựng bảng hỏi, cần tuân thủ những nguyên tắc cơ bản
của việc lập bảng hỏi. Là một nhà nhân học, chúng ta tin rằng một bảng hỏi
có cấu trúc chỉ có ích khi nó nắm bắt được thực tiễn của con người được
nghiên cứu. Như thế, bước đầu tiên là tập trung vào thu thập tài liệu đính tính
liên quan đến đề tài nghiên cứu.
Mục tiêu là xem liệu đề tài bạn nghiên cứu có gì đáng quan tâm đối với
những người được nghiên cứu hay không và liệu những người bạn đang
nghiên cứu có phù hợp với đề tài bạn nghiên cứu hay không. Tìm xem những
câu hỏi phù hợp là gì. Giai đoạn khám phá định tính ban đầu này có thể sử
dụng bất kỳ một kỹ thuật nghiên cứu điền dã nào, chẳng hạn như quan sát
tham gia, phỏng vấn người cung cấp thông tin chính, liệt kê tự do, thảo luận
nhóm. Điểm mấu chốt là tìm đủ thông tin cơ bản về đề tài.
Bước tiếp theo là phân tích tài liệu định tính và sử dụng tài liệu này để xây
dựng bảng hỏi. Bảng hỏi này thường bao gồm những tài liệu cơ bản về nhân
khẩu và các tiêu chí bao gồm và loại trừ khác. Nếu bạn muốn tiếp cận một
người cung cấp thông tin nào đó, thì phải quyết định ngay xem người đó có
phù hợp với tiêu chí phỏng vấn của bạn không? 37
Tập bài giảng Nhân học đại cương – PGS. TS. Nguyễn Văn Sửu (bản thảo)
Bảng hỏi được thiết kế để hỏi câu hỏi giống nhau đối với nhiều người trong
một hay một số cộng đồng. Như vậy, lợi thế của phỏng vấn bằng bảng hỏi là
tất cả mọi người được hỏi đều phải trả lời những câu hỏi giống nhau. Khi mọi
người đều trả lời những câu hỏi giống nhau, nhà nghiên cứu có thể so sánh
giữa các địa bàn và giữa những người trả lời. Khi hỏi những câu hỏi khác đối
với những người khác nhau thì không thể mang ra so sánh giữa các nhóm và các địa bàn.
Bảng câu hỏi có thể được đặt dưới dạng đúng hay sai để đánh giá các giá trị
và niềm tin văn hóa, hoặc có thể bao gồm những câu hỏi liên quan đến xếp
hạng theo cấp độ hoặc dưới những dạng khác.
Câu hỏi có thể được chỉnh sửa cho phù hợp với độ tuổi, giới tính, tộc người,
ngôn ngữ, cho dù chúng đều đề cập đến một khối thông tin giống nhau. Nguồn:
□ Người cung cấp thông tin: Thường thì các nhà nhân học dựa vào người
cung cấp thông tin để lấy tài liệu. Người cung cấp thông tin có thể là bất
kỳ ai trong cộng đồng nghiên cứu hiểu biết về vấn đề được nghiên cứu và
có thể cung cấp thông tin hữu ích về chủ đề đó cho nhà nghiên cứu. Sau
khi quan sát, phỏng vấn nhiều người cung cấp tin, nhà nhân học thường
đi sâu khai thác thông tin ở một số người biết nhiều về chủ đề nghiên cứu
và những người này được gọi là người cung cấp tin chính.12 Tuy nhiên,
nhà nghiên cứu không đơn thuần chỉ dựa vào người cung cấp thông tin
chính để khai thác tài liệu, mà vừa thu thập các nguồn tài liệu khác nhau,
những người cung cấp thông tin khác nhau, vừa phải tập trung vào một số
người cung cấp thông tin chính. Cách tiếp cận này kết hợp cả hai truyền
thống trong nghiên cứu nhân học mà Alex Soucy đã phân tích. Soucy kêu
12 Alexander Soucy 2000. “The Problem with Key Informants”. Anthropological Forum, Vol.10, No.2, pp. 179 - 199. 38
Tập bài giảng Nhân học đại cương – PGS. TS. Nguyễn Văn Sửu (bản thảo)
gọi các nhà nghiên cứu nhân học nên quan tâm đến nhiều tiếng nói khác
nhau. Điền dã dân tộc học của tác giả về nghi lễ tôn giáo tại một ngôi
chùa nhỏ ở Hà Nội cho thấy cách tiếp cận nhiều tiếng nói khác nhau (đa
thanh) đã tạo ra nhiều thông tin hữu ích
□ Ghi chép thực địa: Khi quan sát, phỏng vấn, nhà nhân học phải ghi chép
lại tài liệu. Tuy nhiên, mỗi nhà nhân học có cách ghi chép tài liệu khác
nhau, song phổ biến vẫn là việc các nhà nhân học ghi lại những gì họ nghe,
nhìn thấy, và cảm nhận được, cùng với các phân tích, đánh giá của họ vào
một hoặc nhiều cuốn sổ hay máy tính. Với sự phát triển của khoa học và
công nghệ, máy ảnh, máy quay phim, máy ghi âm, máy tính và một số
công cụ kỹ thuật khác cũng là những phương tiện đang được nhiều nhà
nhân học sử dụng để ghi chép lại tài liệu. Một vấn đề sinh viên nhân học
cần chú ý là người nghiên cứu nên ghi chép tài liệu phỏng vấn như thế nào
trong một hoàn cảnh hay đề tài cụ thể? Trong thực tế, như tôi nêu ở trên,
có rất nhiều kiểu và cách viết tài liệu điền dã khác nhau tuỳ thuộc vào khả
năng và kinh nghiệm trực tiếp của từng người nghiên cứu.13 Robert G.
Burgess cho rằng hầu hết các nhà nghiên cứu ủng hộ việc sử dụng máy
ghi âm để ghi chép tài liệu và coi đây là một cách tốt nhất để không bị thất
thoát tài liệu phỏng vấn, dù biết rằng nó mất nhiều thời gian.14 Tuy nhiên,
máy ghi âm không phát huy tác dụng trong mọi tình huống. Ví dụ ở Việt
Nam cho thấy khi được hỏi về các vấn đề tế nhị, chẳng hạn như quan điểm
chính trị, tôn giáo, thu nhập, hay thái độ của họ về mâu thuẫn đất đai, họ
có thể sẽ ngại khi thấy người khác ghi âm những gì họ nói. Khi tôi mới
tiến hành điền dã ở địa phương, tôi cũng dùng máy
13 Robert M. Emerson, Rachel I, Fretz and Linda 1995. Writing Ethnographic Fieldnotes.
Chicago: The University of Chicago Press, pp.x - xi.
14 Robert G. Burgess1984. Sách đã dẫn, pp 120 - 121. 39
Tập bài giảng Nhân học đại cương – PGS. TS. Nguyễn Văn Sửu (bản thảo)
ghi âm để ghi âm các cuộc phỏng vấn, nhưng nhiều người được hỏi luôn
tỏ ra do dự trước cái máy này khi nói đến những vấn đề nhạy cảm, thậm
chí họ còn đề nghị tôi không sử dụng máy ghi âm trong nhiều trường hợp.
Nhanh chóng nhận ra vấn đề này, tôi quyết định không sử dụng máy ghi
âm và thay đổi chiến lược ghi chép tài liệu phỏng vấn: Ghi chép vào một
cuốn sổ tay. Song tôi thấy rất bất tiện và không có hiệu quả khi vừa hỏi
vừa ghi chép chi tiết các thông tin của cuộc phỏng vấn. Vì thế tôi chuyển
sang chỉ dùng một cuốn sổ tay rất nhỏ, ghi chép với số lượng rất hạn chế
các thông tin quan trọng do người cung cấp thông tin trả lời, chẳng hạn
như các từ khoá, khái niệm và con số. Ngay sau khi kết thúc phỏng, tôi
quay về nơi ở của mình và ngồi viết lại toàn bộ các thông tin của buổi
phỏng vấn. Dĩ nhiên lúc đầu sẽ hơi khó vì tôi không nhớ được tất cả mọi
thứ, nhưng sau đó trí nhớ của tôi trở nên tốt hơn và tôi có thể nhớ lại hầu
hết các chi tiết của buổi phỏng vấn. Có những chi tiết tôi quên hay cần
hỏi thêm, tôi quay trở lại để hỏi người cung cấp thông tin. Làm như thế,
các cuộc phỏng vấn của tôi dù bán cấu trúc hay mở đều diễn ra như các
cuộc nói chuyện bình thường, trong đó người bị hỏi không cảm thấy bị
chất vấn hay lo sợ về các thông tin do anh/chị ta cung cấp. Cuộc phỏng
vấn cũng không bị ngắt quãng.
□ Tài liệu thành văn: Ngoài nguồn tài liệu thu thập được quan phỏng vấn,
quan sát, bảng hỏi, còn có một nguồn tài liệu thành văn dưới các dạng
khác nhau ở địa bàn nghiên cứu mà nhà nhân học quan tâm khai thác. Đó
có thể là các báo cáo, văn tự, bia, gia phả, v.v. Những tài liệu này cung
cấp một nguồn thông tin không kém quan trọng về chủ đề nghiên cứu.
□ Nghiên cứu phả hệ, thu thập các tài liệu về lịch sử cuộc đời của đối tượng
nghiên cứu, vẽ bản đồ cũng giúp cho các nhà nhân học có thêm các tài
liệu quan trọng về các cộng đồng, xã hội mình nghiên cứu. 40
Tập bài giảng Nhân học đại cương – PGS. TS. Nguyễn Văn Sửu (bản thảo)
□ Tài liệu định tính và định lượng: Tài liệu định tính là tất cả các loại tài
liệu được thể hiện dưới dạng các con số, có thể cân đo đong đếm được.
Chẳng hạn, các số liệu thống kế, điều tra, giúp cho nhà nhân học hiểu biết
về vị trí địa lý, dân cư, đất đai, mức sống, v.v., của cộng đồng mình
nghiên cứu. Ngược lại, tài liệu định tính là các tài liệu không thể hiện
dưới dạng con số, số liệu, mà chủ yếu là sự miêu tả, từ ngữ, tranh ảnh.
□ Đạo đức nghiên cứu: Vấn đề đạo đức nghiên cứu trong nhân học rất quan
trọng, vì thế nhà nhân học phải tuân thủ các quy ước đạo đức của ngành
học. Thường thì nhà nhân học không được làm gì có hại cho cộng đồng
được nghiên cứu hay cá nhân người người cung cấp thông tin. Trong hầu
hết các nghiên cứu, nhà nhân học giấu tên hay đổi tên người cung cấp
thông tin để tránh những ảnh hưởng tiêu cực cho họ. Những ghi chép và
mô tả dân tộc học cũng đòi hỏi phải trung thực, tránh gian dối.
□ Xử lý tài liệu và viết kết qủa nghiên cứu: Sau khi đã có tài liệu, nhà nhân
học thường rời địa bàn nghiên cứu trở về nơi mình làm việc để xỷ lý tài
liệu. Đối với một số nhà nhân học, qúa trình xử lý này có thể đã sơ bộ
được tiến hành từ lúc còn ở địa bàn nghiên cứu, nhưng việc xử lý một
cách có hệ thống hầu hết là được các nhà nhân học tiến hành sau khi đã
kết thúc nghiên cứu điền dã. Các nguồn tài liệu thu thập được nhà nhân
học đọc đi đọc lại, phân loại và phân tích, đánh giá, trong đó thể hiện rõ
đâu là quan điểm của người được nghiên cứu và đâu là phần diễn giải của
nhà nhân học. Các nguồn tài liệu đã được xuất bản cũng được nhà nhân
học tham khảo thêm để so sánh, đối chiếu và cung cấp bối cảnh cho tài
liệu thực địa của họ. Sau khi đã xử lý xong, kết qủa nghiên cứu được viết
thành các báo cáo hội thảo, bài viết hay chuyên khảo dân tộc học. 41
Tập bài giảng Nhân học đại cương – PGS. TS. Nguyễn Văn Sửu (bản thảo)
□ Một điểm đáng chú ý là nhân học đề cao so sánh. Nghĩa là các nhà nhân
học thu thập tài liệu và so sánh tài liệu trước khi đi đến các kết luận có
tính khái quát hóa. Chúng ta không chỉ dựa vào tài liệu của một nghiên
cứu trường hợp để đưa ra các tuyên bố diễn giải và kết luận về một vấn
đề nào đó, mà cần phải so sánh với các nghiên cứu khác đã được thực
hiện về các vấn đề tương tự trước khi đi đến các kết luận chung. Câu hỏi:
1. Điền dã dân tộc học là gì?
2. Các nhà nhân học sử dụng các phương pháp và kỹ thuật nghiên cứu gì để
thu thập tài liệu, đó là loại tài liệu gì?
3. Điều gì làm cho phương pháp nghiên cứu nhân học độc đáo so với các ngành khoa học khác?
4. Nhà nhân học nghiên cứu như thế nào? 42
Document Outline
- CHƯƠNG 2: ĐIỀN DÃ DÂN TỘC HỌC
- 2.1.Điền dã dân tộc học
- 2.2.Các phương pháp điền dã dân tộc học
- Câu hỏi:
