Buổi 4: Viết báo cáo Bài giảng PowerPoint dạy thêm | môn Ngữ văn 10 | Kết nối tri thức với cuộc sống
Giáo án PowerPoint Ngữ văn 10 Kết nối tri thức trọn bộ cả năm được biên soạn theo 35 tuần học. Qua giáo án PowerPoint Ngữ văn 10 quý thầy cô có thêm nhiều tài liệu tham khảo, tiết kiệm thời gian, công sức trong quá trình xây dựng kế hoạch bài dạy của mình.
Chủ đề: Giáo án Ngữ Văn 10
Môn: Ngữ Văn 10
Sách: Kết nối tri thức
Thông tin:
Tác giả:
Preview text:
ÔN TẬP KĨ NĂNG VIẾT: VIẾT BÁO CÁO
NGHIÊN CỨU VỀ MỘT VẤN ĐỀ
I. NHẮC LẠI LÍ THUYẾT
1. Đặc điểm của bài viết báo cáo kết quả nghiên cứu về một vấn đề
- Khái niệm: Báo cáo nghiên cứu là văn bản trình bày kết quả nghiên cứu về
một vấn đề dựa trên các dữ liệu khách quan, chính xác, đáng tin cậy.
- Mục đích: Báo cáo nghiên cứu thường được sử dụng để ghi lại những tổng
hợp hoặc phát hiện của người viết về một vấn đề nào đó sau một quá trình
dài nghiên cứu, tìm hiểu, vì thế còn được gọi là báo cáo kết quả nghiên cứu.
- Phạm vi sử dụng: Trong cuộc sống, báo cáo nghiên cứu thường được ứng
dụng khi HS tham gia các cuộc thi như cuộc thi khoa học kĩ thuật In-theo
Ai-sép (Intel ISEF), khi thực hiện các dự án môn học, khi muốn xin tài trợ
cho các hoạt động học tập và nghiên cứu, khi tham gia vào một hội thảo
chuyên môn, hội thảo khoa học,…
- Tác dụng: Viết báo cáo nghiên cứu là một hoạt động thực hành giúp bạn
phát triễn kĩ năng tìm hiểu, khám phá về đời sống xã hội và tự nhiên (con
người, sự kiện, địa điểm, môi trường,...) qua tư liệu thu thập được và trình
bày kết quả tìm hiểu, khám phá đó.
- Các dạng: Vấn đề nghiên cứu có thể là một vấn đề đời sống hoặc một vấn
đề gợi ra từ tác phẩm văn học mà bạn đã đọc.
=> Báo cáo nghiên cứu là kết quả của một quá trình học sâu, cho thấy
tư duy sáng tạo, quá trình tìm tòi, niềm say mê hứng thú của người viết
với đề tài mà mình theo đuổi.
2. Yêu cầu đối với bài viết báo cáo kết quả nghiên cứu về một vấn đề
- Nêu được đề tài và vấn đề nghiên cứu được đặt ra trong báo cáo.
- Trình bày được kết quả nghiên cứu thông qua hệ thống các luận điểm
sáng rõ, thông tin xác thực.
- Khai thác được các nguồn tham khảo chính xác, đáng tin cậy; sử dụng
các trích dẫn, cước chú và phương tiện hỗ trợ phù hợp, thể hiện sự minh
bạch trong việc kế thừa những kết quả nghiên cứu đã có.
- Có danh mục tài liệu tham khảo ở cuối báo cáo.
3. Xây dựng đề cương:
- Trước khi xây dựng đề cương, cần tập hợp những thông tin thu thập
được thành các ý như sau:
+ Cách triển khai vấn đề được chọn nghiên cứu
+ Những khía cạnh của vấn đề cần được tập trung tìm hiểu, khám phá, phân tích?
+ Thái độ nên có trước các đối tượng được đề cập là gì?
+ Những cứ liệu minh họa nào có thể huy động?
+ Ý nghĩa của vấn đề nghiên cứu,...
- Trên cơ sở các ý huy động được, bạn xây dựng thành một đề cương, sắp
xếp các ý theo trật tự nhất định:
+ Theo trật tự thời gian,
+ Theo trật tự không gian,
+ Theo logic của vấn đề,...
=> Xây dựng đề cương có thể coi là bản tóm tắt ngắn gọn những thông tin
chính của một báo cáo nghiên cứu, vừa thể hiện cô đọng kết quả của quá
trình chuẩn bị viết, vừa định hướng cho toàn bộ quá trình viết tiếp theo.
4. Dàn ý chung của bài viết báo cáo kết quả nghiên cứu về một vấn đề
* Đặt vấn đề: Nêu rõ đề tài và vấn đề nghiên cứu.
* Giải quyết vấn đề: Trình bày các kết quả nghiên cứu chính thông qua
hệ thống luận điểm, có các dữ liệu, bằng chứng.
* Kết luận: Khẳng định kết quả nghiên cứu và ý nghĩa của vấn đề nghiên
cứu, gợi mở những hướng tiếp cận mới.
* Tài liệu tham khảo: Ghi rõ tên tác giả, thời gian công bố, tên tài liệu, nơi công bố,... II. THỰC HÀNH VIẾT
Đề 01: Viết báo cáo nghiên cứu về dấu ấn người anh hùng
trong sử thi Hy Lạp qua phim điện ảnh Gợi ý
Bảng kiểm đánh giá bài viết
Viết báo cáo nghiên cứu về dấu ấn người anh hùng trong sử thi Đạt/chưa
Hy Lạp qua phim điện ảnh đạt
a. Đảm bảo cấu trúc bài nghị luận
Mở bài nêu được vấn đề, Thân bài triển khai được vấn đề, Kết bài
khái quát được vấn đề.
b. Xác định đúng vấn đề cần nghị luận
Dấu ấn người anh hùng trong sử thi Hy Lạp qua qua phim điện ảnh
c. Triển khai vấn đề nghị luận thành các luận điểm theo yêu cầu
của một văn bản báo cáo nghiên cứu
Học sinh có thể triển khai theo nhiều cách nhưng cần vận dụng tốt
các thao tác lập luận, kết hợp chặt chẽ giữa lí lẽ và dẫn chứng; đảm bảo các yêu cầu sau: * Đặt vấn đề:
- Giới thiệu tác giả Hô-me
- Khát quát và đánh giá về tư tưởng trong sử thi Hy Lạp: Ngợi ca
những người anh hùng vì lí tưởng cộng đồng
HS tùy ý lựa chọn người anh hùng mà mình yêu thích, GV yêu cầu
HS đọc về những người anh hùng này ở nhà.
Trong bài soạn này, GV giúp HS viết bài báo cáo nghiên cứu về
dấu ấn người anh hùng trong sử thi Hy Lạp qua phim điện ảnh. Vì
vậy, khi đến lớp, GV có thể hướng dẫn HS xem một số đoạn phim
tái hiện 2 bộ sử thi của Hô-me (Cuộc chiến thành Troy)
* Giải quyết vấn đề:
HS cần đưa ra hệ thống luận điểm làm rõ “Dấu ấn người anh hùng
trong sử thi Hy Lạp qua phim điện ảnh”: -
Đặc điểm của người anh hùng sử thi qua ngòi bút của Hô-me -
Người anh hùng trong phim khác và giống như thế nào với
người anh hùng trên sách vở -
Nhận xét, đánh giá của người viết: Không thể hiện được hết ý
nghĩ, nội tâm của nhân vật nhưng phim có sự hỗ trợ của kĩ xảo
nên rất sinh động hấp dẫn -
Tuy vậy phim ảnh không thể làm lu mờ vẻ đẹp của sử thi
* Kết luận: Kết lại vấn đề nghiên cứu
* Tài liệu tham khảo: Ghi rõ họ tên tác giả, thời gian công bố,
tên tài liệu, nơi công bố
d. Chính tả, ngữ pháp
Đảm bảo chuẩn chính tả, ngữ pháp tiếng Việt. e. Sáng tạo
Thể hiện suy nghĩ sâu sắc về vấn đề nghị luận; có cách diễn đạt mới mẻ.
Phiếu chỉnh sửa bài viết Nội dung Các Yêu cầu cụ thể Đạt/Chưa kiểm tra phần đạt Bố cục ba Đặt
Phần giới thiệu nêu rõ được vấn đề nghiên cứu, phần
vấn đề gây được sự chú ý và hấp dẫn đối với người đọc. Giải
Các luận điểm chính đã được làm sáng tỏ qua
quyết những dữ liệu, bằng chứng xác thực, đáng tin cậy.
vấn đề Các phần được sắp xếp theo trật tự logic, có sự
liên kết chặt chẽ, không có sự trùng lặp.
Không có các thông tin thừa, không liên quan trực tiếp đến đề tài. Nội dung Các phần Yêu cầu cụ thể Đạt/Chưa kiểm tra đạt
Bố cục ba Kết thúc Khái quát lại vấn đề, nâng lên thành bài học nhận phần vấn đề thức, ứng xử Tài
liệu - Đã đảm bảo được tính chính xác, khoa học, khách tham quan của văn bản chưa? khảo
- Các trích dẫn đã ghi rõ được nguồn gốc, bao gồm
thông tin về tác giả, năm công bố, vị trí của phần
trích dẫn trong văn bản chưa? Các lỗi
Bài viết đảm bảo tuân thủ các quy định về chính tả, còn mắc
không mắc lỗi từ ngữ và câu. Đánh giá
- Bài viết đáp ứng yêu cầu đạt mức độ nào? chung
- Em thấy hứng thú hoặc khó khăn nhất khi thực
hiện phần nào trong tiến trình thực hành viết?
Bài báo cáo nghiên cứu tham khảo: SIÊU ANH HÙNG HERCULES
VÀ SỰ THẬT ĐẰNG SAU MỘT HUYỀN THOẠI
Chưa bao giờ người ta được thấy vị á thần dũng mãnh Hercules (Dwayne
Johnson thủ vai) lại "phàm trần" đến thế, dù vẫn giữ được những khí phách của
một người anh hùng huyền thoại. Trong những năm gần đây, có thể thấy xu
hướng "bình thường hóa" các người hùng màn bạc của Hollywood. Những
Superman, Batman hay Iron Man... đều không phải những siêu nhân bất khả
chiến bại mà cũng có những khoảnh khắc gục ngã như bao người khác. Bộ
phim hành động - sử thi "Hercules" (tựa Việt là Héc-Quyn) cũng không ngoài
xu thế ấy, khi chưa bao giờ người ta được thấy vị á thần dũng mãnh Hercules
(Dwayne Johnson thủ vai) lại "phàm trần" đến thế, dù vẫn giữ được những khí
phách của một người anh hùng huyền thoại.
Khác với trong sử thi Hy Lạp hay loạt phim truyền hình đình đám từng
lên sóng VTV3 hơn một thập niên trước là "Hercules: The Legendary
Journeys", "Hercules" của đạo diễn Brett Ratner khắc họa nhân vật này
chân thực, đời thường hơn và thậm chí còn có phần mỉa mai. Nếu như
trong các phiên bản khác, Hercules được biết tới như người con á thần của
Zeus vĩ đại với sức mạnh toàn năng thì trong bộ phim hè 2014 này, anh
chỉ là một người phàm trần dù vẫn xuất chúng. Thế giới của anh không có
những vị thánh thần, những sinh vật truyền thuyết ... còn những kỳ công
mà anh lập được cũng đã được thêu dệt thêm nhiều phần.
Thứ hiếm hoi không bị phóng đại lên so với thực tế trong cuộc sống
của Hercules chính là quá khứ đen tối của anh, khi người hùng này tỉnh
dậy sau một cơn say và nhận thấy toàn bộ gia đình mình đều đã bị giết hại một cách dã man.
Kể từ đó, Hercules sống cuộc đời lang bạt nay đây mai đó của một
lính đánh thuê cùng sáu người bạn vào sinh ra tử. Một ngày nọ, số phận
đưa đẩy họ tới với Thrace do vua Cotys (John Hurt) trị vì. Ông cầu viện
sự giúp đỡ của Hercules và nhóm bạn để rèn luyện cho quân đội, chuẩn
bị cho cuộc chiến không thể tránh khỏi với một bạo chúa hung hãn...
Nếu chỉ nhìn qua trailer, nhiều người có thể lầm tưởng rằng
"Hercules" là bộ phim vẫn đề cao sức mạnh vô song của người hùng
này và nội dung sẽ xoay quanh việc anh thực hiện những chiến công vĩ
đại ra sao. Song thực tế thì không phải vậy, khi tác phẩm này lại khai
thác Hercules như một truyền thuyết được thần thánh hóa quá đà khiến
anh phải chịu áp lực không nhỏ từ cái danh tiếng ấy.
Góp phần tạo ra truyền thuyết này là anh chàng Iolaus (Reece
Ritchie), người luôn tận dụng mọi cơ hội để khuếch trương huyền thoại
về Hercules. Iolaus là thành viên hài hước nhất trong nhóm những
chiến binh sát cánh cùng Hercules, mang lại tiếng cười bên cạnh những
giờ phút chiến đấu căng thẳng.
Dàn diễn viên chiến đấu vai kề vai bên Hercules ấy mới là nhân tố đem
lại sự thu hút cho tác phẩm chứ không phải người đẹp Irina Shayk (vai vợ
của Hercules) bởi thời gian có mặt của cô trên màn ảnh quá ngắn ngủi.
Các trận chiến trong phim được dàn dựng đẹp mắt với các góc quay hợp
lý, đem lại cảm giác gay cấn cho khán giả. Không có sự trợ giúp của
những phép thuật tới từ những vị thần, những trường đoạn hành động
trong phim khiến người xem liên tưởng tới loạt phim truyền hình đình
đám "Spartacus". Các đấu sĩ sử dụng các vũ khí như gươm, cung tên, giáo
... dứt khoát và còn có phần sáng tạo, đủ làm hài lòng những ai ưa thích
các phim hành động sử thi.
Trong các trận chiến ấy, người nổi bật nhất dĩ nhiên là Hercules.
Dwayne Johnson cho thấy việc lựa chọn anh là đúng đắn, bởi vẻ ngoài cao
lớn với cơ bắp tựa như một vị thần của cựu đô vật này khiến khán giả dễ
dàng bị thuyết phục. Kể từ ngày gia nhập thế giới điện ảnh, cựu võ sĩ này
từng thử sức với nhiều thể loại phim như phiêu lưu, gia đình, tình cảm ...
song cho đến giờ thì dòng phim hành động vẫn là thứ phù hợp nhất với anh.
Trong một bộ phim như "Hercules", khi nhân vật chính không cần có
diễn xuất quá xuất sắc mà chỉ cần gây ấn tượng với ngoại hình và các
trường đoạn hành động thì khó có thể có cái tên nào sáng giá hơn Dwayne
Johnson. Ngôi sao này còn thể hiện tương đối ổn trong những cảnh
Hercules thể hiện sự đau đớn, bởi trận chiến giữa người hùng này diễn ra
không chỉ với kẻ địch mà còn với những ám ảnh quá khứ.
Xuyên suốt tác phẩm, đan xen giữa những trận chiến hay những đoạn
thoại giàu tính giải trí còn là một câu chuyện khác: một người vô tình chịu
sức ép từ chính danh tiếng của mình do chính những người quanh anh tạo ra.
Hành trình đi tìm câu trả lời về chính bản thân mình và những khó khăn trên
chặng đường ấy khiến "Hercules" không bị đi vào lối mòn "bách chiến bách
thắng" như nhiều bộ phim khác về những người hùng thần thoại.
Dù bộ phim có cài cắm một nút thắt nhằm gây bất ngờ nhưng nhìn tổng
thể kịch bản phim chỉ dừng ở mức trung bình khá. Song nhờ vào màn thể
hiện thuyết phục của Dwayne Johnson cùng dàn diễn viên phụ, cách khai
thác mới lạ và những cảnh chiến đấu đã mắt, "Hercules" vẫn là một bộ phim
giải trí ổn của hè 2014. Đây là lựa chọn phù hợp cho những ai muốn "đổi
món" tại rạp trong một mùa hè tràn ngập phim khoa học viễn tưởng.
Thịnh Joey (Việt Nam+)-26/07/2014 07:21 GMT+7
Đề 02: Viết báo cáo nghiên cứu về: Vẻ đẹp văn hóa Ê- đê
trong Sử thi “Đăm Săn” Gợi ý:
Viết báo cáo nghiên cứu về: Vẻ đẹp văn hóa Ê- đê trong Sử Đạt/chưa thi “Đăm Săn” đạt
a. Đảm bảo cấu trúc bài nghị luận
Mở bài nêu được vấn đề, Thân bài triển khai được vấn đề, Kết
bài khái quát được vấn đề.
b. Xác định đúng vấn đề cần nghị luận
Vẻ đẹp văn hóa Ê- đê trong Sử thi “Đăm Săn”
c. Triển khai vấn đề nghị luận thành các luận điểm theo yêu cầu
của một văn bảo báo cáo nghiên cứu
Học sinh có thể triển khai theo nhiều cách nhưng cần vận dụng
tốt các thao tác lập luận, kết hợp chặt chẽ giữa lí lẽ và dẫn
chứng; đảm bảo các yêu cầu sau: * Đặt vấn đề:
- Giới thiệu Sử thi Ê-đê và văn hóa Ê-đê
- Giới thiệu mối quan hệ giữa văn học và văn hóa
* Giải quyết vấn đề: -
Tìm hiểu văn hóa Ê-đê qua sử thi “Đăm Săn”: + Đặc điểm nơi cư trú
+ Bản sắc văn hóa của cộng đồng người Ê đê được thể hiện rõ nét qua
trang phục và các hoạt động lao động sản xuất
+ Chế độ mẫu hệ là điểm nhấn trong văn hóa tinh thần của người Ê- đê.
+ Vẻ đẹp văn hóa Ê-đê kết tinh trong hình tượng người anh hùng mà họ tôn sùng
- Đánh giá vẻ đẹp văn hóa Ê-đê qua sử thi “Đăm Săn”
* Kết luận: Kết lại vấn đề nghiên cứu
* Tài liệu tham khảo: Ghi rõ họ tên tác giả, thời gian
công bố, tên tài liệu, nơi công bố
d. Chính tả, ngữ pháp
Đảm bảo chuẩn chính tả, ngữ pháp tiếng Việt. e. Sáng tạo
Thể hiện suy nghĩ sâu sắc về vấn đề nghị luận; có cách diễn đạt mới mẻ.
Bài báo cáo nghiên cứu tham khảo:
Vẻ đẹp văn hóa Ê-đê trong Sử thi “Đăm Săn”
1. Đăm Săn là tác phẩm sử thi kinh điển của Việt Nam, chiếm vị trí, vai trò
quan trọng trong tiến trình phát triển của nền văn học nước nhà. Cho đến
nay, đã có nhiều nhà nghiên cứu tìm hiểu về sử thi này. Những nhà nghiên
cứu người Pháp đã có công lớn trong việc sưu tầm, dịch thuật và công bố sử
thi Đăm Săn đầu tiên trên thế giới. Sau đó, vào năm 1957, tác giả Đào Tử
Chí đã dịch tác phẩm Đăm Săn từ tiếng Pháp ra tiếng Việt, công bố trên Tạp
chí Văn nghệ với tên gọi: Bài ca chàng Đăm Săn. Khi sử thi Đăm Săn được
dịch ra tiếng Việt, công cuộc nghiên cứu tác phẩm này được chú ý nhiều hơn
vì không gặp phải những rào cản về ngôn ngữ.
Chúng ta có thể kể đến một số bài viết, công trình nghiên cứu như: Tìm
hiểu giá trị bài ca chàng Đăm Săn của tác giả Chu Xuân Diên, Một số đặc
điểm của sử thi anh hùng qua đoạn chiến thắng M’tao M’xây (Trích sử thi
Đăm Săn - Ê đê) của Hoàng Minh Đạo hay chuyên luận Sử thi Ê đê của
Phan Đăng Nhật. Không chỉ nghiên cứu giá trị nội dung và nghệ thuật của
tác phẩm sử thi, nhiều công trình nghiên cứu còn đi sâu vào việc tìm hiểu
hình tượng nhân vật anh hùng Đăm Săn - linh hồn của tác phẩm.
Tác giả Hoàng Ngọc Hiến có bài viết về Bài ca chàng Đăm Săn như là một
tác phẩm anh hùng ca đăng trên Tạp chí Dân tộc học để ngợi ca vẻ đẹp của
người anh hùng ở các phương diện đặc điểm ngoại hình, tính cách, tâm hồn,
cử chỉ, hành động… Nhìn chung, đã có những tác giả quan tâm, khai thác sử
thi Đăm Săn ở nhiều góc độ và đạt được những kết quả đáng tự hào. Tuy
nhiên, nghiên cứu sử thi Đăm Săn, đặc biệt tìm hiểu vẻ đẹp văn hóa Ê đê trong
sử thi Đăm Săn vẫn chưa có nhiều công trình bàn đến. Chúng tôi hy vọng bài
viết này sẽ phác họa đậm nét hơn, góp thêm điểm nhìn mới mẻ về bản sắc văn
hóa cộng đồng người Ê đê nói chung và sử thi Đăm Săn nói riêng.
2. Trước tiên, có thể thấy, ngôi nhà là điểm nổi bật trong giá trị văn hóa vật
chất của người Ê đê. Trong sử thi Đăm Săn, ngôi nhà của người anh hùng
Đăm Săn được miêu tả rất kỹ: “nhà chàng Đăm Săn dài đến nỗi tiếng
chiêng đánh đằng trước nhà, người đứng sau nhà không nghe thấy. Mái
hiên nhà chàng con chim bay mỏi cánh mới hết” (1). Nhà của Đăm Săn có
những “chiếc khiên chói lọi như đèn đuốc”, “vải sợi nặng trĩu làm cong các
sào phơi. Thịt bò thịt trâu treo đầy xung quanh”, “bát đĩa bằng đồng để
khắp sàn nhà” (2). Người Ê đê thường cất nhiều đồ dùng ở trong nhà, đặc
biệt ở gian khách, ví dụ như ché rượu cần, cồng chiêng, nồi đồng, thịt trâu
bò... vì đây là những tài sản giá trị, thể hiện sự giàu có.
Ngôi nhà ấy không chỉ là không gian sống mà còn là nơi gắn kết bao thế
hệ dòng tộc người Ê đê, nơi đánh dấu sự phồn thịnh, hùng cường của bộ
tộc, bộ lạc. Sử thi Đăm Săn đã ghi lại bức tranh ngôi nhà với voi, ngựa
đông đúc ở miền đất Tây Nguyên. Phương tiện đi lại phổ biến nhất của
người Ê đê xưa là voi, là ngựa: “Mặt đất in dấu chân ngựa nhiều như
chân rết. Mặt đất in đầy dấu chân voi như đáy cối giã gạo” (3). Theo kết
quả khảo sát, trong sử thi Đăm Săn, phương tiện đi lại, vận chuyển là voi
chiếm 66,7%, ngựa chiếm 33,3%.
Đăm Săn đã cưỡi voi dẫn dân làng đi lao động bắt cua, tôm, cá; cưỡi voi
đi chiến đấu với M’tao Grứ và M’tao M’xây để bảo vệ thị tộc, bảo vệ vợ
của mình. Đó là những “con voi đực đuôi dài chấm đất, có bộ ngà rộng,
mặt nó như bông hoa đẹp, khiến cho người người trông thấy nó đều phải
vui mừng” (4). Không chỉ có voi mà ngựa cũng là một người bạn đồng
hành cùng Đăm Săn đi bắt nữ thần Mặt Trời “chàng ngồi trên lưng con
ngựa đực” (5), “con ngựa chạy nhanh như gió thổi, vượt lên đỉnh núi,
nhảy qua bao dòng thác, bao con suối” (6) đã cùng Đăn Săn băng qua
mọi khó khăn ở rừng sáp đen của bà Sun Y Rít và cùng Đăm Săn hy sinh
trên con đường chinh phục tự nhiên.
Bản sắc văn hóa của cộng đồng người Ê đê được thể hiện rõ nét qua
trang phục và các hoạt động lao động sản xuất. Cũng giống như 53 dân tộc
anh em cùng cộng cư trên dải đất hình chữ S, người Ê đê có riêng cho mình
trang phục truyền thống với những đường nét hoa văn mang đậm bản sắc
con người nơi đây. Người anh hùng Đăm Săn đã làm người đọc say mê với
thân hình khỏe khoắn, cường tráng trong trang phục: “cái khố có hoa sao,
cái áo có hoa me”, “Trên đầu, chàng quấn một cái khăn màu tím. Quanh
lưng, chàng thắt một chiếc khăn màu đỏ” (7). Trang phục của Đăm Săn
chính là trang phục điển hình của đàn ông Ê đê xưa. Y phục của họ gồm áo
và khố: áo của nam thường có phần tay khá dài, vạt sau dài hơn vạt trước và
khố dùng để che chắn nửa thân dưới của họ. Ngoài ra, họ cũng thường
mang hoa tai, vòng cổ hoặc quấn khăn đen nhiều vòng trên đầu.
Chính những bộ trang phục này đã tôn lên vẻ đẹp độc đáo, đầy nam tính
của họ. Bên cạnh đó, những người vợ của Đăm Săn cũng mang những bộ
trang phục rất bắt mắt “Mỗi nàng mặc một chiếc váy có hoa me và chiếc áo
có hoa sao” (8), “tay trái nàng đeo vòng bạc, tay phải nàng đeo vòng vàng”
(9). Trang phục của nữ giới là váy tấm, áo chui, chúng được làm bằng thổ
cẩm với gam màu chàm, màu đen chủ đạo và điểm những hoa văn sặc sỡ
đậm chất thiên nhiên núi rừng. Trang phục còn kết hợp với trang sức bằng
vàng hoặc đồng, vòng tay thường được đeo thành bộ kép để nghe tiếng va chạm của chúng vào nhau.
Vẻ đẹp con người Ê đê càng trở nên ấn tượng hơn khi họ hòa chung trong
bức tranh lao động, sản xuất sinh động: “Trai xinh gái đẹp lên xuống sàn nhà
nhộn nhịp rộn ràng như những đàn ong tìm hoa gây mật” (10). Tù trưởng
Đăm Săn đã cùng các nô lệ, tôi tớ của mình tham gia vào các hoạt động sản
xuất, phát rẫy, làm ruộng, đi rừng săn thú: “lũ làng phát được một vùng đất
rộng bằng bảy ngọn đồi. Sau bảy ngày, bảy đêm, cây đã khô, họ dồn lại từng
đống châm lửa đốt” (11), “một trăm người vạch luống, một nghìn người chọc
lỗ” (12) để làm ruộng nương... Trong những buổi đầu xây dựng cuộc sống
cộng đồng, với vai trò là một vị tù trưởng, Đăm Săn đã lên Trời xin giống lúa
tốt, hướng dẫn tôi tớ làm nương rẫy, canh thú rừng đến phá rẫy, đi rừng, đi
suối săn thú, kiếm con cá, con tôm. Người Ê đê chủ yếu săn bắn, hái lượm,
làm rẫy, đánh cá, đan lát, dệt vải... Ngoài trồng trọt, họ còn chăn nuôi trâu,
bò, voi để phục vụ cuộc sống hằng ngày.
3. Chế độ mẫu hệ là điểm nhấn trong văn hóa tinh thần của người Ê đê.
Chế độ này được hình thành từ xa xưa dựa trên đặc điểm quần hôn nguyên
thủy. Khi đó, người ta chỉ có thể nhận biết rõ ràng về mẹ, người đã mang
nặng đẻ đau, sinh ra những thiên thần. Người mẹ cũng giữ vai trò quan
trọng trong việc quản lý, phân chia lương thực, thực phẩm. Nói rộng ra là
nắm giữ nguồn nuôi dưỡng sự sống trong gia đình. Người đàn bà cai quản
mọi việc trong nhà, còn giao tiếp với xã hội và cộng đồng là do người đàn ông đảm nhiệm.
Con cái sinh ra mang họ mẹ, bất cứ việc lớn nhỏ trong gia đình thì ý
kiến quyết định cuối cùng vẫn là của người phụ nữ lớn tuổi nhất trong
nhà. H’Nhí và H’Bhí trong sử thi Đăm Săn là những người phụ nữ
quyền lực, mọi của cải, sự quyết định trong gia đình đều thuộc về hai
chị em. Nếu ở các dân tộc thiểu số khác, nhà trai đi hỏi cưới nhà gái về
làm vợ thì dân tộc Ê đê ngược lại. Lễ cưới - hỏi của họ chịu sự chi phối
của chế độ mẫu hệ nên người con gái đi chủ động đi hỏi và cưới chồng.
H’Nhí và H’Bhí đã cùng các anh trai của mình sang tận nhà Đăm Săn để
hỏi cưới chàng làm chồng: “Chúng tôi muốn hỏi Đăm Săn về để ngồi thay
ông nội chúng tôi trên chiếc chiếu, để có người nhắc lại sự việc đã xảy ra
với tổ tiên ông bà chúng tôi ngày trước” (13). Đồng thời, nhà gái chịu mọi
phí tổn trong hôn nhân và người chồng đi ở rể bên nhà vợ. Cụ thể, nhà gái
H’Nhí và H’Bhí đã đem sính lễ cưới cho người phụ nữ lớn tuổi nhà chú rể
bao gồm: “voi đực cùng với hai nài voi, một người ngồi trên cổ voi và
một người ngồi trên lưng voi; giao một tớ trai và một tớ gái, tớ gái đi theo
để nấu cơm, tớ trai đi theo để nướng thịt” (14). Sau đó, Đăm Săn đã theo
vợ về ở rể và tập trung làm lụng, đánh giặc để bảo vệ cộng đồng, mở rộng
buôn làng cho gia đình vợ.
Chế độ mẫu hệ của người Ê đê in đậm trong kiến trúc và trang trí
chiếc đầu cầu thang vào nhà. Chúng được trang trí đôi bầu sữa và hình
vầng trăng khuyết - những biểu tượng sống động của tính nữ. Văn hóa
người Ê đê còn mãi với tục nối dây (Juê nuê) - một luật tục cổ truyền
trong hôn nhân của người Ê đê. Tục này quy định khi chồng chết, người
phụ nữ có quyền đòi hỏi nhà chồng phải thế một người đàn ông khác để
làm chồng. Ngược lại khi vợ chết, người chồng phải lấy một người con
gái trong gia đình vợ, miễn là người đó chưa có chồng. Theo tục Juê nuê,
trong hôn nhân của người Ê đê, khi bà của H’Nhí và H’Bhí chết, hai nàng
phải nối dây với chồng bà là ông M’tao Y Kla (cậu của Đăm Săn).
Nhưng cậu của Đăm Săn chết, Đăm Săn phải thay cậu nối sợi dây hôn
nhân với H’Nhí và H’Bhí. Những người phụ nữ trong dòng họ của
vợ/chồng chấp nhận “nối dây” không những xuất phát từ tình yêu
thương với người đã góa kia mà còn là trách nhiệm, tình thương đối với
những đứa trẻ bất hạnh, mang lại hạnh phúc cho con cháu, dòng họ và
gìn giữ truyền thống mẫu hệ. Thế nhưng, tục lệ này cũng gò bó con
người, không cho họ tìm tình yêu tự do, bình đẳng. H’Nhí và H’Bhí vì
nghe theo lời ông bà nội mà không dám nảy sinh tình cảm với những
người đàn ông khác, còn Đăm Săn thì tìm nhiều cách chống đối cuộc
hôn nhân này song vẫn không thoát khỏi luật lệ.
Chàng phải từ bỏ người yêu về làm chồng hai người đẹp thì mới trở thành
“một người giàu mạnh, cái chân không bước xuống đất mà nhà đầy nô lệ,
cái chân không chạm đất mà đầy đàn voi đến” (15) còn nếu lấy vợ làng
đông, xóm tây thì “sẽ trở thành nô lệ, thành đứa giữ ngựa, cột chiêng,
xiềng voi” (16). Tuy nhiên, cho đến nay, tục nối dây đã có nhiều chuyển
biến, người Ê đê không còn bị ép buộc mà trên cơ sở tự nguyện, người
nối dây phải tương xứng về tuổi, trong trường hợp không có người thích
hợp trong dòng họ của người vợ/ chồng đã mất thì người chồng/ vợ được
đi lấy người khác. Đây là một tín hiệu đáng mừng với những luật tục đã
lạc hậu của người Ê đê.
4. Núi rừng Tây Nguyên kỳ vĩ, nhiều bí ấn đã chung đúc nên những con
người mạnh mẽ, dũng cảm, có ý thức đấu tranh bảo vệ cộng đồng. Từ
bao đời nay, người Ê đê luôn cùng nhau quây quần bên bếp lửa, nghe hát
kể sử thi về cội nguồn, quá trình hình thành tộc người. Trong đó, bài ca
về người anh hùng Đăm Săn với những chiến công hiển hách trong xây
dựng, phát triển và bảo vệ buôn làng khỏi những kẻ thù hung hãn không
bao giờ vắng bóng ở các buổi diễn xướng. Ông Ywang Mlo Dun Du -
nhà văn hóa người Ê đê nhận xét: “Cả truyện Đăm Săn tỏa ra một cuộc
sống gần như cuộc sống thật, nhưng phong phú hơn, phóng khoáng hơn, cao xa hơn.
Đó là điểm chính làm cho người ta thích nghe truyện Đăm Săn, nghe
mãi không thôi, nghe kể liền ba, bốn lần không chán” (Theo GS.Phan
Đăng Nhật). Đăm Săn là hình ảnh của một vị tù trưởng mạnh mẽ, dũng
cảm, có ý thức đấu tranh bảo vệ cộng đồng. Những phẩm chất tốt đẹp
của Đăm Săn cũng là phẩm chất chung của người Ê đê. Sự mạnh mẽ,
dũng cảm của chàng Đăm Săn trước hết được thể hiện ở việc chàng
thuần dưỡng voi rừng. Xưa kia, mảnh đất Tây Nguyên là nơi sống lý
tưởng của loài voi châu Á, được mệnh danh là “thung lũng voi”. Những
chú voi rừng thường rất hung hãn, to lớn. Để thuần dưỡng được chúng,
con người cần có sức khỏe, bản lĩnh.
Khi Đăm Săn giận H’Nhí và H’Bhí rồi tự ý bỏ về nhà chị gái H’Ơng thì
hai cô vợ đã đến nhà Đăm Săn đi cõng nước như tôi tớ trong nhà chàng.
Thấy vậy, Đăm Săn đã lệnh cho tôi tớ đi cõng nước cho H’Nhí và H’Bhí,
đồng thời chỉ đạo “đi bắt voi để chúng ta đi về nhà” (17). Tôi tớ đi gọi voi
để bắt nhưng “con voi không về, mà lại nổi khùng. Nó rống lên thật to và
đuổi theo các nài voi. Họ trốn sau gốc tre, voi giẫm nát gốc tre. Họ trốn
vào gốc cây, voi lao vào gốc cây. Voi thì không bắt được, mà các nài voi,
người bắt voi bị gẫy tay, người bị gẫy chân” (18).
Ngay cả Frong Mưng người được ông trời ba lần làm phép khỏe mạnh, to
gan cũng không bắt nổi con voi ấy. Thế nhưng chàng Đăm Săn chỉ sử dụng
tiếng quát mà “con voi sợ quá, quỳ xuống” (19) nghe lời chàng. Hành động
thuần dưỡng voi hung dữ của Đăm Săn bằng lời nói đã thể hiện bản lĩnh
của người tù trưởng tài giỏi và đã khẳng định được vị trí xứng đáng của
chàng trong lòng cộng đồng. Đồng thời, những chi tiết này còn giúp chúng
ta cũng thấy một hoạt động văn hóa nổi bật của người Ê đê là thuần dưỡng
voi rừng thành voi nhà đầy khó khăn, vất vả đòi hỏi sự thông minh, dũng cảm, kiên cường.
Theo GS. Phan Đăng Nhật, khi nghiên cứu các sử thi của người dân
vùng Tây Nguyên, ông nhận ra có ba nhiệm vụ nổi bật mà người anh
hùng phải thực hiện đó là: “lấy vợ, làm lụng và đánh giặc, trong đó
đánh giặc là nhiệm vụ trung tâm”. Như vậy, đánh giặc là nhiệm vụ lớn
nhất, quan trọng nhất của người anh hùng. Người anh hùng chiến đấu vì
sự giàu có, hùng cường, uy danh, hòa bình và yên vui của cộng đồng
Trong sử thi Đăm Săn, có hai cuộc chiến đấu không thể bỏ qua. Đó là trận
chiến của Đăm Săn với M’tao Grứ (tù trưởng Kền Kền) và M’tao M’xây
(tù trưởng Sắt). M’tao Grứ và M’tao M’xây là những tên tù tưởng háo sắc,
vì đam mê sắc đẹp mà lập mưu bắt H’Nhí “đẹp như hoa K’truôl Jang, sáng
như mặt trời”(20) về làm vợ. Do đó, mục đích Đăm Săn tham gia vào
những cuộc chiến này trước hết là giành lại người vợ nối dây bị cướp. Nếu
không dám chiến đấu giành lại vợ, sẽ bị coi là hèn nhất, bị mọi người
khinh. Bảo vệ người vợ của mình đồng nghĩa với việc người anh hùng bảo
vệ danh dự và uy tín cho chính bản thân mình. Các tù trưởng thù địch
cướp vợ của Đăm Săn là hành động quấy phá buôn làng, cộng đồng của
Đăm Săn. Chàng đã tiêu diệt kẻ thù, cứu vợ về, trả lại sự bình yên cho
buôn làng của mình và làm nó trở nên giàu có, trù phú hơn.
Trong quá trình chiến đấu, không chỉ có Đăm Săn mà cả buôn làng cũng
cùng chung sức đấu tranh bảo vệ cộng đồng: “dân làng vứt cả cá, cả lưới
xuống sông, đi theo Đăm Săn đông như đàn kiến đàn mối, vừa đi vừa
nguyền rủa M’tao M’xây độc ác cả gan cướp vợ của chàng” (21). Như
vậy, mạnh mẽ, dũng cảm, có ý thức đấu tranh bảo vệ cộng đồng là những
nét phẩm chất nổi bật của người Ê đê. Nét phẩm chất ấy được đúc tạc, gửi
gắm trong hình tượng người anh hùng Đăm Săn với những vẻ đẹp ngời
sáng. Người anh hùng Đăm Săn điển hình cho hình tượng người anh hùng
Tây Nguyên chăm chỉ lao động, luôn khát khao chinh phục tự nhiên và
khẳng định bản thân mình. Họ không chỉ là những người mạnh mẽ trong
các trận chiến bảo vệ cộng đồng mà họ còn là những người anh hùng
trong lao động. Họ làm lụng để buôn làng giàu sang, lớn mạnh.
Trong sử thi, Đăm Săn đã thực hiện nhiệm vụ làm lụng gắn với các hoạt
động chăn nuôi, săn bắt, trồng trọt. Chàng cùng cộng đồng chặt cây, đốt
rừng, làm rẫy: “Bây giờ lũ làng hãy theo ta đi chọn đất tốt làm nương,
rẫy”, “mau mau đi phát cây làm nương rẫy, để rồi giờ đây chúng ta khỏi
đói khát, để rồi đây chúng ta mãi giàu sang” (22). Hơn nữa, Đăm Săn
trực tiếp lên Trời xin giống lúa về cho dân làng trồng trọt với mong
muốn giúp cho hoạt động lao động, sản xuất của buôn làng mình phát
triển hơn. Sau khi xin được giống lúa, Đăm Săn “làm chòi giữ rẫy, làm
nhà chứa lúa, để cho người ở đó ngày đêm canh giữ cho thú rừng khỏi
phá hoại hoa màu”, “Chòi làm xong. Đăm Săn ở lại giữ rẫy, để đuổi lợn
rừng, hươu nai, công gà đến phá rẫy” (23).
Khi có thời gian rảnh rỗi, chàng thường cùng dân làng “sáng đi câu cá,
chiều đi bắt tôm” (24). Ta thấy, nhân vật người anh hùng Đăm Săn là
hiện thân của một cộng đồng người Ê đê chăm chỉ làm lụng quanh năm,
nhiệt tình trong công việc đồng áng. Ngay buổi đầu sơ khai hình thành
cộng đồng, người Ê đê ngoài chăn nuôi, săn bắt, hái lượm, đánh cá, đan
lát, dệt vải họ đã gắn bó với hoạt động làm nương rẫy. Họ đã làm nên
văn minh nương rẫy. Đăm Săn chính là biểu tượng của của nền văn minh
đó. Đặc biệt, chàng luôn vươn lên khẳng định bản thân mình. Đăm Săn là
vị tù trưởng may mắn, chàng lấy được những người vợ đẹp “các ngón tay
thuôn như lông con nhím” (25), “rạng rỡ như mặt trời”, “cổ chân tròn
như bắp chuối”, “bắp đùi sáng muốt, sáng chói như ánh chớp” (26). Điều
này khiến các tù trưởng khác vô cùng ghen tị.
Thế nhưng, Đăm Săn vẫn muốn lên đường chinh phục, bắt nữ thần Mặt
Trời về làm vợ để “trở thành một tù trưởng giàu mạnh có nhiều chiêng
núm chiêng bằng, trên đời không ai bì kịp” (27). Khát vọng của chàng
mang ý nghĩa khẳng định sức mạnh của bản thân mình, đặt sức mạnh con
người sánh ngang với tự nhiên. Vì lẽ đó, ai can ngăn chàng cũng không từ
bỏ ý định. Đăm Săn quyết tâm đi trên con đường “đầy cọp, đầy rắn độc”
(28). Cuối cùng, với quyết tâm sắt đá và nghị lực phi thường, Đăm Săn đã
được gặp gỡ nữ thần Mặt Trời. Đứng trước nữ thần Mặt Trời vô cùng xinh
đẹp, chàng đã nói rõ ý định của mình: “Tôi đến đây tìm người dệt chăn cho
tôi, dệt áo dệt khố cho tôi mặc, tìm người nấu cơm cho tôi ăn” (29). Nhưng
nữ thần Mặt Trời đã từ chối.
Chàng thất vọng lên ngựa trở về, nhưng ngựa của Đăm Săn không chạy đua
kịp với tốc độ của ánh sáng mặt trời nên cuối cùng chàng chết ngập trong
rừng đất đen đang tan chảy của bà H’Sun Y Rít. Tổng kết cuộc đời oai hùng
của tù trưởng đầu đội khăn kép, vai mang nải hoa, có thể thấy đây là lần duy
nhất người anh hùng gặp thất bại. Cái chết của Đăm Săn thấm đẫm sự bi
tráng, tràn đầy lý tưởng anh hùng cao cả thể hiện ý thức khẳng định mình vô
cùng mãnh liệt. Người anh hùng đã hy sinh nhưng lý tưởng thì vẫn được tiếp
nối mãi với sự xuất hiện của Đăm Săn cháu sau này. Và không chỉ có Đăm
Săn cháu, mà còn rất nhiều những người dân Ê đê khác sẽ tiếp tục đi tiếp
con đường của chàng Đăm Săn, tiếp tục hoàn thiện lý tưởng, khát khao
khẳng định mình, chinh phục thiên nhiên, những miền đất lạ để mở rộng sự
giàu có, trù phú của buôn làng mà người anh hùng này đã mở ra trước đó…
5. Sử thi Đăm Săn là một trong những tác phẩm quan trọng trong kho tàng
văn học dân tộc. Người anh hùng Đăm Săn là nhân vật trung tâm của thời
đại sử thi. Qua hình tượng Đăm Săn, chúng ta hiểu rõ hơn về bản sắc văn
hóa và con người Ê đê vùng đất Tây Nguyên. Sử thi Đăm Săn đã tô đậm
thêm những nghi thức, nghi lễ độc đáo với những tập tục đặc biệt của tộc
người Ê đê không thể trộn lẫn với các dân tộc khác. Các nghi lễ đều bắt
nguồn từ tín ngưỡng sùng bái thần linh, tin tưởng vào các thế lực siêu
nhiên phù trợ cho sức khỏe
Các giá trị văn hóa vật chất, văn hóa tinh thần của người Ê đê càng cần
được giữ gìn bảo tồn và phát huy trong bối cảnh hội nhập ngày nay. Trong
những giá trị vĩnh hằng cần giữ gìn và phát huy thì vẻ đẹp tâm hồn của
những con người mạnh mẽ, dũng cảm, có ý thức đấu tranh bảo vệ cộng
đồng; những con người khát khao được khẳng định bản thân mình trước
thiên nhiên, thần linh; những con người yêu thích sự tự do, phóng khoáng
trong buổi đầu sơ khai gây dựng buôn làng cần được nhân rộng hơn nữa
trong cộng đồng các dân tộc Tây Nguyên ngày hôm nay (30).
1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20,
21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29. Linh Nga NiêkĐăm - Y Khem,
Y Wang Mlô Duôn Du, Bài ca chàng Đăm Săn, Nxb Văn hóa dân tộc, 2012.
30. Nghiên cứu này được tài trợ bởi Bộ Giáo dục và Đào tạo,
trong đề tài mã số B2020 - TNA -09.