-
Thông tin
-
Hỏi đáp
Các vấn đề của văn minh phương Đông - Lịch sử văn minh | Trường Đại học Hà Nội
Xét về vùng lãnh thổ, phương Đông ngày nay được hiểu là khu vực bao phủ toàn bộ châu Á và phần Đông Bắc châu Phi. Nói đến phương Đông, người ta không thể không nhắc đến những nền văn minh nổi tiếng như Ai Cập, Lưỡng Hà, Ấn Độ, Arập, Trung Hoa, không thể không nhắc đến Nho giáo, Hồi giáo, Phật giáo, Hinđu giáo và hàng loạt tín ngưỡng bản địa mang màu sắc phương Đông. Tài liệu được sưu tầm giúp bạn tham khảo, ôn tập và đạt kết quả cao trong kì thi sắp tới. Mời bạn đọc đón xem !
Đại học Hà Nội (682)
Các vấn đề của văn minh phương Đông - Lịch sử văn minh | Trường Đại học Hà Nội
Xét về vùng lãnh thổ, phương Đông ngày nay được hiểu là khu vực bao phủ toàn bộ châu Á và phần Đông Bắc châu Phi. Nói đến phương Đông, người ta không thể không nhắc đến những nền văn minh nổi tiếng như Ai Cập, Lưỡng Hà, Ấn Độ, Arập, Trung Hoa, không thể không nhắc đến Nho giáo, Hồi giáo, Phật giáo, Hinđu giáo và hàng loạt tín ngưỡng bản địa mang màu sắc phương Đông. Tài liệu được sưu tầm giúp bạn tham khảo, ôn tập và đạt kết quả cao trong kì thi sắp tới. Mời bạn đọc đón xem !
Môn: Lịch sử văn minh thế giới (lsvmtg)
Trường: Đại học Hà Nội
Thông tin:
Tác giả:
Preview text:
lOMoARcPSD|44744371 lOMoARcPSD|44744371
Xét về vùng lãnh thổ, phương Đông ngày nay được hiểu là khu vực bao phủ toàn bộ châu Á
và phần Đông Bắc châu Phi. Nói đến phương Đông, người ta không thể không nhắc đến những
nền văn minh nổi tiếng như Ai Cập, Lưỡng Hà, Ấn Độ, Arập, Trung Hoa, không thể không nhắc
đến Nho giáo, Hồi giáo, Phật giáo, Hinđu giáo và hàng loạt tín ngưỡng bản địa mang màu sắc
phương Đông. Tóm lại, phương Đông là một khu vực văn minh có “bản sắc” riêng cả về phương
diện truyền thống lẫn hiện đại. Ngày nay, xét trên nhiều góc độ như lịch sử, chính trị, kinh tế, văn
hoá,... phương Đông chiếm một vị trí vô cùng quan trọng trong lịch sử thế giới. Vấn đề thứ 1 I.
Cơ sở cho sự hình thành văn minh phương Đông
Châu Á và Đông Bắc châu phi là nơi ra đời những nền văn minh cổ kính của phương Đông nói
riêng và của loài người nói chung. Ở đây đã xuất hiện những quốc gia chiếm hữu nô lệ tối cổ xây
dựng trên sự tan rã của chế độ công xã nguyên thủy.
１．Điều kiện tự nhiên:
- Những nền văn minh cổ kính đó xuất hiện trên lưu vực những con sông lớn như sông Nile
(Ai Cập), Tigris và Euphrates (Lưỡng Hà), sông Ấn (Indus) và sông Hằng (Gange) (Ấn Độ), sông
Hoàng Hà và Trường Giang (Trung Quốc)…Nhìn chung lưu vực các con sông nói trên là những
vùng đồng bằng phì nhiêu rất thuận lợi cho việc phát triển nông nghiệp. khí hậu ấm áp, nguồn
nước phong phú, đất đai màu mỡ và dễ canh tác đã cho phép các quốc gia cổ đại phương Đông
phát triển nông nghiệp thuận lợi. Người phương Đông cổ đại sống trên lưu vực các con sông từ
thời nguyên thủy đã sớm phát hiện và lợi dụng những thuận lợi đó để phát triển sản xuất. Cùng
với nông nghiệp, thủ công nghiệp cũng phát triển mạnh, xã hội sớm xuất hiện giai cấp và nhà nước. Cụ thể:
* Ai Cập ở Đông Bắc châu Phi, là một thung lũng nằm dọc theo lưu vực sông Nile. Phía tây
giáp sa mạc Libi, phía đông giáp Hồng Hải, phía bắc giáp Địa Trung Hải, phía nam giáp dãy núi
Nubi và Ethiopia. Địa hình chia làm hai khu vực: Thượng Ai Cập ở phía nam là một dãi thung
lũng dài và hẹp, có nhiều núi đá. Hạ Ai Cập ở phía bắc là vùng châu thổ đồng bằng sông Nile
rộng lớn hình tam giác. Sông Nile là một trong những con sông dài nhất thế giới, khoảng
6500km, với bảy nhánh đổ ra Địa Trung Hải, phần chảy qua Ai Cập dài 700km. Hàng năm nước
lũ dâng khiến cho phù sa từ thượng nguồn tuôn xuống gia tăng màu mỡ cho đồng bằng châu thổ,
thuận lợi cho việc trồng trọt. Sông Nile cung cấp nguồn thực phẩm thủy sản dồi dào cho sư dân
và là con đường giao thông quan trọng nhất của vùng này. Do đất đai màu mỡ, các loại thực vật lOMoARcPSD|44744371
như đại mạch, tiểu mạch, chà là, sen, cây papyrus làm giấy… sinh trưởng và phát triển quanh
năm. Ai Cập có một quần thể động vật đồng bằng và sa mạc rất phong phú, đa dạng : trâu bò, voi,
hươu cao cổ, tê giác, hà mã, cá sấu, hỗ, báo… các loại thủy sản cũng rất nhiều, tạo thuận lợi cho nghề đánh cá..
* Lưỡng Hà: Lưỡng Hà là vùng bình nguyên giữa hai con sông Tigris và Euphrates, người
Hy Lạp cổ đại gọi là Mésopotamie. Từ xa xưa vùng này đã nổi tiếng là vùng đất phì nhiêu, rất
thuận lợi cho cuộc sống con người.
* Ấn Độ: Ấn Dộ là một bán đảo ở Nam Á, thời cổ - trung đại bao gồm cả các nước Pakistan,
Nepan, và Bangladesh ngày nay. Ấn Độ có sự đa dạng về địa hình và khí hậu ở các vùng Bắc Ấn,
Trung Ấn và Nam Ấn. Sông Ấn (Indus), sông Hằng (Gange hay Gangga) đã tạo nên những vùng
đồng bằng màu mỡ, có vai trò rất quan trọng dẫn đến sự ra đời sớm của nền văn minh nông
nghiệp ở đây. Nhìn chung điều kiện tự nhiên Ấn Độ rất phức tạp, vừa có núi non trùng điệp, vừa
có nhiều sông ngòi với những đồng bằng trù phú, khí hậu có vùng nóng ẩm nhiều mưa, có vùng
quanh năm tuyết phủ, lại có cùng sa mạc khô cằn nóng nực. Tính đa dạng và phức tạp của thiên
nhiên Ấn Độ, một mặt là điều kiện thuận lợi cho cư dân cổ tụ cư và phát triển, mặt khác là những
thế lực đè nặng lên số phận con người Ấn Độ khi nhận thức của họ còn thấp kém.
* Trung Quốc: Lãnh thổ Trung Quốc mênh mông nên địa hình đa dạng và phức tạp. Phía tây
có nhiều núi và cao nguyên, khí hậu khô hanh, phía đông có các bình nguyên châu thổ phì nhiêu,
các sông lớn đều chảy ra Thái Bình Dương tạo nên khí hậu ôn hòa. Trong số 5.000 dòng sông của
nước này thì Hoàng Hà (dài 5.464km) và Dương Tử (dài 5.800) là hai con sông lớn nhất . Tuy
thường xuyên gây ra lũ lụt, nhưng Hoàng Hà và Dương Tử đã mang đến nguồn phù sa bồi đắp
cho đất đai thêm màu mỡ, tạo điều kiện thuận lợi cho nông nghiệp phát triển, mang lại giá trị
kinh tế cao. Từ xa xưa, những con sông này là những tuyến giao thông huyết mạch nối liền các
vùng trong lãnh thổ Trung Quốc. Các triều đại đã xuất hiện, tồn tại và lớn mạnh trên lưu vực hai
dòng sông này và xây dựng nên nền văn minh Trung Quốc độc đáo.
- Bên cạnh những thuận lợi nói trên, những con sông này lại bị ngăn cách bởi hệ thống núi non
trùng điệp và những vùng sa mạc mênh mông. Địa thế hiểm trở đó cùng với những phương tiện
giao thông hết sức hạn chế thời cổ đại đã làm cho các nền văn minh này xuất hiện và phát triển
một cách độc lập. Sự liên hệ buổi đầu hầu như không xảy ra, do đó mỗi nền văn minh đã phát
triển một cách độc đáo, mang đậm bản sắc dân tộc. Về mặt này, Ai Cập là một ví dụ điển hình:
Địa hình Ai Cập gần như đóng kín, phía Bắc và phía Đông giáp Địa Trung Hải và Hồng Hải, phía
Tây bị bao bọc bởi sa mạc Sahara. Ở Ấn Độ thì hai mặt Đông Nam và Tây Nam đều tiếp giáp với lOMoARcPSD|44744371
Ấn Độ Dương, phía bắc án ngữ bởi dãy Hymalaya (tức là xứ Tuyết) thành một vòng cung dài
2600km, trong đó có hơn 40 ngọn núi cao trên 7000m như những trụ trời.
2) Cơ sở dân cư:
Trên cơ sở những điều kiện tự nhiên như vậy, cư dân ở phương Đông ra đời sớm và phát triển
nhanh chóng. Tuy nhiên, quá trình hình thành các cộng đồng dân cư ở phương Đông diễn ra
rất đa dạng và phức tạp. Cụ thể:
- Ai Cập: Ở lưu vực sông Nile từ thời đồ đá cũ đã có con người sinh sống. người Ai Cập thời cổ
là những thổ dân châu Phi, hình thành trên cơ sở hỗn hợp rất nhiều bộ lạc. Do đi lại săn bắn trên
lục địa, khi đến vùng thung lũng sông Nile, họ định cư ở đây phát triển nghề nông và nghề chăn
nuôi từ rất sớm. Về sau, một chi của bộ tộc Hamites từ Tây Á xâm nhập vùng hạ lưu sông Nile,
chinh phục thổ dân người châu Phi ở đây. Trải qua quá trình hỗn hợp lâu dài, người Hamites và
thổ dân đã đồng hóa với nhau, hình thành ra một tộc người mới, đó là người Ai Cập.
- Lưỡng Hà: Người Sumer từ thiên niên kỉ IV.TCN đã di cư tới đây và sáng lập ra nền văn minh
đầu tiên ở lưu vực Lưỡng Hà. Ngoài ra còn rất nhiều bộ lạc thuộc nhiều ngữ hệ khác nhau ở các
vùng xung quanh di cư đến. Trải hàng ngàn năm, qua quá trình lao động, họ đã hòa nhập thành
một cộng đồng dân cư ổn định và xây dựng nên nền văn minh rực rỡ ở khu vực Tây Á.
- Ấn Độ: Cư dân Ấn Độ đa dạng về tộc người và ngôn ngữ. Có hai chủng tộc chính là người
Dravida chủ yếu cư trú ở miền Nam, và người Arya cư trú ở miền Bắc. Ngoài ra còn có nhiều tộc
người khác như người Hy Lạp, Hung Nô, Arập cũng sinh sống ở đây…
- Trung Quốc: Do điều kiện tự nhiên thuận lợi, từ xa xưa, vùng châu thổ Hoàng Hà đã là quê
hương của các bộ tộc Hạ, Thương, Chu. Họ chính là tổ tiên của dân tộc Hán – người sáng tạo ra nền văn minh Hoa Hạ.
Phía Tây và Tây Nam là nơi sinh sống của các bộ tộc thuộc ngữ hệ Hán – Tạng, Môn – Khmer
Phía Bắc, Đông Bắc là nơi cư trú của các bộ tộc thuộc ngữ hệ Tungut. Con cháu của họ sau
này là các dân tộc ít người như Mông Cổ (lập ra nhà Nguyên), Mãn (lập ra triều Mãn Thanh),
Choang, Ngô, Nhĩ… các dân tộc trên đất này còn rất nhiều dân tộc khác sinh sống, cùng người
Hán xây dựng đất nước.
3) Cơ sở kinh tế:
- Về kinh tế, các quốc gia cổ đại phương Đông ra đời ở thời kì mà sức sản xuất xã hội đang ở
trình độ hết sức thấp kém. Với một trình độ sản xuất như vậy không cho phép các quốc gia cổ lOMoARcPSD|44744371
đại phương Đông phát triển chế độ chiếm hữu nô lệ của mình một cách thuần thục và điển hình.
- Sự phát triển rất yếu ớt chế độ tư hữu ruộng đất và sự tồn tại dai dẳng những tổ chức công xã
nông thôn, tàn tích của xã hội thị tộc nguyên thủy có thể coi là những nguyên nhân gây nên tình
trạng trì trệ, yếu kém của các nền văn minh cổ đại phương Đông.
4) Cơ sở chính trị-xã hội:
- Ở phương Đông ra đời và tồn tại một hình thức nhà nước đặc thù, nhà nước quân chủ
chuyên chế trung ương tập quyền mà mọi quyền lực đều ở trong tay nhà vua và một bộ máy
quan lại cồng kềnh, quan liêu.
- Các quốc gia cổ đại phương Đông đã duy trì lâu dài chế độ nô lệ gia trưởng và các hình thức
áp bức bóc lột kiểu gia trưởng nên vai trò của nô lệ trong xã hội chưa nổi bật.
Chính trên cơ sở như vậy mà nền văn minh phương Đông ra đời và phát triển và cũng chính
các yếu tố đó đã ảnh hưởng, chi phối tạo nên những nét đặc thù của nền văn minh phương Đông. Vấn đề thứ 2
Trình độ sản xuất và chinh phục tự nhiên của các quốc gia phương Đông
Trên cơ sở điều kiện tự nhiên thuận lợi, cư dân phương Đông cổ đại đã sớm biết lợi dụng điều
kiện tự nhiên để sản xuất, chế tạo công cụ lao động, chinh phục tự nhiên xây dựng những nền văn
minh đầu tiên trên thế giới.
- Muốn chinh phục được tự nhiên, con người phải có công cụ lao động, bởi công cụ lao động là
tiêu chí để đánh giá trình độ sản xuất của một xã hội.
Ngay từ thời nguyên thủy con người đã biết chế tạo công cụ lao động, từ những công cụ thô
sơ bằng đá, gốm đến những công cụ bằng đồng, sắt… đã cho phép con người tạo ra một năng
suất lao động ngày càng cao.
Người Ai Cập ngay từ thời Cổ vương quốc đã biết dùng cuốc bằng đá hoặc bằng gỗ để trồng
trọt, dùng liềm bằng đá để gặt lúa, dùng trâu bò để đập lúa. Thời Trung vương quốc, người ta đã
biết mở rộng các công trình thủy lợi thành một hệ thống rộng lớn với nhiều công dụng khác nhau
như điều tiết thủy lượng, dẫn, tháo nước để chống hạn và chống úng… người Ai Cập còn biết xây
hồ Mơrit thành một bể chứa nước lớn ăn thông với sông Nile, có khả năng cung cấp nước cho
một vùng rộng lớn có thể gieo trông hai vụ trong năm.
Ở Lưỡng Hà người ta đã xây dựng một hệ thống đê điều hoàn chỉnh gồm đập nước, mương
dẫn… như mạng nhện.Từ đầu thiên niên kỉ II, người Ấn Độ đã biết dùng lưỡi cày bằng đá để cày
ruộng.Còn ở Trung Quốc, thời Ân-Thương người ta dùng liềm bằng đá hoặc vỏ ngao để gặt lúa, lOMoARcPSD|44744371
dùng lưỡi cày bằng gỗ. Sang thời Xuân Thu, người ta đã biết dùng những công cụ bằng sát, có
những lò luyện sắt có trên 300 công nhân.
Những công cụ bằng kim loại đã cho phép con người nâng cao năng suất lao động.
- Bên cạnh việc sáng tạo ra những công cụ lao động, cư dân cổ đại phương Đông cũng đã đạt
một trình độ tổ chức sản xuất tương đối cao.
Do yêu cầu phải hợp sức với nhau để xây dựng các công trình thủy lợi nên việc tổ chức sản
xuất là một công việc rất cần thiết để thống nhất kế hoạch, và tập trung sức sản xuất.
Ở Ai Cập vào thời Tân vương quốc, sản xuất đã được chuyên môn hóa và được phân công tỉ
mỉ. Có Thừa tướng là (Vidia) chịu trách nhiệm quan sát, điều hành sản xuất nông nghiệp trong
toàn quốc. việc tổ chức điều hành sản xuất trong toàn quốc có ý nghĩa sống càn đối với các quốc
gia phương Đông cổ đại, bởi vì nền văn minh phương Đông chủ yếu hình thành trên lưu vực của
những con sông lớn. Nhà nước đã đứng ra huy động sức người sức của để xây dựng và bảo vệ
các công trình thủy lợi.
- Các quốc gia cổ đại phương Đông cũng đã biết thuần dưỡng súc vật làm vật nuôi phục vụ
sản xuất và cung cấp thực phẩm cho đời sống hằng ngày.
- Nhờ quan tâm đến sản xuất nông nghiệp mà trình độ tổ chức sản xuất của nhà nước và công
xã nông thôn được nâng cao đem lại hiệu quả đáp ứng nhu cầu ngày càng cao của cư dân. Trong
những ngành thủ công nghiệp người ta cũng đã biết làm đồ gốm, đồ thủy tinh, thuộc da, dệt …. ở
Ấn Độ người ta đã biết làm đồ trang sức tinh xảo và chạm trổ trên đá.
- Nhờ sản phẩm của nông nghiệp và thủ công nghiệp phát triển đã thúc đẩy việc giao lưu buôn
bán với các nước. Từ chổ chỉ dùng vật trung gian để trao đổi, người ta đã biết chế ra tiền bằng
đồng và bằng vàng thuận tiện cho việc buôn bán. Việc mở rộng giao lưu buôn bán giữa các quốc
gia đã tạo điều kiện để giao lưu văn hóa và thúc đẩy sản xuất làm cho xã hội phương Đông cổ đại
phát triển ngày càng cao hơn. Vấn đề thứ 3
Sự ra đời của nhà nước và trình độ quản lý xã hội của các quốc gia phương Đông
Nhà nước xuất hiện lần đầu tiên trong lịch sử vào khoảng cuối thiên niên kỉ IV - đầu thiên
niên kỉ III.TCN. Những nhà nước cổ đại Ai Cập, Lưỡng Hà, Trung Quốc, Ấn Độ … là những nơi
có điều kiện thiên nhiên thuận lợi cho sự phát triển kinh tế nông nghiệp, nơi mà quá trình phân
hóa xã hội, tập trung của cải tư hữu và đấu tranh giai cấp diễn ra sớm nhất. lOMoARcPSD|44744371
- Do nhu cầu chống chọi với thiên nhiên và tổ chức sản xuất mà các nhà nước phương Đông đã ra đời.
Vào nửa sau thiên niên kỉ IV. TCN, cư dân Lưỡng Hà đã bắt đầu xây dựng nhà nước của
mình trên cơ sở chế độ chiếm hữu nô lệ. Mỗi thành thị kết hợp với vùng đất đai phụ cận hợp
thành một quốc gia nhỏ. Đứng đầu mỗi quốc gia là một ông vua gọi là Patesi. Patesi lúc đầu do
quý tộc bầu ra, về sau trở thành cha truyền con nối. Patesi đại diện cho nhà nước chịu trách
nhiệm trước Thần coi sóc các công trình thủy lợi, quản lý kinh tế, chỉ huy đội quân. Ở Sumer,
ngoài Patesi còn có hội nghị nhân dân và hội đồng bô lão. Các cơ quan này bầu ra các quan chức
của tòa án, và bộ máy hành chính cũng như có quyền tuyên chiến hay hòa hoãn.
Ở Ai Cập, nhiều công xã nông thôn liên minh lại thành một liên minh công xã lớn hơn gọi là
“nôm” (hay châu), về sau các châu đó hợp nhất lại và phát triển thành nhà nước Ai Cập. Châu là
hình thức nhà nước phôi thai, đứng đầu châu là một “nômáccơ” vưa là thủ lĩnh quân sự, một thẩm
phán và là một tăng lữ tối cao. Nômáccơ đước coi như một vị thần sống. Dần dần do nhu cầu
thống nhất lại thành thượng và hạ Ai Cập, đến cuối thiên niên kỉ IV.TCN thống nhất lại thành quốc gia Ai Cập.
Ở Ấn Độ, người Arian ở vùng Tây Bắc đã liên hiệp các bộ lạc lại thành liên minh bộ lạc.
Đứng đầu các liên minh bộ lạc có vua (Radjah) mà thực chất là tù trưởng hay thủ lĩnh quân sự,
quyền lực chủ yếu vẫn thuộc về đại hội các thành viên nam giới của bộ lạc. Về sau Radjah tập
trung quyền lực vào trong tay mình và truyền ngôi cho con cháu. Xung quanh nhà vua có đội ngũ
quan lại lo các công việc như chỉ huy quân đội, thu thuế, tế lễ, thủy lợi… Đến vương triều Môria
(321-184.TCN), bộ máy nhà nước của Ấn Độ cổ đại tương đối hoàn chỉnh có những đặc trương
của một bộ máy nhà nước chuyên chế phương Đông. Vua được tôn sùng như một vị thần sống và
được coi như người đại diện cho thần. Dưới nhà vua là hội đồng cơ mật “Parisát” gồm đại biểu
của những gia đình quý tộc tiếng tăm nhất. Trong bộ máy nhà nước cồng kềnh, đứng đầu là các
thừa Tướng cùng nhiều chức thượng thư trông coi các bộ.
Đơn vị hành chính cơ sở ở địa phương là làng. Ấn Độ được chia thành nhiều khu vực hành
chính lớn nhỏ khac nhau, đứng đầu các khu vực hành chính đó là những người trong hoàng tộc
hoặc cận thần được nhà vua tin cẩn. Nhà vua cũng có một đội quân hùng hậu gồm đủ các binh
chủng như bộ binh, kị binh, tượng binh…
Ở Trung Quốc bộ máy nhà nước cũng tiêu biểu cho kiểu nhà nước chuyên chế phương Đông.
Nhà Hạ mở đầu cho nhà nước chiếm hữu nô lệ ở Trung Quốc. Đứng đầu nhà nước là nhà vua, dưới là
“lục khanh” (6 chức tướng) giúp vua cai trị đất nước. Nhưng nhà nước hoàn chỉnh nhất là vào thời
Tây Chu. Vua được coi là thiên tử (con trời), dưới vua là tầng lớp quý tộc quan lại phụ lOMoARcPSD|44744371
trách các công việc hành chính, quân đội, nông nghiệp… Vua và tước hiệu quý tộc được truyền lại cho con cháu.
Như vậy, ở phương Đông cổ đại đã xuất hiện và tồn tại một hình thức nhà nước đặc biệt.Nhà
nước quân chủ chuyên chế trung ương tập quyền, còn gọi là chủ nghĩa chuyên chế phương Đông.
Đặc trưng của kiểu nhà nước này là quyền lực vô hạn của nhà vua về thần dân và ruộng đất. Nhà
vua đã cùng với bộ máy quan lại tổ chức quản lí xã hội tương đối chặt chẽ từ trung ương đến địa
phương, trong đó hình pháp được đề cao.
Việc xuất hiện nhà nước và trình độ tổ chức quản lí xã hội ở phương Đông cổ đại đã góp
phần xây dựng nên những nền văn minh rực rỡ ở khu vực này. Vấn đề thứ 4
Những đặc điểm của văn minh phương Đông
Văn minh phương Đông rất rộng lớn về quy mô, lãnh thổ, rất đa dạng về màu sắc và có sự
tồn tại rất lâu dài về mặt lịch sử. Khái quát cho đúng, cho hết những đặc điểm của văn minh
phương Đông quả là một công việc không hề đơn giản, nếu không nói là hết sức khó khăn. Đây
là vấn đề phức tạp và còn phải nghiên cứu nhiều. Ở đây chúng tôi mới chỉ tập hợp và nêu lên một
số nhận xét bước đầu.
1. Văn minh phương Đông mang đậm tính chất văn minh nông nghiệp, văn minh sông nước.
Tính chất nông nghiệp, sông nước là đặc điểm nổi bật nhất, là bản sắc dễ thấy nhất của văn
minh phương Đông. Đặc điểm này thuộc về loại hình văn minh: Văn minh phương Đông chủ yếu
là văn minh gốc nông nghiệp, trong khi văn minh phương Tây chủ yếu thuộc loại hình gốc du
mục và thương nghiệp. Tất nhiên nói như thế không có nghĩa là trong văn minh phương Đông
không có các yếu tố du mục và thương nghiệp nhưng nhìn một cách tổng thể thì tính chất nông
nghiệp, tính sông nước là nét chủ đạo.
a) Điều kiện địa lí tự nhiên của các quốc gia phương Đông nói chung đều thuận lợi cho sự
phát triển nông nghiệp. Biểu hiện rõ nhất của các điều kiện này là sự có mặt của những con sông
lớn: Sông Nile ở Bắc Phi; sông Tigrơ, sông Ơphơrat ở Tây Á; sông Ấn (Hindus), sông Hằng
(Gangga) ở Ấn Độ; sông Hoàng Hà, sông Dương Tử (Trường Giang) ở Trung Quốc; sông
Mekong ở bán đảo Trung - Ấn, sông Menam ở Thái Lan, sông Hồng ở Trung Quốc, Việt Nam, lOMoARcPSD|44744371
v.v. Lưu vực các con sông này tạo ra những đồng bằng rộng lớn, vựa lúa của phương Đông và thế
giới. Và cũng chính từ các dòng sông ấy đã xuất hiện các nhà nước cổ đại – các nền văn minh
phương Đông. Rõ ràng không phải ngẫu nhiên mà người ta lại đưa ra các cụm từ như “văn minh
sông Nile”, “văn minh sông Hoàng Hà, Trường Giang”, “văn minh sông Ấn-sông Hằng”, v.v. Có
thể nói, ngay từ đầu, văn minh phương Đông đã là văn minh nông nghiệp. Và đặc điểm này “đeo
đuổi” văn minh phương Đông cho đến tận ngày nay.
Như vậy rõ ràng là sản xuất nông nghiệp gắn chặt với các quốc gia phương Đông, và đó là
cơ sở tạo ra tính chất nông nghiệp- sông nước của văn minh phương Đông.
b) Tính chất nông nghiệp – sông nước được thể hiện ở rất nhiều bình diện văn minh và là sợi
chỉ đỏ xuyên suốt quá trình phát triển của các nền văn minh phương Đông.
Những biểu hiện của tính chất nông nghiệp-sông nước của văn minh phương Đông rất đa
dạng. Có thể nêu ra ở đây một vài ví dụ.
Trước hết xin nói về văn hoá vật chất liên quan đến những nhu cầu thiết yếu nhất của con
người, đó là ăn, mặc, ở, đi lại.
Nguồn lương thực chính của người phương Đông chủ yếu là lúa gạo và các loại ngũ cốc do
nền sản xuất nông nghiệp tạo ra. Người phương Đông thường ăn cơm với các loại thực phẩm
mang tính tự cung tự cấp như rau, cá và một số loại thịt gia cầm. Các loại gia vị, hương liệu như
ớt, tiêu, rau thơm, cari, v.v. vốn là sản phẩm của sản xuất nông nghiệp cũng được dùng phổ biến ở nhiều nơi.
Cách ăn mặc của cư dân phương Đông cũng phù hợp với công việc sản xuất nông nghiệp:
Nói chung mặc ấm về mùa lạnh (hoặc ở xứ lạnh) và mát mẻ về mùa nóng (hoặc ở xứ nóng); mặc
gọn gàng, tiện lợi (khố, váy, v.v.).
Nói chung, trừ một số khu vực dân cư theo loại hình kinh tế du mục nên ở lều di động, đa số
cư dân còn lại sống trong một ngôi nhà cố định. Đó có thể là nhà “nửa nổi nửa chìm”, tức là đào
sâu xuống lòng đất một chút, hoặc là ngôi nhà sàn tiện lợi về mọi mặt.
Trong số các phương tiện đi lại thì thuyền phổ biến ở nhiều nơi, và hình thức di chuyển này
ở phương Đông rõ ràng trước hết gắn với sông nước, sau đó mới đến yếu tố thương mại.
Tính chất nông nghiệp của văn minh phương Đông còn được biểu hiện ở các tín ngưỡng và
sinh hoạt văn hoá dân gian rất độc đáo của cư dân phương Đông.
Có thể nói bao trùm lên đời sống cư dân nông nghiệp phương Đông là niềm tin tín ngưỡng
và các sinh hoạt văn hoá dân gian như lễ hội... Tín ngưỡng là cội nguồn của lễ hội. Lễ hội vừa là lOMoARcPSD|44744371
dịp tiến hành các nghi lễ có tính ma thuật để cầu xin thần linh giúp đỡ, xua đuổi tà ma, vừa là dịp
để người dân vui chơi giải trí.
Trong số các loại tín ngưỡng tồn tại ở phương Đông, phổ biến nhất là tín ngưỡng sùng bái tự
nhiên. Điều này hoàn toàn có cơ sở bởi sản xuất nông nghiệp, nhất là nông nghiệp ở thời kì sơ
khai khi khoa học kĩ thuật chưa phát triển, gần như tất cả đều phụ thuộc vào thiên nhiên, vào ý
Trời. Vì vậy, ở khắp nơi, từ Đông Bắc Phi-Tây Á đến lưu vực sông Hoàng Hà rộng lớn v.v. đâu
đâu người ta cũng thờ cúng các vị Thần liên quan đến sản xuất nông nghiệp như Thần Mặt trời,
Thần Đất, Thần Nước, Thần Lúa, Thần Gió, Thần Sông...
Gắn liền với tín ngưỡng sùng bái tự nhiên là hàng loạt các lễ hội nông nghiệp như lễ hội té
nước, lễ hội cầu mưa, cầu nắng, hội đua thuyền, lễ tịch điền, lễ hội mừng được mùa...
Nông nghiệp gắn liền với nông thôn. Tính chất nông nghiệp của phương Đông được nảy
sinh, nuôi dưỡng và phát triển trong một mô hình xã hội đặc biệt: mô hình làng xã. Các công xã
nông thôn, theo cách nói của K. Marx, có ảnh hưởng rất sâu đậm đến đời sống của cư dân nông nghiệp phương Đông.
2. Văn minh phương Đông nặng về tính cộng đồng
Trong sản xuất nông nghiệp, các gia đình nông dân cùng canh tác trên một cánh đồng, ruộng
đất nhà này tiếp giáp ruộng đất nhà kia. Để có được năng suất, những người nông dân trong làng
không thể không liên kết với nhau. Chỉ có đoàn kết con người mới chống được thiên tai. Muốn
chống hạn, diệt sâu bọ,... cũng cần sức mạnh của cả làng. Môi trường canh tác mang tính tập thể
như thế chính là cơ sở để nảy sinh tính cộng đồng.
Đặc trưng này của văn minh phương Đông khiến mỗi người khi hành động luôn luôn phải
nghĩ đến cộng đồng, đến tập thể, xã hội. Trong làng, người dân thường tránh những việc làm
phương hại đến tập thể. Từ đây nảy sinh quan điểm sống vì tập thể. Vì tập thể, người ta sẵn sàng
hi sinh lợi ích cá nhân. Cũng vì thế mà người phương Đông thường đề cao nghĩa vụ, trách nhiệm
(trong khi phương Tây thì coi trọng quyền lợi). Quả thực, trong việc chống chọi với thiên tai,
địch hoạ, nếu không có tinh thần trách nhiệm được đề lên thành nghĩa vụ thì không thể có được chiến thắng.
Từ tính cộng đồng, từ sự đùm bọc làng xã, sau này truyền thống tốt đẹp ấy phát triển thành
tinh thần dân tộc và chủ nghĩa yêu nước phương Đông.
Nếu so sánh với văn hoá phương Tây thì cũng thấy một sự khác biệt nhất định. Có thể nói,
trong quan hệ ứng xử, phương Tây thiên về cá thể, trọng lí. Điều này có điểm mạnh là phát huy
cao độ sức sáng tạo cá nhân, tránh được sự dựa dẫm, ỷ lại. lOMoARcPSD|44744371
Cũng có người cho rằng, ở phương Đông, tâm thức duy cộng đồng luôn luôn chiếm ưu thế
đối với tâm thức duy cá nhân.
3. Hoà đồng, thuận tự nhiên
Đặc điểm hoà đồng, thuận tự nhiên của văn minh phương Đông thường được đặt trong sự so
sánh với đặc điểm chinh phục tự nhiên của văn hoá phương Tây. Văn hoá phương Tây thiên về
giải thích, cải tạo thế giới. Tất nhiên nói như trên không có nghĩa là đối lập tuyệt đối giữa văn
minh phương Đông và văn minh phương Tây trong vấn đề đối xử với môi trường tự nhiên.
Thái độ hoà đồng với tự nhiên của văn minh phương Đông đã được hình thành từ rất lâu và
định hình trên cơ sở của những quan niệm về con người trong các học thuyết phương Đông. Theo
nhiều tác giả, con người trong quan niệm của tất cả các tôn giáo phương Đông và trong hầu hết
các học thuyết triết học phương Đông truyền thống đều không đối lập với giới tự nhiên. Nó luôn
luôn được coi là một thành tố, một bộ phận của giới tự nhiên.
Có thể cắt nghĩa đặc điểm hoà đồng, thuận tự nhiên bằng cơ sở kinh tế – xã hội của phương Đông.
Trước hết có thể giải thích bằng nền sản xuất nông nghiệp. Như đã nói ở trên, sản xuất nông
nghiệp phụ thuộc rất nhiều vào thiên nhiên. Bởi vậy từ trong tâm khảm của người dân, tự nhiên là
đấng tối cao. Sản xuất nông nghiệp chỉ có thể đạt hiệu quả khi thuận theo tự nhiên. Một trong
những biểu hiện của sự thuận theo ấy là tính thời vụ. Có thể nói, kinh nghiệm sống, nói cụ thể
hơn là kinh nghiệm sản xuất, đã khiến cư dân nông nghiệp phương Đông phải hành động thuận
theo tự nhiên. Trái ý tự nhiên, trái ý Trời sẽ bị trả giá. Không còn cách nào khác, Nhật Bản vẫn
phải “sống chung với động đất”, Indonesia phải “sống chung với núi lửa”, Philippines phải “sống
chung với bão” còn đồng bằng sông Cửu Long của Việt Nam thì phải chấp nhận “sống chung với
lũ” như là một lẽ tự nhiên.
Một lí do khác nữa cắt nghĩa cho đặc điểm hoà đồng, thuận tự nhiên là ở tổ chức của xã hội
truyền thống phương Đông, đó là xã hội nông nghiệp với chế độ công xã nông thôn. Chế độ này,
như đã nói, mang lại cho mỗi đơn vị nhỏ bé (làng xã) một cuộc sống cô lập, tách biệt. Công xã tổ
chức theo lối gia đình tự cấp, tự túc. Con người bị trói buộc bởi những quy tắc truyền thống, do
đó hạn chế sự phát triển của lí trí, từ đó rất dễ trở thành nô lệ của những điều mê tín dị đoan.
Những công xã nông thôn phương Đông, do vậy, hạn chế con người ở việc chủ yếu phục tùng
những hoàn cảnh bên ngoài, phục tùng tự nhiên chứ không có ý thức và năng lực làm chủ hoàn
cảnh, chinh phục tự nhiên. Đây cũng chính là lí do để chế độ chuyên chế phương Đông tồn tại và phát triển. lOMoARcPSD|44744371
4. Văn minh phương Đông hướng nội và khép kín
Cuộc sống nông nghiệp luôn luôn cần một sự ổn định. Người dân thường rất sợ những điều
xảy ra bất thường. Lối sống hài hoà với tự nhiên, tình cảm với mọi người, suy cho cùng, cũng là
nhằm đạt tới sự ổn định. Từ đây xuất hiện phương thức sống hướng nội và khép kín.
Sống trong các công xã nông thôn cô lập, tách biệt, xét ở một góc độ nào đó, tính tự trị đồng
nghĩa với hướng nội và khép kín. Trong xã hội phong kiến, mô hình làng xã “kín cổng cao tường”
cùng với những thiết chế xã hội ngặt nghèo của nó càng làm cho “tầm nhìn” của cư dân nông
nghiệp không vượt khỏi “lũy tre làng”.
Nền nông nghiệp tự cấp tự túc chỉ tạo ra được những sản phẩm vừa đủ để lưu thông trong
phạm vi “chợ làng”, không trở thành hàng hoá thương nghiệp của nền kinh tế thị trường kiểu
phương Tây. Đó cũng là hướng nội, khép kín.
Lối sống hướng nội và khép kín không thể tạo ra sự phát triển đột biến. Có lẽ đây cũng là
một trong nhiều nguyên nhân làm cho chế độ phong kiến phương Đông kéo dài sự trì trệ nhiều thế kỉ.
Trái với phương Đông, phương Tây hướng ngoại và cởi mở. Điều này cũng dễ hiểu. Ở đó
nền kinh tế thương mại và du mục buộc người ta phải năng động, phải đi tìm thị trường ở bên
ngoài và mở rộng quan hệ. Vấn đề thứ 5
Lịch sử hình thành các nền văn minh phương Đông
1. Phương Đông là nơi có điều kiện tự nhiên phong phú và đa dạng. Vì vậy, ngay từ khi có xã
hội loài người, nơi đây đã từng là khu vực sinh tồn của bầy người nguyên thuỷ. Rồi theo sự phát
triển của lịch sử, ở phương Đông dần dần xuất hiện công xã thị tộc, bộ lạc và sau đó là các nhà nước.
Ngày nay các nhà khoa học đã khẳng định một cách chắc chắn rằng phương Đông là nơi
xuất hiện những nhà nước chiếm hữu nô lệ tối cổ. Các nhà nước ấy chính là các nền văn minh.
Người ta thường nói đến bốn nền văn minh Phương Đông: Ai Cập, Lưỡng Hà, Ấn Độ và Trung
Quốc. Và có một nét đặc biệt là những nhà nước gắn liền với các nền văn minh phương Đông
thường xuất hiện trên lưu vực những dòng sông lớn từ bờ biển phía đông Địa Trung Hải đến bờ
biển Ấn Độ Dương và Thái Bình Dương: Lưu vực sông Nin ở Ai Cập; lưu vực Lưỡng Hà tạo bởi
sông Tigrơ (Tigre) và Ơphơrat (Euphrate) cùng chảy ra vịnh Persi; lưu vực đồng bằng Bắc Ấn Độ lOMoARcPSD|44744371
tạo bởi sông Ấn (Hindus) và sông Hằng (Gangga); và lưu vực hai con sông lớn Hoàng Hà và
Dương Tử (Trường Giang) tạo ra vùng đồng bằng Hoa Bắc và Hoa Trung màu mỡ. Phân lập các
lưu vực rộng lớn nói trên là những hệ thống núi non trùng điệp và những sa mạc mênh mông: sa
mạc Arập ở đông Ai Cập, dãy núi Zagrôt ở phía đông Lưỡng Hà, dãy Himalaya và cao nguyên
Pamir ở bắc và đông bắc Ấn Độ, rồi vùng sa mạc Nội Mông, Ngoại Mông ở Bắc và Tây Bắc
Trung Hoa. Địa thế hiểm trở cùng với những phương tiện giao thông hết sức hạn chế thời đó đã
làm cho các nền văn minh cổ đại phương Đông xuất hiện và phát triển một cách tương đối độc
lập, vì vậy mỗi nền văn minh có tính chất độc đáo riêng và mang dấu ấn dân tộc đậm đà.
Nói chung, các lưu vực sông ở phương Đông nói trên đều tạo thành những đồng bằng rộng
lớn và phì nhiêu, rất phù hợp với sự phát triển của nông nghiệp. Ở đây, điều kiện tự nhiên thuận
lợi: thuỷ lượng cao, khí hậu ấm áp, đất đai màu mỡ, dễ canh tác. Chính vì vậy cư dân các khu vực
nói trên đã sớm gắn bó với việc sản xuất nông nghiệp, nhất là nghề trồng lúa nước. Bên cạnh
trồng trọt, các gia đình còn chăn nuôi gia súc và gia cầm, một số làm các nghề thủ công như sản
xuất nông cụ, dệt vải, làm đồ gốm, v.v. Tuy nhiên nghề thủ công phương Đông chỉ có tính chất
bổ trợ cho nền kinh tế khép kín của làng xã, không phát triển thành kinh tế hàng hoá thị trường.
Như vậy là kinh tế nông nghiệp đóng vai trò chủ đạo của các quốc gia phương Đông.
2. Phương Đông bước vào xã hội chiếm hữu nô lệ – xã hội có giai cấp đầu tiên trong lịch sử
phát triển của nhân loại – tương đối sớm. Điều này cũng dễ hiểu. Như trên đã nói, nông nghiệp ở
phương Đông ra đời sớm và giữ vai trò chủ đạo. Khi nông nghiệp phát triển thì tổ chức xã hội
cũng phát triển, dẫn đến việc xã hội sớm phân hoá thành giai cấp và hệ quả là nhà nước sớm ra
đời. Thời gian xuất hiện nhà nước phương Đông cổ đại sớm nhất (dưới hình thức nhà nước chiếm
hữu nô lệ) là vào khoảng thế kỉ thứ IV TCN. Dĩ nhiên các nhà nước chiếm hữu nô lệ không ra đời
cùng một lúc và cũng không chấm dứt cùng một lúc. Ra đời sớm nhất là nhà nước chiếm hữu nô
lệ ở Ai Cập và Lưỡng Hà (thế kỉ thứ IV TCN), sau đó mới đến các nhà nước ở khu vực sông Ấn,
sông Hằng và Hoàng Hà, Dương Tử (thế kỉ thứ III TCN). Về sự “lụi tàn” của các nhà nước chiếm
hữu nô lệ phương Đông cũng tương tự. Nếu như đế quốc Ba Tư ở vùng Trung Cận Đông sụp đổ
ngay từ thế kỉ thứ IV TCN thì nhà nước cổ đại Ấn Độ còn kéo dài mãi đến tận những thế kỉ đầu công nguyên.
Các nhà nước cổ đại phương Đông không chỉ có những đặc trưng chung của một xã hội
chiếm hữu nô lệ mà còn có những đặc điểm riêng mang màu sắc phương Đông, như sau.
- Do các quốc gia cổ đại phương Đông ra đời ở thời kì mà sức sản xuất xã hội đang còn ở
trình độ thấp kém, tức là ở giai đoạn cuối của thời đại đồ đá mới, nên xã hội chiếm hữu nô lệ lOMoARcPSD|44744371
không thể phát triển nhanh chóng, khiến các quốc gia đó, nói chung, không trở thành những xã
hội chiếm hữu nô lệ phát triển thành thục và điển hình.
- Sự tồn tại dai dẳng và ngoan cố của các tổ chức công xã nông thôn, tàn tích của xã hội thị
tộc thời nguyên thuỷ, và sự phát triển rất yếu ớt của chế độ tư hữu về ruộng đất trong các xã hội cổ đại phương Đông.
- Sự bảo tồn lâu dài của chế độ nô lệ gia trưởng và của các hình thức áp bức, bóc lột kiểu gia
trưởng, việc sử dụng lao động của nô lệ chưa được phổ cập trong các ngành sản xuất xã hội và
vai trò của nô lệ trong sản xuất kinh tế chưa chiếm vị trí chủ đạo. Nô lệ phương Đông không phải
là lực lượng chính làm ra của cải vật chất. Tuyệt đại đa số nô lệ được sử dụng để hầu hạ, phục
dịch trong các gia đình quan lại, chủ nô quyền quý. Điều này cũng dễ hiểu bởi ở các quốc gia
nông nghiệp phương Đông, nhà nước bóc lột nông dân là chính, bằng chế độ lao dịch, thuế khoá.
- Sự xuất hiện và phát triển mạnh của một hình thức tổ chức nhà nước đặc biệt - nhà nước
quân chủ chuyên chế trung ương tập quyền – gọi là chủ nghĩa chuyên chế phương Đông. Các
quốc gia phương Đông sở dĩ thiết lập được thiết chế chính trị này bởi vua các nước đó nắm được
quyền sở hữu tối cao về ruộng đất và về thần dân trong cả nước. Có thể nói khắp dưới gầm trời
không đâu không phải đất nhà vua, khắp dưới mặt đất không đâu không phải thần dân của nhà
vua. Do nắm được tư liệu sản xuất là toàn bộ ruộng đất nên các nhà vua đã dùng nó để ràng buộc
các thần dân và nắm trọn quyền chính trị. Một lí do nữa về sự tồn tại của nhà nước quân chủ
chuyên chế trung ương tập quyền là yêu cầu của việc trị thuỷ, đắp đê phòng lụt, bảo vệ mùa
màng. Nhu cầu này đòi hỏi phải tập trung quyền lực vào trung ương để có thể huy động được sức
người sức của, nhân tài vật lực. Ngoài ra các nhà nước chiếm hữu nô lệ phương Đông còn phải
tiến hành các cuộc chiến tranh để mở rộng bờ cõi hoặc bảo vệ lãnh thổ của mình, do đó cũng cần
phải tập trung quyền lực vào tay trung ương để huy động lực lượng vật chất và tinh thần.
Tóm lại, với bộ máy bạo lực to lớn, với việc đề cao đến mức thần thánh hoá nhà vua, các nhà
nước chiếm hữu nô lệ phương Đông đã phục vụ đắc lực cho giai cấp chủ nô, bảo vệ quyền lợi và
tài sản của giai cấp thống trị, đàn áp những cuộc khởi nghĩa của nông dân, giữ vững địa vị thống
trị của chủ nô. Tuy nhiên cũng cần nhấn mạnh rằng các nhà nước chiếm hữu nô lệ phương Đông
đã làm nòng cốt cho nhân dân xây dựng, phát triển được những nền văn hoá đa dạng, độc đáo,
với nhiều thành tựu rực rỡ về chữ viết, văn học nghệ thuật, khoa học tự nhiên, triết học, v.v. và
hàng loạt những công trình văn hoá vật chất đồ sộ vẫn sống mãi với thời gian. Những thành tựu
văn hoá rực rỡ ấy đã làm cho các quốc gia cổ đại phương Đông trở thành những trung tâm của
các nền văn minh thế giới cổ đại. lOMoARcPSD|44744371
3. Vào những năm cuối cùng TCN hoặc những năm đầu công nguyên, nhìn chung các quốc
gia phương Đông đều kết thúc chế độ nô lệ và lần lượt chuyển sang xã hội phong kiến.
Vào thời kì trung đại, nền kinh tế chủ yếu của các nhà nước phong kiến phương Đông vẫn là
nền kinh tế nông nghiệp, tự cung tự cấp. Trong xã hội phong kiến, giai cấp phong kiến quý tộc và
sau này thêm tầng lớp địa chủ, là giai cấp nắm tư liệu sản xuất, nắm ruộng đất nên là giai cấp
thống trị. Giai cấp bị trị là nông dân. Ở phương Đông, khi kinh tế phong kiến là điền trang thái ấp
thì nông dân chịu thân phận nông nô còn khi kinh tế phong kiến chuyển sang hình thức địa chủ
thì nông dân trở thành tá điền.
Trong các nhà nước phong kiến phương Đông, nhà nước phong kiến Trung Hoa là một điển
hình. Đặc trưng của kiểu nhà nước này là có một chính thể quân chủ chuyên chế tập quyền cao
độ, hoàn hảo. Dưới chế độ phong kiến, vua là người nắm trong tay toàn bộ quyền lực: lập pháp,
hành pháp, tư pháp. Vua được mệnh danh là Thiên tử. Và bộ máy nhà nước do vua đứng đầu có
một uy quyền vô cùng to lớn.
Trong lịch sử, chế độ phong kiến phương Đông tồn tại dai dẳng: khoảng 20 thế kỉ (tính từ
đầu công nguyên đến những năm đầu của thế kỉ XX). Thời điểm bắt đầu suy thoái của của các
nhà nước phong kiến phương Đông có thể tính từ thế kỉ XVI-XVII trở đi. Vào thời điểm đó, giai
cấp phong kiến phương Đông trở nên phản động, kìm hãm sự phát triển của đất nước. Các nhà
nước phong kiến phương Đông vẫn duy trì tình trạng kinh tế tự cung tự cấp, kinh tế nông nghiệp
lạc hậu, bóp chết những mầm mống của nền kinh tế hàng hoá và những quan hệ sản xuất mới -
quan hệ sản xuất tư bản chủ nghĩa.
Hơn nữa các nhà nước còn thi hành chính sách bế quan toả cảng, đóng cửa, không giao lưu
với thế giới bên ngoài. Trong khi đó thì cũng đúng vào thời điểm ấy, các nước phương Tây tiến
hành cách mạng tư sản, xác lập chủ nghĩa tư bản và tiến hành xâm lược các nước nhằm mở rộng
thị trường mà đối tượng được chúng “để mắt đến” chính là các quốc gia phương Đông. Khi cuộc
chiến tranh xâm lược của phương Tây nổ ra, giai cấp phong kiến phương Đông nói chung đều
nhân nhượng, thoả hiệp và đầu hàng. Do vậy từ thế kỉ XVI đến XIX, trừ Nhật Bản, tất cả các
nước phương Đông đều bị biến thành nước nửa thuộc địa hoặc thuộc địa của các nước tư bản phương Tây.
Nhìn chung, trong chế độ phong kiến, các nền văn minh phương Đông vẫn toả sáng. Những
“chiếc nôi” văn hoá cổ đại phương Đông vẫn có sức lan toả mạnh mẽ ra các khu vực xung quanh :
Nhiều yếu tố văn minh Ấn Độ được truyền bá sang Đông Nam Á, Tây Tạng, Bắc Á, Đông Bắc Á và
các khu vực khác trên thế giới; văn minh Trung Quốc, đặc biệt là Nho giáo, có ảnh hưởng mạnh mẽ
đến Nhật Bản, Korea, Việt Nam và các nước khác; Văn hoá Ai Cập-Lưỡng Hà lOMoARcPSD|44744371
mặc dù tồn tại không lâu song những thành tựu của nó không chỉ có ảnh hưởng trong khu vực mà
còn toả sáng ra các khu vực khác của thế giới, v.v. Cùng với sự lan toả của các nền văn hoá cổ đại
là sự xuất hiện của các nền văn hoá mới như Arập, Nhật Bản, Korea, v.v. Bức tranh văn minh
phương Đông, do vậy càng phong phú, đa dạng, nhiều sắc vẻ. Thêm nữa, vừa đấu tranh chống lại
sự đô hộ của chủ nghĩa tư bản phương Tây, các dân tộc phương Đông vừa tiếp thu những yếu tố
văn minh mới, tiến bộ từ phương Tây để làm giàu cho văn minh của dân tộc mình. Văn minh
phương Đông từ đây càng ngày càng phát triển đa dạng và phong phu. Vấn đề thứ 6
Những hạn chế của nề văn minh phương Đông
Văn minh phương Đông, như đã nói ở trên ở trên, có nhiều thành tựu vĩ đại. Tuy nhiên văn
minh phương Đông không phải không có những hạn chế nhất định.Các hạn chế của văn minh
phương Đông, suy cho cùng, chủ yếu do đời sống nông nghiệp chi phối.
1 .Văn minh gốc nông nghiệp mang tính làng xã của phương Đông đã tạo ra những hạn chế. Nền
kinh tế nông nghiệp tự cung tự cấp với tính tự trị làng xã buộc mỗi cá nhân, mỗi gia đình phải tự
làm ăn, tự lo liệu cuộc sống của mình. Do khoa học kĩ thuật chưa phát triển, sản xuất phụ thuộc
vào thiên nhiên nên người dân thường chỉ đủ ăn, đủ mặc. Đó là cơ sở tạo ra tính tư hữu, tính ích
kỉ, gắn với nó là tâm lí sợ người khác hơn mình. Họ dễ bì tị, đố kị với những người giàu có, với
những người có cuộc sống dư dả hơn mình. Hơn nữa tính cộng đồng làng xã lại có mặt trái là dễ
tạo ra thứ chủ nghĩa tập thể bình quân, lối sống ỷ lại, dựa dẫm, cam phận trong cái tôi nhỏ bé của
mình, làm cản trở tính sáng tạo của mỗi cá nhân. Chính vì lối sống ấy mà ý thức cá nhân trong
mỗi con người không phát huy mạnh mẽ để trở thành ý thức sáng tạo. Người ta không nghĩ hay
không dám hướng đến một cung cách làm ăn khác hơn để cải tiến cuộc sống đơn sơ, thiếu thốn
của mình, và cam chịu, chấp nhận nó như một điều tất yếu. Họ bằng lòng với cuộc sống theo cách
thức sản xuất mà ông cha để lại, không dám đi xa, mạo hiểm vì cả đời chỉ quen với làng xã và
mảnh ruộng cỏn con của mình. Thêm nữa lối sống nông nghiệp còn tạo ra cho người nông dân
tính cách lề mề, tuỳ tiện và sự yếu kém về tính tổ chức. Nền sản xuất nông nghiệp vốn ít có những
đòi hỏi khắt khe về thời gian, người ta không phải lo cạnh tranh gay gắt, không bị ai thúc ép. Vì
thế nên khi bước vào xã hội hiện đại với yêu cầu phát triển công nghiệp thì tính cách tuỳ tiện,
thiếu kỉ luật, thiếu tính tổ chức mới bộc lộ tất cả những yếu kém của nó. Đó là mặt hạn chế cơ
bản của con người nông nghiệp phương Đông trong sự so sánh với con người phương Tây vốn
quen tác phong nhanh nhẹn, chính xác và làm việc hết mình. lOMoARcPSD|44744371
Tư tưởng cục bộ địa phương cũng là một hạn chế của con người nông nghiệp quen sống
trong cộng đồng làng xã mình mà ít mở rộng hiểu biết, giao tiếp ở phạm vi rộng hơn, xa hơn.
Tâm lí “người cùng làng” trong phạm vi cộng đồng có thể dễ đố kị nhau nhưng khi ra ngoài làng
thì họ lại bênh vực cho những người cùng làng xã mình, hay có thể từ một việc va chạm nhỏ
nhưng nếu động đến làng thì cả làng sẵn sàng kéo nhau ra bảo vệ làng mình một cách cực đoan
bất kể tốt, xấu, phải, trái.
2. Như đã phân tích ở trên, xã hội nông nghiệp với chế độ công xã nông thôn cô lập, tách
biệt, cộng với những xiềng xích nô lệ của các quy tắc hà khắc cổ truyền “đã làm hạn chế lí trí của
con người trong những khuôn khổ chật hẹp và trở thành công cụ ngoan ngoãn của mê tín. Những
công xã này chủ yếu làm cho con người phục tùng những hoàn cảnh bên ngoài chứ không nâng
con người lên địa vị làm chủ những hoàn cảnh ấy”.
Xã hội phương Đông, vì vậy, mang tính chất thụ động, quân bình, ít thay đổi. Tình trạng tĩnh
tại, trì trệ của xã hội phương Đông kéo dài đến tận mươi năm đầu của thế kỉ XIX. Và đó chính là
cơ sở để chế độ chuyên chế phương Đông tồn tại quá dai dẳng, làm cản trở sự phát triển của xã hội.
Lối tư duy thiên về trực giác của phương Đông, ít óc duy lí, phân tích, mổ xẻ cũng phần nào
làm cho khoa học kĩ thuật không phát triển mạnh được như phương Tây. Những phát kiến về
khoa học – kĩ thuật của phương Đông trước đây chủ yếu gắn với sản xuất, nảy sinh từ sản
xuất.Trên một ý nghĩa nào đấy, đó cũng là một hạn chế của văn minh phương Đông.
3 Phương Đông đã có những tấm gương sáng về sự phát triển vượt trội: Nhật Bản, Hàn Quốc,
Singapore,... Trong số những bài học có thể rút ra được từ các quốc gia nói trên có bài học về giữ
gìn bản sắc ưu việt của văn hoá truyền thống, loại bỏ những yếu tố văn hoá lạc hậu, lỗi thời, hạn
chế do nền sản xuất nông nghiệp lạc hậu gắn liền với công xã nông thôn quy định, và tiếp thu
những yếu tố văn hoá mới, tiên tiến của phương Tây. Nói cách khác, đồng thời với việc bảo tồn
và phát huy những thành quả, những yếu tố tích cực xây dựng một nền văn minh công nghiệp (và
hậu công nghiệp) tiên tiến cho sự phát triển kinh tế – xã hội của mỗi quốc gia và toàn khu vực. Vấn đề thứ 7
Những thành tựu của văn minh phương Đông lOMoARcPSD|44744371
(1) Những thành tựu về chữ viết-văn học: 1. Ai Cập:
+ Ở giai đoạn đầu văn học mang đậm tính tôn giáo như ca ngợi các thần, miêu tả nghi lễ thờ
cúng và tang lễ. Đến thời Tân và Trung Vương quốc, văn học đã phản ánh những mâu thuẫn xã
hội, phê phán bọn quan lại và nói lên nỗi khổ của những người lao động. -
Tiêu biểu là các tác phẩm: “Truyện kể của Lpouer”, “Truyện Sinouhé” (Xinuhê), tập
truyện “Người nông phu biết nói những điều hay” phê phán tầng lớp quan lại ức hiếp người
dân và sự khốn khổ của những người lao động. -
Thơ ca trữ tình: Các bài thơ ca ngợi tình yêu, và sự gắn bó giữa con người với thiên
nhiên được tập hợp trong cuốn “Papyrus Haris 500”. -
Văn học mang tính chất triết lí: Tiêu biểu là cuốn “Đối thoại một người thất vọng với
linh hồn của mình”, nói đến sự suy sụp của người Ai Cập trước sự đổ vỡ của các giá trị truyền
thống, tâm trạng chán đời.
+ Văn học Ai Cập đã có những bước tiến khá rõ rệt, từ những tác phẩm thô sơ mang tính
chất tôn giáo, đến chỗ xuất hiện nhiều tác phẩm với nhiều thể loại, phản ánh tình hình xã hội, thể
hiện sức sáng tạo kì diệu của người Ai Cập cổ đại. 2. Lưỡng Hà: + Chữ viết
Chữ viết ở Lưỡng Hà xuất hiện từ khá sớm. Người Sumer sáng tạo ra chữ tượng hình vào
khoảng đầu TNK III.TCN. Đầu tiên người Sumer dùng những hình vẽ về sau là những nét vạch
hợp lại thành ý. Họ dùng một thanh gỗ hay sậy nhỏ, vót nhọn một đầu, ấn trên phiên đất mềm tạo
thành một đầu nhọn, đáy bằng, trở ngược thanh gỗ vạch một đường thẳng, trông như mũi tên hay
chiếc đinh. Một số chiếc đinh này tập hợp lại thành từ.
Chữ viết của người Lưỡng Hà được viết trên đất sét, mỗi tấm đất sét là một trang sách. Chữ
có hình như những góc nhọn, nên thường được gọi là chữ hình góc nhọn, chữ hình nêm hay chữ tiết hình.
Rất nhiều dân tộc ở Tây Á thời cổ đại đã dùng loại chữ viết này để ghi lại sinh hoạt kinh tế, xã
hội và những diễn biến chính trị thời đó. Vì vậy, có thể coi chữ viết của người Sumer phát minh
ra là nguồn gốc của nhiều chữ viết khác của người Akkad, Babylone, Hittiles, Assyria, Ba Tư. + Văn học:
Văn học Lưỡng Hà phong phú về nội dung và thể loại, với nhiều tác phẩm có giá trị nghệ
thuật cao. Các thể loại văn học chính là văn học dân gian, thơ và anh hùng ca. Nội dung thường lOMoARcPSD|44744371
gắn liền với tín ngưỡng và phản ánh đời sống thường ngày của người lao động. Điển hình nhất là
hai trường ca: Anuma Elit và Gilgamesh.
- Trường ca Anuma Elit ca ngợi sự sáng tạo của vũ trụ, một khối hỗn mang thuở ban đầu, từ
đó sinh ra con người và muôn vật trên trên mặt đất.
- Trường ca Gilgamesh ca ngợi tinh thần anh dũng của những nhân vật có thật được thần
thánh hóa, phản ánh với mối quan hệ giữa con người với tự nhiên. Đó là nhữnh cuộc đấu tranh
quyết liệt trước sự tàn phá của thác lũ, hạn hán và thú dữ để bảo vệ đời sống yên lành của cư dân. * Văn học Ả rập: + Văn xuôi:
- Kinh Koran không chỉ là kinh thánh của các tín đồ Hồi giáo mà còn là một tác phẩm văn học đồ
sộ, ảnh hưởng sâu sắc đến ngôn ngữ, và văn hóa Hồi giáo. Kinh Koran đã làm cho ngôn ngữ Arập
thống nhất, bảo tồn, và được truyền bá rộng rãi trong các nước theo Hồi giáo. Đạo Hồi truyền bá tới
đâu kinh Koran và ngôn ngữ Arập cũng được truyền tới đó tạo điều kiện thuận lợi cho sự giao lưu
văn hóa, giữa các quốc gia. Kinh Koran được xem như một bộ sách giáo khoa, là cuốn sách học tiếng
Arập. Đạo Hồi quy định tín đồ ở bất kỳ nơi đâu khi đọc kinh cũng đều phải đọc bằng tiếng Arập, vì
vậy ngôn ngữ Arập được bảo tồn và duy trì sức sống cho tới tận ngày nay.
Ngoài ra kinh Koran còn chứa đựng nhiều truyền thuyết, những câu chuyện lịch sử, phản ánh
sinh động bộ mặt xã hội lúc bấy giờ, là những tư liệu lịch sử, và nguồn cảm hứng bất tận cho biết
bao thế hệ nhà thơ, nhà văn sáng tác ra những tác phẩm bất hủ, làm phong phú thêm cho nền văn học Arập.
- Nghìn lẻ một đêm, tác phẩm vĩ đại nhất của nền văn học Arập, là một trong những công
trình sáng tạo đồ sộ và tuyệt diệu của nền văn họcthế giới. Đay là câu chuyện dân gian bao gồm
nhiều chuyện nhỏ nối tiếp nhau có từ lâu đời ở miền đông đế quốc của các hoàng đế Arập thời cổ,
được bổ sung qua nhiều thế kỷ và được phổ biến rộng rãi ở trong nước cũng như thế giới. Tập
truyện phản ánh phong tục tập quán, thói quen sinh hoạt của giai cấp thống trị và ước nguyện của
nhân dân, thể hiện sức tưởng tượng phong phú và óc sáng tạo tuyệt vời của nhân dan Arập.
- Arập còn có tập “ngụ ngôn” cũng rất nổi tiếng. Tập truyện này vốn của Ấn Độ, được truyền
sang Ba Tư từ khoảng thế kỷ VI đến thế kỷ VIII, sau đó được dịch sang tiếng Arập và phổ biến toàn thế giới.
+ Về thơ ca cũng có rất nhiều các tác giả và tác phẩm tiêu biểu.
- Nhà thơ Abu Tamman, giữa thế kỷ IX đã sưu tập và hiệu đính tác phẩm “Anh dũng ca” 2 tập
bao gồm tác phẩm của hơn 500 thi sĩ Arập cổ đại. lOMoARcPSD|44744371
- Đến thế kỷ X, Abu Lơ Faraj lại soạn một tuyển tập thơ lớn gần 20 cuốn, lấy tên là “Thi ca
tập” bao gồm rất nhiều thơ ca của các tác giả trước đó. 3. Ấn Độ:
+ Ngôn ngữ và chữ viết: Ấn Độ có rất nhiều ngôn ngữ, những ngôn ngữ chính được biểu đạt
bằng hệ thống chữ viết riêng. Chữ viết đầu tiên của Ấn Độ dưới dạng đồ họa có từ thời Harappa.
Sau đó xuất hiện chữ cổ Brahma, chữ Phạn (Sanskrit), chữ Pali … Nhiều loại ngôn ngữ đang lưu
hành hiện nay ở Ấn Độ như Hindi, Benga, Urdu … là biến thái của ngôn ngữ Phạn.
+ Chữ viết đã chuyển tải được một nền văn chương Ấn đầy sắc thái, một kho tàng văn hóa
vô cùng phong phú bao gồm các bộ kinh Hindu và kinh Phật, Sử thi, kịch và thơ ca trữ tình. Hai
viên ngọc quý nhất trong kho tàng văn học Ấn Độ là hai bộ sử thi Mahabharata và Ramayana.
- Mahabharata là bản trường ca gồm 110.000 khổ thơ (220.000 câu). Chủ đề của bộ sử thi
nói về cuộc đấu tranh trong nội bộ một dòng họ đế vương ở miền bắc Ấn Độ. Mahabharata được
coi là một bộ (bách khoa toàn thư) của Ấn Độ.
- Ramayana dài 48.000 câu thơ là thiên tình sử đầy trắc trở giữa hoàng tử Rama tuấn tú và
nàng công chúa kiều diễm Sita. Thông qua câu chuyện tình đó, bộ sử thi phản ánh những ngành
nghề, việc làm ăn sinh sống, phong tục cưới xin, quan niệm của người Ấn Độ về con người, cha
con, vợ chồng, anh em, lòng chung thủy và đức tính trung nghĩa ở đời.
- Nhà thơ- nhà viết kịch Kalidasa sống vào thế kỉ IV thời vương triều Gúpta, ông là tác giả
của tác phẩm văn học trữ tình nỗi tiếng Sacuntala. Tác phẩm phỏng theo một câu chuyện dân
gian trong sử thi Mahabharata, mô tả cuộc tình duyên trắc trở của Sacuntala và nhà vua Dusianta.
Mối tình tuyệt đẹp đã sinh ra Bharata vị thủy tổ của nhân dân Ấn Độ. Tuy chịu ảnh hưởng của
đạo Bàlamôn nhưng Kalidasa đã thể hiện trong tác phẩm của mình tư tưởng tự do, chống lại lễ
giáo khắt khe, lên án bản chất giả dối của giai cấp thống trị.
- Ngoài ra văn học Ấn Độ còn xuất hiện nhiều tác phẩm viết bằng nhiều loại phương ngữ khác nhau. 4. Trung Quốc: a. Chữ viết:
+ Văn tự đầu tiên của người Trung Quốc là văn tự kết thừng. Đến thiên niên kỉ II.TCN,
người Ân Thương đã viết lên mai rùa, xương thú gọi là giáp cốt văn. Ngoài ra còn có chữ được
khắc trên đồ vật (Ân khư khư thế), chữ khắc trên đá (Thạch cổ văn), chữ khắc hay đúc trên đồng
(Kim văn), chữ trên chuông đỉnh (Chung đỉnh văn). So với Giáp cốt văn, Kim văn không khác
biệt về bản chất, nhưng chữ ngay ngắn, vuông vắn, thành hàng lối rõ rệt và nhiều chữ phức tạp hơn. lOMoARcPSD|44744371
+ Đến nhà Tần, chữ viết được chỉnh lí, đơn giản và cải tiến … khuôn trong hinh vuông gọi là
chữ Tiểu triện. Đây là lần thống nhất quan trọng cơ bản đầu tiên trong lịch sử phát triển chữ viết
của Trung Quốc … ra đời từ thiên niên kỉ thứ II.TCN, chữ viết Trung Quốc là hệ chữ viết duy
nhất hiện còn được sử dụng. b. Văn học: + Thơ:
- Kinh thi: là tập thơ cổ nhất do nhiều tác giả sáng tác từ đầu Xuân Thu đến giữa Tây Chu
(khoảng 500 năm) gồm 3 phần: Phong, Nhã, Tụng, trong đó Phong chiếm số lượng nhiều nhất và
cũng có giá trị cao nhất. Kinh thi đã ảnh hưởng sâu sắc đến văn học Trung Quốc sau này.
- Thơ Đường: Thơ Đường là đỉnh cao của nền thơ ca Trung Quốc, nó trở nên vô giá bởi nội
dung và giá trị nghệ thuật tuyệt vời của mình. Hiện nay còn lại khoảng 48.000 bài thơ của 2300
tác giả. Các tác giả nỗi tiếng như Lí Bạch (701-762) đã để lại trên 1200 bài, Đỗ Phủ (712-770)
khoảng 1400 bài, Bạch Cư Dị (772-846) khoảng 2800 bài … + Tiểu thuyết Minh-Thanh:
Thời Minh - Thanh đã để lại cho hậu thế một số lượng lớn tiểu thuyết chương hồi phong phú
về nội dung, đa dạng về hình thức. Có các tác phẩm tiêu biểu như: Tam quốc chí diễn nghĩa của
La Quán Trung, Thủy hử của Thi Nại Am, Tây du kí của Ngô Thừa Ân …
Từ đầu nhà Thanh tới cuối thời vua Càn Long là thời kì tiểu thuyết cực thịnh. Các tác phẩm
tiêu biểu như Liêu trai chí dị của Bồ Tùng Linh, Nho lâm ngoại sử của Ngô Kính Tử, Hồng Lâu
Mộng của Tào Tuyết Cần… Trong đó Hồng lâu mộng là tiểu thuyết có giá trị nhất, là một kiệt tác của nhân loại. c. Sử học:
Người Trung Quốc có ý thức cao về lịch sử và rất giàu kinh nghiệm trong việc biên soạn sử,
vì vậy sử học nước này rất phát triển.
- Người tiêu biểu cho nền sử học Trung Quốc là Tư Mã Thiên (sinh năm 135 hay 145.TCN),
ông là người đầu tiên trên thế giới chép sử bằng thể kí. Tác phẩm tiêu biểu là Sử kí, bộ sử đồ sộ
nhất của nhân loại, gồm 5265000 chữ được Lỗ Tấn ca ngợi “Lời hát tuyệt vời của các sử gia, thiên Li tao không vần”.
- Ban Cố thời Đông Hán là người mở đầu cho cách viết sử theo triều đại (tác phẩm Hán thư),
sau đó có Tam quốc chí của Trần Thọ, Hậu Hán thư của Phạm Diệp…
- Tư Mã Quang và nhiều tác giả khác cùng biên soạn tác phẩm Tư trị thông giám theo thể
biên niên, tổng cộng có 354 cuốn (kể cả 30 cuốn mục lục).