Giáo trình kinh tế công cộng | Trường Đại học Thương Mại

Giáo trình kinh tế công cộng | Trường Đại học Thương Mại được biên soạn chi tiết, dễ hiểu bởi chủ biên PGS.TS Phạm Thị Tuệ gồm 6 chương với mục tiêu giới thiệu những vấn đề cơ bản nhất về vai trò của nhà nước trong nền kinh tế và tác động của các can thiệp của nhà nước tới phân bổ nguồn lực của nền kinh tế, nhằm cung cấp cho sinh viên ngành kinh tế cơ sở lý luận để trả lời câu hỏi khi nào thì nhà nước nên can thiệp vào nền kinh tế và nhà nước nên can thiệp bằng công cụ gì để hỗ trợ quá trình phát triển. Các bạn xem và tải về ở bên dưới.

53 27 lượt tải Tải xuống

Chia sẻ Báo cáo tài liệu

lOMoARcPSD|1596273 6

TRƯỜNG ĐẠI HỌC THƯƠNG MẠI

THUONGMAI UNIVERSITY

Chủ biên: PGS. TS. Phạm Thị Tuệ

GIÁO TRÌNH

KINH TẾ CÔNG CỘNG

NHÀ XUẤT BẢN HÀ NỘI - 2019

lOMoARcPSD|1596273 6

LỜI NÓI ĐẦU

Lịch sử đã chứng minh rằng, các nền kinh tế thị trường thành công

nhất đều không thể phát triển một cách tự phát nếu thiếu sự can thiệp và

hỗ trợ của Nhà nước. Tuy nhiên mức độ can thiệp, phạm vi can thiệp,

công cụ để Nhà nước can thiệp vào thị trường để nền kinh tế đạt hiệu quả

vẫn là câu hỏi đối với các nền kinh tế, dù đang ở trình độ phát triển nào.

Kinh tế công cộng nghiên cứu các hoạt động kinh tế của khu vực nhà

nước, các can thiệp của nhà nước vào thị trường nhằm khắc phục các thất

bại thị trường, cải thiện công bằng xã hội, hỗ trợ thị trường phân bổ

nguồn lực hiệu quả.

Học phần Kinh tế công cộng là học phần bắt buộc trong khối kiến

thức ngành của chuyên ngành Quản lý kinh tế, hệ đào tạo đại học chính

quy, học phần được thiết kế với thời lượng 3 tín chỉ, với mục tiêu giới

thiệu những vấn đề cơ bản nhất về vai trò của nhà nước trong nền kinh tế

và tác động của các can thiệp của nhà nước tới phân bổ nguồn lực của

nền kinh tế, nhằm cung cấp cho sinh viên ngành kinh tế cơ sở lý luận để

trả lời câu hỏi khi nào thì nhà nước nên can thiệp vào nền kinh tế và nhà

nước nên can thiệp bằng công cụ gì để hỗ trợ quá trình phát triển.

Giáo trình Kinh tế công cộng được viết theo chương trình môn học

thuộc chương trình khung ngành kinh tế, chuyên ngành Quản lý kinh tế

do Hiệu trưởng trường Đại học Thương mại phê chuẩn ngày 10 tháng 2

năm 2017 và được Hiệu trưởng phê duyệt làm tài liệu chính thức dùng

cho giảng dạy, học tập ở trường Đại học Thương mại.

Giáo trình Kinh tế công cộng do PGS. TS. Phạm Thị Tuệ chủ biên

bao gồm 6 chương cụ thể như sau:

Chương 1: Nhập môn Kinh tế công cộng (do PGS. TS. Phạm Thị Tuệ

biên soạn)

Chương 2: Thị trường - hiệu quả và phúc lợi xã hội (do PGS. TS.

Phạm Thị Tuệ biên soạn)

lOMoARcPSD|1596273 6

Chương 3: Thất bại của thị trường và giải pháp của chính phủ (do

ThS. Ngô Hải Thanh biên soạn)

Chương 4: Phân phối lại thu nhập và đảm bảo công bằng xã hội (do

PGS. TS. Phạm Thị Tuệ và ThS. Ngô Hải Thanh biên soạn)

Chương 5: Công cụ can thiệp chủ yếu của chính phủ vào nền kinh tế

(do PGS. TS. Phạm Thị Tuệ biên soạn).

Chương 6: Lựa chọn công cộng (do PGS. TS. Phạm Thị Tuệ và TS.

Nguyễn Duy Đạt biên soạn)

Trong quá trình biên soạn, tập thể tác giả đã bám sát nội dung

chương trình khung của Bộ Giáo dục và Đào tạo, đồng thời tham khảo

một số giáo trình Kinh tế công cộng trong và ngoài nước đang được sử

dụng rộng rãi.

Mặc dù tập thể tác giả đã rất cố gắng, nhưng do biên soạn lần đầu

nên khó tránh khỏi những hạn chế và thiếu sót. Tập thể tác giả rất mong

nhận được ý kiến đóng góp của các nhà khoa học, của bạn đọc để giáo

trình ngày càng hoàn thiện hơn

Thay mặt nhóm biên soạn

PGS. TS. PHẠM THỊ TUỆ

lOMoARcPSD|1596273 6

CHƯƠNG 1

NHẬP MÔN KINH TẾ CÔNG CỘNG

Chương nhập môn kinh tế công cộng sẽ giúp người học trả lời câu

hỏi: khi nào nhà nước can thiệp vào nền kinh tế, nhà nước can thiệp vào

nền kinh tế bằng cách nào và tại sao nhà nước lại can thiệp vào nền kinh

tế bằng cách đó. Vì vậy các nội dung chính của chương sẽ là: (1) mối

quan hệ giữa nhà nước và thị trường trong nền kinh tế; (2) các quan

điểm của các trường phái kinh tế về vai trò của nhà nước; (3) chức năng

của nhà nước để hỗ trợ thị trường; (4) những nguyên tắc và hạn chế của

nhà nước khi can thiệp vào nền kinh tế.

1.1.

Vai trò, chức năng của nhà nước trong nền kinh tế

1.1.1.

Nhà nước và thị trường

Trong nền kinh tế, phần lớn các quyết định của các tác nhân thường

được thực hiện trên thị trường. Thị trường là tổ chức hoặc thể chế có

chức năng điều phối sản xuất và tiêu dùng các hàng hoá và dịch vụ thông

qua các giao dịch kinh tế tự nguyện. Khi tham gia vào thị trường, theo A.

Smith, mỗi tác nhân đều bị chi phối bởi “bàn tay vô hình”, bàn tay vô

hình của thị trường sẽ điều khiển các tác nhân theo đuổi lợi ích của bản

thân, qua đó mà nền kinh tế đạt kết quả phân bổ nguồn lực tối ưu. Ví dụ

trong nền kinh tế giản đơn gồm hai tác nhân là hộ gia đình và doanh

nghiệp; hộ gia đình với tư cách là người tiêu dùng luôn theo đuổi mục

tiêu tối đa hoá lợi ích; doanh nghiệp với tư cách là người sản xuất luôn

theo đuổi mục tiêu tối đa hoá lợi nhuận; nhờ sự dẫn dắt của động cơ lợi

ích nên khi các tác nhân hành động để đạt tới lợi ích cá nhân thì cũng làm

cho nền kinh tế sản xuất ra mức sản lượng hiệu quả, nhờ thế mà xã hội

đạt lợi ích tối đa. Thị trường cạnh tranh hoàn hảo và động cơ lợi ích của

các cá nhân sẽ tự nó hướng thị trường tới sự phân bổ hiệu quả các nguồn

lực trong nền kinh tế. Nhưng trên thực tế, không có nền kinh tế nào thực

sự hoàn toàn là thế giới lý tưởng của bàn tay vô hình, mỗi nền kinh tế đều

lOMoARcPSD|1596273 6

có những khuyết tật của thị trường, do vậy không có nền kinh tế nào

không có sự can thiệp của chính phủ.

Theo A. Samuelson trong cuốn sách Kinh tế học, các xã hội khác

nhau được tổ chức theo những hệ thống kinh tế khác nhau. Có thể phân

biệt hai phương thức cơ bản trong tổ chức nền kinh tế, ở một cực, chính

phủ đưa ra hầu hết các quyết định kinh tế, và ở cực kia, thị trường sẽ đưa

ra các quyết định kinh tế.

Nền kinh tế thị trường là nền kinh tế trong đó các quyết định đầu tư,

sản xuất và phân phối đều thông qua hệ thống thị trường và do thị trường

quyết định. Nhờ sự điều tiết của cơ chế thị trường mà nền kinh tế phân bổ

các nguồn lực đầu vào một cách tối ưu. Về bản chất, cơ chế cạnh tranh

thị trường là cơ chế tự điều chỉnh. Do vậy, nó còn được gọi là “bàn tay

vô hình”. Cơ chế này giúp nền kinh tế tạo lập sự cân bằng mỗi khi bị trục

trặc. Cạnh tranh là cơ chế chủ yếu phân bổ các nguồn lực trong nền kinh

tế thị trường. Thông qua cạnh tranh, các nguồn lực được rút ra khỏi

những ngành, lĩnh vực và địa điểm đang hoạt động kém hiệu quả, di

chuyển đến những nơi có lợi thế phát triển và thu được hiệu quả kinh

doanh, lợi nhuận cao hơn.

Nền kinh tế chỉ huy là nền kinh tế mà chính phủ ra mọi quyết định về

sản xuất và phân phối. Trong điều kiện nền kinh tế chỉ huy, chính phủ đã

tự biến mình thành một tổ chức siêu kinh tế, trực tiếp quản lý mọi mặt

của đời sống kinh tế từ sản xuất đến phân phối lưu thông. Trong nền kinh

tế này, chính phủ vừa đóng vai trò của người quản lý, người sản xuất,

người tiêu thụ sản phẩm và người phân phối sản phẩm.

Thực tế cho thấy, hiện nay không có nền kinh tế nào được tổ chức

hoàn toàn theo một trong hai thái cực trên. Tuyệt đại đa số nền kinh tế

hiện nay trên thế giới đều là nền kinh tế hỗn hợp, kết hợp giữa nhà nước

và thị trường, nằm giữa hai cực: “kinh tế chỉ huy” và “kinh tế thị trường

hoàn hoàn tự do”.

Theo Ngân hàng thế giới: “Nhà nước là một tập hợp các thể chế nắm

giữ những phương tiện cưỡng chế hợp pháp, thi hành trên một lãnh thổ

được xác định và người dân sống trên lãnh thổ đó được đề cập như một xã

hội. Nhà nước độc quyền ra quy định trong phạm vi lãnh thổ của nó thông

lOMoARcPSD|1596273 6

qua phương tiện thi hành của một chính phủ có tổ chức”

. Như vậy nói tới

Nhà nước là nói tới hệ thống chính trị bao gồm các cơ quan quyền lực lớn,

thường là cơ quan lập pháp (Quốc hội), cơ quan hành pháp (Chính phủ) và

cơ quan tư pháp (Toà án). Trong khi đó chính phủ chỉ là cơ quan hành

pháp, cơ quan có chức năng điều hành đất nước theo hiến pháp.

Nhà nước là một tổ chức đặc biệt của quyền lực chính trị, một bộ

máy chuyên làm nhiệm vụ cưỡng chế và thực hiện các chức năng quản lý

đặc biệt nhằm duy trì trật tự xã hội. Đồng thời, nhà nước còn là một tổ

chức quyền lực công, là phương thức tổ chức bảo đảm lợi ích chung của

xã hội. Quốc hội là cơ quan quyền lực cao nhất của nhà nước, Chính phủ

là cơ quan hành pháp của Quốc hội, cơ quan hành chính nhà nước cao

nhất của nhà nước. Chính phủ nắm quyền điều hành mọi mặt đời sống,

kinh tế, xã hội của đất nước, từ cung cấp ngân sách, thực hiện mục tiêu

tăng trưởng, ổn định kinh tế vĩ mô, đưa ra các chính sách tác động đến

phân bổ nguồn lực trong nền kinh tế. Chính phủ là trung tâm của bộ máy

nhà nước, có chức năng cơ bản là thực thi Hiến pháp và pháp luật, hoạch

định và điều hành chính sách quốc gia, quản lý hiệu quả nền kinh tế.

Mặc dù hai thuật ngữ “nhà nước” và “chính phủ” thường được dùng

với những mục đích khác nhau, trong những bối cảnh khác nhau nhưng

trong Kinh tế học công cộng, nhà nước và chính phủ có thể dùng thay thế

nhau, theo nghĩa là chủ thể thực thi quyền lực, can thiệp vào nền kinh tế.

Trong nền kinh tế, nhà nước hay chính phủ cần thực hiện các vai trò như:

Cung cấp khung khổ pháp lý rõ ràng, có hiệu lực và phù hợp với

đòi hỏi của cơ chế thị trường;

Kiến tạo và bảo đảm môi trường vĩ mô ổn định, khuyến khích

kinh doanh;

Cung cấp kết cấu hạ tầng (gồm hạ tầng “cứng” - giao thông vận tải,

cung cấp điện nước... và hạ tầng “mềm” - dịch vụ thông tin, bưu chính

viễn thông, tài chính...) cũng như các dịch vụ và hàng hoá công cộng

(chăm sóc sức khoẻ, giáo dục đào tạo, bảo vệ môi trường...).

Ngân hàng thế giới, Nhà nước trong một thế giới đang chuyển đổi, Nhà xuất bản Chính trị

quốc gia, 1998, tr 29

lOMoARcPSD|1596273 6

Hỗ trợ nhóm người nghèo các điều kiện tối thiểu để tham gia thị

trường bình đẳng.

Như vậy, thị trường và nhà nước với những vai trò trên hợp thành

những yếu tố cơ bản tạo nên khung thể chế chung của mọi nền kinh tế thị

trường. Chúng hình thành một tổng thể, quy định lẫn nhau, thiếu bất cứ

yếu tố nào trong số đó đều không thể có nền kinh tế thị trường bình

thường, vận hành hiệu quả. Tuy nhiên, trong mỗi nền kinh tế, tuỳ theo

các điều kiện phát triển cụ thể, ở các giai đoạn khác nhau mà vai trò, vị

trí và chức năng của từng yếu tố không hoàn toàn giống nhau, vai trò thị

trường được đề cao hoặc vai trò của nhà nước được đề cao. Lịch sử phát

triển của kinh tế thị trường từ thế kỷ XV đến nay cho thấy luôn tồn tại

một mối quan hệ rất cơ bản giữa một bên là thị trường và một bên là nhà

nước, nhưng bản thân mối quan hệ cơ bản này không hề tồn tại trong

trạng thái tĩnh mà nó liên tục vận động, biến đổi trong các không gian

kinh tế cũng như các giai đoạn khác nhau.

Cho đến nay, mặc dù đã tồn tại nhiều dạng thức kinh tế thị trường

khác nhau nhưng trên thực tế chưa bao giờ tồn tại kiểu kinh tế thị trường

hoàn toàn không có nhà nước, thoát ly khỏi nhà nước. Nhà nước luôn là

một bộ phận hữu cơ nằm trong cấu trúc tổng thể của kinh tế thị trường.

Sự tồn tại của nhà nước trong cấu trúc đó là một tất yếu kinh tế, tất yếu

lịch sử, ở đó, nhà nước vừa có thể là một chủ thể sở hữu, bên cạnh những

chủ thể sở hữu khác, đồng thời là một chủ thể quản lý. Sự khác biệt giữa

các giai đoạn lịch sử và các quốc gia chỉ ở chỗ tính chất của nhà nước

như thế nào, cách thức can thiệp, quản lý điều tiết và hệ quả của sự can

thiệp này ra sao đối với nền kinh tế.

1.1.2.

Quan điểm của các trường phái kinh tế về vai trò của Nhà nước

1.1.2.1.

Quan điểm của trường phái Cổ điển và Tân cổ điển

Trường phái kinh tế học Cổ điển mà đại diện là nhà kinh tế học

Adam Smith với lý thuyết “Bàn tay vô hình”, theo A. Smith thì “bàn tay

vô hình” có nghĩa là trong nền kinh tế thị trường, các cá nhân tham gia

thị trường luôn tìm cách tối đa hóa lợi ích của cá nhân mình.

Ông tôn vinh vai trò điều tiết thị trường của bàn tay vô hình và cho

rằng, sự tự do tự nhiên đã sản sinh ra một hệ thống điều tiết các quan hệ và

các lợi ích thị trường đơn giản và rõ ràng. Theo đó, khi chạy theo lợi ích cá

lOMoARcPSD|1596273 6

nhân, mỗi người đã vô tình đồng thời đáp ứng lợi ích của xã hội, cho dù

trước đó họ không có ý định này (cơ chế này được gọi là sự điều hoà tự

nhiên về lợi ích). Vì vậy, hệ thống cạnh tranh tự do tự nó đã sản sinh

những quyền lực cần thiết để điều tiết và phân bổ các nguồn lực một cách

tối ưu. Do đó nhà nước không cần phải can thiệp vào kinh tế thị trường.

Quá trình phát triển kinh tế chủ yếu do thị trường tự điều tiết thông

qua cơ chế cạnh tranh tự do, nhà nước chỉ có vai trò tối thiểu là xây dựng

hệ thống luật pháp để đảm bảo cạnh tranh công bằng, ổn định vĩ mô, xây

dựng và bảo vệ các công trình công cộng, tạo điều kiện để kinh tế tư

nhân và cơ chế thị trường tự do vận hành thuận lợi nhất.

Cũng giống như các nhà kinh tế Cổ điển, trường phái Tân cổ điển coi

nền kinh tế thị trường là một hệ thống mang tính ổn định, mà sự ổn định

bên trong là thuộc tính vốn có chứ không phải là kết quả sự can thiệp của

nhà nước. Khả năng đó được quyết định bởi một cơ chế đặc biệt - “cơ

chế cạnh tranh tự do”, cạnh tranh tự do thường xuyên bảo đảm sự cân

bằng chung của nền kinh tế. Chính cơ chế này cho phép phân bổ các

nguồn lực một cách hợp lý, tận dụng triệt để mọi nguồn lực và dẫn đến

quan hệ phân phối mang tính công bằng giữa các bộ phận xã hội.

Theo quan niệm của trường phái Tân cổ điển, nhà nước khi can thiệp

vào nền kinh tế cần phải hiểu được cấu trúc của nền kinh tế thị trường, cơ

chế vận hành của nó và tôn trọng những quy luật khách quan liên quan

đến cung - cầu. Cũng theo các nhà kinh tế Tân cổ điển, cạnh tranh tự do

không bao giờ nảy sinh một cách tự nhiên, nó chỉ xuất hiện và phát huy

tác dụng khi được đảm bảo bởi nguyên tắc số một: sở hữu tư nhân. Vì

vậy, vai trò nhà nước là đảm bảo quyền tự do kinh doanh của các nhà sản

xuất và quyền tự do lựa chọn của người tiêu dùng, làm cho thị trường vận

hành một cách tốt nhất, đầy đủ nhất.

Như vậy, cả trường phái cổ điển và tân cổ điển đều đề cao vai trò của

thị trường, của tự do cá nhân và cơ chế cạnh tranh, hạn chế sự can thiệp

điều tiết của nhà nước vào các quá trình kinh tế.

1.1.2.2.

Quan điểm của Keynes và trường phái Keynes

J.M. Keynes trong tác phẩm “Lý thuyết chung về việc làm, lãi suất

và tiền tệ” (1935), đã phê phán quan điểm của trường phái cổ điển,

trường phái tân cổ điển về sự điều tiết của cơ chế thị trường tư bản chủ

lOMoARcPSD|1596273 6

nghĩa - cho rằng kinh tế thị trường tư bản chủ nghĩa là mô hình kinh tế tự

động tăng trưởng, không có khủng hoảng và thất nghiệp. Đồng thời

Keynes đã nêu ra quan điểm mới về khủng hoảng, thất nghiệp và vai trò

điều tiết kinh tế của Nhà nước. Theo Keynes, sở dĩ có khủng hoảng và

thất nghiệp là do thiếu sự can thiệp của Nhà nước vào nền kinh tế, kinh tế

thị trường không có khả năng tự điều tiết tuyệt đối và vô hạn như quan

điểm của trường phái Cổ điển và Tân cổ điển. Bởi vì bị thôi thúc bởi

động cơ lợi nhuận, các doanh nghiệp khi tham gia thương trường đã

không ngừng tiến hành cải tiến và nâng cao trình độ công nghệ, trình độ

quản lý lao động, quản lý sản xuất kinh doanh để đáp ứng ngày càng tốt

hơn nhu cầu của khách hàng. Bên cạnh những tính toán để nâng cao khả

năng kinh doanh một cách chính đáng, còn phát sinh các hành vi không

lành mạnh trong cạnh tranh nhằm tiêu diệt đối thủ để chiếm lĩnh vị trí

thống trị thị trường, bằng nhiều thủ đoạn chiếm đoạt thị phần của người

khác một cách bất chính, lừa dối khách hàng để trục lợi... Những biểu

hiện không lành mạnh ấy, làm ô nhiễm môi trường kinh doanh của thị

trường, đó cũng là mặt trái của cạnh tranh tự do và sự bất lực của bàn tay

vô hình trong việc điều tiết nền kinh tế.

Do vậy, nhà nước cần can thiệp nhằm duy trì trật tự, hạn chế những

khuyết tật mà tự do cạnh tranh gây ra, ngăn chặn khả năng lạm dụng

quyền lực thị trường của các doanh nghiệp. Đồng thời để thúc đẩy tăng

trưởng ổn định thì nhà nước cần trực tiếp điều tiết nền kinh tế, cách thức

điều tiết là thông qua những chương trình công cộng, để kích thích và

duy trì tốc độ gia tăng ổn định của tổng cầu.

Như vậy, giữa Keynes và trường phái Tân cổ điển, có sự khác nhau

căn bản trong quan niệm về vai trò của nhà nước. Nếu Tân cổ điển cho

rằng nhà nước chỉ có vai trò tạo lập môi trường cạnh tranh và thị trường

tự điều tiết nền kinh tế thì Keynes khẳng định, nhà nước ngoài vai trò tạo

lập môi trường cạnh tranh, còn phải trực tiếp điều tiết để nền kinh tế

thoát khỏi khủng hoảng, thất nghiệp và suy thoái.

1.1.2.3.

Quan điểm của chủ nghĩa tự do mới

Lý luận kinh tế của chủ nghĩa tự do mới một mặt kế thừa quan điểm

truyền thống của trường phái Cổ điển, đề cao tư tưởng tự do kinh tế, nhấn

mạnh bản năng tự điều tiết của các quan hệ thị trường như một thuộc tính

lOMoARcPSD|1596273 6

tự nhiên. Mặt khác, trường phái này lại muốn xây dựng một hệ thống lý

thuyết mới nhằm điều tiết nền kinh tế thị trường hiện đại một cách có

hiệu quả hơn trên cơ sở khai thác những luận điểm của các trường phái

phi cổ điển.

Theo Chủ nghĩa tự do mới, nền kinh tế thị trường hiện đại có khả

năng tự điều tiết cao, do vậy sự can thiệp của chính phủ vào tiến trình

hoạt động của thị trường là cần thiết nhưng cũng chỉ nên giới hạn theo

phương châm “thị trường nhiều hơn, nhà nước can thiệp ít hơn.” Trào lưu

Tự do mới xuất hiện ở nhiều nước tư bản với các tên gọi khác nhau,

trong đó điển hình là các khuynh hướng ở Mỹ và ở Đức. Lý thuyết tự do

kinh tế ở Mỹ biểu hiện thành nhiều trào lưu cụ thể với những tên gọi

khác nhau. Trong đó nổi bật là phái Trọng tiền, phái Trọng cung, và phái

Kinh tế vĩ mô mong đợi hợp lý.

Phái Trọng tiền (còn gọi là phái Chicago) đứng đầu là Milton

Friedman đã cổ vũ nhiệt tình cho một nền kinh tế thị trường tự do không

có sự can thiệp của chính phủ. Theo phái Trọng tiền, sự can thiệp của nhà

nước thường phá vỡ những cân bằng tự nhiên của thị trường - do vậy có

hại cho nền kinh tế... Milton Friedman chủ trương để cho kinh tế thị

trường tự do điều tiết, nhà nước can thiệp chỉ làm xấu thêm tình hình của

thị trường, vì nếu thị trường có khuyết tật thì bản thân nhà nước cũng có

khuyết tật của nó.

Một số đại biểu khác thì khẳng định trong nền kinh tế thị trường hiện

đại, không thể bác bỏ nhà nước, nhưng họ đòi hỏi nhà nước phải điều

tiết, điều chỉnh nền kinh tế theo những qui tắc có tính chuẩn mực đồng

thời kiên quyết phản đối cách điều tiết theo kiểu tuỳ hứng của các chủ thể

quản lý. Họ cho rằng, điều tiết thiếu chuẩn mực là một khuynh hướng

khó tránh khỏi, vì khi ban hành các quyết định quản lý, chính phủ thường

thiên về lợi ích của bản thân mình hơn là lợi ích của dân chúng. Chính vì

vậy, cần xác lập một hệ thống nguyên tắc của chính sách và những

nguyên tắc này phải mang tính khách quan, độc lập với ý muốn chủ quan

của chính phủ.

Phái Trọng cung thì cho rằng, nguyên nhân làm nền kinh tế Mỹ suy

yếu cả ở trong nước và trên thị trường quốc tế những năm 1970 nằm

ngay trong chính sách kinh tế của nhà nước Mỹ. M. Feldstein khẳng định

lOMoARcPSD|1596273 6

“...việc nhà nước sử dụng sai chính sách tiền tệ - tín dụng đã làm toàn bộ

nền sản xuất bất ổn định và nạn lạm phát phát triển nhanh chóng”. Các

nhà Trọng cung phủ nhận tính hiệu quả của chính sách tài khoá và hiệu

lực khuyếch đại vào sản lượng của “lý thuyết số nhân” của J.M. Keynes.

Họ đề cao chính sách kinh tế giảm bớt sự can thiệp trực tiếp của nhà

nước bằng cách kết hợp giữa giảm thuế và bãi bỏ các qui định hạn chế

gây cản trở khả năng sản xuất. Hơn nữa, họ còn cho rằng nhà nước cần

phải từ bỏ chính sách phân phối lại, vì “nhà nước càng ra tay can thiệp để

chữa trị bệnh nghèo túng thì số người nghèo túng càng tăng lên”.

Tựu chung lại, các phái của chủ nghĩa tự do mới ở Mỹ về cơ bản đều

cho rằng, chính sách can thiệp kinh tế của nhà nước có hại nhiều hơn có

lợi và nên giảm thiểu sự can thiệp của nhà nước vào nền kinh tế.

Cũng là một khuynh hướng của chủ nghĩa tự do mới, ở Đức, khuynh

hướng này có tên là Kinh tế thị trường xã hội. Cách nhìn nhận của phái

Kinh tế thị trường xã hội về vai trò của nhà nước trong nền kinh tế có sự

khác biệt so với các phái tự do mới của Mỹ. Nếu như phái chủ nghĩa tự

do mới ở Mỹ cho rằng can thiệp của nhà nước có hại cho nền kinh tế hơn

có lợi nên cần giảm thiểu sự can thiệp của nhà nước vào nền kinh tế thì

phái kinh tế thị trường xã hội cho rằng cần có sự can thiệp của chính phủ

vào thị trường, nơi mà cạnh tranh không có hiệu quả hoặc cạnh tranh

không phát huy tác dụng.

Đồng thời, nhà nước phải làm cho nền kinh tế thị trường ngày càng

mang tính xã hội, làm dịu các mâu thuẫn xã hội thông qua phân phối lại thu

nhập quốc dân. Nhà nước luôn bảo đảm sự công bằng xã hội và các cơ hội

tiếp cận bình đẳng cho người dân. Điều này được thực hiện thông qua hệ

thống thuế, các biện pháp và phúc lợi nhà nước xã hội đa dạng, cùng với đó

là những quyền về xã hội và các cơ hội giáo dục, như: trợ cấp cho người yếu

thế, bảo đảm tối thiểu sự an toàn nghề nghiệp, bảo hiểm xã hội trước những

rủi ro trong cuộc sống (tai nạn, bệnh tật, thất nghiệp, tuổi già)...

Trong mô hình nền kinh tế thị trường xã hội, về nguyên tắc, nguyên

lý nhà nước tối thiểu vẫn có giá trị với việc duy trì hiệu năng và tạo ra

những cân bằng xã hội bên ngoài nền kinh tế. Trong nền kinh tế đó, mọi

hoạt động của nhà nước phải chịu sự kiểm soát của các công cụ pháp lý,

đồng thời nhà nước phải đưa ra được các chính sách thống nhất, không

lOMoARcPSD|1596273 6

đối đầu, không đi ngược lại thị trường, nhằm sửa chữa được các thất bại

thị trường và đảm bảo không thay thế các thất bại thị trường bằng các

thất bại của nhà nước.

Từ việc hệ thống hóa cách tiếp cận của một số trường phái kinh tế

lớn về vai trò của nhà nước, có thế thấy rằng các trường phái kinh tế lớn

trong lịch sử học thuyết kinh tế đều đề cập đến vai trò của nhà nước trong

nền kinh tế thị trường nhưng không có một khuôn mẫu lý thuyết nào

mang tính vạn năng có thể giải quyết trọn vẹn mọi tình huống mối quan

hệ nhà nước- thị trường cũng như liều lượng can thiệp của nhà nước vào

thị trường. Lịch sử phát triển của kinh tế thị trường minh chứng rõ sự

thay đổi của các lý thuyết kinh tế thống trị gắn với các chu kỳ của nền

kinh tế: khi nền kinh tế bị khủng hoảng, thị trường tự do không tự điều

tiết được nền kinh tế thì lý thuyết Keynes được đề cao. Còn khi nền kinh

tế trì trệ kéo dài do nhà nước can thiệp quá mức, kìm hãm tính năng động

của các lực lượng thị trường thì lúc đó, lý thuyết “bàn tay vô hình” và

trường phái Tân cổ điển phục hồi trở lại và chiếm ưu thế. Vai trò nhà

nước ở các quốc gia khác nhau hoặc trong những giai đoạn phát triển

khác nhau sẽ khác nhau vì phụ thuộc vào sự phát triển của bản thân thị

trường, sự đồng bộ của thể chế thị trường và môi trường kinh tế vĩ mô.

Khi đó sự can thiệp của Nhà nước vào thị trường sẽ khác nhau ở mức độ,

phạm vi và phương thức can thiệp nhằm đảm bảo tính hiệu quả, tính công

bằng và ổn định của nền kinh tế.

1.1.3.

Chức năng của nhà nước trong nền kinh tế

Từ thời cổ đại, vai trò kinh tế của Nhà nước đã được nghiên cứu dưới

nhiều góc độ khác nhau như chính trị học, triết học, luật học, thể hiện qua

các quan điểm của các nhà triết học Hy Lạp, La Mã, như Aritxtốt,

Platôn,... Khi chủ nghĩa tư bản phát triển, nhiều lý thuyết kinh tế học

chính trị đã đi sâu tìm hiểu về cơ chế tác dụng của Nhà nước đối với nền

kinh tế, trong đó tiêu biểu như: A. Smith về nền kinh tế tự do, lý thuyết

của Keynes về nền kinh tế có sự điều tiết của nhà nước, lý thuyết của A.

Samuelson về nền kinh tế hỗn hợp. Lịch sử đã chứng minh các nền kinh

tế thị trường thành công đều không phát triển một cách tự phát mà cần có

sự can thiệp và hỗ trợ từ phía Nhà nước, vì vậy vai trò “bàn tay hữu

lOMoARcPSD|1596273 6

hình” của Nhà nước ngày càng thể hiện rõ và trở thành yếu tố không thể

thiếu đối với nền kinh tế.

Về chức năng của nhà nước, có 3 trường phái: Trường phái thứ nhất

cho rằng nhà nước chỉ đảm bảo chức năng tối thiểu, còn để thị trường tự

điều tiết, tức là vai trò nhà nước nhỏ và thị trường lớn. Gắn với trường

phái này là quan điểm của A. Smith và các nhà kinh tế theo trường phái

cổ điển với mô hình “Nhà nước tối thiểu”. Trường phái thứ hai ủng hộ có

một nhà nước lớn, can thiệp vào điều tiết sản xuất và tiêu dùng trên thị

trường, tức là vai trò nhà nước lớn, chính phủ can thiệp vào thị trường

nhiều hơn, thị trường tự điều tiết thông qua cạnh trạnh ít hơn. Gắn với

trường phái này là quan điểm của Keynes và trường phái Keynes. Trường

phái thứ ba cho rằng cần phải kết hợp hợp lý giữa nhà nước và thị

trường; Nhà nước nên đóng vai trò dẫn dắt, thúc đẩy và tạo điều kiện

thuận lợi cho thị trường và thị trường tự do phân bổ nguồn lực. Gắn với

trường phái này là lý thuyết của A. Samuelson về nền kinh tế hỗn hợp,

trong đó nhà nước đóng vai trò dẫn dắt, định hướng theo quy luật thị

trường trong phân bổ nguồn lực, thị trường thực hiện phân bổ nguồn lực;

tức là nhà nước và thị trường tương tác với nhau, bổ sung cho nhau trong

phân bổ nguồn lực.

Các trường phái khác nhau xuất phát từ sự phát triển ở các mức độ

khác nhau của bản thân thị trường và nhà nước. Trên thực tế, không thể

có nền kinh tế chỉ với thị trường cạnh tranh, tự điều tiết; nhưng đồng

thời, cũng không có nền kinh tế mà thị trường hoạt động hoàn toàn dưới

sự can thiệp, điều tiết của nhà nước. Thị trường hoàn thiện và hoạt động

có hiệu quả không thể thiếu được một nhà nước mạnh, có hiệu lực và

hiệu quả; ngược lại, thị trường kém phát triển, méo mó, nhiều khuyết tật

và hoạt động không hiệu quả một phần lớn là do nhà nước thực hiện chưa

đúng vai trò và chức năng của mình, hoạt động kém hiệu lực và hiệu quả.

lOMoARcPSD|1596273 6

Thị trường

Nhà nước

Nền kinh tế

Sở hữu tài sản và quyền tài sản rõ

ràng. Mỗi tài sản đều có chủ và

chủ sở hữu có đầy đủ các quyền

sở hữu.

Các chủ thể thị trường độc lập, tự

chủ và tự do kinh doanh.

Cạnh tranh (mỗi chủ thể đều phải

đối mặt với cạnh tranh trong

trao đổi với cá nhân khác).

Tự do kinh doanh + cạnh tranh chi

phối phân bổ nguồn lực, chi

phối sự lựa chọn của các chủ thể

thị trường.

Giá cả quyết định dựa trên khan

hiếm nguồn lực và quan hệ cung

cầu.

Quản lý và duy trì ổn định kinh tế

vĩ mô.

Thiết lập khung khổ pháp luật và

bộ máy thực thi: đảm bảo quyền

sở hữu tài sản và quyền tự do

kinh doanh, đảm bảo cạnh tranh

công bằng và chống độc quyền

kinh doanh dưới mọi hình thức.

Khắc phục các khiếm khuyết, thất

bại thị trường đồng thời không tạo

ra những tín hiệu “méo mó” sai

lệch trên thị trường

Phân phối lại thu nhập nhằm giảm

bớt bất bình đẳng trong xã hội

và hỗ trợ nhóm người yếu thế

Tổ chức cung ứng dịch vụ công ích,

dịch vụ xã hội thiết yếu và thực

hiện các nhiệm vụ xã hội khác.

Bảng 1.1: Thị trường và nhà nước trong nền kinh tế

Nguồn: Tác giả tổng hợp

Nhà nước và thị trường trong nền kinh tế tương tác lẫn nhau, Bảng

1.1 cho thấy đặc điểm của thị trường và nhà nước trong nền kinh tế, nếu

thị trường được vận hành một cách đầy đủ và hiệu quả thì vai trò của nhà

nước là hỗ trợ thị trường, để thị trường vận hành tốt nhất, đầy đủ nhất.

Những yếu tố đảm bảo thị trường cạnh tranh hiệu quả là:

- Sở hữu tài sản và quyền sở hữu tài sản rõ ràng, minh định; mỗi tài

sản (dù thuộc công hữu hay tư hữu) đều có chủ và chủ sở hữu có đầy đủ

các quyền sở hữu.

Về các chủ thể thị trường và quyền tự do kinh doanh: các thủ thể thị

trường phải độc lập về pháp lý, đa dạng; có quyền tự chủ và tự do kinh

lOMoARcPSD|1596273 6

doanh; tức là tự do quyết định sản xuất cái gì, sản xuất bao nhiêu, sản xuất

như thế nào, tự do quyết định giá và trao đổi theo cung cầu thị trường.

Thị trường phải cạnh tranh công bằng và có trật tự; độc quyền phải

được kiểm soát có hiệu quả; cạnh tranh không công bằng, không lành

mạnh phải bị trừng phạt và loại trừ. Mỗi chủ thể thị trường (dù đó là người

sản xuất hay người tiêu dùng, dù đó là thuộc khu vực công hay khu vực

tư...) đều phải đối mặt với cạnh tranh công bằng, bình đẳng trong lựa chọn

và trao đổi, mua bán với chủ thể khác.

Tự do kinh doanh và cạnh tranh thị trường công bằng và có trật tự là

hai yếu tố cơ bản chi phối phân bổ nguồn lực trong nền kinh tế, chi phối sự

lựa chọn của các chủ thể thị trường.

Giá cả tất cả các loại hàng hóa, dịch vụ và các yếu tố sản xuất (vốn,

đất đai, lao động, tài nguyên thiên nhiên) đều được quyết định dựa trên

khan hiếm nguồn lực, cạnh tranh và quan hệ cung - cầu của thị trường.

Cuối cùng là môi trường cạnh tranh đảm bảo cạnh tranh công bằng,

khách quan dựa trên năng suất, chất lượng và hiệu quả. Doanh nghiệp, cá

nhân năng động, sáng tạo, tìm kiếm các cách thức phù hợp gia tăng được

năng suất lao động, sử dụng các nguồn lực hiệu quả... thì doanh nghiệp, cá

nhân đó sẽ thắng thế trong cạnh tranh. Các doanh nghiệp, cá nhân không

cạnh tranh được sẽ bị thị trường đào thải để nhường chỗ, nhường cơ hội

kinh doanh cho các doanh nghiệp, cá nhân khác.

Trong nền kinh tế đó, nhà nước cũng cần đảm bảo tốt các vai trò sau

để hỗ trợ thị trường hoạt động tốt nhất:

Quản lý và duy trì ổn định kinh tế vĩ mô.

Thiết lập khung khổ pháp luật và bộ máy thực thi nhằm xác lập rõ ràng,

cụ thể quyền sở hữu tài sản và bảo vệ có hiệu quả quyền sở hữu tài sản.

Khắc phục khiếm khuyết, thất bại của thị trường; đồng thời, không

làm cho thị trường hoạt động một cách méo mó, sai lệch.

Phân phối lại thu nhập nhằm giảm bớt bất công, bất bình đẳng trong

xã hội.

Tổ chức cung ứng các loại dịch vụ công ích, dịch vụ xã hội thiết

yếu và thực hiện các nhiệm vụ xã hội khác.

Thị trường, dù phát triển ở giai đoạn nào cũng luôn tồn tại 3 khuyết

lOMoARcPSD|1596273 6

tật cố hữu, gắn liền với bản chất của nó: (1) luôn luôn xảy ra khủng

hoảng thừa hoặc thiếu do “bàn tay vô hình”; (2) quy luật cạnh tranh và

động cơ lợi nhuận thường dẫn đến tình trạng lợi ích doanh nghiệp lớn

hơn lợi ích quốc gia, lợi ích cộng đồng; (3) kinh tế thị trường là mô hình

làm giàu cho thiểu số. Vì thế vai trò của nhà nước là hạn chế tác động

tiêu cực thấp nhất của 3 “khuyết tật” trên.

Theo Ngân hàng thế giới, nhà nước có hai chức năng cơ bản là giải

quyết thất bại thị trường và cải thiện sự công bằng nhằm nâng cao phúc

lợi xã hội. Thất bại thị trường nói đến một tập hợp điều kiện mà trong đó

nền kinh tế thị trường không phân bổ được tài nguyên một cách có hiệu

quả. Có rất nhiều nguyên nhân gây ra thất bại thị trường và nhiều mức độ

thất bại khác nhau, vì vậy nhà nước sẽ can thiệp vào thị trường với nhiều

mức độ khác nhau và với những công cụ khác nhau.

Bảng 1.2: Các chức năng của nhà nước

Giải quyết

thất bại thị trường

Cải thiện

sự công bằng

Chức năng

tối thiểu

Cung cấp hàng hoá công cộng thuần

tuý: quốc phòng, an ninh.

Cung cấp bộ khung luật pháp và thể

chế đảm bảo cạnh tranh công bằng

Bảo vệ người nghèo

Các chương trình

giảm nghèo

Chức năng

trung gian

Khắc phục ngoại ứng: giáo dục cơ

bản, bảo vệ môi trường

Điều tiết độc quyền

Khắc phục tình trạng thông tin

không hoàn hảo

Cung cấp dịch vụ bảo

hiểm xã hội: lương

hưu, trợ cấp, bảo hiểm

thất nghiệp

Chức năng

phát triển

Phối hợp với thị trường, thúc đẩy sự

phát triển các thị trường thông qua

chính sách công nghiệp và tài chính

tích cực.

Phân phối lại tài sản

Nguồn: Ngân hàng thế giới, Nhà nước trong một thế giới đang chuyển đổi,

Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, 1998.

Một nền kinh tế thường được phân chia một cách đơn giản thành 3

khu vực: chính phủ, doanh nghiệp và hộ gia đình. Khu vực hộ gia đình và

doanh nghiệp giao dịch với nhau thông qua thị trường hàng hóa, dịch vụ

lOMoARcPSD|1596273 6

và thị trường các yếu tố sản xuất. Trong nền kinh tế thị trường, chính phủ

có một số chức năng, nhưng quan trọng nhất trong số đó là vai trò tạo lập

thể chế để cho thị trường vận hành hiệu quả và có trật tự; trọng tài và

giám sát thị trường để giao dịch giữa khu vực hộ gia đình và doanh

nghiệp được thực hiện một cách công bằng, hiệu quả. Như vậy,(1) chức

năng đầu tiên, cơ bản nhất, là chức năng tối thiểu của nhà nước trong nền

kinh tế thị trường là đặt ra các quy tắc - những điều luật và quy định -

làm cho thị trường vận hành một cách tốt nhất, đầy đủ nhất có thể được.

Thị trường không thể phân bổ nguồn lực hợp lý khi xuất hiện các thất

bại thị trường, do vậy (2) chức năng trung gian của nhà nước là can thiệp

vào thị trường nhằm tối thiểu hoá phần phúc lợi xã hội bị mất do thất bại

thị trường gây ra. (3) Chức năng phát triển là chức năng mà nhà nước can

thiệp vào thị trường nhằm điều tiết hướng nền kinh tế tới mục tiêu mong

muốn, đặc biệt trong việc thúc đẩy tăng trưởng kinh tế. Nhà nước định

hướng cho sự phát triển của các ngành và các khu vực của nền kinh tế

thông qua các công cụ như chiến lược, quy hoạch, chính sách, kế hoạch...

để điều tiết, dẫn dắt doanh nghiệp, các tổ chức kinh tế hoạt động hướng

đích theo mục tiêu chung của nền kinh tế.

Đây là chức năng gây tranh cãi bởi các biện pháp điều tiết có thể

không tương thích với thị trường hoặc bản thân nhà nước có năng lực yếu

kém sẽ đưa ra những quy định hạn chế sự năng động của khu vực tư

nhân, giảm hiệu quả hoạt động của thị trường.

Trong nền kinh tế thế giới hiện nay, vai trò của nhà nước ở các nước

khác nhau là hết sức khác nhau, nhưng dù nhà nước thực hiện chức năng

tối thiểu hay chức năng phát triển thì một nguyên tắc được các nước nhất

trí cao là nhà nước đóng vai trò trung tâm trong phát triển kinh tế và xã

hội, không phải với tư cách là người trực tiếp tạo ra tăng trưởng, mà là

đối tác, là chất xúc tác và là người tạo điều kiện thuận lợi cho sự tăng

trưởng đó.

1.1.4.

Vai trò của nhà nước ở Việt Nam

Cách mạng tháng Tám thành công, nhà nước Việt Nam dân chủ cộng

hòa - Nhà nước công nông đầu tiên ở Đông Nam Châu Á ra đời. Ngay từ

khi mới ra đời, Nhà nước cộng hòa non trẻ đã phải tiến hành cuộc kháng

chiến chín năm chống thực dân Pháp, năm 1954 miền Bắc được giải

lOMoARcPSD|1596273 6

phóng, miền Nam vẫn tiếp tục cuộc kháng chiến chống xâm lược và đấu

tranh giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước. Tháng 4/1975, đất

nước hoàn toàn giải phóng, Việt Nam bước sang một giai đoạn phát triển

mới - giai đoạn cả nước quá độ đi lên chủ nghĩa xã hội.

Có thể điểm lại các giai đoạn và việc giải quyết mối quan hệ giữa

nhà nước với thị trường trong nền kinh tế ở Việt Nam như sau:

Giai đoạn 1975 - 1986:

Đây là thời kỳ áp dụng mô hình kinh tế chỉ huy (kế hoạch hóa tập

trung). Nền kinh tế chỉ huy (command economy): (hay còn gọi là nền

kinh tế tập trung), là nền kinh tế mà nhà nước là người quyết định mọi

vấn đề như đất nước sản xuất loại hàng hóa và dịch vụ gì, sản lượng bao

nhiêu, giá bán như thế nào, và hình thức phân phối ra sao. Trong nền

kinh tế, mọi nguồn lực đầu vào đều thuộc nhà nước, việc phân bổ các

nguồn lực dựa trên kế hoạch và định hướng phát triển. Vào những năm

đầu của thế kỉ 20, nền kinh tế chỉ huy rất phổ biến, tuy nhiên về sau đã

thể hiện tính không hiệu quả nên hầu hết đã bị thay thế dần dần.

Nền kinh tế chỉ huy coi nhẹ vai trò của thị trường và cơ chế điều tiết

của thị trường mà coi trọng vai trò của nhà nước với công cụ kế hoạch

hóa là đặc trưng quan trọng nhất của kinh tế chỉ huy, phân bổ mọi nguồn

lực theo kế hoạch là chủ yếu; coi thị trường chỉ là một công cụ thứ yếu

bổ sung cho kế hoạch.

Trong nền kinh tế, nhà nước quản lý nền kinh tế chủ yếu bằng mệnh

lệnh hành chính dựa trên hệ thống chỉ tiêu pháp lệnh chi tiết từ trên

xuống dưới. Các doanh nghiệp hoạt động trên cơ sở các quyết định của

cơ quan nhà nước có thẩm quyền và các chỉ tiêu pháp lệnh được giao. Tất

cả quyết định sản xuất, nguồn vật tư, tiền vốn, định giá sản phẩm, tổ chức

bộ máy, nhân sự, tiền lương... đều do các cấp có thẩm quyền quyết định.

Nhà nước giao chỉ tiêu kế hoạch, cấp phát vốn, vật tư cho doanh nghiệp,

doanh nghiệp giao nộp sản phẩm cho nhà nước, lỗ thì nhà nước bù, lãi thì

nhà nước thu. Thực chất nhà nước làm thay chức năng kinh doanh của

doanh nghiệp, doanh nghiệp trở nên thụ động, không có quyền tự chủ và

cũng không bị ràng buộc trách nhiệm với kết quả sản xuất.

Quan hệ hàng hóa - tiền tệ bị coi nhẹ, cơ chế thị trường không phát

huy tác dụng, nhà nước quản lý kinh tế thông qua chế độ “cấp phát - giao

lOMoARcPSD|1596273 6

nộp”. Hạch toán kinh tế chỉ là hình thức vì quá trình sản xuất theo cơ chế

cấp phát- giao nộp thì nhà nước quyết định giá trị tài sản, thiết bị, vật tư,

hàng hóa, giá đầu vào, đầu ra. Quá trình lưu thông, phân phối hàng hoá

thông qua chế độ tem phiếu (tiền lương hiện vật), Nhà nước quy định chế

độ phân phối vật phẩm tiêu dùng cho cán bộ, công nhân viên, công nhân

theo định mức qua hình thức tem phiếu với mức giá “tượng trưng” thấp

hơn nhiều so với mức giá trên thị trường.

Trong thời kỳ kinh tế còn tăng trưởng chủ yếu theo chiều rộng thì nền

kinh tế chỉ huy có tác dụng nhất định, nó cho phép tập trung tối đa các

nguồn lực kinh tế vào mục đích chủ yếu trong từng giai đoạn và điều kiện

cụ thể, đặc biệt trong điều kiện chiến tranh hoặc một giai đoạn đặc biệt

trong quá trình phát triển kinh tế. Tuy nhiên, nền kinh tế này thủ tiêu cạnh

tranh, không tôn trọng quy luật thị trường nên triệt tiêu động lực kinh tế

đối với người lao động, không kích thích tính năng động, sáng tạo của các

đơn vị sản xuất, kinh doanh, kìm hãm tiến bộ khoa học - công nghệ.

Giai đoạn 1986 - nay:

Công cuộc đổi mới toàn diện nền kinh tế Việt Nam do Đảng khởi

xướng và lãnh đạo thực hiện bắt đầu từ năm 1986 chuyển từ nền kinh tế

kế hoạch hóa tập trung sang mô hình nền kinh tế hàng hóa nhiều thành

phần, vận hành theo cơ chế thị trường có sự quản lý của Nhà nước theo

định hướng XHCN.

Trước hết, đó là sự thay đổi cơ bản quan niệm về chức năng của nhà

nước trong nền kinh tế. Nếu Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VII chỉ

dừng lại ở mức độ xác định nhiệm vụ: “Bộ máy nhà nước từng bước

chuyển sang chức năng quản lý nhà nước, khắc phục dần sự can thiệp

vào điều hành kinh doanh...” thì đến Đại hội VIII, quan điểm này được

cụ thể hóa hơn: “Nhà nước định hướng phát triển, trực tiếp đầu tư vào

một số lĩnh vực, thiết lập khuôn khổ pháp luật, xây dựng chính sách nhất

quán, phân phối lại thu nhập, hạn chế tiêu cực của cơ chế thị trường”.

Đến Đại hội lần thứ IX, Đảng ta khẳng định “phát triển nền kinh tế thị

trường định hướng xã hội chủ nghĩa, coi đó là đường lối chiến lược nhất

quán trong suốt thời kỳ quá độ đi lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam” và

xác định rõ định hướng đổi mới chính sách căn bản là: “Tiếp tục đổi mới

các công cụ quản lý vĩ mô của nhà nước đối với nền kinh tế. Đổi mới hơn

lOMoARcPSD|1596273 6

nữa công tác kế hoạch hóa, nâng cao công tác xây dựng các chiến lược,

quy hoạch và kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội”. Nhà nước cũng đã

bước đầu phát huy vai trò của mình trong việc sửa chữa những “khiếm

khuyết của thị trường” thông qua các chính sách bảo trợ xã hội, xóa đói

giảm nghèo, bảo vệ tài nguyên và môi trường.

Việt Nam đã có những thành công bước đầu trong việc hình thành và

hoàn thiện cơ chế thị trường, cũng như điều chỉnh vai trò tương ứng của

nhà nước trong nền kinh tế. Thực chất của quá trình đổi mới kinh tế vừa

qua ở Việt Nam chính là thừa nhận sự tồn tại khách quan của quan hệ

hàng hoá - tiền tệ và cơ chế thị trường dựa trên tư duy, lý luận mới về

quan hệ giữa kinh tế thị trường và nhà nước. Theo đó, vai trò của Nhà

nước đối với kinh tế cũng có sự thay đổi căn bản. Đó là quá trình chuyển

nhà nước từ độc quyền sang quan hệ mới giữa Nhà nước tương tác với

thị trường trong các hoạt động của toàn bộ nền kinh tế. Nếu trước đây

Nhà nước là chủ thể của chế độ sở hữu, thì hiện nay đang giữ vai trò chủ

đạo trong hệ thống đa sở hữu, nếu trước đây là trực tiếp sản xuất kinh

doanh thì hiện nay là thiết kế “luật chơi”, hỗ trợ và tạo môi trường thuận

lợi cho sản xuất kinh doanh, và nếu trước đây thực hiện kế hoạch hoá

trực tiếp thì hiện nay chuyển sang điều tiết bằng hệ thống công cụ quản

lý kinh tế vĩ mô.

Trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt

Nam, chức năng cơ bản của Nhà nước về kinh tế bao gồm :

Nhà nước tạo lập khung khổ pháp lý cho hoạt động sản xuất kinh

doanh diễn ra hiệu quả. Tạo điều kiện thuận lợi cho các chủ thể kinh tế

hoạt động bình đẳng và tạo môi trường cạnh tranh lành mạnh.

Nhà nước góp phần đắc lực vào việc tạo môi trường cho thị trường

phát triển, như tạo lập kết cấu hạ tầng kinh tế cho sản xuất, lưu thông

hàng hóa; tạo lập sự phân công lao động theo ngành, nghề, vùng kinh tế

qua việc nhà nước tiến hành quy hoạch phát triển kinh tế theo lợi thế

từng vùng, ngành và nhu cầu chung của xã hội.

Định hướng phát triển nền kinh tế thông qua chiến lược, chính sách,

kế hoạch, quy hoạch và quản lý vĩ mô.

Phát triển tất cả các thành phần kinh tế trên cơ sở đa dạng hoá các

quan hệ sơ hữu, lấy kinh tế nhà nước làm chủ đạo; thực hiện chế độ phân

lOMoARcPSD|1596273 6

phối lợi ích một cách hợp lý thông qua việc sử dụng các công cụ quản lý

kinh tế (ngân sách, thuế, tín dụng...), tạo động lực phát triển mạnh mẽ

cho nền kinh tế.

Đặc biệt, trong sự phát triển kinh tế thị trường ở nước ta, Nhà nước

có vai trò to lớn trong việc bảo đảm sự ổn định vĩ mô cho phát triển và

tăng trưởng kinh tế. Ổn định ở đây thể hiện sự cân đối, hài hòa các quan

hệ nhu cầu, lợi ích giữa người và người, tạo ra sự đồng thuận xã hội trong

hành động vì mục tiêu phát triển của đất nước. Tính đúng đắn, hợp lý và

kịp thời của việc hoạch định và năng lực tổ chức thực hiện các chính sách

phát triển vĩ mô do Nhà nước đảm nhiệm là điều kiện tiên quyết nhất

hình thành sự đồng thuận đó. Là những công cụ tạo ra sự đồng thuận xã

hội, từ đó mà có ổn định xã hội cho phát triển và tăng trưởng kinh tế, các

chính sách, pháp luật của Nhà nước, một mặt, phải phản ánh đúng những

nhu cầu chung của xã hội, của mọi chủ thể kinh tế...; mặt khác, phải tôn

trọng tính đa dạng về nhu cầu, lợi ích cụ thể của các chủ thể đó.

Nhà nước ta cũng có vai trò to lớn trong việc bảo đảm gia tăng phúc

lợi xã hội, bởi mục tiêu căn bản của nền kinh tế thị trường định hướng xã

hội chủ nghĩa ở Việt Nam là góp phần thực hiện “dân giàu, nước mạnh,

xã hội công bằng, dân chủ, văn minh”. Chính sách xã hội hợp lý, bảo

đảm phúc lợi ngày một gia tăng nhờ hiệu quả tác động của chính sách

kinh tế tiến bộ do Nhà nước hoạch định và tổ chức thực hiện bằng những

nỗ lực của nhiều chủ thể kinh tế khác nhau... là nhân tố có vai trò quyết

định trong vấn đề này.

Vai trò của nhà nước đối với sự phát triển kinh tế thị trường định

hướng xã hội chủ nghĩa cũng thể hiện ở việc Nhà nước góp phần đắc lực

vào việc tạo môi trường cho thị trường phát triển, như tạo lập kết cấu hạ

tầng kinh tế cho sản xuất, lưu thông hàng hóa; tạo lập sự phân công lao

động theo ngành, nghề, vùng kinh tế qua việc nhà nước tiến hành quy

hoạch phát triển kinh tế theo lợi thế từng vùng, ngành và nhu cầu chung

của xã hội... Là chủ thể trực tiếp sở hữu hoặc quản lý, khai thác những cơ

quan truyền thông mạnh nhất của quốc gia, nhà nước góp phần cung cấp

thông tin thị trường cho các chủ thể kinh tế để các chủ thể này chủ động

lựa chọn phương án sản xuất kinh doanh, đối tác kinh tế, thời điểm thực

lOMoARcPSD|1596273 6

hiện các giao dịch kinh tế, cách thức sản xuất kinh doanh có hiệu quả

nhất trong điều kiện cụ thể của mình...

Tuy nhiên, việc phát huy vai trò của Nhà nước đối với sự phát triển

nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta hiện nay

cũng còn những hạn chế đáng kể: thể chế kinh tế thị trường định hướng

xã hội chủ nghĩa còn chưa được xây dựng đồng bộ, vận hành suôn sẻ;

quản lý nhà nước về kinh tế còn nhiều bất cập; chưa có giải pháp mang

tầm đột phá để kinh tế nhà nước thực sự hoàn thành tốt chức năng chủ

đạo trong nền kinh tế; kinh tế tập thể còn rất yếu kém; năng lực cạnh

tranh của nền kinh tế thấp; chưa giải quyết tốt mối quan hệ giữa tăng

trưởng kinh tế và bảo vệ môi trường...

1.2.

Những nguyên tắc và hạn chế khi Nhà nước can thiệp vào

nền kinh tế

1.2.1.

Những nguyên tắc khi Nhà nước can thiệp vào nền kinh tế

Hiện nay các quốc gia trên thế giới đều khẳng định vai trò của nhà

nước trong nền kinh tế và sự can thiệp của nhà nước vào thị trường. Vai

trò nhà nước đã được thể hiện ở nhiều quốc gia, để có sự phát triển kinh

tế - xã hội bền vững thì không thể thiếu một nhà nước hiệu quả. Nhưng

điều đó không có nghĩa nhà nước can thiệp càng mạnh, càng đóng vai trò

chi phối nền kinh tế thì nền kinh tế càng phát triển. Một nhà nước được

coi là hiệu quả nếu nhà nước can thiệp vào thị trường là để bổ sung cho

thị trường chứ không phải là thay thế cho thị trường, đó là cách vận dụng

cả hai bàn tay “hữu hình và vô hình” để thúc đẩy nền kinh tế phát triển.

Vai trò của “bàn tay hữu hình” hiện nay không chỉ là tạo ra khung

khổ luật pháp “quản lý” thị trường mà còn là “người hỗ trợ và tạo điều

kiện” để thị trường phát triển. Vì thế nhà nước can thiệp vào thị trường

dựa trên hai nguyên tắc hỗ trợ và tương hợp. Nguyên tắc hỗ trợ xác định

chức năng của nhà nước phải khơi dậy và bảo vệ các nhân tố của thị

trường, duy trì chế độ sở hữu tư nhân và giữ gìn trật tự an ninh và công

bằng xã hội. Nếu nguyên tắc hỗ trợ liên quan tới câu hỏi liệu nhà nước có

nên can thiệp hay không, thì nguyên tắc tương hợp lại đề cập tới việc sự

can thiệp đó nên được thực hiện như thế nào. Nguyên tắc tương hợp làm

cơ sở để nhà nước hoạch định các chính sách kinh tế phù hợp với sự vận

lOMoARcPSD|1596273 6

động của các qui luật trong nền kinh tế thị trường đồng thời phải đảm bảo

được các mục tiêu kinh tế - xã hội của mình.

Nguyên tắc hỗ trợ: Nội dung của nguyên tắc này là: Sự can thiệp của

chính phủ phải nhằm mục đích cuối cùng, dài hạn là sự hỗ trợ, tạo điều

kiện cho thị trường hoạt động hiệu quả hơn. Như vậy nhà nước trong nền

kinh tế thị trường không phải là để cạnh tranh nhằm lấn át thị trường, mà

phải là chất xúc tác tạo thuận lợi cho sự phát triển của thị trường, hỗ trợ

nhằm duy trì cạnh tranh hiệu quả vì lợi ích chung của toàn xã hội. Muốn

vậy, nhà nước cần thực hiện những điều cơ bản sau: (1) thiết lập một cơ

sở pháp luật đầy đủ, nền tảng thể chế cơ bản để thị trường phát triển; (2)

duy trì một môi trường chính sách không lệch lạc, giữ ổn định kinh tế vĩ

mô; (3) đầu tư vào các dịch vụ xã hội cơ bản và cơ sở hạ tầng cơ bản; (4)

bảo vệ nhóm người dễ bị tổn thương; (5) bảo vệ môi trường.

Nguyên tắc tương hợp: Nếu nguyên tắc hỗ trợ chủ yếu nhằm xác

định xem khi nào chính phủ cần can thiệp vào thị trường thì nguyên tắc

tương hợp lại nhằm lựa chọn hình thức can thiệp tối ưu. Nội dung chính

của nguyên tắc này là, trong hàng loạt các cách thức có thể có để can

thiệp vào thị trường, chính phủ cần ưu tiên sử dụng những cách thức hay

biện pháp nào tương hợp với thị trường, hay nói cách khác là không làm

méo mó thị trường. Tuy nhiên, trong thực tế, khó có thể tìm được cách

can thiệp nào không gây méo mó. Ví dụ, đánh thuế một hàng hoá sẽ làm

giá người mua phải trả cho hàng hoá cao hơn, còn người bán nhận được

giá thấp hơn so với khi chưa đánh thuế. Do đó, thuế sẽ làm cho cả lượng

cầu và cung về hàng hoá đều giảm thấp hơn mức hiệu quả xã hội, dẫn

đến những tổn thất vô ích mà xã hội phải gánh chịu. Vì thế, áp dụng

nguyên tắc này trong thực tế có nghĩa là phải lựa chọn hình thức can

thiệp nào ít gây méo mó nhất cho thị trường.

Nguyên tắc tương hợp với thị trường thể hiện thông qua việc ban

hành các chính sách, các chính sách đều phải dựa trên nguyên tắc lấy thị

trường làm cơ sở để phân tích tính hiệu quả của hoạt động kinh tế. Ví dụ

như chính sách đối với lao động phải bảo đảm sự cạnh tranh, khuyến

khích người lao động tích cực, nâng cao năng suất lao động và từ đó có

thu nhập cao. Chính sách giá cả phải dựa vào giá cả thị trường, tôn trọng

quy luật giá trị, giá cả thị trường phù hợp sẽ thúc đẩy sản xuất phát triển.

lOMoARcPSD|1596273 6

Quy luật cung - cầu sẽ quyết định giá cả thị trường. Nhà nước phải sử

dụng các chính sách để cân đối cung - cầu nhằm ổn định giá cả. Chính

sách thương mại phải vừa bảo vệ những ngành kinh tế trong nước phát

triển vừa tăng cường tính cạnh trạnh trên thị trường quốc tế, tránh bảo hộ

mậu dịch không có hiệu quả.

1.2.2.

Những hạn chế khi Nhà nước can thiệp vào nền kinh tế

Các thất bại của thị trường là lý do để nhà nước can thiệp vào nền

kinh tế. Việc nhà nước can thiệp vào thị trường mạnh hay yếu phụ thuộc

vào năng lực nhà nước, nhưng năng lực của nhà nước và hiệu quả của

nhà nước là hai vấn đề khác nhau.

Ngày nay, người ta ngày càng thừa nhận rằng một nhà nước hiệu

quả, chứ không phải nhà nước tối thiểu là trung tâm của phát triển kinh tế

của quốc gia. Không thể có sự phát triển kinh tế xã hội bền vững nếu

không có một nhà nước hoạt động hiệu quả, nhà nước hoạt động để bổ

sung cho thị trường chứ không phải thay thế chúng.

Tuy nhiên thực tế cho thấy không phải bao giờ sự can thiệp của nhà

nước vào thị trường cũng tốt, cũng mang lại hiệu quả cho xã hội bởi nếu

can thiệp không tốt và không đúng cách, nhà nước sẽ gây ra tác hại to lớn

bởi không nâng cao hiệu quả phân bổ nguồn lực trong nền kinh tế hay

không cải thiện tình trạng bất bình đẳng trong nền kinh tế. Vì thế, các nhà

kinh tế gọi những can thiệp của nhà nước vào thị trường làm cho những

thất bại của thị trường trở nên nghiêm trọng hơn hoặc dẫn tới những hệ

lụy khác trong tương lai là “thất bại của nhà nước”.

Các dạng thất bại của nhà nước:

Thứ nhất, sự kiểm soát quá mức kèm theo những thủ tục hành chính

không phù hợp và quá phức tạp có thể góp phần làm tăng hoạt động

không chính thức, tạo cơ hội để “kinh tế ngầm” phát triển.

Thứ hai, can thiệp của nhà nước khắc phục khiếm khuyết của thị

trường có thể làm nảy sinh các khiếm khuyết khác.

Cho nên không chỉ có thất bại thị trường, mà còn có “thất bại” của

nhà nước khi can thiệp vào nền kinh tế, những thất bại đó có thể do:

Thứ nhất, hạn chế do thiếu thông tin

Một chính sách can thiệp muốn thực sự hữu hiệu thì cần có đầy đủ

lOMoARcPSD|1596273 6

thông tin về thị trường. Tuy nhiên, chính phủ cũng đứng trước tình trạng

không đầy đủ thông tin, khiến cho nhiều khi sự can thiệp của chính phủ

không chính xác hoặc thiếu tính thực tiễn.

Thứ hai, hạn chế do thiếu khả năng kiểm soát phản ứng cá nhân

Chính phủ nhiều khi không lường trước hết được cá nhân sẽ phản

ứng như thế nào trước những thay đổi chính sách do chính phủ đề ra. Một

khi phản ứng của tư nhân đi theo chiều hướng mà nhà hoạch định chính

sách chưa dự kiến được thì chính sách có thể không đạt được hiệu quả

mong muốn hoặc thất bại.

Thứ ba, hạn chế do thiếu khả năng kiểm soát bộ máy hành chính

Việc ra quyết định của chính phủ thường phải trải qua một quá trình

phức tạp, qua nhiều nấc trung gian. Nhiều khi, do sự phối hợp thiếu đồng

bộ giữa các cơ quan của chính phủ hoặc do sự không nhất quán về

phương hướng hành động giữa các cơ quan này đã khiến cho các chính

sách của chính phủ không có sức sống trong thực tiễn.

Thứ tư, hạn chế do quá trình ra quyết định công cộng

Việc ra quyết định công cộng là một quá trình phức tạp, phải tuân

theo những quy tắc bỏ phiếu nhất định mà không phải lúc nào cũng đem

lại hiệu quả. Hành động của chính phủ sẽ ảnh hưởng đến nhiều người

nhưng lại được quyết định bởi những người đại diện được bầu ra. Những

người ra quyết định, vì thế chịu sự chi phối của các cử tri, mà`không phải

lúc nào các cử tri đó cũng có lợi ích thống nhất với nhau. Điều này đặt

người ra quyết định trước tình thế hết sức khó khăn là phải điều hòa các

lợi ích này. Đó là lý do tại sao quá trình ra các quyết định công cộng

thường mất thời gian, khó khăn, thậm chí bế tắc.

1.3.

Đối tượng, nội dung và phương pháp nghiên cứu

1.3.1.

Đối tượng nghiên cứu

Cũng giống như kinh tế học, kinh tế học công cộng xem xét trả lời

các câu hỏi căn bản của kinh tế học: sản xuất cái gì? sản xuất như thế

nào? sản xuất cho ai? quyết định những vấn đề đó như thế nào?

Kinh tế công cộng là một chuyên ngành của kinh tế học chuyên

nghiên cứu về các hoạt động kinh tế của khu vực công cộng (hay khu vực

nhà nước) cả ở tầm quốc gia lẫn địa phương.

lOMoARcPSD|1596273 6

Vì vậy cũng như kinh tế học, kinh tế công cộng cũng xuất phát từ sự

khan hiếm các nguồn lực và vì vậy cũng phải nghiên cứu để lựa chọn

việc phân bổ và sử dụng các nguồn lực một cách hiệu quả (hiệu quả

nghĩa là sử dụng ít nhất nguồn lực để đáp ứng nhu cầu tiêu dùng lớn

nhất). Do đó kinh tế công cộng cũng sẽ phải trả lời 4 câu hỏi cơ bản là

chính phủ/ khu vực công cộng sẽ sản xuất cái gì, sản xuất như thế nào,

sản xuất cho ai, các quyết định kinh tế được đưa ra như thế nào? nhằm tối

đa hoá lợi ích xã hội hay lợi ích của các cá nhân trong nền kinh tế.

Sản xuất cái gì

Nếu như trong nền kinh tế thị trường việc quyết định sản xuất hàng

hoá gì là do người tiêu dùng bỏ phiếu, thông qua các quyết định tiêu

dùng hàng ngày, nghĩa là quyết định sản xuất cái gì thông qua tín hiệu

giá cả và quan hệ cung cầu. Tuy nhiên, trong nền kinh tế có nhiều loại

hàng hoá không có thị trường, ví dụ như sân bay, bến cảng, đường sá ...

nên việc cung cấp không thể dựa vào tín hiệu giá cả và khu vực tư nhân

không sẵn sàng cung cấp. Các quyết định sản xuất những hàng hoá như

vậy thuộc về chính phủ và chính phủ cũng phải quyết định dựa trên sự

cân nhắc về lợi ích xã hội biên và chi phí xã hội biên, tuân thủ hoàn toàn

theo nguyên tắc tiếp tục cung cấp hàng hoá đó khi lợi ích xã hội biên lớn

hơn chi phí xã hội biên.

Sản xuất như thế nào

Nếu như việc quyết định sản xuất như thế nào trong kinh tế thị

trường là do cơ chế cạnh tranh giữa những người sản xuất quyết định.

Điều này có lợi cho cả người sản xuất và người tiêu dùng vì cạnh tranh sẽ

làm chi phí sản xuất giảm, giá cả cũng sẽ giảm; với người sản xuất thì sẽ

tối đa hoá lợi nhuận và lợi thế sẽ rơi vào những nhà sản xuất có chi phí

sản xuất thấp, như vậy có lợi cho xã hội hay nói cách khác nền kinh tế

đạt mức hiệu quả.

Trong kinh tế công cộng, sẽ không có sự cạnh tranh giữa những

người sản xuất, các quyết định sản xuất đều phụ thuộc vào chính phủ.

Tuy nhiên việc sản xuất như thế nào các hàng hóa công cộng cũng phải

đảm bảo tính hiệu quả cũng giống như với hàng hóa tư nhân. Sự khác

biệt duy nhất là đối với những hàng hóa công cộng khác nhau, sẽ phải có

những cơ chế cung cấp khác nhau. Ví dụ, có thể chính phủ cung cấp

lOMoARcPSD|1596273 6

trong trường hợp đó là những hàng hóa công cộng thuần túy như quốc

phòng, an ninh; hoặc chính phủ đặt hàng để khu vực tư nhân cung cấp

như điện, nước sạch.

Tiêu thức lựa chọn nhà cung cấp dựa vào so sánh giữa hiệu quả xã

hội và chi phí xã hội của việc cung cấp. Nguyên tắc là giảm chi phí cung

cấp (gồm chi phí đầu vào, chi phí quản lý, phân phối) để tăng hiệu quả xã

hội của hàng hóa.

Sản xuất cho ai

Vấn đề sản xuất cho ai, ai là người tiêu dùng và tiêu dùng bao nhiêu

trong kinh tế thị trường phụ thuộc vào mức cung cầu các yếu tố sản xuất

trên thị trường. Hay nói khác đi, trong kinh tế thị trường, sản xuất cho ai

phụ thuộc vào ai làm chủ quá trình sản xuất, ai tổ chức quá trình sản xuất

và thông thường những cá nhân đó sẽ là những người hưởng lợi dựa vào

những gì cá nhân cung cấp cho thị trường thì họ sẽ nhận lại được mức

thu nhập tương ứng với sự đóng góp đó. Đây thực chất là vấn đề phân

phối, và theo quy luật của thị trường tự do cạnh tranh, ai làm chủ quá

trình sản xuất người đó sẽ làm chủ quá trình phân phối. Cho nên vấn đề

công bằng không được bàn đến ở đây vì công bằng xã hội không làm

tăng thu nhập hay lợi nhuận của các cá nhân.

Trong kinh tế công cộng, mục tiêu công bằng xã hội, phúc lợi xã hội là

một sứ mệnh quan trọng của chính phủ, vì vậy các quyết định sản xuất, các

chính sách kinh tế nhằm đạt được mục tiêu này. Quyết định sản xuất cho ai

trong kinh tế công cộng hướng tới mang lại lợi ích cao nhất cho mọi thành

viên trong xã hội, bất kể người đó là ai, có hoàn cảnh như thế nào.

Như vậy đối tượng nghiên cứu của kinh tế công cộng là nghiên cứu

hành vi của chính phủ hay khu vực công khi can thiệp vào nền kinh tế thị

trường nhằm giải quyết các câu hỏi cơ bản của kinh tế học dưới giác độ

lợi ích xã hội.

1.3.2.

Nội dung nghiên cứu

Kinh tế công cộng nghiên cứu và trả lời các câu hỏi:

Khi nào chính phủ can thiệp vào nền kinh tế: thường thì có 2 lý do

để chính phủ can thiệp vào nền kinh tế đó là thất bại thị trường và phân

phối lại thu nhập. Thất bại thị trường đã ngăn cản các cá nhân trong nền

kinh tế tối đa hoá lợi ích, do đó nền kinh tế sẽ không hiệu quả. Phân phối

lOMoARcPSD|1596273 6

thu nhập không công bằng và phúc lợi xã hội không ở mức tối đa, khi đó

chính phủ sẽ can thiệp vào nền kinh tế để nền kinh tế công bằng và hiệu

quả hơn.

Chính phủ can thiệp vào nền kinh tế bằng cách nào: các cách chính

phủ can thiệp vào nền kinh tế là: (1) chính phủ sử dụng cơ chế giá để can

thiệp thông qua công cụ thuế hoặc trợ cấp nhằm khuyến khích hoặc hạn

chế tư nhân sản xuất hàng hoá; (2) chính phủ trực tiếp sản xuất và cung

ứng hàng hoá; (3) chính phủ tài trợ cho tư nhân sản xuất và cung ứng

hàng hoá trên thị trường. Kinh tế học công cộng sẽ phân tích các cách

can thiệp của chính phủ vào nền kinh tế trong từng trường hợp cụ thể của

thất bại thị trường.

Tác động của các can thiệp của chính phủ tới nền kinh tế: khi chính

phủ can thiệp vào thị trường sẽ gây ra 2 loại tác động: tác động trực tiếp

và tác động gián tiếp. Tác động trực tiếp là tác động xảy ra khi can thiệp

của chính phủ vào nền kinh tế dự đoán được ảnh hưởng và can thiệp đó

không làm thay đổi hành vi của các cá nhân trong nền kinh tế. Tác động

gián tiếp là tác động xảy ra khi can thiệp của chính phủ vào nền kinh tế

làm thay đổi hành vi của các tác nhân, ví dụ như nếu chính phủ tăng thuế

thì sẽ ảnh hưởng như thế nào tới người tiêu dùng, tới doanh nghiệp và tới

nền kinh tế. Kinh tế học công cộng sẽ phân tích và lựa chọn các can thiệp

dựa vào những tác động của chúng tới nền kinh tế.

Tại sao chính phủ lại lựa chọn cách can thiệp như vậy: vì các can

thiệp của chính phủ vào nên kinh tế đều gây ra những tác động trực tiếp

hoặc gián tiếp và nền kinh tế là tập hợp của hàng triệu cá nhân có sở

thích khác nhau nên chính phủ mỗi nước sẽ lựa chọn cách can thiệp nào

hạn chế thất bại thị trường và đáp ứng đa số mong muốn của dân chúng

về công bằng xã hội.

1.3.3 Phương pháp nghiên cứu

Phương pháp luận nghiên cứu của kinh tế công cộng là phương pháp

phân tích thực chứng và phương pháp phân tích chuẩn tắc.

Phương pháp phân tích thực chứng xuất phát từ các sự kiện có thể

quan sát được trong nền kinh tế để mô tả, phản ánh, phân tích những sự

kiện, những mối quan hệ đã xảy ra để trả lời câu hỏi vì sao, như thế nào

một cách khách quan.

lOMoARcPSD|1596273 6

Mục tiêu của phân tích thực chứng là xem xã hội ra quyết định như

thế nào về tiêu dùng, sản xuất và trao đổi hàng hóa, nó vừa có mục đích

giải thích nguyên nhân hoạt động của nền kinh tế vừa cho phép dự báo về

cách phản ứng của nền kinh tế trước những biến động.

Phương pháp phân tích chuẩn tắc là phương pháp dựa trên các nhận

định chủ quan để đưa ra các nhận xét hoặc chính sách kinh tế cần có để

nền kinh tế đạt tới những mục tiêu mong muốn. Kinh tế công cộng đòi

hỏi chính phủ phải đưa ra các chính sách kinh tế dựa trên các phân tích cả

thực chứng lẫn chuẩn tắc.

Kinh tế công cộng sử dụng các công cụ cơ bản của kinh tế học là đồ

thị và mô hình hoá.

Phương pháp đồ thị là phương pháp mô tả và phân tích các hiện

tượng, quá trình kinh tế, sử dụng phương trình hay đồ thị để biểu thị một

cách rõ ràng, trực giác các mối quan hệ kinh tế, các hiện tượng, quá trình

kinh tế. Do có tính khái quát cao, phân tích bằng đồ thị đặc biệt có tác

dụng khi mô tả và phân tích các hiện tượng kinh tế tổng quát, trừu tượng.

Phương pháp mô hình hoá: khi phân tích hiệu quả các chính sách

khác nhau các nhà kinh tế sử dụng các mô hình. Mô hình kinh tế cũng

như mô hình máy bay, cố gắng mô phỏng những đặc điểm cơ bản nhất

của máy bay hay của nền kinh tế. Xây dựng mô hình để có thể hiểu được

những mối quan hệ kinh tế cơ bản trong nền kinh tế một cách đơn giản

nhất. Khi xây dụng mô hình người ta bỏ qua những chi tiết, những tác

động thứ yếu mà chỉ quan tâm tới số lớn, tới những mối quan hệ cơ bản,

vì vậy gắn với mỗi mô hình là những giả định. Vì thế, các mô hình được

coi là những khuôn mẫu để người ta tư duy về các vấn đề kinh tế. Mô

hình cho phép người ta trừu tượng hóa từ thực tế và do vậy làm cho công

việc nghiên cứu đơn giản hơn.

Mô hình giúp cho người ta có thể nắm bắt được lô gic của các sự

kiện một cách dễ dàng hơn, do đó, đây là công cụ hữu ích để phân tích

các hành vi kinh tế của con người cũng như sự vận hành của nền kinh

tế. Sử dụng mô hình kinh tế để hình dung và phân tích về thế giới kinh

tế thực cũng giống như người ta dùng bản đồ địa chất để hình dung về

các mỏ khoáng sản, dùng mô hình giải phẫu cơ thể người để hình dung

về con người dưới góc nhìn sinh học.

lOMoARcPSD|1596273 6

TÀI LIỆU THAM KHẢO

Ngân hàng thế giới, Nhà nước trong một thế giới đang chuyển

đổi, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, 1998.

Paul A. Samuelson, William D. Nordhaus, Kinh tế học, Nhà xuất

bản Chính trị quốc gia, Hà nội, 1997

Joseph E. Stiglitz, Kinh tế học công cộng, Nhà xuất bản Khoa học

Kỹ thuật, Hà nội, 1995

Jonathan Gruber, Public Finance and Public Policy (3

edition),

Worth Publisher, NewYork, 2010

CÂU HỎI ÔN TẬP

Khái niệm Nhà nước và vai trò của Nhà nước trong nền kinh tế?

Mối quan hệ giữa nhà nước và thị trường.

Chức năng của nhà nước trong nền kinh tế.

Các hạn chế của chính phủ khi can thiệp vào nền kinh tế.

Thế nào là nguyên tắc hỗ trợ, thế nào là nguyên tắc tương hợp?

Đối tượng, nội dung nghiên cứu của Kinh tế học công cộng.

lOMoARcPSD|1596273 6

CHƯƠNG 2

THỊ TRƯỜNG - HIỆU QUẢ VÀ PHÚC LỢI XÃ HỘI

Trong chương này, chúng ta sẽ tìm hiểu vì sao nhà nước cần can

thiệp vào nền kinh tế, vì sao thị trường cạnh tranh hay “bàn tay vô hình”

cần được bổ sung thêm “bàn tay hữu hình” của nhà nước. Chương 2 bắt

đầu bằng việc phân tích tính hiệu quả của thị trường cạnh tranh do bàn

tay “vô hình” chi phối, sử dụng thước đo hiệu quả theo quan niệm hiệu

quả Pareto đối với nền kinh tế. Tiếp theo sẽ xem xét định lý cơ bản của

kinh tế học phúc lợi để thấy được trong điều kiện nào thì thị trường tự nó

sẽ phân bổ nguồn lực hiệu quả, khi nào chính phủ cần can thiệp vào nền

kinh tế để tối đa hoá phúc lợi xã hội.

2.1.

Thị trường cạnh tranh và hiệu quả của nền kinh tế

2.1.1

Thị trường cạnh tranh

Thị trường cạnh tranh là thị trường mà trong đó có rất nhiều người

sản xuất cạnh tranh với nhau để đáp ứng mong muốn và nhu cầu của số

lượng lớn người tiêu dùng. Trong một thị trường cạnh tranh, không có

nhà sản xuất đơn lẻ hoặc nhóm nhà sản xuất và không có người tiêu dùng

duy nhất hoặc nhóm người tiêu dùng nào có khả năng điều khiển cách thị

trường hoạt động. Họ cũng không thể tự mình xác định giá của hàng hóa,

dịch vụ và tổng khối lượng hàng hóa sẽ được trao đổi.

Trong thị trường cạnh tranh, theo lý thuyết “bàn tay vô hình” của A.

Smith, bàn tay vô hình đã thúc đẩy các cá nhân tìm kiếm lợi ích của cá

nhân mình, thông qua thị trường mà cá nhân thoả mãn lợi ích, đồng thời

làm cho nền kinh tế xã hội đạt hiệu quả.

Trong thị trường cạnh tranh hoàn hảo, nơi diễn ra sự cạnh tranh của

nhiều người mua và nhiều người bán. Mỗi mức giá của sản phẩm đầu vào

cũng như đầu ra đều được điều chỉnh linh hoạt để đảm bảo luôn có cân

bằng cung cầu. Doanh nghiệp theo đuổi mục tiêu tối đa hoá lợi nhuận,

người tiêu dùng theo đuổi mục tiêu tối đa hoá lợi ích. Hơn nữa, nền kinh tế

lOMoARcPSD|1596273 6

Hình 2.1: Cân bằng của thị trường cạnh tranh hoàn hảo

không có độc quyền, mỗi hàng hoá được sản xuất ra trong điều kiện lợi thế

không đổi theo quy mô, không có các rào cản cho việc gia nhập và từ bỏ

bất cứ ngành sản xuất nào. Một thị trường như vậy sẽ là nơi mà bàn tay vô

hình của A. Smith có thể thống trị mà không gặp phải bất cứ trở ngại nào

từ các ảnh hưởng ngoại sinh hay từ sự cạnh tranh không hoàn hảo.

Khi đó, đường cầu thị trường biểu diễn lợi ích biên của sản phẩm đối

với người mua, đường cung thị trường biểu diễn chi phí biên để sản xuất

ra sản phẩm của người bán. Trong thị trường cạnh tranh, cá nhân người

mua và người bán không quyết định giá bán hàng hoá trên thị trường mà

sẽ mua bán hàng hoá theo mức giá định sẵn trên thị trường. Người mua

sẽ lựa chọn số lượng hàng hoá muốn mua khi cân nhắc giá thị trường của

hàng hoá với lợi ích biên của hàng hoá mà họ nhận được. Người bán

cũng sẽ bán hàng hoá khi so sánh giá bán hàng hoá trên thị trường với chi

phí biên sản xuất ra hàng hoá. Nhờ cơ chế thị trường mà giá cả hàng hóa

được xác định tại điểm cân bằng của thị trường, thông qua tín hiệu giá cả

mà nhà sản xuất và người tiêu dùng điều chỉnh hành vi của mình. Người

sản xuất sẽ căn cứ vào doanh thu biên và chi phí biên để sản xuất nhằm

tối đa hóa lợi nhuận. Người tiêu dùng căn cứ vào thu nhập, vào giá cả

hàng hóa và độ thỏa dụng biên để tối đa hóa lợi ích của cá nhân. Do vậy

tại điểm E, điểm cân bằng, lượng cung hàng hoá bằng lượng cầu hàng

hoá, giá hàng hoá mà người mua muốn mua bằng với giá hàng hoá mà

người bán muốn bán.

lOMoARcPSD|1596273 6

Điểm E, điểm cân bằng được gọi là điểm hiệu quả của thị trường vì

tại E ta có cung hàng hoá bằng cầu hàng hoá, lợi ích biên bằng chi phí

biên, người mua đạt lợi ích tối đa khi mua hàng hoá, người bán cũng đạt

lợi nhuận tối đa khi bán hàng hoá.

2.1.2

Hiệu quả của nền kinh tế

Nền kinh tế được coi là hiệu quả khi không thể tăng sản lượng của

một loại hàng hoá mà không cắt giảm sản lượng của một loại hàng hoá

khác. Nền kinh tế được coi là hiệu quả thường nằm trên đường giới hạn

khả năng sản xuất.

Khi nền kinh tế đạt hiệu quả trên các thị trường, cả thị trường hàng

hoá lẫn thị trường dịch vụ, cả thị trường đầu vào lẫn thị trường đầu ra,

khi đó nền kinh tế sẽ hiệu quả do mọi nguồn lực được sử dụng hết, người

sản xuất và người tiêu dùng đều đạt lợi ích tối đa. Như vậy lý thuyết “bàn

tay vô hình” của A. Smith cho thấy, khi các cá nhân bị dẫn dắt bởi bàn

tay vô hình sẽ làm cho cá nhân họ đạt lợi ích tối đa, đồng thời dẫn dắt

nền sản xuất sản xuất ra mức sản lượng hiệu quả, nhờ đó mà xã hội đạt

lợi ích tối đa.

2.2.

Hiệu quả Pareto

2.2.1

Khái niệm hiệu quả Pareto

Nền kinh tế ở trạng thái cạnh tranh hoàn hảo, các cá nhân bị dẫn dắt

bởi bàn tay vô hình nhằm đạt lợi ích tối đa nên phúc lợi xã hội lớn nhất

và sản xuất ở mức sản lượng hiệu quả.

Hiện nay, khi nói đến hiệu quả, các nhà kinh tế thường dùng khái

niệm hiệu quả Pareto, mang tên nhà kinh tế - xã hội học người Italia

Vilfredo Paredo (1848 - 1923). Đối với nền kinh tế, một sự phân bổ

nguồn lực được gọi là đạt hiệu quả Pareto nếu như không có cách nào

phân bổ lại các nguồn lực để làm cho ít nhất một người được lợi hơn mà

không phải làm thiệt hại đến bất kỳ ai khác. Khái niệm hiệu quả Pareto

thường được dùng như một tiêu chuẩn để đánh giá các cách phân bổ

nguồn lực khác nhau. Nếu sự phân bổ chưa đạt hiệu quả Pareto có nghĩa

là vẫn còn sự “lãng phí” theo nghĩa còn có thể cải thiện lợi ích cho người

nào đó mà không thể làm giảm lợi ích của người khác.

Nếu các thị trường cạnh tranh đều đạt tới việc phân bổ nguồn lực

hiệu quả thì khi đó nền kinh tế cũng sẽ hiệu quả và không ai có thể lợi

lOMoARcPSD|1596273 6

Hình 2.2: Hiệu quả Pareto và phân bổ nguồn lực trong nền kinh tế

hơn mà không phải gây thiệt hại cho bất kỳ ai khác. Chúng ta có thể biểu

diễn điều đó bằng cách sử dụng đường giới hạn khả năng thoả dụng

(UPF: Utility Possibility Frontier). Lưu ý khái niệm thoả dụng, phản ánh

lợi ích, sự thoả mãn hay hài lòng của các cá nhân nhận được, còn được

gọi là phúc lợi cá nhân. Như vậy, đường UPF cho biết giới hạn của độ

thoả dụng, sự thoả mãn hay phúc lợi xã hội mà nền kinh tế có thể đạt

được. Khái niệm về đường UPF rất gần với đường giới hạn khả năng sản

xuất (PPF: Production Possibility Frontier). Nếu đường giới hạn khả

năng sản xuất chỉ ra mức hiệu quả của nền kinh tế vì nó phản ánh mức

sản lượng cao nhất mà nền kinh tế có thể đạt tới từ các yếu tố đầu vào

khan hiếm sẵn có thì đường giới hạn khả năng thoả dụng cũng phản ánh

mức độ thoả mãn lớn nhất mà các cá nhân trong nền kinh tế có thể đạt tới

trong điều kiện nguồn lực của nền kinh tế xác định.

Xét một nền kinh tế đơn giản với hai cá nhân X và Y, đường giới hạn

khả năng thoả dụng cho biết sự kết hợp mức độ thoả mãn, hay hài lòng

của mỗi cá nhân (phúc lợi của mỗi cá nhân) trong nền kinh tế, tất cả mọi

lOMoARcPSD|1596273 6

điểm nằm trên đường UPF đều đạt hiệu quả Pareto vì không thể có cách

phân bổ nào có thể làm tăng phúc lợi cho X mà không làm giảm phúc lợi

của Y. Nếu di chuyển từ điểm B đến điểm C thì phúc lợi của Y tăng

nhưng phúc lợi của X lại giảm. Điểm A nằm trong đường UPF là điểm

không hiệu quả.

Giả sử nền kinh tế phân bổ nguồn lực chưa đạt hiệu quả Pareto (tại

điểm A), phúc lợi xã hội sẽ bị tổn thất và có thể có cách phân bổ khác để

cải thiện tình trạng này. Do đó, bên cạnh khái niệm hiệu quả Pareto, một

khái niệm khác cũng được đề cập là hoàn thiện Pareto: một cách phân

bổ lại nguồn lực làm cho ít nhất một người được lợi hơn mà không làm

thiệt hại đến bất kỳ ai khác thì cách phân bổ nguồn lực đó là hoàn thiện

Pareto so với cách phân bổ ban đầu.

Trên đồ thị, di chuyển từ điểm A đến D phản ánh phân bổ nguồn lực

theo hướng hoàn thiện Pareto, độ thoả mãn, hài lòng hay phúc lợi của hai

cá nhân trong nền kinh tế đều tăng lên. Hiệu quả và hoàn thiện Pareto có

quan hệ chặt chẽ với nhau. Một sự phân bổ chưa hiệu quả theo nghĩa có

một hoặc nhiều người được lợi nhưng có ai đó bị thiệt thì có thể hoàn

thiện nó bằng cách phân bổ lại nguồn lực giữa các bên.

2.2.2.

Điều kiện đạt hiệu quả Pareto

Trước tiên, hãy xét một mô hình đơn giản nhất về một nền kinh tế chỉ

có hai người là A và B, sử dụng hai loại đầu vào có lượng cung cố định

là vốn (K) và lao động (L), để sản xuất và tiêu dùng hai loại hàng hoá là

lương thực (X) và quần áo (Y). Điều kiện công nghệ là cho trước, những

câu hỏi cần được làm rõ ở đây là:

Làm thế nào để phân bổ các đầu vào cố định của nền kinh tế vào

một phương án sản xuất có hiệu quả, tức là làm thế nào để đạt hiệu quả

trong sản xuất?

Khi nền kinh tế đã sản xuất ra được một mức sản lượng nhất định

về lương thực và quần áo, làm thế nào để phân phối chúng một cách hiệu

quả giữa các thành viên trong xã hội, tức là đạt hiệu quả phân phối.

Nếu có nhiều phương án phân phối đạt hiệu quả thì phương án nào

là tối ưu, với nghĩa nó vừa đảm bảo khả thi về mặt kỹ thuật, vừa thoả

mãn tối đa lợi ích của dân cư, tức là đạt hiệu quả kết hợp (sản xuất -

phân phối)?

lOMoARcPSD|1596273 6

Các điều kiện hiệu quả được kinh tế học vi mô chứng minh qua phân

tích hiệu quả sản xuất, hiệu quả phân phối và hiệu quả hỗn hợp.

Hiệu quả sản xuất: đạt được khi không thể phân bố lại các đầu vào để

sản xuất ra các hàng hoá khác nhau sao cho có thể tăng sản lượng của

hàng hoá này mà không làm giảm sản lượng của hàng hoá khác.

Điều kiện hiệu quả sản xuất: tỷ suất thay thế kỹ thuật biên giữa hai

yếu tố đầu vào bất kỳ phải như nhau đối với tất cả các hàng hoá:

MRTS

= MRTS

. Khi đó các hàng hoá được sản xuất ra trong nền

kinh tế phải nằm trên đường giới hạn khả năng sản xuất

Hiệu quả phân phối: đạt được khi mọi cá nhân trong nền kinh tế đều

thoả mãn như nhau hay nói khác đi với một lượng hàng hoá nhất định

đem phân phối cho các cá nhân trong xã hội theo cách mà không thể tăng

lợi ích hay độ thoả dụng cho người này mà không phải giảm lợi ích của

người khác.

Điều kiện hiệu quả phân phối: tỉ suất thay thế biên giữa hai loại hàng

hoá của mỗi cá nhân phải như nhau hay lượng hàng hoá Y có thể thay thế

cho mỗi đơn vị hàng hoá X mà không làm lợi ích người tiêu dùng thay

đổi:

MRS

= MRS

Hiệu quả hỗn hợp đạt được khi cả đầu vào và sản phẩm đầu ra đều

được phân bổ theo cách không thể làm cho bất kể ai được lợi hơn mà

không làm người khác bị thiệt đi. Nghĩa là cả người sản xuất và người

tiêu dùng đều đạt lợi ích lớn nhất.

Điều kiện hiệu quả hỗn hợp: tỉ suất chuyển đổi biên giữa hai hàng

hoá bất kỳ phải bằng tỉ suất thay thế biên giữa chúng của tất cả các cá

nhân:

MRT

= MRS

2.2.3.

Điều kiện biên về hiệu quả

Mặc dù điều kiện hiệu quả của Pareto rất hữu ích trong lý thuyết kinh

tế, nhưng các tiêu chí mà nó đưa ra lại quá nặng về kỹ thuật. Không phải

lúc nào chúng ta cũng dễ dàng tính được các tỉ suất thay thế hay tỉ suất

chuyển đổi của hàng hoá. Do đó, khả năng áp dụng điều kiện này trong

thực tế rất hạn chế. Để khắc phục điều đó, các nhà kinh tế đưa ra một

lOMoARcPSD|1596273 6

nguyên tắc đơn giản hơn tiêu chuẩn hiệu quả Pareto, đó là điều kiện biên

về hiệu quả.

Điều kiện cần thiết để có mức sản lượng hiệu quả về một hàng hóa

nào đó trong một thời gian nhất định có thể dễ dàng suy ra từ tiêu chuẩn

Pareto. Để xác định xem liệu các nguồn lực phân bổ cho việc sản xuất

một hàng hoá nào đó đã hiệu quả hay chưa, người ta thường so sánh giữa

lợi ích tăng thêm khi sản xuất thêm một đơn vị hàng hoá (hay còn gọi là

lợi ích biên, ký hiệu là MB) với chi phí phát sinh thêm để sản xuất đơn vị

hàng hoá đó (hay còn gọi là chi phí biên ký hiệu là MC).

Điều kiện biên về hiệu quả nói rằng, nếu lợi ích biên để sản xuất một

đơn vị hàng hoá lớn hơn chi phí biên thì đơn vị hàng hoá đó cần được sản

xuất thêm. Trái lại, nếu lợi ích biên nhỏ hơn chi phí biên thì sản xuất đơn

vị hàng hoá đó là sự lãng phí nguồn lực. Mức sản xuất hiệu quả nhất về

hàng hoá này sẽ đạt khi lợi ích biên bằng chi phí biên:

MB = MC

Hay lợi ích biên ròng (hiệu số giữa MB và MC) bằng 0.

Nguyên tắc biên về hiệu quả thực chất là một cách phát biểu khác đi

của tiêu chuẩn hiện quả Pareto và được áp dụng rất rộng rãi trong phân

tích các quyết định về chính sách công, đó cũng là cơ sở để cân nhắc các

quyết định đầu tư. Trong suốt các chương sau của cuốn sách này, nó

cũng được dùng như một nguyên tắc chủ đạo để đánh giá tính hiệu quả

trong hoạt động của chính phủ.

2.3.

Định lý cơ bản của kinh tế học phúc lợi

2.3.1

Kinh tế học phúc lợi

Kinh tế học phúc lợi là một nhánh của lý thuyết kinh tế quan tâm đến

sự mong muốn của xã hội đối với các trạng thái kinh tế khác nhau. Lý

thuyết về kinh tế học phúc lợi được sử dụng để phân biệt các trường hợp

trong đó thị trường được coi là hoạt động có hiệu quả với các trường hợp

mà thị trường thất bại, không thể đưa ra được kết quả mong muốn.

Cả hai chuyên ngành kinh tế học phúc lợi và kinh tế học công cộng

cùng nghiên cứu về phúc lợi (thể hiện qua hiệu quả kinh tế và công bằng

trong phân phối thu nhập). Tuy nhiên, trong khi kinh tế học phúc lợi tập

trung vào phúc lợi cá nhân, thì kinh tế học công cộng hướng nhiều hơn

vào phúc lợi xã hội. Đôi khi, vì không muốn tách biệt phúc lợi cá nhân

lOMoARcPSD|1596273 6

với phúc lợi xã hội và phúc lợi cá nhân cũng là một mục tiêu nếu muốn

làm phúc lợi xã hội tốt hơn nên kinh tế học phúc lợi cũng là một nội dung

của kinh tế học công cộng.

Kinh tế học phúc lợi dùng các công cụ của kinh tế vi mô để phân tích

sự hiệu quả trong phân bố nguồn lực cũng như phân phối thu nhập của

nền kinh tế. Kinh tế học phúc lợi lấy phúc lợi kinh tế của mọi thành viên

trong xã hội làm đối tượng nghiên cứu. Kinh tế học phúc lợi luôn hướng

tới việc tối đa hoá lợi ích xã hội dựa trên nghiên cứu, phân tích hoạt

động kinh tế của các cá nhân trong xã hội.

Trong nền kinh tế thị trường, kinh tế học phúc lợi quan tâm tới hai

vấn đề:

Thứ nhất, thị trường tự nó có phân phối nguồn lực khan hiếm một

cách hiệu quả hay không bởi vì chỉ khi thị trường phân phối nguồn lực

hiệu quả, khi đó tổng sản lượng (hay chiếc bánh lợi ích) của nền kinh tế

sẽ lớn nhất.

Thứ hai, nếu thị trường phân phối nguồn lực một cách hiệu quả thì sự

phân phối thu nhập giữa các thành viên trong xã hội công bằng tới mức

nào để phúc lợi xã hội là lớn nhất.

Như vậy, kinh tế học phúc lợi với mục tiêu tối đa hoá lợi ích xã hội

sẽ nghiên cứu cả hiệu quả xã hội (kích thước của chiếc bánh lợi ích) và

công bằng xã hội (cách phân phối chiếc bánh).

2.3.2

Nội dung định lý cơ bản của kinh tế học phúc lợi

Định lý cơ bản của kinh tế học Phúc lợi phát biểu rằng

: Chừng nào

nền kinh tế còn cạnh tranh hoàn hảo, tức là những người sản xuất và tiêu

dùng còn chấp nhận giá, thì chừng đó, trong những điều kiện nhất định,

nền kinh tế sẽ tất yếu chuyển tới một cách phân bổ nguồn lực đạt hiệu

quả Pareto.

Nội dung của Định lý cơ bản về Kinh tế học Phúc lợi bàn đến ở đây cũng được gọi là Định

lý thứ nhất của kinh tế học phúc lợi. Ngoài ra, Định lý thứ hai là định lý đảo của Định lý thứ

nhất. Định lý này phát biểu rằng, trong một nền kinh tế muốn tuân thủ các quy định kinh tế

thông thường và với những điều kiện nhất định, chính phủ có thể đạt tới bất kỳ một cách

phân bổ hiệu quả nào bằng cách tiến hành phân phối lại thu nhập ban đầu (bằng các công cụ

phân loại lý tưởng, không gây tổn thất cho xã hội) sau đó để nền kinh tế cạnh tranh hoàn hảo

tự hướng dẫn nền kinh tế đi tới điểm mong muốn đó.

lOMoARcPSD|1596273 6

Định lý này cho thấy điều kiện để nền kinh tế đạt mức sản lượng lớn

nhất (chiếc bánh lợi ích lớn nhất) là trong điều kiện cạnh tranh hoàn hảo

và phân bổ nguồn lực đạt hiệu quả Pareto.

Nền kinh tế cạnh tranh hoàn hảo sẽ “tự động” phân bổ các nguồn lực

một cách hiệu quả nhất mà không cần bất kể một sự định hướng, can

thiệp nào. Bởi vì, khi nền kinh tế cạnh tranh hoàn hảo thì mọi cá nhân

đều đứng trước những mức giá như nhau và họ không có khả năng thay

đổi giá cả thị trường. Cạnh tranh dẫn đến hiệu quả vì khi quyết định mua

bao nhiêu hàng hoá nào đó, người ta thường so sánh lợi ích biên (lợi ích

tăng thêm) mà họ nhận được từ việc tiêu dùng thêm một đơn vị hàng hoá

với giá mà họ phải trả khi mua hàng hoá (mức giá này chính là mức chi

phí biên của việc sản xuất thêm một hàng hoá). Các doanh nghiệp khi

quyết định bán bao nhiêu hàng hoá cũng sẽ cân nhắc giữa giá họ nhận

được với chi phí biên để sản xuất thêm một đơn vị sản phẩm. Cân bằng

thị trường sẽ xảy ra tại điểm cầu thị trường bằng cung thị trường, tại

điểm E trên Hình 2.3 lợi ích biên bằng chi phí biên, khi đó người tiêu

dùng sẽ tối đa hoá lợi ích và người sản xuất sẽ tối đa hoá lợi nhuận.

Điểm cân bằng thị trường không chỉ phản ánh hiệu quả trong phân bổ

nguồn lực mà còn phản ánh hiệu quả xã hội. Hiệu quả xã hội đại diện cho

thặng dư ròng của xã hội mà người mua và người bán trên thị trường nhận

được, bao gồm hai thành phần: thặng dư tiêu dùng và thặng dư sản xuất.

Thặng dư tiêu dùng là lợi ích mà người tiêu dùng nhận được khi

mua hàng hoá, được tính là phần chênh lệch giữa khoản tối đa người tiêu

dùng sẵn sàng trả cho hàng hoá và khoản họ thực sự phải trả, trên đồ thị

nó được biểu diễn bằng diện tích tam giác P

GE, hợp bởi diện tích hình

(a + d).

Thặng dư sản xuất là lợi ích mà người sản xuất nhận được khi bán

hàng hoá, được tính là phần chênh lệch giữa giá bán và chi phí sản xuất,

trên đồ thị được biểu diễn bằng diện tích tam giác P

OE, hợp bởi diện

tích hình (b+c+e).

Thặng dư xã hội, cũng được gọi là hiệu quả xã hội, là tổng thặng dư

nhận bởi người tiêu dùng và người sản xuất trên thị trường, trên đồ thị

được biểu diễn bằng diện tích tam giác OEG, gồm diện tích các hình

(a+b+c+d+e).

lOMoARcPSD|1596273 6

Hình 2.3: Cân bằng cạnh tranh tối đa hóa thặng dư xã hội

Thặng dư xã hội sẽ lớn nhất khi mà trao đổi hàng hoá trên thị trường

luôn thoả mãn điều kiện: lợi ích biên bằng chi phí biên, trên đồ thị

MB=MC tại E. Hiệu quả Pareto có thể đạt được khi giá người tiêu dùng

trả cho hàng hoá bằng chi phí biên của xã hội để sản xuất hàng hoá.

Lợi ích ròng (Net Benefit) = Tổng lợi ích (Total Benefit) - tổng chi

phí (Total Cost)

Thặng dư xã hội (Social Surplus) = Thặng dư tiêu dùng (Consumer

Surplus) + thặng dư sản xuất (Producer Surplus)

Như vậy, định lý cơ bản của kinh tế học phúc lợi chỉ ra rằng chỉ

trong điều kiện cạnh tranh hoàn hảo thì thị trường mới phân bổ nguồn

lực đạt hiệu quả Pareto, không có ai được lợi hơn mà không làm cho ai

khác bị thiệt đi, khi đó thặng dư xã hội là lớn nhất. Bởi vì trong điều kiện

cạnh tranh hoàn hảo thì giá cả hoạt động như một tín hiệu về sự khan

hiếm đối với người sản xuất và tín hiệu về mức thoả dụng xã hội đối với

người tiêu dùng, nên cơ chế cạnh tranh cho phép tạo ra mức sản lượng và

độ thoả mãn tối đa bằng các nguồn lực và công nghệ hiện có của xã hội.

lOMoARcPSD|1596273 6

Trong tình huống như vậy nền kinh tế nằm trên cả đường giới hạn khả

năng sản xuất và đường khả năng thoả dụng.

Những điều kiện để tồn tại thị trường cạnh tranh hoàn hảo là: (1) thị

trường có nhiều người mua và nhiều người bán, (2) giá cả hàng hoá do thị

trường (sự tác động của những người bán và những người mua) quyết

định, (3) sản phẩm trên thị trường là đồng nhất, không có sự khác biệt, (4)

thị trường phải là thị trường mở, không có rào cản nào về mặt pháp lý nên

người sản xuất sẽ dễ dàng di chuyển từ lĩnh vực sản xuất này sang lĩnh vực

sản xuất khác. Tuy nhiên, nền kinh tế trong thực tế không phải lúc nào

cũng đảm bảo được những điều kiện này. Vì thế, khi sự không hoàn hảo

của thị trường xuất hiện cũng đồng nghĩa với việc hiệu quả Pareto không

được đảm bảo. Khi đó mức sản lượng không được xác định ở mức cân

bằng, thị trường cạnh tranh không phân bổ nguồn lực hiệu quả nên thặng

dư xã hội sẽ giảm, gây tổn thất phúc lợi xã hội (deadweight loss).

Ví dụ, vì một lý do nào đó mà mức giá trên thị trường là P

và sản

lượng là Q

, chứ không phải Q

. Khi đó thặng dư sản xuất chỉ là diện

tích hình c, giảm đi so với trước diện tích (b+e). Thặng dư tiêu dùng thay

đổi: do sản lượng giảm nên thặng dư tiêu dùng giảm (diện tích hình d),

đồng thời giá giảm nên thặng dư tiêu dùng tăng thêm (diện tích hình b).

Tổng hợp lại, thặng dư xã hội giảm (diện tích hình d+e) do trao đổi hàng

hoá không được thực hiện tại mức cân bằng thị trường, gây ra tổn thất

phúc lợi xã hội.

Khi thị trường ở trạng thái cạnh tranh không hoàn hảo, cần sự can

thiệp của chính phủ. Có thể nêu ra những tình trạng thất bại thị trường

như sau:

Thứ nhất, tình trạng cạnh tranh không hoàn hảo, do tình trạng độc

quyền hoặc độc quyền tự nhiên khiến cho mức giá cao hơn chi phí biên.

Do đó, người tiêu dùng mua được ít hàng hoá hơn so với mức mà họ có

thể mua được dưới điều kiện thị trường cạnh tranh, thặng dư của người

tiêu dùng sẽ giảm nên phúc lợi xã hội giảm gây nên tình trạng phi hiệu

quả của nền kinh tế.

Thứ hai, ảnh hưởng ngoại ứng xuất hiện khi một số tác động kèm

theo của việc sản xuất và tiêu dùng không được phản ánh trong giá cả thị

trường. Ví dụ, một nhà máy điện có thể phun hơi nước đặc sệt lưu huỳnh

lOMoARcPSD|1596273 6

vào không khí, gây ô nhiễm ảnh hưởng đến sức khoẻ của dân cư địa

phương. Nếu nhà máy điện không trả tiền cho những tác động này thì ô

nhiễm không khí càng tăng và lợi ích của người dân sẽ bị ảnh hưởng.

Thứ ba, thông tin không hoàn hảo, lý thuyết bàn tay vô hình giả định

rằng người mua và người bán đầy đủ thông tin về hàng hoá hoặc dịch vụ

mà họ sẽ mua hoặc bán. Người tiêu dùng được giả định biết về giá của các

loại sản phẩm, mùi vị của thực phẩm và mức độ đáng tin cậy của nó, tuy

nhiên thực tế lại không như vậy cho nên người tiêu dùng không thể ra tối

đa hoá lợi ích, do vậy thị trường sẽ phân bổ nguồn lực không hiệu quả.

Thứ tư, hàng hoá công cộng, có những hàng hoá, dịch vụ mà thị

trường không cung cấp hoặc cung cấp không đủ số lượng ví dụ như hải

đăng, quốc phòng... đều gây nên tổn thất phúc lợi xã hội do xã hội cung

ứng hàng hoá ít hơn mức cân bằng thị trường.

Thứ năm, kinh tế vĩ mô bất ổn gây nên tình trạng thất nghiệp, lạm

phát. Các thị trường lao động, tiền tệ không ở trạng thái cân bằng làm

cho các tín hiệu thị trường như giá cả, tiền lương bị bóp méo cũng ảnh

hưởng tới việc phân bổ nguồn lực trong nền kinh tế.

Chính những thất bại thị trường làm cho việc phân bổ nguồn lực

trong nền kinh tế không hiệu quả, vì vậy cần sự can thiệp của chính phủ

vào thị trường, vào nền kinh tế. Chính phủ can thiệp vào nền kinh tế

thông qua những lĩnh vực sau:

Thứ nhất, chính phủ sẽ tham gia cung cấp hàng hóa hàng hóa công

cộng, là những hàng hóa cần cho nền kinh tế nhưng khu vực tư nhân

không cung cấp.

Thứ hai, chính phủ sẽ can thiệp vào thị trường, nơi không tồn tại

cạnh tranh hay thất bại trong cạnh tranh đó là độc quyền, độc quyền

nhóm để điều chỉnh.

Thứ ba, chính phủ sẽ can thiệp vào những lĩnh vực có ảnh hưởng

ngoại ứng như giáo dục, y tế hoặc sản xuất gây ô nhiễm môi trường.

Thứ tư, chính phủ sẽ can thiệp vào nơi xảy ra thất bại trong việc

cung cấp thông tin trong nền kinh tế.

Thứ năm, chính phủ sẽ can thiệp nhằm ổn định kinh tế vĩ mô thông

qua các công cụ chính sách như chính sách tài khoá, chính sách tiền tệ

(được nghiên cứu trong môn học kinh tế vĩ mô).

lOMoARcPSD|1596273 6

2.3.3

Hạn chế của tiêu chuẩn hiệu quả Pareto

Định lý cơ bản của kinh tế học phúc lợi chỉ trả lời cho chúng ta câu

hỏi thứ nhất của kinh tế học phúc lợi rằng trong điều kiện nào thì thị

trường tự nó phân bổ nguồn lực khan hiếm đạt hiệu quả Pareto và khi nào

thì tổng sản lượng (hay chiếc bánh lợi ích) của nền kinh tế sẽ lớn nhất.

Còn câu hỏi thứ hai: nếu thị trường phân phối nguồn lực một cách

hiệu quả thì sự phân phối thu nhập giữa các thành viên trong xã hội công

bằng tới mức nào để phúc lợi xã hội là lớn nhất, chưa có câu trả lời. Hiệu

quả Pareto chỉ quan tâm tới việc làm tăng phúc lợi của cả nền kinh tế

nhưng lại không quan tâm tới việc phân phối phúc lợi đó như thế nào, chỉ

quan tâm tới lợi ích tuyệt đối mà không quan tâm tới lợi ích tương đối

giữa các cá nhân trong nền kinh tế. Một sự thay đổi làm tăng phúc lợi xã

hội, cho dù đó là làm cho người giàu giàu thêm nhưng không cải thiện

phúc lợi của người nghèo vẫn được coi là hoàn thiện Pareto, cho dù hoàn

thiện Pareto đó làm tăng mức độ bất bình đẳng trong nền kinh tế.

Vì vậy, có thể thấy tiêu chuẩn Pareto có hạn chế là mới chỉ đề cập tới

một mặt của kinh tế học phúc lợi đó là tối đa hóa lợi ích của các thành

viên trong xã hội, mà chưa đề cập tới mặt khác là sự phân phối phúc lợi

xã hội có công bằng không. Trên thực tế, vấn đề hiệu quả và vấn đề công

bằng trong nền kinh tế là hai vấn đề luôn gắn chặt với nhau bởi đó là cơ

sở để tăng phúc lợi xã hội cho mọi thành viên trong nền kinh tế.

Giả sử nền kinh tế có bất bình đẳng trong phân phối thu nhập (có

nhóm người thu nhập cao, có nhóm lại thu nhập quá thấp), nếu chính phủ

thực hiện phân phối lại thu nhập, chuyển thu nhập từ những người có thu

nhập cao cho những người thu nhập thấp làm cho thu nhập của hai nhóm

gần ngang nhau (như vậy đã loại bỏ được sự bất bình đẳng, hướng tới sự

công bằng). Tuy nhiên trong quá trình phân phối lại đó, có sự thất thoát

nguồn lực, tổng thu nhập trong xã hội lại giảm đi, vì vậy chúng ta thấy

luôn có sự đánh đổi giữa hiệu quả và công bằng trong nền kinh tế.

Ta có thể sử dụng đường giới hạn khả năng thoả dụng để minh hoạ

về công bằng và hiệu quả trong nền kinh tế. Chúng ta có các điểm A, G,

H là những điểm phản ánh tình trạng không hiệu quả, và các điểm B,C, D

phản ánh tình trạng hiệu quả của nền kinh tế. Còn tình trạng phân phối

thu nhập công bằng thì chỉ được thể hiện ở điểm A và D. Tổng hợp lại,

lOMoARcPSD|1596273 6

Hình 2.4: Công bằng và hiệu quả trong nền kinh tế

thấy rằng điểm D sẽ phản ánh tình trạng vừa công bằng, vừa hiệu quả

trong nền kinh tế.

Hiệu quả

Không hiệu quả

Công bằng

Không công bằng

B, C

G, H

Có thể thấy, vấn đề phân phối nguồn lực (một cách hiệu quả) thường

không đi cùng với vấn đề phân phối phúc lợi (một cách công bằng) trong

nền kinh tế. Thị trường cạnh tranh chỉ có thể thực hiện phân phối phúc

lợi công bằng khi có sự can thiệp của chính phủ vào nền kinh tế, chính

sách của chính phủ sẽ di chuyển nguồn lực từ người giàu hơn sang người

nghèo hơn.

Tóm lại, việc phân bổ nguồn lực trong nền kinh tế được gọi là đạt

hiệu quả Pareto nếu như không có cách phân bổ nào khác để làm cho ít

nhất một người có thể được lợi hơn mà cũng không làm cho ai đó bị thiệt

đi, điều đó chỉ có thể đạt tới trong điều kiện cạnh tranh hoàn hảo của thị

trường. Tuy nhiên, có hai lý do cần đến sự can thiệp của chính phủ vào

nền kinh tế: thứ nhất là thị trường thường không trong điều kiện cạnh

tranh hoàn hảo (vì vậy sự phân bổ nguồn lực sẽ không đạt hiệu quả); thứ

lOMoARcPSD|1596273 6

hai, giả định thị trường trong điều kiện cạnh tranh hoàn hảo (phân bổ

nguồn lực đạt hiệu quả Pareto) thì nền kinh tế cũng vẫn tồn tại tình trạng

bất bình đẳng trong phân phối thu nhập.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

Ngân hàng thế giới, Nhà nước trong một thế giới đang chuyển

đổi, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia 1998.

Paul A. Samuelson, William D. Nordhaus, Kinh tế học, Nhà xuất

bản Chính trị quốc gia, Hà nội, 1997.

Joseph E. Stiglitz, Kinh tế học công cộng, Nhà xuất bản Khoa học

Kỹ thuật, Hà nội, 1995.

Jonathan Gruber, Public Finance and Public Policy (3

edition),

Worth Publisher, NewYork, 2010.

CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP

Thế nào là hiệu quả Pareto và điều kiện đạt hiệu quả Pareto?

Thế nào là hoàn thiện Pareto?

Hạn chế của tiêu chuẩn hiệu quả Pareto?

Các lý do để chính phủ can thiệp vào nền kinh tế?

Hãy cho biết trong các chương trình sau, đâu là thất bại thị

trường:

Yêu cầu đội mũ bảo hiểm xe máy

Quy định về mức ô nhiễm ô tô

Quốc phòng

Chăm sóc y tế (cho người cao tuổi)

Trợ cấp y tế (cho người nghèo)

Bảo hiểm tiền gửi ngân hàng

Bưu điện

Giáo dục tiểu học

Cho sinh viên vay vốn để trang trải học phí

Vì sao điểm cân bằng trên thị trường tự do (cạnh tranh) tối đa hóa

hiệu quả xã hội, chính phủ vẫn cần phải can thiệp vào nền kinh tế?

Xem xét một thị trường cạnh tranh với hàm cầu Q= 1,200 - 10P

và hàm cung Q= 20P

lOMoARcPSD|1596273 6

Thặng dư tiêu dùng bằng bao nhiêu? Thặng dư sản xuất bằng bao

nhiêu?

Bây giờ chính phủ trợ cấp 30 nghìn đồng trên một đơn vị sản

phẩm cho việc sản xuất. Thặng dư tiêu dùng bây giờ bằng bao nhiêu?

Thặng dư sản xuất bằng bao nhiêu? Tại sao có tổn thất phúc lợi do trợ

cấp và phần tổn thất này bằng bao nhiêu?

Đối với các chính sách dưới đây, hãy cho biết chính sách nào có

thể hoặc không thể là một hoàn thiện Pareto:

Xây dựng một công viên bằng nguồn tiền lấy từ việc tăng thuế tài

sản ở địa phương.

Xây dựng một công viên bằng tiền quyên góp của nhà hảo tâm.

Tăng khoản chi trả bảo hiểm y tế cho bệnh nhân ung thư phổi

bằng nguồn tiền lấy từ việc tăng thuế thuốc lá.

Bảo hộ ngành công nghiệp ô tô bằng cách đưa quy định hạn

ngạch đối với nhập khẩu ô tô nước ngoài.

Thay chế độ trợ giá cho sản phẩm nông nghiệp bằng chế độ trợ

cấp thu nhập cho hộ nông dân nghèo.

lOMoARcPSD|1596273 6

PHỤ LỤC:

Hiệu quả Pareto và cân bằng cạnh tranh -

Phân tích bằng đồ thị

Hiệu quả Pareto đạt được khi nền kinh tế thỏa mãn các điều kiện hiệu

quả trong sản xuất, trong phân phối và hiệu quả hỗn hợp.

Hiệu quả sản xuất

Hiệu quả sản xuất đạt được khi không thể phân bổ lại các đầu vào

giữa các cách sử dụng khác nhau sao cho có thể tăng sản lượng của bất

kỳ một hàng hóa nào mà không phải giảm sản lượng của hàng hóa khác.

Trong mô hình nền kinh có hai hàng hóa X và Y, điều kiện này được thỏa

mãn khi không thể tăng sản lượng X hoặc Y mà không phải giảm sản

lượng của hàng hóa còn lại, trong điều kiện công nghệ cho trước của

quốc gia.

Để tìm ra điều kiện hiệu quả sản xuất, mô hình có tên Hộp

Edgeworth, mang tên nhà kinh tế học nổi tiếng người Anh cuối thế kỷ 19

được sử dụng. Chiều dài của hộp là tổng lượng lao động có thể có trong

nền kinh tế trong một năm. Chiều rộng của hộp là tổng lượng vốn mà nền

kinh tế có được trong năm đó.

Lượng lao động và vốn được sử dụng cho ngành sản xuất hàng hóa

X được tính từ gốc O sang phải và lên trên, được thể hiện trên đường

đẳng lượng X lồi về phía gốc O. Đường đẳng lượng X càng xa gốc O

càng ứng với mức sản lượng X cao hơn. Ngược lại, lượng lao động và

vốn và sử dụng cho ngành sản xuất hàng hóa Y được tính từ gốc O’

sang trái và xuống dưới, được thể hiện trên đường đẳng lượng Y lồi về

phía gốc O’. Đường đẳng lượng Y càng xa gốc O’ càng ứng với mức

sản lượng Y cao hơn.

Nếu tất cả các nguồn lực trong nền kinh tế đều được sử dụng hết, thì

bất kể một đầu vào nào nếu không được sử dụng trong ngành sản xuất

hàng hóa X thì sẽ được sử dụng trong ngành sản xuất hàng hóa Y. Như

vậy, bất kể một điểm nào trong hộp Edgeworth này đều phản ánh một

cách phân bổ đầu vào nhất định cho hai ngành sản xuất.

lOMoARcPSD|1596273 6

Hình 2.5: Các phương án phân bổ lại đầu vào

để đạt hiệu quả sản xuất

Giả sử ban đầu, sự phân bổ vốn và lao động cho hai ngành sản xuất

hàng hóa X và hàng hóa Y được thể hiện ở điểm A. Điều đó cho biết nền

kinh tế đã phân bổ OL

lao động và OK

vốn cho ngành sản xuất hàng

hóa X, O’L

lao động và O’K

vốn cho ngành sản xuất hàng hóa Y.

Liệu cách sản xuất như tại điểm A đã hiệu quả chưa? Hay nói cách

khác, có thể tăng sản lượng hàng hóa X mà không phải giảm sản lượng

hàng hóa Y không?

Mô hình cho thấy, nếu giữ nguyên đường đẳng lượng Y, đồng thời

dịch chuyển đường đẳng lượng X ngày càng ra xa gốc O (X

dịch chuyển

tới X

hoặc X

) thì sản lượng của hàng hóa Y không đổi trong khi sản

lượng của hàng hóa X gia tăng. Tại điểm tiếp xúc giữa hai đường đẳng

lượng X và Y, ta sẽ tìm được điểm hiệu quả sản xuất (điểm B). Điểm B

lOMoARcPSD|1596273 6

thỏa mãn điều kiện phân bổ vốn và lao động sản xuất mà tại đó sản lượng

hàng hóa X gia tăng được nhiều nhất trong điều kiện không giảm sản

lượng hàng hóa Y. Điều này đồng nghĩa với việc phân bổ lại nguồn lực

của nền kinh tế theo hướng chuyển lao động từ ngành sản xuất hàng hóa

X sang ngành sản xuất hàng hóa Y và chuyển vốn từ ngành sản xuất hàng

hóa Y sang ngành sản xuất hàng hóa X.

Như vậy, B là điểm hiệu quả sản xuất được cải thiện từ điểm A. Đây

không phải là điểm hiệu quả sản xuất duy nhất. Bởi nếu giữ nguyên sản

lượng hàng hóa X, gia tăng sản lượng hàng hóa Y bằng cách giữ nguyên

đường đẳng lượng X và dịch chuyển đường đẳng lượng Y theo hướng

ngày càng xa gốc O’ (Y

dịch chuyển tới Y

hoặc Y

) cho tới khi hai

đường đẳng lượng X và Y tiếp xúc nhau, ta cũng tìm được một điểm hiệu

quả sản xuất như tại D. Tương tự, nếu đồng thời dịch chuyển đường đẳng

lượng X ngày càng xa gốc O và dịch chuyển đường đẳng lượng Y ngày

càng xa gốc O’ cho đến khi chúng tiếp xúc nhau như tại điểm C, ta cũng

tìm được điểm hiệu quả sản xuất.

Rõ ràng, từ một điểm sản xuất chưa hiệu quả có thể tạo thành vô số

điểm sản xuất hiệu quả khác nhau bằng cách phân bổ lại đầu vào lao

động và vốn cho hợp lý giữa các ngành sản xuất. Tất cả các điểm hiệu

quả sản xuất đều có chung một đặc điểm là tại đó, các đường đẳng lượng

của các ngành sản xuất hàng hóa tiếp xúc nhau, tức độ dốc của chúng

bằng nhau. Mà độ dốc của đường đẳng lượng thể hiện tỷ suất thay thế kỹ

thuật biên của lao động và vốn để sản xuất mỗi loại hàng hóa, đó là lượng

vốn mà mỗi đơn vị lao động có thể thay thế được mà không làm thay đổi

sản lượng hàng hóa. Do đó, điều kiện đạt hiệu quả sản xuất là tỷ suất thay

thế kỹ thuật biên giữa hai loại đầu vào bất kỳ phải như nhau đối với tất cả

các hàng hóa: =

Hiệu quả phân phối

Hiệu quả phân phối là tình trạng phân phối những lượng hàng hóa

nhất định giữa các cá nhân theo cách không thể tăng thêm lợi ích cho

người này mà không làm giảm lợi ích của người khác.

Hộp Edgeworth được nghiên cứu cho nền kinh tế có hai người A và

B tiêu dùng hai loại hàng hóa X và Y được sản xuất từ việc kết hợp các

yếu tố đầu vào vốn (K) và lao động (L).

lOMoARcPSD|1596273 6

Hình 2.6: Các phương án phân bổ lại hàng hóa

để đạt hiệu quả phân phối

Để tìm ra điều kiện hiệu quả phân phối, hộp Edgeworth được sử

dụng với chiều dài của hộp là tổng lượng hàng hóa X, còn chiều rộng của

hộp là tổng lượng hàng hóa Y trong nền kinh tế.

Lượng hàng hóa X và Y phân phối cho người A được tính từ gốc O

sang phải và lên trên, được thể hiện trên đường bàng quan U

lồi về phía

gốc O. Đường bàng quan U

càng xa gốc O chứng tỏ lợi ích người A

nhận được càng lớn. Ngược lại, lượng hàng hóa X và Y phân phối cho

người B được tính từ gốc O’ sang trái và xuống dưới, được thể hiện trên

đường bàng quan U

lồi về phía gốc O’. Đường bàng quan U

càng xa

gốc O’ càng ứng với mức lợi ích người B nhận được lớn hơn.

Phân phối ban đầu về hai hàng hóa X và Y cho hai người A và B tại

điểm M chưa đạt hiệu quả, bởi còn có thể gia tăng lợi ích cho ít nhất một

lOMoARcPSD|1596273 6

người mà không làm ảnh hưởng tới lợi ích của người còn lại. Thực vậy,

nếu phân phối bớt hàng hóa X từ người A sang người B và hàng hóa Y từ

người B sang người B, tương ứng với việc giữ nguyên đường bàng quan

của người B và dịch chuyển đường bàng quan của người A theo hướng

ngày càng ra xa gốc O cho tới khi tiếp xúc với đường bàng quan của

người B thì ta sẽ được một điểm hiệu quả phân phối như tại điểm N. Bởi

cách phân phối này cho thấy lợi ích của người B không thay đổi, trong

khi lợi ích của người A tăng lên được nhiều nhất có thể. Ngược lại, nếu

giữ nguyên đường bàng quan của người A và dịch chuyển đường bàng

quan của người B theo hướng ngày càng xa gốc O’ cho tới khi tiếp xúc

với đường bàng quan của người A thì ta cũng được một điểm hiệu quả

phân phối như điểm F. Hoặc cách khác, ta dịch chuyển đồng thời cả hai

đường bàng quan của người A và B theo hướng ngược chiều nhau cho

đến khi chúng tiếp xúc nhau thì hiệu quả phân phối đạt tại điểm E.

Có thể thấy, tất cả các điểm hiệu quả phân phối đều chó chung một

đặc điểm là tại đó, đường bàng quan của các cá nhân tiếp xúc nhau, tức

độ dốc bằng nhau. Mà độ dốc của đường bàng quan phản ánh tỷ lệ thay

thế biên giữa hai hàng hóa của mỗi cá nhân, hay lượng hàng hóa X có thể

thay thế cho mỗi đơn vị hàng hóa Y mà không làm lợi ích tiêu dùng của

cá nhân thay đổi. Vì vậy, điều kiện để có hiệu quả phân phối là tỷ suất

thay thế biên giữa hai hàng hóa bất kỳ phải như nhau đối với tất cả các cá

nhân: =

Hiệu quả hỗn hợp sản xuất - phân phối

Khi các yếu tố đầu vào và sản phẩm đầu ra được phân bổ theo cách

không thể làm cho ai đó được lợi hơn mà không làm thiệt hại đến bất kỳ

người nào khác thì đạt được phân bổ nguồn lực tối ưu Pareto. Nói cách

khác, khi phân bổ nguồn lực đạt hiệu quả hỗn hợp sản xuất - phân phối

thì việc phân bổ lại đầu vào giữa các ngành sản xuất cũng như việc phân

phối lại hàng hóa giữa các cá nhân tiêu dùng không tạo thêm lợi ích ròng

cho xã hội, hay đó là cách phân bổ tốt nhất của nền kinh tế.

Vậy điều kiện để nền kinh tế đạt hiệu quả hỗn hợp sản xuất - phân

phối là gì? Chúng ta có thể xét một ví dụ cụ thể sau để có câu trả lời. Giả

sử nền kinh tế đã đạt hiệu quả phân phối với tỷ suất thay thế biên giữa 2

hàng hóa X và Y của mỗi cá nhân A và B là như nhau: =

lOMoARcPSD|1596273 6

Hình 2.7: Phương án đạt hiệu quả hỗn hợp

sản xuất - phân phối

. Điều này có nghĩa là giữa các cá nhân người tiêu dùng A

và B, họ sẵn sàng đổi 1 đơn vị hàng hóa X lấy 1 đơn vị hàng hóa Y.

Trong khi đó, tỷ suất chuyển đổi biên giữa 2 hàng hóa này là

, tức là nguồn lực cần để sản xuất ra 1 đơn vị hàng hóa X

tương đương với nguồn lực cần để sản xuất ra 3 đơn vị hàng hóa Y. Do

đó, nếu cá nhân người tiêu dùng nào đó (A hoặc B) giảm tiêu dùng 1 đơn

vị hàng hóa X và thay vào đó là tiêu dùng 1 đơn vị hàng hóa Y thì nền

kinh tế sẽ chuyển từ việc sản xuất hàng hóa X sang hàng hóa Y để thỏa

mãn nhu cầu tiêu dùng của các cá nhân. Tuy nhiên, nguồn lực các yếu tố

đầu vào sử dụng để sản xuất 1 đơn vị hàng hóa X có thể sản xuất 3 đơn vị

hàng hóa Y nên nền kinh tế sẽ có thêm 2 đơn vị hàng hóa Y để cải thiện

hơn nữa lợi ích của các cá nhân tiêu dùng khác.

Như vậy, mặc dù nền kinh tế đã đạt hiệu quả phân phối hai loại hàng

hóa X và Y cho các cá nhân tiêu dùng A và B trong xã hội nhưng tỷ suất

lOMoARcPSD|1596273 6

chuyển đổi biên giữa hàng hóa X và Y còn khác tỷ suất thay thế biên

giữa chúng thì nền kinh tế chưa đạt được tối ưu Pareto. Do đó, nền kinh

tế trong ví dụ trên đạt được tối ưu Pareto khi hoặc =

, hoặc =

để

không có thêm đơn vị hàng hóa dư thừa nào có thể cải thiện thêm lợi ích

của một ai đó trong xã hội.

Vì thế, điều kiện để đạt được tối ưu Pareto hay hiệu quả hỗn hợp sản

xuất - phân phối là tỷ suất chuyển đổi biên giữa hai hàng hóa bất kỳ đúng

bằng tỷ suất thay thế biên giữa chúng của tất cả các cá nhân:

= .

Hộp Edgeworth OX’O’Y thể hiện điểm E là điểm tối ưu đạt hiệu

quả phân phối hai hàng hóa X và Y cho hai cá nhân A và B, tại đó độ

dốc của đường bàng quan U

và U

bằng nhau ( = ).

Mặt khác, điểm O’ của hộp Edgeworth nằm trên đường giới hạn khả

năng sản xuất và tiếp tuyến với đường giới hạn khả năng sản xuất tại O’

(e’) song song với tiếp tuyến giữa hai đường bàng quan U

, U

(e).

Điều đó cho thấy độ dốc của đường giới hạn khả năng sản xuất tại O’

( ) bằng độ dốc đường bàng quan của các cá nhân ( =

). Hay nói cách khác, E chính là điểm tối ưu đạt hiệu quả hỗn

hợp sản xuất - phân phối, tại đó cho biết nền kinh tế sử dụng các yếu tố

đầu vào để sản xuất ra X’ đơn vị hàng hóa X và Y’ đơn vị hàng hóa Y.

Trong đó, cá nhân A được phân phối X* đơn vị hàng hóa X và Y* đơn

vị hàng hóa Y, cá nhân B được phân phối (X’-X*) đơn vị hàng hóa X

và (Y’-Y*) đơn vị hàng hóa Y.

Tóm lại, để nền kinh tế đạt hiệu quả Pareto, cần có ba điều kiện:

Điều kiện hiệu quả sản xuất: =

Điều kiện hiệu quả phân phối: =

Điều kiện hiệu quả hỗn hợp:

lOMoARcPSD|1596273 6

CHƯƠNG 3

THẤT BẠI CỦA THỊ TRƯỜNG VÀ

GIẢI PHÁP CỦA CHÍNH PHỦ

Chương này đi sâu phân tích bốn dạng thất bại thị trường cơ bản:

(1)

hàng hóa công cộng; (2) ngoại ứng; (3) độc quyền; (4) thông tin bất

cân xứng và cách thức chính phủ can thiệp nhằm khắc phục các thất bại

thị trường đó.

3.1.

Hàng hoá công cộng

3.1.1.

Khái niệm, thuộc tính cơ bản và phân loại hàng hoá công cộng

3.1.1.1.

Khái niệm hàng hóa công cộng

Theo Paul.A. Samuelson “Hàng hoá công cộng là các hàng hoá mà

chi phí phục vụ thêm cho một người nữa là bằng không và nó không thể

loại trừ các cá nhân không cho hưởng thụ hàng hoá đó”

. Ví dụ rõ nhất về

hàng hoá công cộng là hải đăng hay an ninh quốc phòng.

Theo Joseph E. Stiglitz “hàng hoá công cộng thuần tuý có hai đặc tính

quan trọng. Thứ nhất là nó không thể phân bổ theo khẩu phần để sử dụng.

Thứ hai là người ta không muốn sử dụng nó theo khẩu phần”

. Ví dụ rõ

nhất về hàng hoá không thể phân theo khẩu phần là quốc phòng, tất cả mọi

người dân đều được hưởng lợi ích của quốc phòng (vì mục đích của quốc

phòng là bảo vệ lãnh thổ, ngăn cản sự tấn công của các nước khác), không

có cách gì để loại trừ một ai đó không được hưởng lợi ích này.

Theo J. Gruber “Hàng hóa công cộng là những loại hàng hóa mà

việc một cá nhân này đang hưởng thụ lợi ích do hàng hóa đó tạo ra

không ngăn cản những người khác cùng đồng thời hưởng thụ lợi ích

đó”

. Theo đó, lợi ích tiêu dùng hàng hóa này chỉ có thể được thụ hưởng

Paul A. Samuelson, D. Nordhaus, Kinh tế học, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, Hà nội,

1997, tr 88

Joseph E. Stiglitz, Kinh tế học công cộng, Nhà xuất bản Khoa học Kỹ thuật, Hà nội, 1995, tr166

Jonathan Gruber, Public Finance and Public Policy (3

edition), tr182

lOMoARcPSD|1596273 6

chung giữa tất cả mọi người, điều này giúp chúng ta có thể phân biệt giữa

hàng hóa công cộng với một loại hàng hóa khác trong nền kinh tế - hàng

hóa cá nhân, là hàng hóa mà khi một người đã tiêu dùng rồi thì người

khác không thể tiêu dùng được nữa.

3.1.1.2.

Thuộc tính cơ bản của hàng hóa công cộng

Cơ sở để phân biệt rõ ràng giữa hàng hóa công cộng và hàng hóa cá

nhân là căn cứ vào thuộc tính của hàng hóa. Hàng hóa công công có hai

thuộc tính cơ bản là tính không loại trừ và tính không cạnh tranh trong

tiêu dùng. Trong khi đó, hàng hóa cá nhân có hai thuộc tính loại trừ và

cạnh tranh trong tiêu dùng.

Hàng hóa công cộng

Hàng hóa cá nhân

Tính không loại trừ

Tính không cạnh tranh

Tính có loại trừ

Tính có cạnh tranh

Tính không loại trừ trong tiêu dùng của hàng hóa công cộng có nghĩa

là khi hàng hóa đã được cung cấp, không thể loại trừ hoặc có thể loại trừ

nhưng rất tốn kém để loại trừ những cá nhân từ chối không chịu trả tiền

cho việc tiêu dùng của mình. Ví dụ pháo hoa, hải đăng.

Do thuộc tính không loại trừ của hàng hóa công cộng nên các cá

nhân đều nhận thấy rằng dù mình có trả tiền để được tiêu dùng hàng hóa

công cộng hay không thì cũng không ảnh hưởng gì đến việc hưởng thụ

những lợi ích do hàng hóa đó mang lại. Vì vậy, họ sẽ có xu hướng tiêu

dùng hàng hóa đó mà không muốn bỏ ra một khoản tiền nào cả. Lúc này,

họ đã trở thành những kẻ ăn không - những người tìm cách hưởng thụ lợi

ích của hàng hóa công cộng mà không đóng góp một đồng nào cho chi

phí sản xuất và cung cấp hàng hóa đó.

Tính không cạnh tranh trong tiêu dùng của hàng hóa công cộng có

nghĩa là khi hàng hóa đã được cung cấp, việc có thêm một hay nhiều

người cùng đồng thời sử dụng hàng hóa này cũng không làm ảnh hưởng

tới lợi ích của những người tiêu dùng hiện có.

Vì hàng hóa công cộng có tính không cạnh tranh trong tiêu dùng nên

với một lượng hàng hóa công cộng nhất định đã được cung cấp trên thị

trường, chi phí tăng thêm để phục vụ thêm một người sử dụng (chi phí

lOMoARcPSD|1596273 6

biên của việc tiêu dùng) bằng 0. Tuy nhiên, chi phí tăng thêm để sản xuất

thêm một đơn vị hàng hóa công cộng (chi phí biên của việc sản xuất)

khác 0.

Để sản xuất pháo hoa, cần các chi phí cần thiết như lao động, nguyên

liệu, máy móc thiết bị... Giả sử các khoản chi phí này là x đồng, thì x là

chi phí biên của việc sản xuất hàng hóa. Nhưng khi pháo hoa bắn trên

trời, dù có bao nhiêu người xem thì chi phí sản xuất pháo hoa vẫn là x

đồng (không thay đổi), hay chi phí biên của việc tiêu dùng = 0. Điều này

được minh họa ở Hình 3.1.

Tuy nhiên hai thuộc tính này không nhất thiết phải đi liền nhau:

có thể hàng hóa có tính loại trừ nhưng không có tính cạnh tranh như

truyền hình cáp, internet...

Hoặc có thể không có tính loại trừ nhưng có tính cạnh tranh như

không khí, nước biển, cá ở đại dương.

3.1.1.3.

Phân loại hàng hóa công cộng

Một hàng hóa được gọi là hàng hóa công cộng khi nó có hai thuộc

tính cơ bản là tính không loại trừ và tính không cạnh tranh trong tiêu

dùng. Tuy nhiên, không phải mọi loại hàng hóa công cộng đều mang đầy

Hình 3.1: Chi phí biên của tiêu dùng HHCC

lOMoARcPSD|1596273 6

đủ hai thuộc tính trên. Đa số các hàng hóa công cộng chỉ có một trong hai

thuộc tính và có ở những mức độ khác nhau.

Căn cứ vào 2 thuộc tính nêu trên của một HHCC, chúng ta có thể

chia hàng hoá nói chung thành các nhóm:

Hàng hoá tư nhân (Private Good): vừa có tính loại trừ, vừa có tính

cạnh tranh.

Hàng hoá công cộng thuần tuý (Pure Public Good): không có tính

loại trừ và không có tính cạnh tranh.

Hàng hoá công cộng không thuần tuý (Impure Public Good): có

tính loại trừ nhưng không có tính cạnh tranh như truyền hình cáp hoặc có

tính cạnh tranh nhưng không có tính loại trừ.

Bảng 3.1: HHCC thuần tuý và HHCC không thuần tuý

Tính cạnh tranh

Có

Không

Hàng hoá cá nhân thuần

Hàng hoá công cộng

tuý:

không thuần tuý:

Có

- Nhà cửa, thức ăn, quần áo...

- Truyền hình cáp...

- Con đường đông người, có

- Con đường vắng người

Tính

thu phí

qua lại, có thu phí.

loại

trừ

Không

Hàng hoá công cộng không

thuần tuý:

Cá ở biển

Con đường đông người,

không thu phí.

Hàng hoá công cộng

thuần tuý:

- Pháo hoa, hải đăng, quốc

phòng...

- Con đường vắng người

qua lại, không thu phí.

Trong đó, hàng hóa công cộng không thuần túy là hàng hoá chỉ mang

một trong hai thuộc tính và được chia tiếp làm hai loại: hàng hóa công

cộng có thể loại trừ bằng giá và hàng hóa công cộng có thể tắc nghẽn.

Hàng hóa công cộng có thể loại trừ bằng giá hay còn được gọi là

hàng hoá công cộng có thể loại trừ là những hàng hóa mà lợi ích do

chúng tạo ra có thể định giá. Hàng hóa công cộng có thể loại trừ bằng giá

có hai thuộc tính là: có loại trừ và không cạnh tranh trong tiêu dùng. Ví

dụ: Chương trình truyền hình cáp là hàng hóa công cộng có thể loại trừ

lOMoARcPSD|1596273 6

Hình 3.2: Chi phí biên của người tiêu dùng HHCC

có thể tắc nghẽn

bằng giá. Như đã phân tích ở trên, hàng hóa này có tính không cạnh

tranh, tuy nhiên, các cá nhân khi sử dụng hàng hóa này phải trả một

khoản phí nên nó có tính loại trừ trong tiêu dùng.

Hàng hóa công cộng có thể tắc nghẽn là những hàng hóa mà khi có

thêm nhiều người cùng sử dụng thì có thể gây ra sự ùn tắc hay tắc nghẽn

khiến lợi ích của những người tiêu dùng trước đó bị giảm sút. Hàng hóa

công cộng có thể tắc nghẽn có hai thuộc tính là: không loại trừ và có cạnh

tranh trong tiêu dùng. Khi đó, chi phí biên của việc tiêu dùng hàng hóa

công cộng không còn bằng 0 nữa mà bắt đầu tăng lên kể từ điểm tắc

nghẽn (điểm giới hạn năng lực phục vụ của hàng hóa đó).

Ví dụ, một con đường được xây có thể phục vụ tối đa 100.000 lượt

xe cùng đồng thời qua lại. Vào thời điểm vắng người, chỉ có 10.000 lượt

xe qua lại thì chi phí biên của việc tiêu dùng MC = 0. Nhưng vào thời

điểm tan tầm, khi có tới 120.000 lượt xe đi lại thì chi phí biên của việc

tiêu dùng MC > 0 kể từ lượt xe thứ 100.001, do đó tại điểm Q= 100.000

lượt được gọi là điểm tắc nghẽn, (đồ thị 3.2).

lOMoARcPSD|1596273 6

3.1.2.

Cung cấp hàng hoá công cộng

3.1.2.1.

Cung cấp tối ưu hàng hóa công cộng

Trước khi xem xét các điều kiện để hàng hoá công cộng được cung

cấp tối ưu, chúng ta sẽ nhắc lại điều kiện cung cấp tối ưu đối với hàng

hoá cá nhân.

Cung cấp tối ưu hàng hoá cá nhân: Kinh tế học vi mô đã chỉ ra cách

xác định đường cầu cá nhân về hàng hóa cá nhân dựa trên sự kết hợp

giữa đường bàng quan và đường ngân sách. Đó là đường miêu tả lợi ích

tăng thêm của cá nhân ở mỗi đơn vị sản lượng tiêu dùng, do đó cũng

miêu tả lượng hàng hóa mà cá nhân đó có nhu cầu tại mỗi mức giá. Như

vậy, đối với hàng hóa cá nhân, mỗi cá nhân sẽ đứng trước những mức giá

như nhau và mỗi người sẽ có một lượng cầu khác nhau. Để xác định

đường cầu thị trường về hàng hóa cá nhân, đơn giản chỉ cần cộng khoảng

cách theo chiều ngang từ các đường cầu cá nhân đến trục tung tại mọi

mức giá.

Ví dụ, có 2 cá nhân A và B có nhu cầu về một hàng hoá cá nhân là

bánh mì được thể hiện trên đường cầu D

và D

. Mức giá và lượng cầu

đối với bánh mì của hai cá nhân như sau:

Mức giá (1.000đ)

1,5

2,5

3,0

Lượng cầu của A

(chiếc)

Lượng cầu của B

(chiếc)

Lượng cầu của A+B

(chiếc)

Hình 3.3, đồ thị (a) biểu diễn đường cầu cá nhân của A về bánh mỳ;

(b) biểu diễn đường cầu cá nhân của B về bánh mỳ; (c) biểu diễn đường

cầu thị trường về bánh mỳ. Đường cầu thị trường có được bằng cách

cộng nhu cầu về hàng hoá của các cá nhân trên thị trường tại các mức giá

khác nhau, được gọi là nguyên tắc cộng ngang các đường cầu cá nhân

của hàng hóa cá nhân.

lOMoARcPSD|1596273 6

Đường cung thị trường

biểu diễn chi phí xã hội biên

Hình 3.4 phản ánh sự cân bằng trên thị trường bánh mì, với đường

cầu thị trường phản ánh nhu cầu của các cá nhân về hàng hóa, đồng thời

đường cầu cũng phản ánh lợi ích xã hội biên D = MSB. Đường cung của

hàng hoá cá nhân trên thị trường thể hiện chi phí biên để sản xuất ra hàng

hoá, trong điều kiện không có thất bại thị trường thì chi phí sản xuất biên

của doanh nghiệp cũng chính là chi phí biên xã hội MC = MSC.

Hình 3.3: Cộng ngang đường cầu đối với hàng hóa cá nhân

Hình 3.4: Cân bằng thị trường hàng hóa cá nhân

lOMoARcPSD|1596273 6

Tại điểm cân bằng E, mức sản lượng hiệu quả được sản xuất, các tác

nhân trong nền kinh tế tối đa hoá lợi ích nên phúc lợi xã hội trong nền

kinh tế là lớn nhất. Vì vậy MSB=MSC là điều kiện để cung cấp sản

lượng tối ưu đối với hàng hoá cá nhân.

Tương tự hàng hóa cá nhân, để xác định mức cung cấp hàng hoá

công cộng tối ưu, chúng ta cũng cần xác định đường cầu thị trường về

hàng hóa công cộng. Chúng ta quay trở lại ví dụ 2 cá nhân A và B trên

thị trường có nhu cầu về hàng hoá công cộng là pháo hoa.

Hàng hóa công cộng cũng như hàng hóa cá nhân đều nhằm thỏa mãn

nhu cầu nào đó của con người. Mức sẵn sàng chi trả của mỗi cá nhân tại

mỗi đơn vị sản lượng phản ánh sự thoả mãn, hài lòng của cá nhân khi

tiêu dùng hàng hoá, theo nguyên tắc độ thoả dụng biên giảm dần.

Giả sử có số liệu về cầu pháo hoa của hai cá nhân A và B như sau:

Số lần bắn pháo hoa

Mức giá A sẵn sàng trả (1.000 đ)

Mức giá B sẵn sàng trả (1.000đ)

Vì vậy, để xác định đường cầu thị trường về hàng hóa công cộng, cần

cộng khoảng cách theo chiều dọc từ các đường cầu cá nhân đến trục

hoành tại mọi mức sản lượng. Với 1 lần bắn pháo hoa, giá mà cả 2 cá

nhân A và B sẵn sàng trả là 50 nghìn đồng, nếu số lần bắn pháo hoa tăng

lên thì mức giá mà 2 cá nhân sẵn lòng trả sẽ giảm xuống. Quá trình này

được gọi là nguyên tắc cộng dọc các đường cầu cá nhân của hàng hóa

công cộng, đồ thị Hình 3.5.

Như vậy, đường cầu hàng hoá công cộng cũng giống như hàng hoá

cá nhân, chúng ta có được đường cầu thị trường bằng cách cộng đường

cầu của các cá nhân, nhưng về nguyên tắc cộng thì khác nhau: Cầu hàng

hoá cá nhân chúng ta cộng ngang các đường cầu còn cầu hàng hoá công

cộng chúng ta cộng dọc các đường cầu.

lOMoARcPSD|1596273 6

Hình 3.5: Cộng dọc đường cầu với hàng hóa công cộng

Đường cung hàng hóa công cộng (cũng giống đường cung hàng hoá

cá nhân) phản ánh chi phí biên của việc sản xuất ra hàng hoá đó. Xã hội

sẽ cung cấp tối ưu hàng hoá công cộng ở tại điểm cân bằng cung cầu.

Điều kiện Samuelson về cung cấp hàng hoá công cộng hiệu quả: Mỗi

cá nhân có một ngân sách nhất định và có nhu cầu khác nhau về hàng hóa

công cộng (G) và hàng hóa cá nhân (X), nếu giá của hàng hóa công cộng

là t (tương đương mức thuế cá nhân phải trả) và của hàng hóa cá nhân là

p thì đường ngân sách của cá nhân sẽ có dạng: I = pX + tG. Tại mỗi mức

thuế khác nhau, cá nhân sẽ có cầu về hàng hóa công cộng khác nhau và

lOMoARcPSD|1596273 6

để tối đa hóa lợi ích, mỗi cá nhân sẽ lựa chọn mức tiêu dùng mỗi loại

hàng hoá sao cho tỷ suất thay thế biên giữa hàng hóa công cộng và hàng

hóa cá nhân bằng tỷ số giá giữa chúng (t/p).

Đường cầu của mỗi cá nhân về hàng hóa công cộng cũng chính là tỷ

suất thay thế biên nên đường cầu tổng hợp của tất cả các cá nhân là tổng

tỷ suất thay thế biên. Mặt khác, đường cung về hàng hóa công cộng phản

ánh chi phí biên mà xã hội phải bỏ ra để sản xuất nó và để tối ưu hóa lợi

ích, đường cung này cũng chính là tỷ suất chuyển đổi biên giữa hàng hóa

công cộng và hàng hóa cá nhân. Để hàng hóa công cộng được cung cấp

một cách hiệu quả thì tổng tỷ suất thay thế biên của các cá nhân phải

bằng tỷ suất chuyển đổi biên hay tổng giá trị mà các cá nhân đánh giá đối

với đơn vị hàng hóa công cộng cuối cùng bằng chi phí tăng thêm cho xã

hội để sản xuất nó.

Như vậy, nguyên tắc xác định mức cung cấp hiệu quả hàng hoá công

cộng cũng giống như với hàng hoá cá nhân: Lợi ích biên mà hàng hoá

mang lại phải bằng chi phí biên sản xuất ra hàng hoá, nhưng đối với hàng

hoá công cộng thì lợi ích xã hội biên bằng chi phí xã hội biên.

Tuy vậy, khi đã xác định được mức cung cấp hiệu quả hàng hoá công

cộng thì việc thực thi chúng lại còn phụ thuộc vào quá trình lựa chọn

công cộng nên không phải lúc nào cũng đạt được mức hiệu quả, điều này

sẽ được nghiên cứu kỹ ở chương 6.

3.1.2.2.

Cung cấp hàng hóa công cộng thuần túy

Trên thực tế, hàng hoá công cộng không được trao đổi mua bán trên

thị trường như hàng hoá cá nhân, chúng ta có thể cung cấp hàng hoá công

cộng, có thể biết được mức cung hàng hoá công cộng là bao nhiêu nhưng

không thể đo được lợi ích và mức giá mà mỗi người tiêu dùng sẵn sàng

trả cho lợi ích mà họ nhận được từ hàng hoá công cộng là bao nhiêu.

Ví dụ, với hệ thống đèn chiếu sáng đô thị, các cá nhân biết rằng chỉ

cần hệ thống đèn bật sáng là anh ta có thể sử dụng nó để đi lại thuận tiện

mà không phụ thuộc vào việc anh ta có trả tiền hay không. Lợi ích mà hệ

thống đèn chiếu sáng mang lại cho mỗi cá nhân là rất rõ, nhưng vì không

phải trả tiền nên khó lượng hoá được như với hàng hoá cá nhân (người

tiêu dùng sẽ cân nhắc chi phí và lợi ích khi mua hàng hoá).

lOMoARcPSD|1596273 6

Nhà kinh tế học người Thuỵ Điển Erik Lindahl đã đưa ra một mô

hình nhằm tạo ra giải pháp theo kiểu thị trường cho HHCC thuần tuý.

Theo mô hình này, để đo lường mức độ sẵn sàng chi trả của các cá nhân

cho HHCC, chính phủ sẽ sử dụng cơ chế đánh thuế tối ưu theo mức độ

lợi ích mà cá nhân nhận được từ HHCC. Như vậy, mức thuế mà người

tiêu dùng trả sẽ tương đương với lợi ích mà cá nhân họ nhận được khi

tiêu dùng HHCC.

Vì vậy, cân bằng Lindahl sẽ cho thấy một tập hợp giá và mức cung

cấp HHCC hiệu quả được tất cả các thành viên trong xã hội nhất trí và tự

nguyện đóng góp. Tuy nhiên, việc áp dụng nguyên tắc tự nguyện đóng

góp yêu cầu mọi thành viên trong xã hội phải trung thực (không được che

dấu) khi đánh giá lợi ích mà mình nhận được từ HHCC. Do hàng hóa

công cộng thuần túy có hai thuộc tính là tính không loại trừ và không

cạnh tranh nên các cá nhân khi tiêu dùng hàng hóa này luôn có “động cơ”

che dấu, không phản ánh đúng lợi ích mà mình nhận được từ HHCC.

Quay lại với ví dụ hệ thống đèn chiếu sáng đô thị, các cá nhân biết rằng

chỉ cần hệ thống đèn bật sáng là anh ta có thể sử dụng nó để đi lại thuận

tiện mà không phụ thuộc vào việc anh ta có trả tiền hay không, nên anh ta

sẽ có động cơ che dấu, tỏ ra không quan tâm đến việc đèn có bật sáng

hay không và thậm chí cho rằng mình không được hưởng lợi gì từ hệ

thống đèn đường. Những cá nhân chỉ muốn thụ hưởng lợi ích từ HHCC

mà không muốn đóng góp cho chi phí sản xuất hàng hoá được gọi là “kẻ

ăn không”. Việc xuất hiện những “kẻ ăn không” đã ngăn cản xã hội cung

ứng HHCC ở mức hiệu quả.

Trong một cộng đồng nhỏ như thôn xóm, khu tập thể, nếu chỉ có một

số ít người muốn trở thành “kẻ ăn không” thì thị trường có thể vẫn cung

cấp hàng hóa công cộng mà không cần đến sự can thiệp của Chính phủ.

Vì trong một cộng đồng nhỏ, mọi người đều biết hết nhau thì việc che

dấu lợi ích cá nhân là rất khó bởi dư luận xã hội, nên các cá nhân sẽ trung

thực khi bộc lộ lợi ích của mình. Do vậy, các cá nhân trong cộng đồng

nhỏ có thể tự thoả thuận với nhau về kinh phí đóng góp cho các công

trình công cộng như đường làng, hệ thống đèn chiếu sáng... Tuy nhiên,

khi cộng đồng càng lớn thì việc che dấu lợi ích cá nhân càng dễ dàng, sự

phát hiện và trừng phạt của xã hội đối với “kẻ ăn không” càng khó khăn

lOMoARcPSD|1596273 6

thì động cơ trở thành “kẻ ăn không” càng lớn. Nếu các thành viên trong

xã hội hay phần lớn thành viên trong xã hội chọn chiến lược hành động

như những “kẻ ăn không”, thì kết cục sẽ không có HHCC nào được cung

cấp. Đây chính là lý do mà tư nhân hay thị trường cạnh tranh thất bại

trong việc cung ứng HHCC, họ không có cơ chế nào để buộc cá nhân

phải trả tiền cho việc sử dụng HHCC thuần tuý.

Như vậy, với HHCC thuần tuý, do xuất hiện “kẻ ăn không” nên thị

trường tự do đã thất bại trong việc cung ứng, vì thế Chính phủ cần đứng

ra tài trợ cho việc cung ứng HHCC và cung cấp nó với hình thức cung

cấp công cộng. Đây là hình thức cung cấp miễn phí tại thời điểm sử dụng

hàng hóa nhưng không có nghĩa là cho không, bởi nguồn kinh phí Chính

phủ sử dụng để trang trải cho việc cung cấp hàng hóa được lấy từ ngân

sách với thuế là nguồn thu chủ yếu do tất cả các cá nhân trong xã hội

đóng góp.

3.1.2.3.

Cung cấp hàng hóa công cộng không thuần túy

Trong phần này, chúng ta sẽ xem xét những luận cứ để quyết định

nên cung cấp hàng hóa công cộng theo hình thức nào? Cung cấp công

cộng (miễn phí) hay cung cấp cá nhân (thu phí theo cơ chế thị trường) để

đảm bảo phúc lợi xã hội đạt được lớn nhất.

Đối với hàng hóa công cộng có thể loại trừ bằng giá

Với những HHCC có thể loại trừ bằng giá thì quan điểm chung là

nên dùng giá để loại trừ bớt người tiêu dùng nhằm tránh gây tắc nghẽn,

đồng thời đảm bảo các cá nhân sẽ sử dụng hiệu quả hàng hoá này. Tuy

nhiên, điều đó chỉ đúng trong một số trường hợp, với những trường hợp

khác chính phủ cần cân nhắc mức giá phải thu tránh gây tổn thất phúc lợi

xã hội.

Xét ví dụ về cây cầu, đây là hàng hóa công cộng có thể loại trừ bằng

giá do nó có tính loại trừ và tính không cạnh tranh trong tiêu dùng. Rõ

ràng, đối với hàng hóa này, lợi ích của việc qua cầu có thể định được

bằng giá, hay nói cách khác là có thể tiến hành thu phí. Tuy nhiên, một

câu hỏi đặt ra trong trường hợp này là liệu rằng thu phí có phải là hình

thức cung cấp tốt hay không?

lOMoARcPSD|1596273 6

Hình 3.6: HHCC có thể loại trừ bằng giá

Để trả lời câu hỏi này, chúng ta có thể sử dụng đồ thị để phân tích

như sau:

Trục hoành thể hiện số lượt xe đi lại qua cầu và trục tung thể hiện

mức phí mà người qua cầu sẽ phải trả. Nhu cầu đi lại qua cầu được thể

hiện thông qua đường cầu D (đường lợi ích cận biên MB) có xu hướng

dốc xuống vì mức thu càng cao thì nhu cầu đi lại qua cầu sẽ càng giảm.

Công suất của cây cầu là Q

, nên nếu số lượt người qua cầu nhỏ hơn

năng lực phục vụ thì sẽ không có tắc nghẽn giao thông và không có chi

phí cận biên tăng thêm liên quan đến sử dụng cây cầu. Do chi phí cận

biên của việc sử dụng là bằng 0 nên đường chi phí cận biên MC trùng

với trục hoành.

Nếu cung cấp công cộng hay cung cấp miễn phí thì số lượt người

qua cầu sẽ là tối đa, đạt mức Q

trên đồ thị. Khi đó, phúc lợi xã hội đạt

được lớn nhất là diện tích tam giác OFQ

Nhưng nếu cung cấp cá nhân hay việc đi lại qua cầu bị thu phí với

mức phí là P

thì số lượt người qua cầu sẽ giảm xuống chỉ còn Q

. Lúc

này, tổng phúc lợi mà xã hội nhận được chỉ là diện tích OFEQ

. So với

trường hợp không thu phí thì xã hội bị tổn thất phúc lợi một khoản là

diện tích Q*EQ

Như vậy, với mục tiêu là tối đa hoá phúc lợi xã hội, đối với HHCC

có thể loại trừ bằng giá, nếu chi phí biên của việc tiêu dùng bằng 0 thì

hàng hoá đó nên được cung cấp công cộng (cung cấp miễn phí).

lOMoARcPSD|1596273 6

Hình 3.7: Lựa chọn cung cấp đối với HHCC tắc nghẽn

Đối với hàng hóa công cộng có thể tắc nghẽn

Hàng hoá công cộng có thể tắc nghẽn có hai thuộc tính là không loại

trừ và có cạnh tranh trong tiêu dùng. Điều đó có nghĩa là việc có thêm

nhiều người cùng đồng thời sử dụng hàng hóa này thì sẽ gây ra hiện

tượng tắc nghẽn và các cá nhân sẽ ảnh hưởng tới nhau về mặt lợi ích.

Vậy thì một câu hỏi đặt ra là có nên tiến hành cung cấp cá nhân (thu phí

theo cơ chế thị trường) để loại trừ bớt việc tiêu dùng hay không?

Để trả lời câu hỏi này, chúng ta xem xét trường hợp con đường đông

người thường xuyên xảy ra hiện tượng ùn tắc giao thông.

Nhu cầu đi lại trên đường được thể hiện trên đường cầu D còn gọi là

đường lợi ích cận biên MB. Vì hàng hóa đang xét có tính cạnh tranh

trong tiêu dùng nên nhu cầu đi lại tối đa Q

lớn hơn giới hạn năng lực

phục vụ của con đường là Q

. Do đó, kể từ điểm tắc nghẽn Q

, chi phí

biên của việc sử dụng con đường sẽ lớn hơn 0 hay đường MC có xu

hướng dốc lên.

Nếu tiến hành cung cấp công cộng (miễn phí) thì số lượt xe qua lại sẽ

đạt tối đa tại Q

và tại đây, lợi ích biên nhỏ hơn chi phí biên, gây ra cho

xã hội một tổn thất phúc lợi là diện tích NEQ

Để tránh tổn thất phúc lợi xã hội, áp dụng nguyên tắc điều kiện biên

về hiệu quả, tại điểm cân bằng E (MB = MC), ta sẽ xác định được số lượt

lOMoARcPSD|1596273 6

xe qua lại ở mức hiệu quả Q

và mức lệ phí sử dụng tối ưu là P

. Như

vậy, chính phủ cần thu một mức phí là P

đối với các cá nhân khi sử dụng

con đường này.

Tuy nhiên, để tiến hành thu phí, chúng ta sẽ phải mất những chi phí

để vận hành bộ máy hành chính thực hiện việc loại trừ đối với HHCC

như chi phí xây dựng trạm thu phí, chi phí nhân công đứng bán vé, kiểm

soát vé... Tất cả những chi phí đó gọi chi phí giao dịch, nó làm mức phí

sử dụng tăng lên P

và dẫn tới số lượt xe đi lại trên con đường này giảm

xuống Q

. Tại mức sản lượng này, lợi ích biên lớn hơn chi phí biên và xã

hội lại bị tổn thất một khoản phúc lợi là diện tích MEQ

Như vậy, trong cả hai trường hợp cung cấp công cộng (miễn phí) và

cung cấp tư nhân (có thu phí), phúc lợi xã hội đều bị tổn thất. Vì mục tiêu

tối đa hoá phúc lợi xã hội nên cần phải so sánh tổn thất phúc lợi trong cả

hai trường hợp và lựa chọn hình thức cung cấp nào mà tổn thất ít hơn.

3.1.2.4.

Một số mô hình cung ứng HHCC điển hình trên thế giới

Do HHCC có hai thuộc tính không loại trừ và không cạnh tranh trong

tiêu dùng, nên thị trường thất bại trong việc cung ứng HHCC, tuy nhiên

có thất bại thị trường trong việc cung ứng HHCC không nhất thiết có

nghĩa chính phủ phải trực tiếp cung ứng HHCC. Để sửa chữa thất bại thị

trường, chính phủ có thể: (1) trực tiếp sản xuất và cung ứng HHCC; (2)

sử dụng công cụ thuế hoặc trợ cấp để khuyến khích doanh nghiệp tư nhân

trong nước cung ứng hoặc (3) hợp tác với tư nhân để cung ứng HHCC.

Mô hình nhà nước trực tiếp cung ứng HHCC: ở mô hình này nhà

nước bỏ vốn, thành lập các doanh nghiệp nhà nước, các doanh nghiệp

này hoạt động sản xuất, cung ứng HHCC trên cơ sở kế hoạch nhà nước

giao. DNNN hoạt động kinh doanh mục đích tối cao không phải lợi

nhuận mà vì lợi ích xã hội, thêm nữa sản xuất theo đơn đặt hàng nên

không bị đặt trong môi trường cạnh tranh vì thế hoạt động kém hiệu quả

so với doanh nghiệp tư nhân.

Mô hình nhà nước sử dụng công cụ thuế hoặc trợ cấp để khuyến

khích doanh nghiệp tư nhân cung ứng HHCC: ở mô hình này nhà nước

dành phần lớn việc cung ứng HHCC cho khu vực tư nhân sản xuất. Nhà

nước chỉ can thiệp gián tiếp thông qua các công cụ: thuế, trợ giá hoặc

đơn đặt hàng đối với doanh nghiệp tư nhân.

lOMoARcPSD|1596273 6

Mô hình hợp tác với tư nhân để cung ứng HHCC: ở mô hình này

nhà nước liên kết, hợp tác với tư nhân theo cách nhà nước cung cấp tài

chính và tư nhân tổ chức cung ứng HHCC. Toàn bộ kinh phí để sản xuất

HHCC sẽ được nhà nước đảm nhận chi trả, nhà nước kêu gọi các tổ chức,

doanh nghiệp tư nhân đấu thầu và doanh nghiệp trúng thầu sẽ nhận kinh

phí từ nhà nước để tổ chức sản xuất HHCC.

3.1.3.

Cung cấp công cộng hàng hóa cá nhân

3.1.3.1.

Lý do cung cấp công cộng hàng hóa cá nhân

Thông thường, hàng hóa cá nhân được cung cấp cá nhân theo cơ chế

thị trường, tuy nhiên, trong một số trường hợp, hàng hóa cá nhân lại được

cung cấp công cộng.

Thứ nhất, hàng hóa cá nhân được cung cấp miễn phí vì mục đích từ

thiện, nhân đạo. Những hàng hóa thiết yếu cho cuộc sống hàng ngày như:

lương thực, thực phẩm, thuốc men... được cung cấp miễn phí cho những

đối tượng yếu thế trong xã hội bởi họ không có khả năng chi trả nếu tiến

hành cung cấp cá nhân. Ngoài ra, hàng hóa cá nhân còn được cung cấp

công cộng trong những tình huống bất khả kháng như: thiên tai, lũ lụt...

Thứ hai, khi chi phí của việc cung cấp cá nhân quá tốn kém so với

chi phí sản xuất thì hàng hóa đó có thể được cung cấp miễn phí. Ví dụ,

nước sạch khi được cung cấp cá nhân sẽ phát sinh các khoản chi phí lớn

như: đường ống dẫn, đồng hồ đo lưu lượng nước..., thậm chí những

khoản chi phí này lớn hơn rất nhiều so với chi phí sản xuất nước. Do đó,

trong một số trường hợp, nước sạch đã được cung cấp miễn phí cho

người dân.

Thứ ba, có một số hàng hoá, dịch vụ cơ bản cần phải đến được với

mọi người dân trong xã hội bất kể thu nhập của họ bao nhiêu như y tế,

giáo dục ở mức tối thiểu hoặc như nước sạch, năng lượng, vệ sinh. Số

lượng hàng hoá, dịch vụ cơ bản này được cung cấp là bao nhiêu phụ

thuộc từng nước, nhưng chắc chắn sẽ có một lượng hàng hoá cá nhân

được cung cấp miễn phí hoặc với mức phí thấp.

3.1.3.2.

Tổn thất phúc lợi xã hội do cung cấp công cộng hàng hóa cá nhân

Nếu một hàng hóa cá nhân được cung cấp cộng cộng thì chắc chắn sẽ

có sự tiêu dùng quá mức, vì các cá nhân không phải trả tiền cho hàng hoá

nên họ sẽ đòi hỏi hàng hoá đó cho tới khi lợi ích biên mà họ nhận được

lOMoARcPSD|1596273 6

Hình 3.8: Tổn thất PLXH khi cung cấp công cộng HHCH

từ hàng hoá là bằng 0, mặc dù chi phí biên để sản xuất ra hàng hoá là một

con số thực.

Hình 3.8 cho chúng ta thấy tổn thất PLXH đối với cung cấp công

cộng hai loại hàng hoá có đường cầu khác nhau, đường cung S xác định

mức tiêu thụ hiệu quả của cả hai thị trường, đó là nơi cân bằng cung cầu,

tại Q*. Nhưng vì cả hai hàng hoá đều cung cấp miễn phí nên các cá nhân

lOMoARcPSD|1596273 6

Hình 3.9: Tổn thất PLXH của cung cấp

theo định suất đồng đều

sẽ có cầu tiêu dùng là tối đa, vì vậy mức tiêu thụ của thị trường là Qm,

khi đó có hiện tượng tiêu dùng quá mức, gây ra tổn thất phúc lợi xã hội.

Đối với một số hàng hoá như nước sạch (hình a), thì các cá nhân có thể

nhanh chóng đạt tới mức thoả mãn thì tổn thất phúc lợi xã hội gây ra do

tiêu dùng quá mức nước sạch là không quá lớn. Đối với những hàng hoá

khác, như nhu cầu đối với một số dịch vụ y tế (hình b), tổn thất phúc lợi

xã hội do tiêu dùng quá mức là rất lớn.

3.1.3.3.

Giải pháp khắc phục tổn thất

Hai giải pháp phổ biến được áp dụng để hạn chế việc tiêu dùng quá

mức hàng hóa cá nhân khi được cung cấp công cộng là định suất đồng

đều và xếp hàng.

Định suất đồng đều là hình thức cung cấp một lượng hàng hóa như

nhau cho tất cả mọi người mà không căn cứ vào cầu cụ thể của họ. Đồ

thị Hình 3.9 vẽ đường cầu của 2 cá nhân khác nhau, một người có nhu

cầu cao về nước sạch, muốn sử dụng mức sản lượng là Q

, ngược lại

người kia có nhu cầu thấp, muốn sử dụng mức sản lượng Q

Khi

chính phủ cung cấp một lượng như nhau, Q* cho tất cả mọi người (định

suất đồng đều), tại mức sản lượng này thì người có nhu cầu cao sẽ sử

lOMoARcPSD|1596273 6

dụng ít hơn so với mức họ mong muốn. Ngược lại, người có nhu cầu thấp

sẽ sử dụng lớn hơn mức họ mong muốn. Do đó, giải pháp định suất đồng

đều khắc phục được tổn thất do thị trường tiêu dùng quá mức nhưng lại

gây ra tổn thất do tiêu dùng quá ít hoặc quá nhiều đối với từng cá nhân

(diện tích phần gạch chéo trong đồ thị).

Mặc dù vậy, giải pháp này có ưu điểm là dễ thực hiện bởi chỉ cần

đưa ra một định mức cụ thể và áp dụng cho tất cả các cá nhân. Trong ví

dụ về nước sạch nói trên, điều này có nghĩa là các cá nhân được sử dụng

nước miễn phí nhưng không phải muốn sử dụng bao nhiêu cũng được mà

có một giới hạn, hay chính là hình thức khoán sử dụng.

Xếp hàng là giải pháp thực hiện nguyên tắc ai đến trước được phục

vụ trước hay buộc các cá nhân phải trả giá cho hàng hóa được cung cấp

miễn phí bằng thời gian chờ đợi. Giải pháp này thường được áp dụng

trong trường hợp cung cấp công cộng hàng hóa cá nhân vì mục đích từ

thiện, nhân đạo; giúp hạn chế tình trạng người này được hỗ trợ quá nhiều

trong khi người khác không được hỗ trợ. Người ta lập luận rằng xếp hàng

là biện pháp hữu hiệu để phân biệt những người thực sự cần (những

người sẵn sàng xếp hàng) với những người có nhu cầu ít hơn, vì thế xếp

hàng giúp loại bỏ những cá nhân không có nhu cầu thực sự về hàng hóa

được cung cấp công cộng, qua đó hỗ trợ tốt hơn cho các đối tượng thực

sự cần nhưng xếp hàng không phải là biện pháp xác định chính xác ai là

người thực sự cần hàng hoá và nó còn gây ra tình trạng lãng phí thời

gian, nên đây cũng là giải pháp không hiệu quả.

3.1.4.

Hàng hoá khuyến dụng và phi khuyến dụng

Bên cạnh hàng hóa công cộng là lý do mà thị trường thất bại trong

việc cung cấp và đòi hỏi sự can thiệp của Chính phủ thì việc các cá nhân

tiêu dùng những loại hàng hóa không vì mục tiêu tốt nhất của mình cũng

là lý do khiến Chính phủ phải có biện pháp can thiệp.

Các cá nhân trong xã hội vẫn có thể có những quyết định tồi do

không ý thức được đầy đủ lợi ích hay tác hại của việc tiêu dùng một hàng

hóa dịch vụ nào đó. Ai cũng biết đội mũ bảo hiểm khi tham gia giao

thông trên phương tiện xe máy sẽ giảm bớt được thương vong khi tai nạn

xảy ra nhưng rất nhiều người vẫn không đội hoặc đội một cách chống

chế; hay việc thắt dây an toàn khi điều khiển ô tô sẽ tăng khả năng sống

lOMoARcPSD|1596273 6

sót khi gặp tai nạn nhưng vẫn không sử dụng. Được giáo dục, có kiến

thức sẽ có tương lai tươi sáng hơn nhưng nhiều gia đình không cho trẻ

đến trường mà buộc các em phải ở nhà lao động vì lý do không đủ ăn.

Với những hàng hóa dịch vụ như vậy, Chính phủ thấy rằng cần bắt buộc

mọi người phải sử dụng vì lợi ích không chỉ cho cá nhân họ mà còn cho

xã hội, những hàng hóa dịch vụ đó được gọi là hàng hóa khuyến dụng.

Ngược lại, những hàng hóa dịch vụ mà việc tiêu dùng chúng có hại

cho cá nhân và xã hội nhưng họ không tự nguyện từ bỏ, khiến Chính phủ

phải có biện pháp không khuyến khích hoặc cấm sử dụng được gọi là

hàng hóa phi khuyến dụng. Ví dụ, ai cũng biết hút thuốc lá, uống rượu có

hại cho sức khỏe nhưng vẫn sử dụng; chơi cờ bạc hay sử dụng ma túy là

không tốt cho sức khỏe nhưng vẫn không từ bỏ. Chính vì những hành

động chỉ vì ý thích, lợi ích trước mắt mà làm hại đến bản thân, gia đình

và xã hội nên Chính phủ đã có những biện pháp can thiệp mạnh để hạn

chế và ngăn chặn việc việc sử dụng như: cấm hút thuốc lá nơi công cộng,

đánh thuế các mặt hàng này với mức thuế suất cao; cấm tụ tập chơi cờ

bạc, cấm sản xuất, vận chuyển, tàng trữ hay sử dụng ma túy...

3.2.

Ngoại ứng

3.2.1.

Khái niệm và đặc điểm

3.2.1.1.

Khái niệm ngoại ứng

Những yếu tố ngoại ứng xuất hiện rất nhiều xung quanh cuộc sống

của chúng ta. Khi hành động của một đối tượng có ảnh hưởng trực tiếp

đến phúc lợi của một đối tượng khác nhưng những ảnh hưởng đó không

được phản ánh trong giá cả thị trường thì ảnh hưởng đó được gọi là

ngoại ứng.

Ngoại ứng được chia ra làm hai loại: ngoại ứng tiêu cực và ngoại ứng

tích cực. Cơ sở để phân biệt là lợi ích hay tác hại (chi phí) mà hành động

của một đối tượng nào đó mang lại cho một đối tượng khác không tham

gia giao dịch trên thị trường (ngoài người mua và người bán) nhưng

không được phản ánh trong giá cả. Nếu ngoại ứng đem lại lợi ích cho đối

tượng khác thì đó là ngoại ứng tích cực, còn nếu ngoại ứng gây ra chi phí

cho đối tượng khác thì đó là ngoại ứng tiêu cực.

Hành động trồng hoa được coi là một ngoại ứng tích cực bởi khi tôi

trồng một vườn hoa đẹp trước cửa nhà mình, người hàng xóm của tôi có

lOMoARcPSD|1596273 6

thể được lợi là ngắm nhìn và nhà anh ta cũng đẹp lây mà anh ta không

phải trả một khoản tiền nào cho tôi cả.

Trường hợp gây ô nhiễm môi trường của các doanh nghiệp sản xuất

là ví dụ điển hình của ngoại ứng tiêu cực: Trong quá trình sản xuất,

doanh nghiệp đã xả chất thải xuống sông, gây ảnh hưởng đến sức khỏe

của người dân sống xung quanh, làm giảm lợi nhuận thu được từ hoạt

động khai thác cá mà không phải đền bù, do đó những chi phí mà người

dân phải gánh chịu không hề được tính toán đến trong giá thành sản

phẩm của doanh nghiệp.

3.2.1.2.

Đặc điểm của ngoại ứng

Tất cả ngoại ứng (cả tiêu cực và tích cực) đều mang những đặc điểm sau:

Thứ nhất, ngoại ứng có thể do cả hoạt động sản xuất và tiêu dùng gây

ra. Ví dụ về doanh nghiệp gây ô nhiễm ở trên là ngoại ứng tiêu cực do

hoạt động sản xuất, còn hành vi hút thuốc lá của một cá nhân là ngoại

ứng tiêu cực do hoạt động tiêu dùng. Trồng hoa là ngoại ứng tích cực do

hoạt động sản xuất, trong khi việc tiêm chủng phòng dịch bệnh là một

ngoại ứng tích cực do hoạt động tiêu dùng.

Thứ hai, sự phân biệt giữa tính tiêu cực và tích cực của ngoại ứng chỉ

là tương đối. Để xác định một ngoại ứng có tính chất gì phụ thuộc vào

đối tượng chịu ảnh hưởng của ngoại ứng. Ví dụ hoạt động trồng hoa là

một ngoại ứng tích cực như đã phân tích ở trên. Nhưng nếu như cây hoa

được trồng có mùi hương rất nồng và người hàng xóm bên cạnh lại bị dị

ứng với mùi hương đó thì đây lại là một ngoại ứng tiêu cực.

Thứ ba, việc xác định đối tượng gây ra ngoại ứng chỉ mang tính chất

tương đối. Trong ví dụ về doanh nghiệp xả chất thải ở trên, ngoại ứng

không chỉ nhìn dưới góc độ doanh nghiệp gây thiệt hại cho người dân,

mà có thể phân tích dưới góc độ việc nuôi cá ở sông của người dân đã

làm thu hẹp phạm vi hoạt động của doanh nghiệp, vì vậy, ta cũng có thể

xác định rằng người dân là đối tượng gây ra ngoại ứng.

Thứ tư, tất cả mọi ngoại ứng đều phi hiệu quả, hay khi xuất hiện

ngoại ứng, phúc lợi xã hội sẽ bị tổn thất. Nguyên nhân là do chi phí hoặc

lợi ích biên tư nhân khác với chi phí hoặc lợi ích biên xã hội nên mức sản

lượng tư nhân cung cấp trên thị trường không trùng với mức sản lượng

hiệu quả xã hội.

lOMoARcPSD|1596273 6

Hình 3.10: Ngoại ứng tiêu cực

3.2.2.

Ngoại ứng tiêu cực

3.2.2.1.

Tính phi hiệu quả của ngoại ứng tiêu cực

Quay trở lại với ví dụ về hoạt động của doanh nghiệp gây ô nhiễm ở trên.

Với mục đích tối đa hóa lợi ích của mình, doanh nghiệp này sẽ sản xuất một

mức sản lượng hiệu quả (Q

) tại điểm thỏa mãn điều kiện MB=MPC.

Trong đó, MB là lợi ích tăng thêm của doanh nghiệp khi sản xuất

thêm một đơn vị sản lượng hàng hóa, MPC (chi phí tư nhân biên) là chi

phí doanh nghiệp phải bỏ ra thêm để sản xuất thêm một đơn vị sản lượng

hàng hóa (đó là chi phí về các yếu tố đầu vào như nguyên vật liệu, nhân

công, máy móc thiết bị...).

Tuy nhiên, trong quá trình sản xuất, hoạt động của doanh nghiệp này

đã gây ra chi phí cho người dân sống xung quanh khu vực đó. Tất cả

những chi phí mà người dân phải gánh chịu khi doanh nghiệp sản xuất

thêm một đơn vị sản lượng hàng hóa được thể hiện trên đường MEC (chi

phí ngoại ứng biên).

Do đó, chi phí mà cả xã hội phải bỏ ra để có thêm một đơn vị sản

lượng hàng hóa là MSC, gồm có 2 thành phần là MPC và MEC. Theo đó,

mức sản lượng hiệu quả xã hội (Q*) được xác định tại điểm thỏa mãn

điều kiện MB=MSC. Kết quả là tư nhân đã cung cấp mức sản lượng quá

nhiều so với mức sản lượng hiệu quả xã hội.

lOMoARcPSD|1596273 6

Hình 3.11: Thuế hiệu chỉnh đối với ngoại ứng tiêu cực

Nếu doanh nghiệp sản xuất tại mức sản lượng Q* thì phúc lợi xã hội đạt

được lớn nhất là S

ABC

. Tuy nhiên, thực tế doanh nghiệp sản xuất tại mức sản

lượng Q

và thu thêm được một khoản lợi ích là S

CDF

nhưng lại làm tăng

thêm

chi

phí

cho

là

Q*MN

(=S

CFDE

đó,

việc

doanh

nghiệp

sản

xuấ

quá nhiều đã gây ra tổn thất phúc lợi xã hội là S

CDE

3.2.2.2.

Giải pháp của Chính phủ

Để khắc phục tổn thất phúc lợi do ngoại ứng tiêu cực gây ra, Chính

phủ có thể sử dụng nhiều biện pháp can thiệp khác nhau. Tuy nhiên,

trong khuôn khổ môn học này, chúng ta chỉ đi sâu vào nhóm công cụ

mang tính chất điều tiết, đó là thuế và trợ cấp.

Thuế hiệu chỉnh

Doanh nghiệp sản xuất quá nhiều, gây tổn thất phúc lợi xã hội do chi

phí tư nhân biên của doanh nghiệp không phản ánh đúng chi phí xã hội

biên. Hay nói cách khác, doanh nghiệp đã gây ra một khoản chi phí khác

cho xã hội mà không có trách nhiệm đền bù. Vì vậy, Chính phủ cần đánh

thuế doanh nghiệp để buộc họ phải tính toán đầy đủ chi phí gây ra cho xã

hội khi sản xuất hàng hóa.

lOMoARcPSD|1596273 6

Khi Chính phủ đánh thuế t trên mỗi đơn vị sản lượng hàng hóa của

doanh nghiệp, đường MPC sẽ dịch chuyển song song lên phía trên và đi

qua điểm C để đảm bảo sao cho sau khi Chính phủ đánh thuế, doanh

nghiệp tự xác định mức sản lượng hàng hóa cung ứng hiệu quả là Q*. Do

đó, đường MPC sẽ dịch chuyển tới vị trí đường MPC’ (=MPC+t). Khi

đó, mức thuế suất t = CF hay chính là chi phí ngoại ứng biên tại mức sản

lượng hiệu quả xã hội (MEC

)

Với việc đánh thuế doanh nghiệp sản xuất, Chính phủ sẽ thu được

tổng số tiền là S

CFIJ

và sẽ sử dụng khoản tiền này để bồi thường cho

những người chịu tác động tiêu cực từ hoạt động của doanh nghiệp.

Trợ cấp hiệu chỉnh

Không phải cứ xảy ra ngoại ứng tiêu cực Chính phủ đều sử dụng

biện pháp đánh thuế để buộc đối tượng gây ra ngoại ứng phải có trách

nhiệm đền bù những chi phí mà họ gây ra cho xã hội, bên cạnh thuế,

Chính phủ còn sử dụng biện pháp trợ cấp.

Xét ví dụ về ngoại ứng tiêu cực từ hoạt động du canh du cư của đồng

bào dân tộc thiểu số. Đây là một tập tục của người dân tộc, đi kèm với

hoạt động này là tình trạng phá rừng, gây ảnh hưởng tới cuộc sống của

rất nhiều người dân ở miền xuôi. Tuy nhiên trong trường hợp này, Chính

phủ không thể đánh thuế đối với đồng bào dân tộc mà sẽ trợ cấp cho họ,

phương thức này tương tự như đánh thuế nhưng thay vì Chính phủ thu

được thì Chính phủ phải chi ra một khoản tiền để phúc lợi xã hội không

bị tổn thất.

Giống như hoạt động gây ô nhiễm của doanh nghiệp sản xuất ở trên,

trong tình huống này, ta cũng xác định được mức sản lượng gỗ người dân

tộc khai thác là Q

lớn hơn rất nhiều so với mức sản lượng hiệu quả xã

hội Q* và họ đã gây ra tổn thất phúc lợi xã hội là S

CDE

. Vì xã hội mong

muốn người dân tộc dừng khai thác gỗ tại mức sản lượng Q* nên kể từ

mức sản lượng Q* tới mức sản lượng Q

, thay vì tiếp tục tiến hành khai

thác thêm, người dân tộc sẽ được nhận trợ cấp từ Chính phủ với mức trợ

cấp là MEC

cho một đơn vị sản lượng gỗ.

Về phía người dân, họ sẽ cân nhắc giữa lợi ích biên ròng mà mình

nhận được khi tiếp tục khai thác thêm một đơn vị sản lượng gỗ với mức

trợ cấp nhận được nếu không khai thác đơn vị đó. Nếu mức trợ cấp lớn

lOMoARcPSD|1596273 6

Hình 3.12: Trợ cấp đối với ngoại ứng tiêu cực

hơn thì họ sẽ nhận tiền trợ cấp và dừng khai thác, còn nếu mức trợ cấp

nhỏ hơn thì họ sẽ không nhận trợ cấp và tiếp tục khai thác.

Hình 3.12 cho thấy, từ mức sản lượng 0 tới Q* thì lợi ích biên ròng

của người dân (chênh lệch giữa MB và MPC) lớn hơn mức trợ cấp nên

họ sẽ khai thác gỗ mà không nhận trợ cấp. Nhưng từ mức sản lượng Q*

tới Q

, lợi ích biên ròng thấp hơn mức trợ cấp nên người dân sẽ dừng lại,

không tiếp tục khai thác nữa. Kết quả là họ sẽ khai thác tại mức sản

lượng hiệu quả xã hội Q* và Chính phủ phải chi trợ cấp là diện tích phần

tô đậm.

3.2.3.

Ngoại ứng tích cực

3.2.3.1.

Tính phi hiệu quả của ngoại ứng tích cực

Xét ví dụ về hoạt động trồng hoa của gia đình A. Với mục đích làm

đẹp cho nhà mình, A sẽ trồng số cây hoa ở mức tối ưu Q

, tại điểm thỏa

mãn điều kiện MPB=MC. Trong đó, MPB (lợi ích tư nhân biên) là lợi ích

tăng thêm của A khi anh ta trồng thêm một cây hoa, MC là chi phí mà A

phải bỏ ra thêm để trồng một cây hoa.

Tuy nhiên, việc trồng hoa không chỉ làm đẹp cho nhà A mà nó còn

làm đẹp cho nhà hàng xóm B bên cạnh. Lợi ích mà B nhận thêm được

khi A trồng thêm một cây hoa được thể hiện trên đường MEB (lợi ích

ngoại ứng biên). Do đó, lợi ích mà cả xã hội nhận thêm được khi A trồng

lOMoARcPSD|1596273 6

Hình 3.13: Ngoại ứng tích cực

thêm một cây hoa làm đẹp cho nhà mình là MSB, gồm có 2 thành phần là

MPB và MEB. Theo đó, mức sản lượng hiệu quả xã hội (Q*) được xác

định tại điểm thỏa mãn điều kiện MSB=MC. Kết quả là tư nhân đã cung

cấp mức sản lượng quá ít so với mức sản lượng hiệu quả xã hội.

Do A chỉ trồng hoa ở mức sản lượng Q

, đem lại phúc lợi cho xã hội

là S

0MEF,

còn nếu A trồng nhiều hoa hơn, ở mức sản lượng hiệu quả xã

hội Q* thì phúc lợi xã hội đạt tối đa là S

0MN

. Vì vậy, việc A trồng hoa

quá ít đã gây ra tổn thất phúc lợi xã hội là S

NEF

3.2.3.2.

Giải pháp của Chính phủ

Hộ gia đình A cung cấp mức sản lượng quá ít đã gây tổn thất phúc

lợi xã hội do lợi ích tư nhân biên khác lợi ích xã hội biên. Họ tạo ra một

khoản lợi ích khác cho xã hội mà không nhận được sự chi trả nào. Vì

vậy, Chính phủ có sự cần hỗ trợ để họ nhận được đúng những lợi ích mà

họ tạo ra và qua đó, cung cấp mức sản lượng tối ưu cho xã hội.

lOMoARcPSD|1596273 6

Hình 3.14: Trợ cấp đối với ngoại ứng tích cực

Cách thông dụng nhất là tiến hành trợ cấp, khi Chính phủ trợ cấp s

trên mỗi đơn vị sản lượng hàng hóa, đường MPB của tư nhân sẽ dịch

chuyển song song lên phía trên và đi qua điểm N để đảm bảo sao cho sau

khi nhận được khoản trợ cấp, họ tự xác định mức sản lượng cung ứng

hiệu quả là Q*. Do đó, đường MPB sẽ dịch chuyển tới vị trí đường MPB’

(=MPB+s). Khi đó, mức trợ cấp s = NK hay chính là lợi ích ngoại ứng

biên tại mức sản lượng hiệu quả xã hội (MEB

) và toàn bộ số tiền trợ

cấp là S

NKGH

3.3.

Độc quyền

Độc quyền tồn tại ở nhiều hình thức khác nhau như: độc quyền bán

hay độc quyền mua, độc quyền nhóm hay cạnh tranh độc quyền. Trong

khuôn khổ môn học này, chúng ta sẽ đề cập tới thị trường độc quyền bán

và chia ra làm 2 loại: độc quyền thường và độc quyền tự nhiên.

lOMoARcPSD|1596273 6

3.3.1.

Độc quyền thường

3.3.1.1.

Khái niệm độc quyền

Độc quyền là trạng thái thị trường chỉ có duy nhất một người bán

(hoặc người mua) và sản xuất ra một loại sản phẩm không có sản phẩm

thay thế gần gũi. Mặc dù trên thực tế không có độc quyền thuần túy vì

các sản phẩm đều có sản phẩm thay thế gần gũi. Nên còn gọi là độc

quyền bán hoặc độc quyền mua, độc quyền thuần túy.

Trên thực tế độc quyền thuần túy và cạnh tranh hoàn hảo là hai trạng

thái ở hai cực của thị trường, đều không tồn tại phổ biến trên thực tế. Trạng

thái độc quyền nhóm hoặc cạnh tranh độc quyền phổ biến hơn. Ví dụ về

cạnh tranh độc quyền: trên thị trường thuốc đánh răng, dầu gội, dịch vụ

taxi... thế lực độc quyền phụ thuộc vào sự khác biệt của sản phẩm.

3.3.1.2.

Nguyên nhân xuất hiện độc quyền

Độc quyền xuất hiện do những nguyên nhân sau:

Cạnh tranh dẫn tới độc quyền.

Do quy định của chính phủ.

Do chế độ bản quyền đối với phát minh, sáng chế và sở hữu trí tuệ.

Quy định này tạo cho người có bản quyền vị thế độc quyền trong một

thời gian nào đó (tùy theo quy định).

Do sở hữu một nguồn lực đặc biệt (nguồn tài nguyên hoặc vị trí địa

lý: như kim cương ở Nam Phi hoặc dầu mỏ ở Trung đông, suối nước

nóng ở Hòa bình...).

Như vậy, nguyên nhân tồn tại độc quyền là do không có hàng hóa

thay thế gần gũi (ví dụ như điện thắp sáng) hoặc các rào cản gia nhập

ngành, các rào cản đó có thể là rào cản pháp lý (các quy định của chính

phủ, quy định bản quyền) hoặc các rào cản kinh tế (sở hữu nguồn lực tự

nhiên hoặc lợi thế theo quy mô).

Độc quyền thường là trạng thái thị trường chỉ có duy nhất một người

bán và sản xuất ra sản phẩm không có loại hàng hóa nào thay thế gần gũi.

Trên thực tế, thị trường độc quyền thường tồn tại với một số ít người bán

và hàng hóa có thể có sản phẩm thay thế.

3.3.1.3.

Sự phi hiệu quả của độc quyền thường

Trong thị trường độc quyền thường, đường chi phí biên của hãng có

lOMoARcPSD|1596273 6

Hình 3.15: Sự phi hiệu quả của độc quyền thường

xu hướng dốc lên thể hiện chi phí tăng dần theo quy mô với giả thiết là

đường tuyến tính. Giả thiết này giúp cho việc phân tích đơn giản hơn chứ

không làm thay đổi bản chất vấn đề.

Doanh nghiệp độc quyền sẽ quyết định mức sản lượng và giá bán sản

phẩm trên thị trường chứ không phải là người chấp nhận giá trên thị

trường. Nguyên tắc tối đa hoá lợi nhuận trong độc quyền là doanh nghiệp

sẽ sản xuất tại điểm MR = MC.

Nếu thị trường là cạnh tranh hoàn hảo, mức sản lượng hiệu quả xã

hội là Q* với mức giá tối ưu là P* thỏa mãn điều kiện MB= P=MC. Tuy

nhiên, doanh nghiệp độc quyền sẽ không cung cấp Q* đơn vị hàng hóa,

họ sẽ bán với mức sản lượng ít hơn và mức giá cao hơn nhằm thu được

lợi nhuận siêu ngạch.

Thực tế đúng như vậy, độc quyền sẽ cung cấp mức sản lượng Q

và

bán với mức giá P

tại điểm thỏa mãn điều kiện MR=MC. Lưu ý rằng,

lOMoARcPSD|1596273 6

đường MR được xác định dựa trên đường cầu D, với độ dốc của đường

MR gấp 2 lần độ dốc của đường cầu D. Theo điều kiện biên về hiệu quả

thì mức sản lượng Q

là mức sản lượng chưa hiệu quả vì tái đó MB>MC.

Do đó, doanh nghiệp độc quyền cung cấp một mức sản lượng quá ít so

với mức hiệu quả xã hội đã gây ra tổn thất phúc lợi cho xã hội là S

HIK

3.3.1.2. Giải pháp của Chính phủ

Vì độc quyền gây tổn thất phúc lợi xã hội nên Chính phủ cần có

những biện pháp can thiệp để khắc phục những tổn thất đó.

Ban hành luật pháp và chính sách chống độc quyền. Biện pháp chủ

yếu để đấu tranh với các nguy cơ xuất hiện hành vi độc quyền trên thị

trường là sử dụng các chính sách chống độc quyền. Đó là các điều luật

nhằm ngăn cấm những hành vi nhất định (như cấm các hãng cấu kết để

cùng nhau nâng giá), hoặc hạn chế một số cơ cấu thị trường nhất định.

Biện pháp này thường được sử dụng phổ biến ở nước có thị trường phát

triển, nhằm điều tiết những hãng lớn, chiếm một thị phần rất lớn.

Ngoài ra, Chính phủ còn đề ra nhiều chính sách khuyến khích sự cạnh

tranh quyết liệt giữa các hãng, kể cả những hãng lớn với nhau. Để làm được

điều này, Chính phủ có thể tìm cách hạ thấp các hàng rào ngăn cản sự xâm

nhập thị trường, thúc đẩy sự phát triển của doanh nghiệp vừa và nhỏ, dỡ bỏ

sự ngăn cách giữa thị trường trong nước và thị trường quốc tế.

Đánh thuế vào lợi nhuận độc quyền để giảm bớt lợi nhuận siêu

ngạch do độc quyền, góp phần phân phối lại của cải trong xã hội. Nhưng

nhược điểm của biện pháp này là, nếu Chính phủ không ấn định một mức

thuế suất phù hợp, dẫn tới phản ứng xấu của nhà độc quyền làm cho tổn

thất phúc lợi xã hội không những không giảm mà còn tăng lên (đường

MC dịch chuyển lên trên, nhà độc quyền tiếp tục giảm sản lượng và tăng

giá). Điều này sẽ khiến cho tổn thất phúc lợi xã hội nhiều hơn và người

tiêu dùng sẽ phải san sẻ một phần gánh nặng thuế với doanh nghiệp độc

quyền (chương 5 sẽ đề cập kỹ hơn). Vậy trợ cấp có được áp dụng? Về cơ

bản, giải pháp này sẽ giúp thị trường tăng mức sản lượng được cung ứng

và hạn chế được tổn thất phúc lợi. Tuy nhiên, giống như thuế, trợ cấp

cũng là một công cụ gây méo mó nền kinh tế (được nghiên cứu ở chương

5) nên nó sẽ gây ra những tổn thất vô ích. Mặt khác, việc trợ cấp cho độc

quyền sẽ gây ra vấn đề bất bình đẳng trong xã hội.

lOMoARcPSD|1596273 6

Kiểm soát giá đối với các hàng hoá và dịch vụ do hãng độc quyền

cung cấp là một giải pháp phổ biến khác. Mục đích của nó là buộc hãng

độc quyền phải bán sản phẩm ở mức giá cạnh tranh P

= P

(dựa vào chi

phí biên để đưa ra mức giá). Về mặt lý thuyết, nếu có thể định giá trần ở

thì hãng độc quyền sẽ phải sản xuất ở Q

và giải pháp của Chính phủ

là triệt để. Tuy nhiên, vấp phải một hạn chế là Chính phủ thiếu thông tin

nên sẽ dẫn đến tình trạng định giá trần không chính xác. Việc định giá

mang tính chất ước lượng, dựa vào nhận định chủ quan của nhà làm

chính sách, có thể gây ra những phản ứng không tốt cho thị trường. Cụ

thể, nếu giá trần đặt ra lớn hơn P

thì vẫn còn tổn thất phúc lợi xã hội;

nhỏ hơn P

thì doanh nghiệp sẽ cung ứng hàng hóa ít hơn trong khi nhu

cầu tiêu dùng của người dân tăng lên và kết quả là sự khan hiếm, thiếu

hụt hàng hóa trên thị trường.

Trên đây là những giải pháp lớn mà Chính phủ thường áp dụng đối

với độc quyền thường. Nói chung, không có một giải pháp nào hoàn hảo

theo nghĩa nó có thể khắc phục hết sự phi hiệu quả của thị trường mà

không gây méo mó đối với nền kinh tế. Vì thế, khi quyết định kiểm soát

độc quyền, Chính phủ cần cân nhắc mọi khía cạnh lợi hại của chính sách

để có sự can thiệp hợp lý nhất.

3.3.2.

Độc quyền tự nhiên

3.3.2.1.

Khái niệm độc quyền tự nhiên

Độc quyền tự nhiên là tình trạng trong đó các yếu tố hàm chứa trong

quá trình sản xuất đã cho phép hãng có thể liên tục giảm chi phí sản xuất

khi quy mô sản xuất mở rộng, do đó đã dẫn đến cách tổ chức sản xuất

hiệu quả nhất là chỉ thông qua một hãng duy nhất.

Một cách hiểu khác: độc quyền tự nhiên là tình trạng một ngành kinh

tế có chi phí cố định đầu tư để sản xuất ra sản phẩm lớn, do vậy tạo được

lợi thế theo quy mô. Do đó sẽ không có hiệu quả nếu có doanh nghiệp

thứ hai tham gia sản xuất và cạnh tranh. Trong độc quyền tự nhiên, sản

xuất quy mô nhỏ là không hiệu quả.

Do vậy, đặc điểm của độc quyền tự nhiên là các doanh nghiệp có tính

kinh tế theo quy mô. Khi sản lượng tăng, chi phí trung bình và chi phí biên

càng giảm do chi phí cố định lớn. Độc quyền tự nhiên thường xuất hiện

trong những ngành dịch vụ công như: cấp nước, điện, điện thoại, đường sắt.

lOMoARcPSD|1596273 6

Hình 3.16: Sự phi hiệu quả của độc quyền tự nhiên

3.3.2.1.

Sự phi hiệu quả của độc quyền tự nhiên

Khác với độc quyền thường, đường chi phí biên của doanh nghiệp

độc quyền tự nhiên có xu hướng dốc xuống, thể hiện chi phí giảm dần

theo quy mô. Đồng thời, khi đường chi phí biên đi xuống thì đường chi

phí trung bình (AC) cũng đi xuống và nằm phía trên đường MC.

Nếu thị trường là cạnh tranh hoàn hảo, mức sản lượng hiệu quả xã

hội là Q* và mức giá tối ưu là P* được xác định từ điểm E thỏa mãn điều

kiện MB=MC. Tại đó, phúc lợi xã hội lớn nhất đạt được là S

HKE

Tuy nhiên, độc quyền tự nhiên chỉ cung cấp mức sản lượng Q

với

mức giá bán là P

được xác định từ điểm I thỏa mãn điều kiện

MR=MC nhằm thu lợi nhuận siêu ngạch. Khi đó, phúc lợi xã hội thực

tế đạt được là S

HKIA

. Do đó, độc quyền tự nhiên đã gây ra tổn thất

phúc lợi xã hội là S

AIE

lOMoARcPSD|1596273 6

3.3.2.2.

Giải pháp của Chính phủ

Tương tự như thị trường độc quyền thường, nhằm khắc phục tổn thất

phúc lợi do độc quyền tự nhiên gây ra, biện pháp phổ biến được áp dụng

là tiến hành kiểm soát giá thông qua mức giá. Về cơ bản, mức giá tốt

nhất phải là P*, giả sử Chính phủ không gặp phải bất kỳ một hạn chế nào

khi đưa ra mức giá trần thì nhà độc quyền cũng sẽ không thực hiện chính

sách này bởi mức giá P* đang thấp hơn chi phí trung bình để sản xuất ra

một đơn vị sản lượng hàng hóa (P’), khi đó, hãng sẽ bị lỗ (S

EFP’P*

Vì vậy, để điều tiết độc quyền tự nhiên mà không phải bù lỗ, Chính

phủ cần xác định lại mức giá bán. Có nhiều cách khác nhau:

Thứ nhất, định giá bằng chi phí trung bình. Vì độc quyền bị lỗ khi áp

dụng giá P* quá thấp so với chi phí trung bình nên với mục đích điều tiết

độc quyền nhưng không bù lỗ, Chính phủ đưa ra mức giá bằng với chi

phí trung bình. Tuy nhiên, giải pháp này khiến độc quyền chỉ giảm giá từ

xuống P

và cung cấp mức sản lượng Q

(xác định từ điểm cân bằng

B). Do mức sản lượng Q

chưa phải mức sản lượng hiệu quả nên xã hội

vẫn còn tồn tại tổn thất phúc lợi (S

EBJ

Thứ hai, định giá bằng chi phí biên cộng với một khoản trợ cấp,

nhằm buộc độc quyền cung cấp mức sản lượng Q*, Chính phủ đặt giá

P=MC=P* rồi bù đắp phần lỗ trên mỗi đơn vị hàng hóa của hãng độc

quyền. Chính sách này sẽ gặp phải vấn đề trên thực tế là chính phủ bằng

cách nào có khoản trợ cấp này? Để bù đắp cho phần thiếu hụt đó, chính

phủ thường sử dụng thuế khoán. Thuế khoán là loại thuế đánh đại trà vào

tất cả mọi người và không ai có thể thay đổi hành vi của mình để giảm

bớt gánh nặng thuế phải nộp. Tuy nhiên, thuế khoán không phân biệt

người tiêu dùng sản phẩm với người không tiêu dùng sản phẩm nên

không công bằng. Nếu chỉ đánh thuế những người tiêu dùng sản phẩm

thôi thì giải quyết tình trạng không công bằng ở trên nhưng lại nảy ra vấn

đề mới là tất cả những loại thuế có phân biệt đối tượng như vậy đều gây

sự không hiệu quả và tốn kém, có thể lớn không kém gì sự phi hiệu quả

mà chính phủ đang khắc phục. Do vậy, giải pháp này không khả thi.

Thứ ba, định giá hai phần. Định giá hai phần sẽ gồm một khoản phí

để được sử dụng dịch vụ của hãng độc quyền, cộng với mức giá bằng chi

phí biên với mỗi đơn vị dịch vụ hàng hóa mà người tiêu dùng sử dụng.

lOMoARcPSD|1596273 6

Thực chất, mức phí này sẽ bù đắp khoản chênh lệch giữa MC và AC khi

cung cấp sản lượng Q*.

Cách định giá hai phần dựa trên nguyên lý của cách định giá thứ hai

ở trên, mức giá đưa ra gồm hai phần: một phần là khoản phí để được

quyền sử dụng sản phẩm của doanh nghiệp độc quyền (chính là để bù lỗ)

và một phần là mức phí bằng chi phí biên với mỗi đơn vị sản phẩm sử

dụng. Theo đó, thay vì tất cả mọi người trong xã hội phải chịu thuế để bù

lỗ cho độc quyền thì với cách định giá hai phần, chỉ có những cá nhân

tiêu dùng sản phẩm hàng hóa của độc quyền mới phải chịu phần bù lỗ

này. Đây là cách định giá được áp dụng phổ biến trong thực tế hiện nay

khi Chính phủ điều tiết các doanh nghiệp độc quyền tự nhiên.

3.4.

Thông tin bất cân xứng

3.4.1.

Khái niệm và nguyên nhân của thông tin bất cân xứng

3.4.1.1.

Khái niệm

Thông tin bất cân xứng là tình trạng trên thị trường khi một bên nào

đó tham gia giao dịch có được thông tin đầy đủ hơn bên kia về các đặc

tính của sản phẩm.

Ở đây, chúng ta xem xét vấn đề thông tin về hàng hóa được chia sẻ

giữa các cá nhân trong giao dịch, hay giữa người mua và người bán ra

sao? Nếu trong một giao dịch trên thị trường, người bán có được thông

tin đầy đủ hơn so với người mua về đặc tính sản phẩm giao dịch thì

chúng ta có thông tin bất cân xứng về phía người mua. Ngược lại, nếu

người mua có thông tin về sản phẩm hàng hóa giao dịch đầy đủ hơn so

với người bán thì chúng ta có thông tin bất cân xứng về phía người bán.

Tình trạng thông tin bất cân xứng xuất hiện trên nhiều lĩnh vực, thị

trường khác nhau: thị trường đồ cũ, thị trường lao động, thị trường bảo

hiểm, lĩnh vực tài chính - ngân hàng... Ví dụ trên thị trường ô tô cũ,

người bán luôn là người nắm rõ thông tin về chất lượng chiếc ô tô cũ mà

họ bán hơn là người mua; do đó ở đây xảy ra thông tin bất cân xứng về

phía người mua. Nhưng trên thị trường bảo hiểm nhân thọ, người mua

mới là người biết rõ về tình trạng sức khỏe của mình hơn ai hết, do đó

công ty bảo hiểm (bên bán) có thông tin không đầy đủ về sản phẩm giao

dịch (sức khỏe) hay xảy ra bất cân xứng thông tin về phía người bán.

lOMoARcPSD|1596273 6

3.4.1.2.

Nguyên nhân gây ra thông tin bất cân xứng

Thông tin bất cân xứng phụ thuộc vào tương quan giữa chi phí và lợi ích

tiềm tàng của người tiêu dùng khi thu thập thông tin về chất lượng hàng hóa.

Nếu mọi thứ khác như nhau, chi phí này sẽ phụ thuộc vào ba yếu tố: chi phí

thẩm định hàng hóa, mức độ đồng nhất trong mối quan hệ giữa giá cả và

chất lượng, mức độ thường xuyên mua sắm hàng hóa của người tiêu dùng.

Chi phí thẩm định hàng hóa

Để tìm hiểu về chất lượng hàng hóa, các cá nhân phải bỏ ra một

khoản chi phí để thẩm định nó. Nếu chi phí để thẩm định hàng hóa cao

thì các cá nhân sẽ ngần ngại và do đó, khả năng xảy ra tình trạng thông

tin bất cân xứng lớn. Ngược lại, nếu chi phí thẩm định hàng hóa ít thì các

cá nhân sẵn sàng bỏ ra để biết được chất lượng hàng hóa ra sao, nên khả

năng xảy ra bất cân xứng thông tin là thấp. Liên quan đến chi phí thẩm

định hàng hóa, người ta chia hàng hóa ra làm ba loại:

Thứ nhất là hàng hóa có thể thẩm định trước. Đó là những hàng hóa

có thể đánh giá chất lượng của nó một cách dễ dàng trước khi đưa ra

quyết định mua hay bán. Bộ quần áo, bàn, ghế... là những hàng hóa có

thể thẩm định trước. Chi phí để thẩm định hàng hóa này sẽ thấp, nó chỉ là

chi phí để tìm hiểu về chất lượng sản phẩm.

Thứ hai là hàng hóa chỉ thẩm định được khi dùng. Những hàng hóa

này chỉ xác định được chất lượng sau khi đã sử dụng. Ví dụ về hàng hóa

này là: thực phẩm, dịch vụ cắt tóc, bộ phim... Chi phí để thẩm định đối

với hàng hóa này không chỉ gồm chi phí tìm hiểu nói chung mà còn có

chi phí để sử dụng chính hàng hóa đó.

Thứ ba là hàng hóa không thẩm định được. Đây là những hàng hóa

không thể hoặc rất khó để biết rõ về chất lượng của nó, ngay cả sau khi

đã sử dụng một thời gian. Dược phẩm, mỹ phẩm hay phẩm màu... là

những hàng hóa không thẩm định được. Chi phí thẩm định đối với hàng

hóa này rất cao, gồm có chi phí tìm hiểu, chi phí sử dụng và chi phí để

khắc phục những hậu quả đáng tiếc nếu có.

Như vậy, đối với hàng hóa có thể thẩm định trước, khả năng xảy ra

bất cân xứng thông tin thấp hơn so với hàng hóa chỉ thẩm định được khi

dùng. Và hàng hóa không thể thẩm định được có nguy cơ bất cân xứng

thông tin cao nhất.

lOMoARcPSD|1596273 6

Mức độ đồng nhất trong mối quan hệ giữa giá cả và chất lượng

Mức độ đồng nhất trong mối quan hệ giữa giá cả và chất lượng thể hiện

ở chỗ: với chất lượng cho trước thì giá cả có dao động mạnh hay không,

hoặc với mức giá như nhau thì chất lượng có sự khác biệt lớn hay không.

Nếu giá cả và chất lượng hàng hóa có sự đồng nhất cao thì khả năng

xảy ra thông tin bất cân xứng thấp. Điều này có nghĩa là cùng một mức

giá như nhau, chất lượng hàng hóa ít có sự khác biệt, hoặc với cùng một

chất lượng hàng hóa, giá cả ít có sự dao động; khi đó bất cân xứng thông

tin ít có nguy cơ xuất hiện đối với người giao dịch.

Ngược lại, nếu giá cả và chất lượng có sự đồng nhất thấp thì khả

năng xảy ra thông tin bất cân xứng cao. Tức là chất lượng hàng hóa có sự

khác biệt lớn khi có cùng mức giá, hoặc giá cả có sự dao động mạnh khi

chất lượng giống nhau; lúc này nguy cơ xuất hiện thông tin bất cân xứng

rất cao.

Mức độ thường xuyên mua sắm

Đây là nhân tố quan trọng có ảnh hướng lớn đến tình trạng bất cân

xứng thông tin. Nếu mức độ thường xuyên mua sắm là cao, các cá nhân

dễ dàng hơn trong việc lựa chọn hàng hóa, do đó khả năng xảy ra bất cân

xứng thông tin thấp; và ngược lại, nếu mức độ thường xuyên mua sắm là

ít, việc lựa chọn hàng hóa sẽ khó khăn hơn và khả năng xảy ra bất cân

xứng thông tin sẽ cao.

Tóm lại, nếu hàng hóa có chi phí thẩm định thấp, mức độ đồng nhất

trong mối quan hệ giữa giá cả và chất lượng cao, mức độ thường xuyên

mua sắm lớn thì tình trạng bất cân xứng thông tin xảy ra hạn chế. Trái lại,

nếu hàng hóa có chi phí thẩm định cao, mức độ đồng nhất trong mối quan

hệ giữa giá cả và chất lượng thấp, mức độ thường xuyên mua sắm ít thì

nguy cơ bất cân xứng thông tin xảy ra sẽ rất cao.

3.4.2.

Tính phi hiệu quả của thị trường do thông tin bất cân xứng

Khi thông tin bất cân xứng xuất hiện, giao dịch trên thị trường sẽ xảy ra

tình trạng tổn thất phúc lợi xã hội. Đồ thị dưới đây thể hiện tổn thất phúc lợi

xã hội do thông tin không đối xứng gây ra trên thị trường bảo hiểm.

Nếu công ty bảo hiểm có thể phân loại khách hàng theo mức độ rủi ro

về tình trạng sức khỏe trong tương lai của họ và áp dụng mức phí bảo hiểm

khác nhau một cách chính xác cho từng đối tượng thì thị trường bảo hiểm

lOMoARcPSD|1596273 6

sẽ hoạt động hiệu quả. Cụ thể, với nhóm khách hàng có độ rủi ro thấp, thị

trường hiệu quả với mức sản lượng Q

và mức phí P

; với nhóm khách

hàng có độ rủi ro cao, thị trường hiệu quả với mức sản lượng Q

và mức

phí P

Hình 3.17: Tính phi hiệu quả của thị trường bảo hiểm

do tình trạng thông tin bất cân xứng

Tuy nhiên, công ty bảo hiểm gặp phải vấn đề bất cân xứng thông tin,

không thể biết rõ về tình trạng sức khỏe của khách hàng như chính họ.

Do đó, công ty bảo hiểm phải áp dụng mức phí đồng loạt giống nhau với

mọi đối tượng khách hàng, dựa trên xác suất rủi ro trung bình. Vì vậy,

mức phí áp dụng cao hơn mức phí dành cho nhóm khách hàng có độ rủi

ro thấp và thấp hơn mức phí dành cho nhóm khách hàng có độ rủi ro cao.

Kết quả là lượng cung bảo hiểm đối với nhóm rủi ro thấp giảm và đối

với nhóm rủi ro cao tăng so với mức hiệu quả. Cụ thể, công tỷ bảo hiểm

ký hợp đồng với Q’

khách hàng thuộc nhóm rủi ro thấp (nhỏ hơn mức

sản lượng hiệu quả Q

), gây ra tổn thất phúc lợi xã hội là S

ABC

và Q’

khách hàng thuộc nhóm rủi ro cao (cao hơn mức sản lượng hiệu quả Q

gây ra tổn thất phúc lợi xã hội là S

DEF

Như vậy, thông tin bất cân xứng làm thị trường cung cấp số lượng

hàng hóa có thể nhiều hơn hoặc ít hơn so với mức tối ưu xã hội. Điều này

lOMoARcPSD|1596273 6

đã gây ra sự tổn thất về mặt phúc lợi. Vì vậy, cần có sự can thiệp của

Chính phủ bên cạnh những biện pháp của tư nhân.

Khi thông tin bất cân xứng xuất hiện, nó sẽ gây ra ba hậu quả nghiêm

trọng.

Thứ nhất là sự lựa chọn ngược hay lựa chọn bất lợi.

Lựa chọn bất lợi là lựa chọn không ngẫu nhiên mà xuất phát từ việc

che đậy thông tin của một bên trên thị trường và sự lựa chọn này sẽ gây

bất lợi cho một bên khác đồng thời có thể làm một phân khúc thị trường

trở nên rủi ro hoặc sụp đổ hoàn toàn.

Đó là tình trạng cá nhân hay tổ chức phải đối mặt với sự lựa chọn trái

ngược với mục đích ban đầu của mình. Quay trở lại với ví dụ về thị trường

bảo hiểm nhân thọ, bất cân xứng thông tin xảy ra về phía người bán là

công ty bảo hiểm. Mục đích ban đầu của công ty bảo hiểm là tìm tới những

khách hàng có thu nhập và quan trọng là sức khỏe tốt. Nhưng do họ gặp

phải vấn đề bất cân xứng thông tin, không biết được chính xác tình trạng

sức khỏe của từng đối tượng khách hàng nên họ đưa ra mức phí hợp đồng

bảo hiểm dựa trên tính toán xác suất trung bình cho mọi đối tượng (rủi ro

thấp và rủi ro cao). Điều này vô hình chung đã loại bỏ những khách hàng

có mức độ rủi ro thấp (hay tình trạng sức khỏe hiện tại tốt) ra khỏi danh

sách sẽ ký hợp đồng. Lúc này, chỉ còn lại những đối tượng khách hàng có

rủi ro cao (tình trạng sức khỏe hiện tại không tốt), và điều này rõ ràng trái

ngược với mục đích ban đầu của công ty bảo hiểm. Qua ví dụ này, ta thấy

rằng lựa chọn bất lợi là một hậu quả của thông tin không đối xứng và nó

xảy ra trước khi giao dịch trên thị trường được ký kết.

Thông tin bất cân xứng có thể xảy ra trước khi tiến hành ký kết hợp

đồng. Các bên tham gia giao dịch cố tình che đậy thông tin, người mua

không có thông tin xác thực, đầy đủ và kịp thời nên trả giá thấp hơn giá

trị đích thực của hàng hóa. Hậu quả là người bán cũng không còn động

lực để sản xuất hàng có giá trị và có xu hướng cung cấp những sản phẩm

có chất lượng thấp hơn chất lượng trung bình trên thị trường.

Thứ hai là rủi ro đạo đức hay tâm lý ỷ lại.

Tâm lý ỷ lại thường xảy ra sau khi các bên đã ký kết hợp đồng (cam

kết thực hiện giao dịch), khi đó một bên có hành động che đậy và bên kia

khó lòng kiểm soát và nếu muốn kiểm soát thì cũng rất tốn kém chi phí.

lOMoARcPSD|1596273 6

Điều này dẫn tới tình trạng cá nhân hay tổ chức không có động cơ để cố

gắng hay hành động một cách hợp lý giống như trước khi giao dịch xảy

ra. Cộng thêm sự tách biệt về quyền lợi giữa hai bên đối tác nên bên này

thường hành động không vì lợi ích của bên kia (mục tiêu của hai bên đối

tác không giống nhau).

Ví dụ: trong trường hợp tín dụng ngân hàng, người cho vay (ngân

hàng) không thực sự biết được người đi vay sử dụng tiền vay như thế

nào, có thể người đi vay đầu tư vào các dự án rủi ro và khó lòng hoàn trả

được khoản vay, dẫn đến có rất nhiều doanh nghiệp không trả được nợ.

Người mua bảo hiểm y tế sẽ đi khám bệnh nhiều hơn bình thường, dẫn

đến các công ty bảo hiểm sẽ phải chi trả mức phí bảo hiểm thực tế lớn

hơn kỳ vọng, do đó thị trường bảo hiểm sẽ không tồn tại. Khách hàng đã

mua bảo hiểm thường có những hành xử nhiều rủi ro vì có nơi gánh chịu

hậu quả: bảo hiểm cháy (sẽ trang bị dụng cụ phòng cháy kém hoặc ít

kiểm tra định kỳ), bảo hiểm ôtô (sẽ không có ý thức giữ xe như hay va

quệt hoặc bảo dưỡng vì đã có bảo hiểm chi trả) ...

Hay tiếp tục ví dụ về thị trường bảo hiểm nhân thọ ở trên, chúng ta đã

xác định rằng những khách hàng có rủi ro cao sẽ là đối tượng ký hợp đồng

bảo hiểm, tuy nhiên, sau khi đã ký hợp đồng, việc chăm sóc giữ gìn sức

khỏe của họ sẽ có sự lơ là hơn trước. Nói cách khác, họ xuất hiện tâm lý ỷ

lại và đây là hậu quả của thông tin bất cân xứng nhưng xảy ra sau khi giao

dịch được ký kết.

Thứ ba là vấn đề người ủy quyền - người thừa hành. Đây là tình

trạng một bên (người uỷ quyền) tuyển dụng một bên khác (người thừa

hành) để thực hiện một hay những mục tiêu nhất định. Có thể xem đây là

một trường hợp đặc biệt vì nó bao gồm cả lựa chọn bất lợi và rủi ro đạo

đức. Khi người ủy nhiệm giao quyền cho người thừa hành, họ sẽ không

trực tiếp điều hành công việc, do đó họ sẽ nắm được ít thông tin hơn

người thừa hành - thông tin bất cân xứng xuất hiện. Tuy nhiên, người

thừa hành có thể theo đuổi mục tiêu không giống với mục tiêu của người

uỷ quyền, dẫn tới họ có những hành động không phục vụ lợi ích của

người ủy quyền. Kết quả là vì có ít thông tin hơn nên người ủy quyền khó

cưỡng chế thi hành, đánh giá hay khuyến khích công việc đối với người

thừa hành - lựa chọn bất lợi xảy ra. Mặt khác, lương của người thừa hành

lOMoARcPSD|1596273 6

thông thường ít phụ thuộc vào những nỗ lực của họ để đạt được mục tiêu

của người ủy quyền. Do đó, người thừa hành ít có động cơ để cố gắng đạt

được mục đích này, xuất hiện rủi ro đạo đức. Vấn đề này xảy ra rất phổ

biến trong mối quan hệ giữa người thuê lao động - người lao động, hội

đồng quản trị - giám đốc, giám đốc - nhân viên...

3.4.3.

Các giải pháp khắc phục tổn thất phúc lợi do thông tin bất

cân xứng

Lựa chọn ngược và tâm lý ỷ lại là hậu quả của thông tin bất cân

xứng. Vậy giải pháp chính là những cách thức khác nhau làm giảm đi sự

bất cân xứng về thông tin giữa các bên khi tham gia giao dịch, các giải

pháp có thể là giải pháp tư nhân và giải pháp của chính phủ.

Để khắc phục tổn thất phúc lợi do tình trạng bất cân xứng thông tin

gây ra, biện pháp đơn giản là làm thế nào để các cá nhân trong giao dịch

trên thị trường có được thông tin như nhau về đặc tính của sản phẩm

hàng hóa. Trong khi đó, đa số các trường hợp thông tin bất cân xứng xảy

ra về phía người mua. Do đó, trước khi có sự can thiệp của Chính phủ,

các nhà sản xuất (bên bán) cũng có những giải pháp của riêng mình để

đảm bảo cung cấp đầy đủ thông tin về sản phẩm của mình tới người mua.

3.4.3.1.

Các giải pháp tư nhân

Thông qua cơ chế phát tín hiệu (signaling), bên có nhiều thông tin có

thể phát tín hiệu đến những bên ít thông tin một cách trung thực và tin

cậy. Đây là biện pháp khắc phục tình trạng thông tin bất cân xứng.

Phát tín hiệu trong thị trường hàng hóa được thể hiện bằng việc xây

dựng thương hiệu trong dài hạn. Thương hiệu đi kèm các chế độ hậu mãi

và quảng cáo nhằm làm giảm vấn đề lựa chọn bất lợi trong thông tin bất

cân xứng.

Phát tín hiệu trong thị trường lao động được thực hiện bằng cách

người xin việc có được bằng cấp đáng tin cậy, thư giới thiệu của những

cá nhân có uy tín; người tuyển dụng thông qua phỏng vấn, thử việc để

giảm đi những hạn chế của thông tin.

Phát tín hiệu trên thị trường tín dụng: bên cho vay căn cứ vào báo

cáo khả năng trả được các khoản nợ vay trong quá khứ hoặc uy tín của

doanh nghiệp trên thương trường. Tuy nhiên, người đi vay cần phát tín

hiệu chứng minh hiệu quả tài chính của dự án đầu tư hoặc chứng minh

lOMoARcPSD|1596273 6

năng lực tài chính của doanh nghiệp. Bên cho vay cũng cần thẩm định dự

án, thẩm định năng lực tài chính, tài sản thế chấp cũng như lịch sử tín

dụng của bên đi vay.

Để phát tín hiệu thành công, bên bán thường sử dụng các biện pháp:

Thứ nhất là quảng cáo. Đây là biện pháp không thể thiếu để doanh

nghiệp đưa các thông tin về đặc tính sản phẩm hàng hóa của mình tới

người tiêu dùng, đặc biệt là những sản phẩm mới lần đầu tiên xuất hiện

trên thị trường. Thông qua hoạt động quảng cáo của doanh nghiệp, người

tiêu dùng sẽ giảm được phần nào chi phí thẩm định hàng hóa của mình,

qua đó hạn chế được tình trạng bất cân xứng thông tin. Tuy nhiên, những

thông tin quảng cáo của doanh nghiệp cần phải đảm bảo được tính trung

thực và sự chính xác cao.

Thứ hai là xây dựng thương hiệu. Qua phương thức này, doanh

nghiệp sẽ khẳng định được tên tuổi của mình trên thị trường, sản phẩm

hàng hóa do doanh nghiệp cung cấp sẽ tạo được lòng tin nơi người tiêu

dùng. Họ sẽ không ngần ngại trong việc lựa chọn tiêu dùng sản phẩm của

doanh nghiệp đã có thương hiệu uy tín trên thị trường cho dù mức giá

cao hơn so với các sản phẩm khác.

Thứ ba là thực hiện chế độ bảo hành sản phẩm. Đối với những sản

phẩm có giá trị, người tiêu dùng sẽ không yên tâm sử dụng nếu doanh

nghiệp cung ứng không có chế độ bảo hành đối với sản phẩm này. Đây được

coi là một sự cam kết về chất lượng sản phẩm của doanh nghiệp, phần nào

tạo được sự tin cậy đối với người tiêu dùng khi sử dụng sản phẩm.

Thứ tư là dựa vào bên thứ ba thông qua dịch vụ chứng nhận chất

lượng, các tổ chức đại diện, hay thông tin qua báo chí... Khi sản phẩm

hàng hóa của người bán không tạo dựng được lòng tin nơi người mua thì

họ có thể dựa vào bên thứ ba để khắc phục tình trạng thông tin bất cân

xứng. Điều này giải thích tại sao các sản phẩm hàng hóa trong nước

thường phải đạt các tiêu chuẩn ISO hay hàng Việt Nam chất lượng cao.

Bên cạnh đó là sự tồn tại của các văn phòng tư vấn, các trung tâm giao

dịch hay hoạt động tư vấn của các chuyên gia nhằm giúp cho người tiêu

dùng có thể yên tâm hơn về chất lượng sản phẩm hàng hóa dịch vụ mình

lựa chọn. Ngoài ra, họ có thể tự trang bị thông tin cho mình bằng cách

tìm hiểu thông qua báo chí...

lOMoARcPSD|1596273 6

Tuy nhiên, khi những giải pháp của tư nhân không đủ hiệu lực, đặc

biệt là đối với những hàng hoá mà thất bại này rất nghiêm trọng thì cần

có sự can thiệp của Chính phủ.

3.4.3.2.

Giải pháp của Chính phủ

Thứ nhất, Chính phủ có thể tăng cường thêm độ tin cậy và hiệu lực

cho các giải pháp tư nhân bằng cách ban hành các điều luật quy định tính

trung thực trong quảng cáo, xây dựng và đảm bảo hiệu lực thực thi của luật

về bản quyền và sở hữu trí tuệ nhằm qua đó bảo vệ thương hiệu của các

doanh nghiệp làm ăn chân chính, chống hàng giả, hàng nhái... Bên cạnh

đó, các quy định về bao bì, nhãn mác sản phẩm (yêu cầu ghi rõ tên tuổi

nhà sản xuất hay phân phối, thời gian sản xuất, hạn sử dụng, thành phần

định lượng sản phẩm...) của Chính phủ giúp doanh nghiệp có sự cam kết

đảm bảo chất lượng hàng hóa và người tiêu dùng có thể phân biệt các sản

phẩm hàng hóa khác nhau trên thị trường. Cấp giấy phép chứng nhận gồm

chứng nhận tư cách pháp nhân, chứng nhận chất lượng sản phẩm.

Thứ hai, Chính phủ cũng có thể hỗ trợ cho các tổ chức đóng vai trò bên

thứ ba của tư nhân hoạt động có hiệu quả hoặc trực tiếp đứng ra đảm nhận

vai trò đó. Với uy tín và tính trung lập của mình, các tổ chức giám định chất

lượng hàng hoá, cấp chứng chỉ (chứng nhận ISO), tư vấn tiêu dùng... của các

tổ chức thuộc khu vực công thường được người tiêu dùng coi là những địa

chỉ đáng tin cậy để tham khảo. Kiểm tra, kiểm soát trong quá trình thực hiện

giao dịch như kiểm tra vệ sinh an toàn thực phẩm, đóng dấu chất lượng và

cấp phép lưu thông. Kiểm tra đối chiếu thực tế và tiêu chuẩn đăng ký.

Thứ ba, Chính phủ cần có những biện pháp bảo vệ quyền lợi của

người tiêu dùng. Một số giải pháp cụ thể như : khuyến khích và đỡ đầu

cho sự hoạt động của các hiệp hội người tiêu dùng, thành lập hiệp hội

người tiêu dùng để bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng, thành lập các toà án

xét xử các tranh chấp thương mại giữa người mua và người bán...

Thứ tư, Chính phủ có thể trực tiếp đứng ra cung cấp thêm thông tin

để hỗ trợ thị trường. Ví dụ Chính phủ cung cấp thông tin quy hoạch thị

trường các sản phẩm hàng hóa khác nhau, cung cấp thông tin minh bạch

về những vấn đề liên quan: như về đầu tư, về quy hoạch, về dịch bệnh, về

tình hình cung cầu sản phẩm trên thị trường các thông tin liên quan đến

dịch bệnh, thông tin về nhà đầu tư hay các thông tin dự báo cung cầu thị

lOMoARcPSD|1596273 6

trường trong và ngoài nước để giúp doanh nghiệp và người tiêu dùng có

những định hướng sản xuất và tiêu dùng chính xác khi giao dịch trên thị

trường đầy biến động.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

Đại học Kinh tế quốc dân (2004), “Giáo trình Kinh tế công cộng”,

NXB Thống kê.

Joseph E.Stiglitz (1995), “Kinh tế công cộng”, NXB Khoa học và

Kỹ thuật.

Harvey S.Rosen (2002), “Public Finance”, 6

Edition, Princeton

University.

Jonathan Gruber, Public Finance and Public Policy (3

edition),

Worth Publisher, NewYork, 2010.

CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP

Hàng hóa công cộng: khái niệm, thuộc tính (phân biệt với hàng

hóa cá nhân), phân loại, vấn đề khi cung cấp hàng hóa công cộng và sự

can thiệp của Chính phủ?

Ngoại ứng: khái niệm, đặc điểm, phân loại, sự phi hiệu quả của

ngoại ứng và giải pháp can thiệp của Chính phủ nhằm khắc phục sự phi

hiệu quả đó?

Độc quyền: phân biệt sự khác nhau giữa độc quyền thường và độc

quyền tự nhiên, sự phi hiệu quả của mỗi dạng độc quyền và giải pháp can

thiệp của Chính phủ?

Thông tin không đối xứng: khái niệm, nguyên nhân, hậu quả, sự

phi hiệu quả do thông tin không đối xứng gây ra và giải pháp can thiệp

của Chính phủ?

Hãy phân tích về thuộc tính không loại trừ và không cạnh tranh

của hàng hóa công cộng, sóng radio là một hàng hóa công cộng ở mức độ

nào? Đường quốc lộ là hàng hóa công cộng ở mức độ nào?

Hãy nêu và phân tích vấn đề kẻ ăn không ở thành phố bạn sinh

sống, bạn có thể đưa ra khuyến nghị cho chính quyền địa phương nhằm

giải quyết vấn đề này không?

lOMoARcPSD|1596273 6

Một hoạt động có thể đồng thời tạo ra cả ngoại ứng tiêu cực và

tích cực không? Tại sao?

Tại sao trong một số trường hợp chính phủ có thể áp dụng những

quy định về sản lượng trong đó giới hạn mức độ tiêu dùng những sản phẩm

gây ra ngoại ứng tiêu cực, còn trong trường hợp khác chính phủ lại áp dụng

quy định về giá bằng việc đánh thuế lên hoạt động tiêu dùng này?

Trả lời các câu hỏi dưới đây tương ứng với từng ví dụ sau: (i) việc

các cá nhân hút thuốc; (ii) việc các nhà máy tạo ra các chất thải gây hại; (iii)

việc nghiên cứu và triển khai của một công ty công nghệ cao; (iv) việc cá

nhân sử dụng vắc xin chống lại những căn bệnh lây lan ra cộng đồng.

Trường hợp nào xuất hiện yếu tố ngoại ứng? Nếu có, giải thích

xem ngoại ứng là tích cực hay tiêu cực, và xem đó là ngoại ứng trong sản

xuất hay tiêu dùng?

Nếu tồn tại ngoại ứng, các thị trường tư nhân có thể cho phép việc

nội bộ hóa các ngoại ứng này hay không? Tại sao?

BÀI TẬP:

Đường cầu của Ba đối với hamburger (một hàng hóa cá nhân) là Q

= 20 - 2P và đường cầu của An đối với hamburger là Q = 10 - P.

a/ Viết hàm lợi ích xã hội biên của xã hội đối với việc tiêu dùng hamburger

b/ Giờ giả định rằng hamburger là hàng hóa công cộng. Viết hàm lợi

ích xã hội biên xã hội khi tiêu dùng hamburger.

Giả sử hàm chi phí biên sản xuất của một công ty là MC = 10 + 3Q.

Việc sản xuất tạo ra chất thải, khiến cư dân thành thị trấn nơi nhà máy hoạt

động phải gánh chịu chi phí tăng dần: hàm chi phí ngoại ứng biên khi sản

xuất đơn vị sản phẩm thứ Q là 6Q. Chi phí tư nhân biên khi sản xuất đơn

vị sản lượng thứ 10 bằng bao nhiêu? Tổng chi phí xã hội biên khi sản xuất

đơn vị sản phẩm thứ 10 bằng bao nhiêu?

Ở nhà máy nhiệt điện, lợi ích biên của việc giảm thiểu ô nhiễm là

MB =300 - 10Q, trong khi ở nhà máy cao su, hàm lợi ích biên của việc

giảm thiểu ô nhiễm là MB= 200 - 4Q. Giả sử chi phí biên của việc giảm

thiểu ô nhiễm cố định bằng $12 trên một đơn vị. Mức giảm thiểu ô nhiễm

tối ưu đối với từng nhà máy là bao nhiêu?

Lợi ích tư nhân biên của việc tiêu dùng một sản phẩm là P= MB = 360

lOMoARcPSD|1596273 6

- 4Q và chi phí tư nhân biên của việc sản xuất sản phẩm đó là P=MC= 6Q.

Hơn nữa, chi phí ngoại ứng biên của việc sản xuất sản phẩm là ME=2Q. Để

giải quyết ngoại ứng này, chính phủ quyết định đánh thuế t trên mỗi đơn vị

sản phẩm bán ra. Mức thuế t bằng bao nhiêu để đạt được điểm tối ưu xã hội?

Đường cầu về lưu lượng giao thông trên một chiếc cầu giờ bình

thường là Q

=40-2P, còn trong những giờ cao điểm là Q

CĐ

=100-2P với Q

là số lượt đi lại trên cầu (đơn vị tính là nghìn lượt) và P là mức phí qua cầu

(tính bằng nghìn đồng/lượt). Cây cầu có công suất thiết kế là 50 nghìn

lượt. Khi xảy ra tắc nghẽn, chi phí biên của việc sử dụng cây cầu bắt đầu

tăng theo hàm số: MC=2(Q-50).

a/ Trong những giờ bình thường có nên thu phí qua cầu hay không?

Tại sao?

b/ Nếu không thu phí thì tổn thất phúc lợi trong những giờ cao điểm

là bao nhiêu?

c/ Trong những giờ cao điểm nếu có thu phí thì mức thu tối ưu là bao

nhiêu? Để tiến hành thu phí, chi phí giao dịch phát sinh cho mỗi lượt đi

lại trên cầu là 16 nghìn đồng, vậy có nên thu phí hay không? Tại sao?

d/Vẽ đồ thị minh họa?

Chi phí đầu vào để sản xuất thêm một đơn vị sản lượng của nhà

máy xi măng như sau: P

= 140Q

+ 200. Khí độc mà nhà máy xả ra đã

ảnh hưởng đến sức khoẻ của người dân sống xung quanh tăng theo hàm

số: Q

= 0,3Q

. Trong đó, Q

là số người chịu ảnh hưởng của khí độc

với mỗi đơn vị xi măng được sản xuất thêm, phải mất chi phí khám chữa

bệnh; Q

là sản lượng xi măng mà nhà máy sản xuất, đơn vị nghìn tấn.

Biết rằng: Chi phí khám chữa bệnh là 200 đơn vị tiền tệ / 1 lần khám;

Giá xi măng là 3000 đơn vị tiền tệ / 1nghìn tấn.

a/ Đây là ngoại ứng gì? Xác định thị trường và đối tượng chịu ảnh

hưởng của ngoại ứng?

b/ Đứng trên quan điểm cá nhân, nhà máy sẽ sản xuất ở mức sản lượng

nào, khi đó doanh thu của nhà máy là bao nhiêu? Nếu đứng trên quan điểm

xã hội, nhà máy nên sản xuất bao nhiêu?

c/ Nếu không bị điều tiết thì sản xuất của nhà máy gây tổn thất như thế

nào về phúc lợi xã hội?

lOMoARcPSD|1596273 6

d/ Để đạt được mức sản lượng hiệu quả xã hội thì Chính phủ có thể điều

tiết bằng công cụ gì? Khi đó, Chính phủ được thêm (hoặc phải chi ra) bao

nhiêu tiền?

e/ Vẽ đồ thị minh hoạ?

Có 2 thửa ruộng A và B: A trồng cà, B trồng dưa. Nếu A được phun

thuốc sâu thì sản lượng cà ở đây tăng theo hàm số: Q

cà

= 44 - 2Q

thuốc.

Trong đó: Q

cà

là sản lượng cà tăng thêm khi phun thêm 1 đơn vị thuốc trừ

sâu; Q

thuốc

là lượng thuốc trừ sâu được phun.

Tuy nhiên B cũng được hưởng lợi ích từ việc phun thuốc sâu của A.

Do đó, sản lượng dưa của B cũng tăng theo hàm số: Q

dưa

= 22 - Q

thuốc

Biết rằng giá cà là 10 đơn vị tiền tệ / tấn, giá dưa là 5 đơn vị tiền tệ / tấn,

giá thuốc là 100 đơn vị tiền tệ / 1 đơn vị thuốc.

a/ Đây là ngoại ứng gì? Xác định thị trường và đối tượng chịu ảnh

hưởng ngoại ứng?

b/ Xác định các hàm lợi ích biên và chi phí biên?

c/ Lượng thuốc trừ sâu hiệu quả mà chủ ruộng A sẽ phun trên quan

điểm cá nhân là bao nhiêu? Nếu trên quan điểm xã hội thì anh ta nên

phun bao nhiêu?

d/ Nếu chủ ruộng A chỉ quan tâm đến lợi ích của mình thì tổn thất

phúc lợi xã hội trong trường hợp này là bao nhiêu?

E /Vẽ đồ thị minh hoạ?

Các nhà máy A và B mỗi nhà máy tạo ra 80 đơn vị ô nhiễm. Chính

phủ liên bang muốn giảm mức độ ô nhiễm. Các chi phí biên tương ứng với

việc giảm thiểu ô nhiễm đối với nhà máy A và B lần lượt là MCA =50 +

3QA và MCB = 20+ 6QB với QA và QB lần lượt là lượng ô nhiễm được

cắt giảm bởi từng công ty. Lợi ích xã hội biên của việc cắt giảm ô nhiễm là

MB = 590 - 3QT, trong đó QT là tổng mức ô nhiễm được cắt giảm.

Mức cắt giảm ô nhiễm tối ưu xã hội của từng nhà máy là bao nhiêu?

Tổng mức ô nhiễm tối ưu xã hội bằng bao nhiêu?

Mức hiệu quả xã hội có thể đạt được bằng cách sử dụng thuế ô

nhiễm hay không?

100

lOMoARcPSD|1596273 6

CHƯƠNG 4

PHÂN PHỐI LẠI THU NHẬP VÀ

ĐẢM BẢO CÔNG BẰNG XÃ HỘI

Chương trước đã tìm hiểu về các dạng thất bại của thị trường và sự

can thiệp của chính phủ vào nền kinh tế nhằm khắc phục các thất bại thị

trường, đảm bảo nền kinh tế hoạt động hiệu quả. Chương này sẽ nghiên

cứu các can thiệp của chính phủ trong phân phối lại thu nhập để đảm

bảo công bằng xã hội. Những nội dung chính là: (1) Quan niệm về công

bằng và bất bình đẳng trong phân phối thu nhập; (2) Quan điểm về công

bằng và hiệu quả trong nền kinh tế; (3) Các lý thuyết về phân phối lại thu

nhập; (4) Hệ thống an sinh xã hội nhằm phân phối lại thu nhập và hệ

thống an sinh xã hội ở Việt Nam.

4.1.

Công bằng và bất bình đẳng

4.1.1.

Quan niệm về công bằng và bất bình đẳng

Công bằng xã hội là một mục tiêu mà bất kỳ quốc gia nào cũng

hướng tới trong quá trình phát triển bền vững. Do đó, các chính sách

được đưa ra bên cạnh vấn đề hiệu quả kinh tế cần được chú trọng tới khía

cạnh công bằng xã hội. Nhưng quan niệm về công bằng còn là vấn đề gây

nhiều tranh cãi, bởi công bằng là khái niệm chuẩn tắc. Có nhiều góc nhìn

về vấn đề công bằng, công bằng là một phạm trù đạo đức, công bằng là

một vấn đề xã hội và công bằng là một vấn đề kinh tế. Phạm vi của kinh

tế công sẽ đề cập tới công bằng là một vấn đề kinh tế

Công bằng xã hội về phương diện kinh tế không có nghĩa là thành

quả phát triển của xã hội được chia đồng đều cho mọi người. Có 2 quan

niệm khác nhau về công bằng xã hội:

Thứ nhất, công bằng theo chiều ngang: là sự đối xử như nhau đối với

những người có tình trạng kinh tế như nhau. Theo quan điểm này, nếu

hai cá nhân có tình trạng kinh tế như nhau (về thu nhập, tôn giáo..) thì

chính phủ không được phân biệt đối xử.

101

lOMoARcPSD|1596273 6

Thứ hai, công bằng theo chiều dọc: là đối xử khác nhau với những

người có khác biệt bẩm sinh hoặc có tình trạng kinh tế ban đầu khác nhau

nhằm khắc phục những khác biệt sẵn có. Theo cách hiểu này, chính phủ

có thể đối xử khác nhau với những người có tình trạng kinh tế khác nhau

nhằm giảm bớt những khác biệt, ví dụ ưu tiên cho những người già,

những người có hoàn cảnh khó khăn, người dân tộc ...

Nếu như công bằng theo chiều ngang có thể được thực hiện bởi cơ

chế thị trường thì công bằng theo chiều dọc đòi hỏi sự điều tiết của nhà

nước. Chính phủ phải thực thi chính sách phân phối theo công bằng dọc

nhằm giảm chênh lệch về phúc lợi giữa các cá nhân. Điều này được thể

hiện rõ qua chính sách thuế và trợ cấp.

Mặc dù trên lý thuyết, việc phân biệt giữa công bằng theo chiều

ngang và công bằng theo chiều dọc là dễ dàng nhưng trên thực tế việc áp

dụng những tiêu chuẩn này là không rõ ràng.

Trong báo cáo phát triển thế giới năm 2006, NHTG đã xem xét khái

niệm công bằng là sự “công bằng về cơ hội” nghĩa là con người cần được

bình đẳng với nhau trên mọi phương diện, tránh để những hoàn cảnh cá

nhân đã định trước như giới tính, màu da, quê quán, nguồn gốc gia đình,

nhóm xã hội nơi cá nhân đó sinh ra... góp phần quyết định đến sự phát

triển của con người.

Công bằng xã hội trong một quốc gia hay vùng miền nào đó thường

được xem xét dưới khía cạnh phân phối thu nhập. Phân phối thu nhập

công bằng có nghĩa mỗi cá nhân được đánh giá đúng mức với công sức

mà họ đã bỏ ra, nhằm nâng cao mức sống của họ, loại bỏ tình trạng

không làm mà vẫn được hưởng lợi, lao động vất vả mà cuộc sống vẫn

khó khăn, thiếu thốn. Phân phối thu nhập công bằng đối lập với chủ

nghĩa bình quân trong phân phối: mọi người có thu nhập tương tự như

nhau bất kể năng lực và nỗ lực của họ rất khác nhau. Chủ nghĩa bình

quân trong phân phối sẽ triệt tiêu động lực học tập, làm việc và sáng tạo

của các cá nhân, mà hệ quả tất yếu là một nền kinh tế trì trệ.

Quan niệm về bất bình đẳng:

Bất bình đẳng là một vấn đề trung tâm của xã hội, nó là cơ sở tạo nên

sự phân tầng xã hội. Bất bình đẳng không phải là hiện tượng tồn tại một

cách ngẫu nhiên giữa các cá nhân mà nó xuất hiện khi có một nhóm xã hội

102

lOMoARcPSD|1596273 6

kiểm soát và khai thác các nhóm xã hội khác. Bất bình đẳng xã hội là sự

không bình đẳng, sự không bằng nhau về các cơ hội hoặc lợi ích đối với

những cá nhân khác nhau trong một nhóm hoặc nhiều nhóm trong xã hội.

Bất bình đẳng xã hội do nhiều nguyên nhân gây ra, trong những xã

hội khác nhau, bất bình đẳng cũng có những nét khác biệt. Bất bình đẳng

thường xuyên tồn tại với những nguyên nhân và kết quả cụ thể liên quan

đến giai cấp xã hội, giới tính, chủng tộc, tôn giáo, lãnh thổ... Nguyên

nhân dẫn đến bất bình đẳng xã hội đa dạng và khác nhau giữa các xã hội

và nền văn hóa, và các nhà xã hội học đưa về ba loại căn bản:

Thứ nhất, cơ hội trong cuộc sống. Cơ hội trong cuộc sống bao gồm

tất cả những thuận lợi vật chất có thể cải thiện chất lượng cuộc sống như

của cải, tài sản, thu nhập, công việc, lợi ích chăm sóc sức khỏe hay đảm

bảo an ninh xã hội. Trong một xã hội, một nhóm người có thể có cơ hội,

trong khi các nhóm khác thì không, đó là nguyên nhân khách quan của

bất bình đẳng xã hội.

Thứ hai, địa vị xã hội. Sự khác nhau về địa vị xã hội, tức là sự khác

nhau về uy tín hay vị trí do quan niệm và sự đánh giá của các thành viên

khác trong xã hội. Địa vị xã hội là sự phản ánh vị thế xã hội của cá nhân,

do cá nhân đạt được ở trong một nhóm hoặc là một thứ bậc trong nhóm

này khi so sánh với thành viên trong nhóm khác, được xác định bởi một

loạt đặc điểm kinh tế, nghề nghiệp, sắc tộc. Trên thực tế, cơ cấu giai cấp

là nền tảng căn bản nhất của địa vị xã hội. Ngoài ra, các thành tố khác tạo

lập nên địa vị xã hội phải kể đến trình độ chuyên môn, mức lương, gia

đình, lứa tuổi, lãnh thổ, cư trú.

Thứ ba, ảnh hưởng chính trị. Bất bình đẳng do ảnh hưởng chính trị là

khả năng của một nhóm xã hội thống trị những nhóm khác hay có ảnh

hưởng mạnh mẽ trong việc ra quyết định cũng như việc thu được nguồn lợi

từ các quyết định. Trên thực tế, bất bình đẳng do ảnh hưởng chính trị có

thể được nhìn nhận như là có được từ ưu thế vật chất hay địa vị cao. Bản

thân chức vụ chính trị có thể tạo ra cơ sở để đạt được địa vị và những cơ

hội trong cuộc sống, đặc biệt đối với các cá nhân giữ chức vụ chính trị cao.

Như vậy, gốc rễ của bất bình đẳng có thể nằm trong mối quan hệ

kinh tế, địa vị xã hội, hay trong các mối quan hệ thống trị về chính trị của

các giai cấp trong xã hội. Trong phạm vi học phần Kinh tế công cộng,

103

lOMoARcPSD|1596273 6

Hình 4.1: Đường cong Lorenz

chúng ta chỉ xem xét bất bình đẳng về kinh tế hay bất bình đẳng về phân

phối thu nhập mà thôi.

4.1.2.

Thước đo bất bình đẳng trong phân phối thu nhập

Để đánh giá sự công bằng hay không trong phân phối thu nhập ở một

quốc gia, người ta thường sử dụng các thước đo phản ánh mức độ bất

bình đẳng. Có nhiều thước đo phản ánh mức độ bất bình đẳng, hai thước

đo được sử dụng phổ biến là đường cong Lorenz và hệ số Gini.

4.1.2.1.

Đường cong Lorenz

Một trong những công cụ biểu đạt mức độ bất bình đẳng trong phân

phối thu nhập được sử dụng trong kinh tế học là đường cong Lorenz. Tuy

không thể phản ánh được hết tình trạng bất bình đẳng trong phân phối thu

nhập của nền kinh tế nhưng đường cong Lorenz đã cố gắng lượng hoá để

có thể so sánh sự công bằng trong phân phối thu nhập giữa các quốc gia.

Đường cong Lorenz được biểu thị trong một hình vuông, cạnh bên là

số phần trăm thu nhập cộng dồn, còn cạnh đáy biểu thị số phần trăm cộng

dồn các nhóm dân cư sắp xếp theo thứ tự mức thu nhập tăng dần. Đường

cong Lorenz được xây dựng theo trình tự như sau: (1) sắp xếp thu nhập

của dân cư theo thứ tự tăng dần; (2) chia dân số thành các nhóm có số

dân bằng nhau (thường chia làm 5 nhóm); (3) đưa số liệu lên đồ thị: %

dân số cộng dồn vào cạnh đáy và % thu nhập cộng dồn tương ứng vào

cạnh bên; (4) nối các điểm kết hợp giữa % dân số cộng dồn và % thu

nhập cộng dồn, ta được đường cong Lorenz.

104

lOMoARcPSD|1596273 6

Đường cong Lorenz chỉ ra tỷ lệ phần trăm của tổng thu nhập cộng

dồn theo tỷ lệ phần trăm dân số cộng dồn, do vậy còn được gọi là đường

phân phối thu nhập. Đường chéo của hình vuông (hay đường 45

) cho

biết bao nhiêu % dân số nắm giữ bấy nhiêu % thu nhập tương ứng (hay

thu nhập của tất cả các cá nhân bằng nhau) nên được gọi là đường bình

đẳng tuyệt đối. Ngược lại, khi thu nhập nằm trọn trong tay một cá nhân -

trường hợp cạnh đáy và cạnh bên phải của hình vuông thì ta có đường bất

bình đẳng tuyệt đối. Trong thực tế, hai trường hợp trên không bao giờ

xảy ra nhưng bất bình đẳng luôn tồn tại và nó được biểu thị thông qua

hình dáng đường cong Lorenz.

Đường cong Lorenz bắt đầu từ điểm gốc 0 của đường 45

và kết thúc

ở đầu phía bên kia đường 45

, nó nằm ở khoảng giữa đường 45

và

đường bất bình đẳng tuyệt đối. Đường cong Lorenz càng gần đường 45

thì mức độ bất bình đẳng càng thấp (hay mức độ công bằng càng cao) và

ngược lại, đường cong Lorenz càng xa đường 45

thì mức độ bất bình

đẳng càng cao (hay mức độ công bằng càng thấp).

Như vậy, đường cong Lorenz là một công cụ tiện lợi, giúp chúng ta

đánh giá được mức độ bất bình đẳng trong phân phối thu nhập thông qua

việc quan sát hình dạng đường cong. Bên cạnh đó, nó cũng cho phép so

sánh mức độ bất bình đẳng trong phân phối thu nhập giữa các quốc gia

hay giữa các thời kỳ phát triển.

Tuy nhiên, phương pháp này có hạn chế là: (1) chỉ cho phép thấy

được sự bất bình đẳng một cách định tính thông qua nhận định chủ quan

của người đánh giá; (2) không thể đưa ra kết luận chính xác về mức độ

bất bình đẳng khi các đường Lorenz giao nhau và rất phức tạp khi so

sánh nhiều quốc gia cùng một lúc. Vì vậy, cần có một thước đo khác

hoàn thiện hơn để khắc phục hạn chế này của đường cong Lorenz.

4.1.2.2.

Hệ số Gini

Hệ số Gini là thước đo mức độ bất bình đẳng trong phân phối thu

nhập được sử dụng phổ biến nhất. Hệ số Gini được xác định dựa trên

đường cong Lorenz, thông qua công thức sau:

Hệ số Gini =

Trong đó, A là phần diện tích được giới hạn bởi đường cong Lorenz

105

lOMoARcPSD|1596273 6

và đường 45

; B là phần diện tích được giới hạn bởi đường cong Lorenz,

cạnh đáy và cạnh bên phải hình vuông.

Từ công thức trên, ta thấy rằng hệ số Gini có giới hạn trong đoạn

[0,1]. Hệ số Gini càng nhỏ, đường cong Lorenz càng gần đường 45

thì

mức độ bất bình đẳng càng thấp và ngược lại, hệ số Gini càng lớn, đường

cong Lorenz càng xa đường 45

thì mức độ bất bình đẳng càng cao.

Trường hợp hệ số Gini = 0 xảy ra khi đường Lorenz trùng với đường

bình đẳng tuyệt đối và hệ số Gini = 1 xảy ra khi đường Lorenz trùng với

đường bất bình đẳng tuyệt đối. Thực tế thì hai trường hợp trên không bao

giờ xảy ra, do đó hệ số Gini luôn nằm trong khoảng (0,1) và càng nhỏ

càng tốt.

Dựa vào số liệu thống kê nhiều năm của nhiều quốc gia, Ngân hàng

thế giới nhận thấy rằng, trong thực tế, giá trị của hệ số Gini thay đổi

trong phạm vi hẹp hơn, từ 0,2 đến 0,65. Đối với các nước có thu nhập

thấp, hệ số Gini từ 0,3 đến 0,5; đối với các nước có thu nhập trung bình,

hệ số Gini từ 0,4 đến 0,65; và đối với các nước có thu nhập cao, hệ số

Gini từ 0,2 đến 0,4. Theo đó, Ngân hàng thế giới cũng đưa ra nhận xét

rằng, hệ số Gini tốt nhất thường xoay quanh mức 0,3.

Bảng 4.1: Hệ số Gini của Việt Nam qua các năm

Năm

1993

2002

2006

2010

2014

2016

Hệ số Gini

0,33

0,37

0,358

0,393

0,348

0,44

Nguồn: Ngân hàng thế giới

Số liệu thống kê cho thấy mức độ bất bình đẳng trong phân phối thu

nhập của Việt Nam đang có xu hướng tăng lên mặc dù Chính phủ đã có

những nỗ lực nhất định trong việc giảm bất bình đẳng xã hội thông qua

các chương trình phúc lợi hỗ trợ người nghèo thời gian vừa qua.

Có thể thấy rằng, hệ số Gini đã khắc phục được hạn chế của đường

Lorenz là nó lượng hoá được mức độ bất bình đẳng trong phân phối thu

nhập bằng một con số cụ thể. Tuy vậy, việc sử dụng phương pháp này

cũng có những hạn chế: (1) hệ số Gini bằng nhau thể hiện ở diện tích

phần A như nhau nhưng độ phân bố các nhóm dân cư có mức thu nhập

khác nhau là không giống nhau, do đó hình dạng đường Lorenz là khác

nhau. Điều này đặc biệt đúng khi các đường Lorenz giao nhau, làm cho

hệ số Gini trở thành một thước đo không hoàn toàn nhất quán; (2) không

106

lOMoARcPSD|1596273 6

cho phép phân tách hệ số Gini theo các phân nhóm (chẳng hạn nông

thôn, thành thị hay các vùng trong một nước) rồi sau đó tổng hợp lại để

rút ra hệ số Gini quốc gia. Mặc dù vậy, hệ số Gini hiện nay vẫn là thước

đo được sử dụng phổ biến để đo mức độ bất bình đẳng giữa các quốc gia

trên thế giới.

4.1.3.

Nguyên nhân gây ra bất bình đẳng trong phân phối thu nhập

Bất bình đẳng trong phân phối thu nhập là vấn đề mà tất cả các quốc

gia trên thế giới đều phải đối mặt. Để hạn chế tình trạng này, các nhà làm

chính sách cần phải làm rõ những nguyên nhân sâu xa dẫn tới sự bất bình

đẳng. Theo kết quả tổng hợp từ nhiều nghiên cứu, có hai nhóm nguyên

nhân chủ yếu là bất bình đẳng trong phân phối thu nhập xuất phát từ tài

sản và từ lao động.

4.1.3.1.

Bất bình đẳng trong phân phối thu nhập từ tài sản

Tài sản hay nguồn lực mà các cá nhân trong xã hội nắm giữ là rất

khác nhau và nó tạo ra sự bất bình đẳng trong phân phối thu nhập từ tài

sản. Trong đó, tài sản của mỗi cá nhân lại được hình thành từ nhiều

nguồn khác nhau.

Thứ nhất, tài sản được hình thành do được thừa kế. Của cải của mỗi

gia đình được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác. Vì vậy, nhiều người

trong xã hội may mắn sinh ra đã là người giàu có, bởi họ được thừa kế

một cơ nghiệp lớn của cha ông để lại. Trong khi đó, có rất nhiều người

nghèo và sống trong nợ nần túng quẫn từ đời này sang đời khác. Điều

này tạo ra sự bất bình đẳng sâu sắc trong xã hội. Vì vậy, để hạn chế sự

bất bình đẳng này, Chính phủ đã thực hiện chính sách đánh thuế cao vào

tài sản thừa kế và quà tặng.

Thứ hai, tài sản được hình thành do hành vi tiêu dùng và tiết kiệm

khác nhau. Các cá nhân trong xã hội có thu nhập giống nhau nhưng cách

thức sử dụng thu nhập của họ khác nhau. Người có ý thức tiết kiệm và kế

hoạch chi tiêu hợp lý thì tài sản mà họ có sẽ khác với người luôn “vung

tay quá trán” và không lo nghĩ gì cho tương lai. Chính sự tiêu dùng và

tiết kiệm khác nhau của các cá nhân khác nhau đã ảnh hưởng lớn đến

lượng tài sản mà họ tích luỹ được.

Thứ ba, tài sản được hình thành do kết quả kinh doanh. Thực tế cho

thấy những người giàu có trong xã hội hiện nay đều là những người làm

107

lOMoARcPSD|1596273 6

kinh doanh, họ dám đầu tư tiền bạc và chấp nhận rủi ro. Kết quả kinh

doanh thuận lợi khiến họ ngày càng có nhiều tài sản hơn những người

“an phận thủ thường”.

4.1.3.2.

Bất bình đẳng trong phân phối thu nhập từ lao động

Lao động là yếu tố cơ bản để tạo ra thu nhập. Tuy nhiên, thu nhập

của các cá nhân trong xã hội rất khác nhau bởi họ khác nhau về trình độ,

nghề nghiệp hay cường độ lao động. Điều này dẫn tới bất bình đẳng

trong phân phối thu nhập từ lao động.

Thứ nhất, thu nhập khác nhau do khác nhau về khả năng và kỹ năng

lao động. Trong xã hội hiện nay, những người có trình độ chuyên môn

cao sẽ kiếm được công việc tốt và được hưởng một chế độ lương bổng

cao. Khi cuộc sống dư giả về tiền bạc thì họ sẽ có nhiều cơ hội để giao

lưu, hưởng thụ các dịch vụ mới, hiện đại của xã hội; con cái của họ

cũng có nhiều điều kiện tốt để phát triển. Ngược lại, những người có

trình độ thấp, cơ hội kiếm được việc làm không cao, mức thù lao nhận

được cũng không cao, chỉ đủ tiêu pha cho cuộc sống hàng ngày và một

phần cho tiết kiệm, con cái của họ sẽ không được phát triển trong một

môi trường tốt nhất.

Thứ hai, thu nhập khác nhau do khác nhau về cường độ làm việc. Hai

cá nhân giống nhau về mọi yếu tố: trình độ chuyên môn, sức khỏe, cơ

hội, môi trường làm việc... nhưng cường độ làm việc của họ khác nhau

thì thu nhập mà họ có khác nhau. Những người bỏ nhiều thời gian và

công sức để làm việc thì thu nhập của họ sẽ cao hơn những người khác.

Thứ ba, thu nhập khác nhau do khác nhau về nghề nghiệp và tính

chất công việc. Thực tế cho thấy, những công việc phổ thông, đòi hỏi ít

kỹ năng thường được trả lương thấp; còn công việc chuyên môn có hàm

lượng chất xám nhiều sẽ được hưởng lương cao hơn. Những công việc có

liên quan đến chất độc hại thì sẽ được trả lương cao hơn để bù đắp cho

những giảm sút về sức khỏe của người lao động.

Ngoài ra, có thể có nhiều nguyên nhân khác ảnh hưởng đến sự bất

bình đẳng trong thu nhập từ lao động như: sự phân biệt đối xử trong xã

hội, ảnh hưởng của thiên tai, các rủi ro khác... dẫn đến sự khác biệt về

tiền lương của các cá nhân.

108

lOMoARcPSD|1596273 6

Các yếu tố trên tạo nên sự chênh lệch thu nhập giữa các cá nhân

trong xã hội. Chênh lệch thu nhập do sự khác biệt trong năng suất là tất

yếu, là động lực cho tăng trưởng, là tiền đề của hiệu quả, đây không phải

là nguồn gốc của bất bình đẳng kinh tế. Tuy nhiên, một nền kinh tế có

chênh lệch thu nhập quá lớn sẽ kéo theo những chênh lệch khác về cơ

hội, về khả năng tiếp cận các nguồn lực sẵn có, chênh lệch về trình độ và

về mức sống... khi đó sẽ tạo nên bất bình đẳng về phân phối thu nhập.

Bất bình đẳng trong phân phối thu nhập dẫn đến nhiều hệ luỵ liên quan

đến tăng trưởng kinh tế cũng như an sinh xã hội.

4.1.4.

Lý do Chính phủ can thiệp nhằm đảm bảo công bằng xã hội

Công bằng và hiệu quả là hai mục tiêu cao nhất trong suốt quá trình

phát triển của xã hội loài người. Khi nguồn lực xã hội được sử dụng một

cách hiệu quả nhưng không có tác động gì tới sự công bằng trong phân

phối thu nhập giữa các cá nhân thì Chính phủ phải can thiệp thông qua

các công cụ và chính sách về phân phối lại để giảm bớt sự bất bình đẳng

thu nhập trong xã hội.

Phân phối lại thu nhập tuy không làm tăng mức của cải chung của xã

hội nhưng nó có khả năng làm tăng tổng phúc lợi xã hội. Bởi quá trình

phân phối lại thu nhập giúp cải thiện lợi ích cho người nghèo nhưng lại

khiến người giàu bị giảm lợi ích. Tuy nhiên, do thu nhập của người

nghèo thấp nên lợi ích tăng thêm đối với họ sẽ lớn hơn lợi ích giảm đi

của người giàu. Kết quả là tổng phúc lợi xã hội tăng lên.

Phân phối lại thu nhập có tác dụng động viên, giúp đỡ người nghèo

vượt qua những thời điểm khó khăn, nguy khốn, giúp họ vươn lên trong

cuộc sống. Nghèo đói thường đi liền với các tệ nạn xã hội, do đó khi

người nghèo được hỗ trợ tốt thì cũng góp phần giảm bớt tệ nạn xã hội và

giữ vững ổn định chính trị.

Phân phối lại thu nhập nhằm đảm bảo công bằng xã hội là cách đảm bảo

khả năng tiếp cận các dịch vụ cơ bản mà con người được hưởng với tư cách

là quyền của công dân. Do vậy, giảm khoảng cách chênh lệch thu nhập tạo

ra một ngoại ứng tích cực đối với quá trình phát triển của nền kinh tế.

4.2.

Quan điểm về mối quan hệ giữa công bằng và hiệu quả

Công bằng và hiệu quả là hai mục tiêu cao nhất mà mọi Chính phủ

luôn hướng tới trong quá trình phát triển đất nước. Một câu hỏi đặt ra là

109

lOMoARcPSD|1596273 6

chúng ta có phải đánh đổi giữa hai mục tiêu này hay không? Hay chúng

ta có thể đồng thời đạt được cả hai mục tiêu mà không phải hy sinh bất

kỳ một mục tiêu nào? Có nhiều quan điểm khác nhau về vấn đề này.

4.2.1.

Quan điểm cho rằng công bằng và hiệu quả có mâu thuẫn

Theo quan điểm này, chúng ta phải hy sinh một trong hai mục tiêu.

Có nghĩa là, để đạt được mục tiêu hiệu quả kinh tế, phải chấp nhận sự bất

công và ngược lại, để cải thiện công bằng xã hội thì phải hy sinh hiệu

quả. Trong tác phẩm “Bình đẳng và hiệu quả: Một sự đánh đổi lớn” A.

Okun đã cho rằng theo đuổi bình đẳng có thể làm giảm hiệu quả (hay

giảm sản lượng đầu ra của nền kinh tế, với yếu tố nguồn lực đầu vào như

nhau). Bởi vì phân chia thu nhập bình đẳng trong xã hội không chỉ làm

giảm động lực lao động và đầu tư trong xã hội mà còn tạo ra một chi phí

đáng kể cho toàn xã hội bởi nỗ lực tái phân chia thu nhập, thông qua cơ

chế thuế hoặc lương tối thiểu. Ông liên hệ cơ chế này với hình ảnh “cái

xô thủng”, khi nguồn lực chuyển từ tay người này sang tay người khác,

nó sẽ bị thất thoát (bởi lỗ thủng đáy xô) và người nghèo sẽ không nhận

được tất cả các khoản tiền thu được từ người giàu. Vì vậy những “lỗ

thủng” trong các chương trình phân phối lại có nguồn gốc từ:

Thứ nhất, quá trình phân phối lại thu nhập từ người giàu sang người

nghèo sẽ làm tăng chi phí hành chính để vận hành bộ máy thực hiện chức

năng phân phối lại. Đây là những khoản chi phí không hiệu quả nhưng

không thể tránh khỏi trong các chương trình chi tiêu hỗ trợ người nghèo

của Chính phủ. Bên cạnh đó, trong quá trình phân phối lại còn có sự thất

thoát nguồn lực do vấn đề tham ô, tham nhũng của một số cá nhân. Do

vậy, có được công bằng phải hy sinh hiệu quả, tổng thu nhập trong nền

kinh tế giảm đi.

Thứ hai, nếu nguồn kinh phí sử dụng để tiến hành phân phối lại được

lấy từ ngân sách với thuế là nguồn thu chủ yếu. Khi thuế thu nhập ngày

càng tăng, người làm việc giảm động cơ làm việc nên họ làm việc ít đi và

giảm đóng góp vào tăng trưởng của nền kinh tế. Đồng thời, nguồn lực

được sử dụng để phân phối lại cũng sẽ giảm.

Thứ ba, nếu nguồn kinh phí sử dụng để tiến hành phân phối lại

được lấy từ ngân sách với nguồn hình thành từ tiết kiệm của thu nhập

quốc dân. Khi tăng thuế sẽ khiến lãi suất thực giảm, tiết kiệm giảm và

110

lOMoARcPSD|1596273 6

đầu tư giảm. Điều này sẽ ảnh hưởng tới sự tăng trưởng, phát triển của

nền kinh tế.

Thứ tư, các chương trình phân phối lại có thể gây ra sự nản lòng đối

với những người phải đóng góp nhiều. Mặt khác, những người nhận

được hỗ trợ có thể không có động lực làm việc, vươn lên thoát nghèo

mà có tâm lý ỷ lại vào sự giúp đỡ của Chính phủ và các cá nhân khác

trong xã hội.

4.2.2.

Quan điểm cho rằng công bằng và hiệu quả không mâu thuẫn

Đối ngược với quan điểm ở trên, theo quan điểm này, Chính phủ một

quốc gia có thể đồng thời đạt được cả hai mục tiêu bởi quá trình phân

phối lại thu nhập giảm bớt sự bất bình đẳng xã hội sẽ tạo động lực để

thúc đẩy tăng trưởng, nâng cao hiệu quả kinh tế. M. Todaro cho rằng giải

quyết vấn đề phân phối thu nhập công bằng sẽ thúc đẩy hiệu quả của nền

kinh tế. Quan điểm này được đưa ra dựa trên những lập luận sau:

Thứ nhất, phân phối lại thu nhập giúp cải thiện mức sống cho người

nghèo sẽ kích cầu trong nước đối với nhiều mặt hàng, đặc biệt là các

hàng hóa thiết yếu. Điều này sẽ kích thích sản xuất phát triển, việc làm

được tạo ra nhiều hơn và đồng thời gia tăng thu hút đầu tư trong nước,

tạo điều kiện cho nền kinh tế phát triển nhanh.

Thứ hai, quá trình phân phối lại giúp người nghèo gia tăng thu nhập

và mức sống. Qua đó, cuộc sống của họ được cải thiện tốt hơn, nguy cơ

bệnh tật giảm, có cơ hội được học hành và tìm được công việc có thu

nhập ổn định. Điều này cũng đóng góp vào quá trình tăng trưởng, phát

triển của quốc gia.

Thứ ba, phân phối thu nhập công bằng hơn giúp người nghèo có

được sự ổn định về mặt tâm lý để vươn lên trong cuộc sống, không trở

thành vật cản đối với quá trình tăng trưởng và phát triển của nền kinh tế.

Thứ tư, phân phối lại thu nhập từ người giàu sang người nghèo là cần

thiết và nó không ảnh hưởng tới tính hiệu quả của nền kinh tế. Bởi những

người giàu có ở các nước đang phát triển thường sử dụng một phần lớn

thu nhập để tiêu dùng hàng hóa xa xỉ hay đầu tư vào vàng, ngoại tệ, đất

đai... - những loại đầu tư không đóng góp gì cho tăng trưởng sản xuất của

nền kinh tế.

Như vậy, phân phối thu nhập công bằng sẽ tạo ra sự hài hoà về lợi

111

lOMoARcPSD|1596273 6

ích trong xã hội, là điều kiện quan trọng để xã hội ổn định và là động lực

cho tăng trưởng kinh tế.

4.2.3.

Mối quan hệ giữa công bằng và hiệu quả trên thực tế

Simon Kuznets là nhà kinh tế học tiên phong trong việc nghiên cứu

mối quan hệ giữa công bằng và hiệu quả trong thực tế. Với số liệu thống

kê về dân số và thu nhập nhiều năm của nhiều quốc gia khác nhau trên

thế giới, ông đã tìm ra mối quan hệ giữa hai vấn đề này.

Hình 4.2: Đường Kuznets

Sử dụng đồ thị với trục hoành là thu nhập bình quân đầu người - đại

diện cho tiến bộ kinh tế của một quốc gia, trục tung là hệ số Gini - đại

diện cho mức độ bất bình đẳng, kết quả nghiên cứu của Kuznets cho thấy

rằng giữa tăng trưởng kinh tế và công bằng xã hội tồn tại một mối quan

hệ theo dạng hình chữ U ngược. Điều đó có nghĩa là các quốc gia khi ở

giai đoạn đầu của sự phát triển luôn đi kèm với sự bất bình đẳng cao và

khi nền kinh tế phát triển đến một mức nào đó, lợi ích của sự phát triển

được chia sẻ rộng hơn cho các cá nhân trong xã hội thì mức độ bất bình

đẳng sẽ giảm xuống.

Lịch sử phát triển của các quốc gia trên thế giới cho thấy có 3 mô

hình giải quyết vấn đề công bằng và hiệu quả trong nền kinh tế :

Thứ nhất, mô hình tăng trưởng trước, công bằng sau (kiểu chữ U ngược)

Mô hình này được áp dụng ở nhiều nước như Mỹ, Canada, Nhật, các

nước đang phát triển khu vực nam mỹ hiện nay. Theo mô hình này, các

112

lOMoARcPSD|1596273 6

nước thường không quan tâm đến phân phối lại thu nhập ở giai đoạn đầu

của quá trình phát triển. Do vậy, trong giai đoạn này, cùng với sự tăng

trưởng (tăng thu nhập bình quân đầu người) thì bất bình đẳng trong nền

kinh tế có xu hướng tăng lên. Chỉ đến khi nền kinh tế đạt tới mức phát

triển nào đó, thu nhập bình quân đầu người cao, lúc đó bất bình đẳng mới

có xu hướng giảm xuống do chính phủ quan tâm đến quá trình phân phối

lại, làm cho thành quả tăng trưởng được phát huy một cách rộng rãi.

Thứ hai, mô hình công bằng trước, tăng trưởng sau

Mô hình này được áp dụng ở các nước đi theo con đường xã hội chủ

nghĩa trước đây. Mô hình này nhấn mạnh vào các chính sách giải quyết

các vấn đề xã hội, tạo ra sự công bằng ngay từ đầu quá trình phát triển,

mặc dù tăng trưởng kinh tế đạt được ở mức độ thấp. Các chính sách phân

phối lại, chính sách phát triển con người như đầu tư vào văn hóa, giáo

dục, y tế được quan tâm. Do vậy, các quốc gia này đạt được mức độ khá

tốt về chỉ số xã hội, tuy nhiên nền kinh tế thiếu động lực phát triển nên

tốc độ tăng trưởng thấp.

Thứ ba, mô hình kết hợp đồng thời tăng trưởng và công bằng xã hội

Mô hình này được thực hiện ở những nước Bắc Âu và các nước NICs

châu Á. Chiến lược phát triển lựa chọn mô hình kết hợp hợp lý giữa tăng

trưởng và công bằng xã hội thể hiện rõ ở sự can thiệp của chính phủ vào

các lĩnh vực kinh tế và xã hội nhằm tạo ra sự đồng bộ của hai yếu tố này.

Đặc trưng thứ nhất là lựa chọn chiến lược công nghiệp hóa hướng ra

xuất khẩu, khuyến khích tăng trưởng kinh tế nhanh.

Đồng thời với đầu tư vào các ngành của nền kinh tế đảm bảo tăng

trưởng nhanh nhưng không gây ra gia tăng bất bình đẳng các quốc gia

phát triển mạnh nông nghiệp, những ngành sử dụng nhiều lao động và

các yếu tố đầu vào có sẵn trong nền kinh tế. Sự chuyển dich cơ cấu kinh

tế thực hiện theo dấu hiệu lợi thế nguồn lực của đất nước.

Ngoài ra, các chính sách xã hội nhằm giải quyết ngay từ đầu vấn đề

xóa đói giảm nghèo và công bằng xã hội được thực hiện như chính sách

về phân phối lại thu nhập, chính sách trợ cấp xã hội, các dự án đầu tư cơ

sở hạ tầng giao thông cho các vùng khó khăn, hệ thống giáo dục đảm bảo

phổ cập giáo dục và đảm bảo cơ hội giáo dục cho người nghèo, hệ thống

y tế và chăm sóc sức khỏe.

113

lOMoARcPSD|1596273 6

Các nhà kinh tế trên thế giới cho rằng bất bình đẳng gắn với phương

thức phát triển của nền kinh tế và tăng trưởng kinh tế thường không trung

tính về mặt phân phối thu nhập: tăng trưởng có thể thay đổi phép phân

phối theo hướng bình đẳng hơn hoặc bất bình đẳng hơn. Điều đó tuỳ

thuộc vào “phương thức phát triển” mà quốc gia chọn lựa. Theo nhà kinh

tế học Pierre Salama, phương thức phát triển dựa vào cầu nội địa, đi liền

với phép phân phối thu nhập có tính bất bình đẳng thấp nhất; phương

thức phát triển bằng xuất khẩu, đi kèm với phép phân phối thu nhập

mang tính bất bình đẳng cao hơn; phương thức phát triển “tài chính hoá”,

tự do hoá thị trường vốn và kích thích hoạt động đầu cơ - đi đôi với một

xã hội cực kỳ bất bình đẳng.

Từ đó, có thể phân loại nhiều “chế độ tăng trưởng” khác nhau tùy

theo mối liên hệ giữa tăng trưởng và phân phối thu nhập (biểu hiện qua

độ co giãn của nghèo đói đối với tăng trưởng): nếu tốc độ giảm tỷ lệ

nghèo và tốc độ tăng trưởng thu nhập bình quân ngang nhau, có thể nói

rằng tăng trưởng là “trung tính” đối với phân phối thu nhập (độ co giãn

bằng -1); trong trường hợp tốc độ giảm nghèo vượt qua tốc độ tăng

trưởng thu nhập bình quân, có thể gọi tăng trưởng là “vì người nghèo”

(pro-poor), theo nghĩa chế độ tăng trưởng thay đổi phân phối thu nhập

theo hướng bình đẳng hơn, cho nên tỷ lệ nghèo giảm mạnh hơn (độ co

giãn lớn hơn -1); trong trường hợp tốc độ giảm nghèo thấp hơn tốc độ

tăng trưởng thu nhập bình quân, có thể gọi tăng trưởng là “trickle down”

(chảy ròng xuống), theo nghĩa chế độ tăng trưởng thay đổi phân phối thu

nhập theo hướng bất bình đẳng hơn, cho nên tỷ lệ nghèo có giảm nhưng

ít hơn (độ co giãn nhỏ hơn -1); trong trường hợp tỷ lệ nghèo tăng thay vì

giảm, bởi tốc độ tăng trưởng thu nhập bình quân tương đối thấp trong khi

bất bình đẳng trong phân phối lại tăng (độ co giãn trở nên dương), có thể

gọi đó là chế độ tăng trưởng “bần cùng hoá” (immiserizing).

Như vậy, tăng trưởng và công bằng trong nền kinh tế là những mục tiêu

tương hợp, không mâu thuẫn. Các chính sách của chính phủ đóng vai trò

quyết định đến việc giải quyết mối quan hệ này, bởi thực tế chỉ có một số ít

các chính sách được coi là hoàn thiện Pareto, còn hầu hết sẽ dẫn đến lợi cho

nhóm này và thiệt cho nhóm kia. Vì vậy, khi thiết kế và lựa chọn chính sách,

chính phủ đều cân nhắc kỹ tác động của nó tới công bằng (phân phối) và

hiệu quả kinh tế, hướng tới sự cân bằng trong cả 2 mục tiêu này.

114

lOMoARcPSD|1596273 6

Hình 4.3: Đường khả năng thỏa dụng xã hội

4.3.

Các lý thuyết, quan điểm về phân phối lại thu nhập

Các chính sách phân phối lại đều nhằm mục đích tối đa hoá phúc lợi

xã hội. Để đạt được mục tiêu này, trong phân tích về phúc lợi xã hội, cần

phải thỏa mãn điều kiện để đường bàng quan xã hội tiếp xúc với đường

khả năng thỏa dụng của xã hội.

Đường khả năng thoả dụng của xã hội là đường biểu thị mức thoả

dụng tối đa mà một cá nhân (hay nhóm người) có thể đạt được trong xã

hội khi cho trước mức thoả dụng của những cá nhân (hay nhóm người)

khác. Đường khả năng thoả dụng là đường biểu thị mức thoả mãn tối đa

mà một cá nhân (hay nhóm người) có thể đạt được trong xã hội khi thực

hiện phân phối lại.

Hình dáng và tính chất của đường khả năng thoả dụng của xã hội

tương tự như đường khả năng sản xuất, chỉ có khác là hai trục tọa độ thể

hiện độ thoả dụng của các cá nhân trong xã hội. Theo đó, đường khả

năng thỏa dụng của xã hội là một đường cong lõm về phía gốc tọa độ và

mọi điểm nằm trên đường khả năng thỏa dụng (điểm E) là những điểm

đạt hiệu quả, những điểm nằm bên ngoài (điểm F) là không thể đạt tới và

những điểm nằm bên trong (điểm M) là chưa hiệu quả.

Mọi điểm nằm trên đường khả năng thoả dụng xã hội đều là những

điểm đạt hiệu quả Pareto (điểm E), khi đó nền kinh tế đạt được phân bổ

nguồn lực tối ưu Pareto. Nghĩa là sự phân bổ nguồn lực hiệu quả nên

115

lOMoARcPSD|1596273 6

Hình 4.4: Đường bàng quan xã hội

không làm cho người nào lợi hơn (giàu hơn) và không làm ai bị thiệt đi

(nghèo đi).

Giả sử mức thoả dụng (sự hài lòng) của các cá nhân trong nền kinh tế

đạt tới một điểm trên đồ thị, ví dụ điểm M, nằm phía trong đường khả

năng thoả dụng. Bất cứ sự thay đổi nào của chính phủ nhằm phân phối lại

nguồn lực sẽ làm sự thoả mãn hay hài lòng của các cá nhân tăng lên, di

chuyển đến gần đường khả năng thoả dụng hơn, như vậy sẽ là một hoàn

thiện Pareto (vì làm cho mọi người đều khá lên).

Đường khả năng thoả dụng mô tả tác động chính sách của chính phủ

tới sự thoả mãn hay hài lòng của các cá nhân trong xã hội. Thông thường,

một chính sách sẽ làm lợi cho nhóm người này, thiệt cho nhóm người

khác, chính sách đó có thể làm cho nền kinh tế tốt hơn nhưng chưa chắc

đã là một hoàn thiện Pareto bởi làm thiệt hại lợi ích của ai đó.

Như vậy, để so sánh được mức độ đánh đổi giữa thiệt hại hay lợi ích

của các cá nhân trong nền kinh tế khi thực hiện các chính sách kinh tế sử

dụng thêm phân phối lại thu nhập, các nhà kinh tế cần đường bàng quan

xã hội.

Đường bàng quan xã hội là tập hợp của tất cả các điểm kết hợp giữa

sự thoả mãn, hài lòng của mọi thành viên trong xã hội mà những điểm đó

mang lại mức phúc lợi xã hội bằng nhau. Đường bàng quan xã hội biểu

diễn những tập hợp độ thoả dụng của 2 nhóm cá nhân mà xã hội bàng

quan. Xã hội sẵn lòng đánh đổi khi tăng sự thoả mãn của nhóm này lên

hoặc giảm sự thoả mãn của nhóm kia đi.

116

lOMoARcPSD|1596273 6

Hình 4.5: Phân phối lại thu nhập tối ưu

Đường bàng quan xã hội có hình dáng và tính chất tương tự đường

bàng quan cá nhân. Điểm khác biệt duy nhất là hai trục tọa độ của đường

bàng quan xã hội thể hiện độ thỏa dụng của từng cá nhân trong xã hội.

Theo đó, đường bàng quan xã hội là một tập hợp các đường cong lồi về

phía gốc toạ độ và không cắt nhau; các điểm trên cùng một đường bàng

quan (M, N) mang lại cùng một mức phúc lợi xã hội như nhau (W1) và

điểm nằm trên đường bàng quan cao hơn (E) phản ánh mức phúc lợi xã hội

lớn hơn (W2).

Để xác định cách phân phối lại thu nhập xã hội tối ưu, chúng ta cần

kết hợp đường khả năng thoả dụng và đường bàng quan xã hội. Từ đồ thị

Hình 4.5, chúng ta thấy rằng điểm hiệu quả như M sẽ không được xã hội

ưa thích bằng một điểm chưa hiệu quả như N vì điểm N nằm trên đường

bàng quan cao hơn, phản ánh mức phúc lợi xã hội lớn hơn; và điểm phân

phối hiệu quả tại E sẽ mang lại phúc lợi xã hội lớn nhất.

Điểm E, điểm tối đa hoá PLXH, đường khả năng thoả dụng của xã

hội đã tiếp xúc với đường bàng quan cao nhất có thể đạt tới. Rõ ràng, một

điểm phân phối PLXH tối ưu chắc chắn phải là một điểm hiệu quả

Pareto. Như vậy, chúng ta đã có đủ các công cụ cần thiết để phân tích

một số lý thuyết nổi bật về phân phối lại thu nhập và tối đa hoá phúc lợi

xã hội. Phân phối lại có thể tạo ra sự đánh đổi phúc lợi xã hội giữa các

117

lOMoARcPSD|1596273 6

nhóm người trong nền kinh tế nhưng nguyên tắc là phải đạt tới đường

bàng quan xã hội cao nhất, nghĩa là đạt PLXH cao hơn.

4.3.1.

Thuyết vị lợi

Thuyết vị lợi được xây dựng dựa trên quan điểm triết học về phúc lợi

do Jeremy Bentham đề xướng đầu thế kỷ XIX. Thuyết này được nghiên

cứu dựa trên một số giả định sau:

Thứ nhất, các cá nhân có hàm thoả dụng biên đồng nhất và chỉ phụ

thuộc vào thu nhập.

Thứ hai, các hàm thoả dụng biên tuân theo quy luật độ thoả dụng

biên giảm dần.

Thứ ba, tổng mức thu nhập sẵn có là cố định và không thay đổi trong

quá trình phân phối lại.

Về nội dung, thuyết vị lợi cho rằng phúc lợi xã hội chỉ phụ thuộc vào

độ thoả dụng của các cá nhân trong xã hội. Theo đó, phúc lợi xã hội là

tổng đại số độ thoả dụng của tất cả các thành viên trong xã hội và để tăng

phúc lợi xã hội chỉ cần tăng độ thỏa dụng của bất kỳ một thành viên nào

trong xã hội đó.

Nếu biểu diễn phúc lợi xã hội dưới dạng hàm toán học thì ta có:

...

i=1

Giả sử xã hội có 2 cá nhân thì phúc lợi xã hội là tổng độ thoả dụng

của hai cá nhân đó. Với giả định rằng tổng thu nhập của xã hội là không

đổi nên người này có thêm thì người khác phải bớt đi, do hàm thoả dụng

biên giữa các cá nhân là đồng nhất, chỉ có độ thoả dụng biên khác nhau

ở các mức thu nhập khác nhau nên xã hội có thể tăng tổng PLXH bằng

cách chuyển bớt thu nhập của người giàu cho người nghèo.

Đường bàng quan xã hội là đường thẳng vì một chính sách làm giảm

sự thoả mãn của nhóm này đi bao nhiêu thì sẽ tăng lợi ích của nhóm khác

bấy nhiêu, có sự đánh đổi ngang bằng.

Từ hàm PLXH có thể thấy rằng, thuyết vị lợi coi lợi ích của người

giàu và người nghèo có trọng số như nhau. Vì thế, xã hội hoàn toàn bàng

quan trước việc độ thoả dụng của người nghèo giảm xuống, nếu từ đó

thoả dụng của người giàu tăng lên một mức tương đương.

118

lOMoARcPSD|1596273 6

Hình 4.6: Đường bàng quan xã hội theo thuyết vị lợi

Một cách phân phối khiến cho độ thỏa dụng của người nghèo giảm

xuống và độ thoả dụng của người giàu tăng lên một mức tương đương thì

phúc lợi xã hội vẫn không có sự cải thiện. Vì vậy, đường bàng quan xã

hội của thuyết vị lợi sẽ là một đường tuyến tính có độ dốc bằng -1.

Vậy Chính phủ có nên phân phối lại thu nhập xã hội hay không? Và

nếu có thì điều kiện phân phối tối ưu là gì?

Để giải quyết vấn đề này, chúng ta cần sử dụng tới các giả định của

thuyết vị lợi và sử dụng đồ thị để phân tích. Xét một nền kinh tế với 2 cá

nhân A & B cùng chia sẻ nhau mức tổng thu nhập không thay đổi trong

quá trính phân phối lại là OO’. Trong đó, thu nhập của A tính từ gốc O

và thu nhập của B tính từ gốc O’. Độ thoả dụng biên của các cá nhân chỉ

phụ thuộc vào thu nhập và tuân theo quy luật độ thỏa dụng biên giảm dần

nên MU

và MU

có dạng như đồ thị:

119

Hình 4.7: Phân phối lại thu nhập tối ưng theo thuyết vị lợi

lOMoARcPSD|1596273 6

Giả sử ban đầu A giữ OX đồng thu nhập, còn B giữ XO’ đồng. Như

vậy, A là người giàu và B là người nghèo. Nếu tiến hành phân phối lại và

chuyển XY đồng thu nhập từ A sang B thì độ thoả dụng của A giảm đi

phần diện tích XYGH và độ thoả dụng của B tăng thêm phần diện tích

XYQP. Xét trong toàn nền kinh tế, phúc lợi sẽ tăng thêm phần diện tích

GHPQ. Tiếp tục chuyển thêm YZ đồng thu nhập từ A sang B, phúc lợi xã

hội tăng thêm phần diện tích EGQ. Nếu vẫn tiến hành phân phối lại,

chuyển giao thêm ZK đồng thu nhập từ A sang B, lúc này độ thỏa dụng

của A bị giảm đi phần diện tích KZEM trong khi độ thỏa dụng của B chỉ

tăng thêm phần diện tích KZEN, điều này khiến cho phúc lợi xã hội sẽ bị

tổn thất phần diện tích EMN. Do đó, việc tiến hành phân phối lại sẽ dừng

tại điểm Z bởi tại đó phúc lợi xã hội tăng thêm được nhiều nhất, khi đó

=MU

và mỗi cá nhân nắm giữ một nửa thu nhập của nền kinh tế.

Điều này tạo ra một sự bình đẳng tuyệt đối trong xã hội.

Như vậy, điều kiện để phân phối thu nhập tối ưu theo thuyết vị lợi

là Chính phủ nên tiến hành phân phối lại cho đến khi độ thỏa dụng biên

của các cá nhân bằng nhau: MU

=MU

...=MU

Tuy nhiên, kết quả này hoàn toàn phụ thuộc vào các giả định đã nêu.

Nếu các giả định được thoả mãn thì kết quả của phân phối lại thu nhập sẽ

đảm bảo sự bình đẳng tuyệt đối giữa các cá nhân trong xã hội. Nhưng các

giả định được đánh giá là không có trên thực tế, do vậy hạn chế của

thuyết vị lợi sẽ là:

Thứ nhất, nếu các cá nhân có các hàm thoả dụng biên khác nhau thì

chưa chắc điểm phân phối thu nhập tối ưu tại Z (điểm giữa OO’), tức là

phân phối thu nhập theo thuyết vị lợi chưa chắc đã mang lại sự bình đẳng

tuyệt đối.

Thứ hai, quy luật độ thoả dụng biên giảm dần đúng với đa số các

hàng hoá nhưng chưa chắc đã đúng với thu nhập. Nếu mức thoả dụng

biên theo thu nhập của các cá nhân đều không đổi, tức là đường MU

và

đều nằm ngang thì mỗi đồng lấy đi từ người B sẽ làm anh ta mất đi

một mức thoả dụng đúng bằng mức thoả dụng tăng thêm khi A có đồng

thu nhập ấy. Khi đó, chính sách phân phối lại của Chính phủ không có ý

nghĩa gì đối với việc cải thiện PLXH.

120

lOMoARcPSD|1596273 6

Thứ ba, mô hình trên giả định tổng thu nhập xã hội là cố định, nhưng

trên thực tế việc phân phối lại thường kèm theo sự thất thoát về nguồn

lực, có nghĩa là nếu càng cố gắng phân phối lại thì kích thước của “chiếc

bánh” dùng để chia cho hai người càng giảm. Phân phối lại thu nhập cần

tính đến cả những khoản mất mát về tính hiệu quả này.

Như vậy, ngay cả khi chấp nhận giả định là các cá nhân có hàm thoả

dụng biên như nhau thì cũng chưa thể kết luận rằng, mục tiêu của chính

sách phân phối thu nhập sẽ đạt đến sự bình đẳng tuyệt đối về thu nhập.

Câu trả lời còn phụ thuộc vào phương pháp được sử dụng để phân phối

lại thu nhập và tác động của chúng đến hành vi cá nhân.

4.3.2.

Quan điểm bình quân đồng đều

Quan điểm này cho rằng xã hội cần phấn đấu cho sự ngang bằng

phúc lợi của tất cả các thành viên trong xã hội. Như vậy, với một lượng

thu nhập quốc dân cố định, quan điểm này cho rằng phải phân phối lượng

thu nhập đó sao cho độ thỏa dụng của tất cả các cá nhân trong xã hội phải

bằng nhau. Do đó, hàm phúc lợi xã hội theo điểm này có dạng:

W = U

= U

= ... = U

Tuy nhiên, quan điểm này dựa trên giả định tổng thu nhập quốc dân

là cố định và hàm thoả dụng biên của mọi cá nhân là như nhau do vậy

cũng như thuyết vị lợi, cả hai quan điểm đều dẫn đến một kết quả là phân

phối thu nhập hoàn toàn bằng nhau cho tất cả mọi người.

Điều cần chú ý là quan điểm bình quân đồng đều này chỉ chấp nhận

sự khác biệt về mức thoả dụng cho những nhân tố khách quan tạo ra (như

quy mô gia đình, tình trạng sức khoẻ...), chứ không chấp nhận những

khác biệt do sở hữu tài sản hay các nhân tố chủ quan khác. Do vậy, nếu

có sự khác biệt do sở hữu tài sản hay các nhân tố chủ quan khác thì sẽ

phải phân phối lại thu nhập bằng cách đánh thuế người có thu nhập cao

để chuyển giao cho người có thu nhập thấp. Hệ quả là nếu đánh thuế A

để chuyển giao cho B sẽ gây ra mất mát nguồn lực (ví dụ đánh thuế cao

đối với một cơ sở sản xuất, họ sẽ thu hẹp sản xuất lại, sa thải nhân công)

thì việc phân phối lại này có thể làm giảm bớt khoảng cách thu nhập giữa

hai người, nhưng đồng thời cũng làm giảm thu nhập của cả hai.

Vì vậy, quan điểm này gặp phải một hạn chế là khi thu nhập không

cố định, hay có sự thất thoát trong quá trình phân phối lại thì việc phân

121

lOMoARcPSD|1596273 6

phối lại này có thể làm giảm bớt khoảng cách thu nhập giữa các cá nhân

nhưng đồng thời nó cũng làm giảm thu nhập của tất cả mọi người. Do đó,

quan điểm bình quân đồng đều này có thể phải hy sinh tính hiệu quả rất

nhiều và điều này là rất khó chấp nhận, trừ khi xã hội sẵn sàng đánh đổi

tính hiệu quả lấy sự công bằng với cái giá rất cao.

4.3.3.

Thuyết cực đại thấp nhất

Thuyết này do nhà triết học Mỹ John Rawls (1971) đưa ra, đó là một

chính sách phân phối lại sao cho có thể tối đa hoá thu nhập cho những

người ở đáy thang thu nhập xã hội. Nói cách khác, đây là thuyết vì người

nghèo, phúc lợi xã hội chỉ có sự cải thiện khi lợi ích của người nghèo

nhất được cải thiện. Nguyên tắc đặt trọng số bằng 1 đối với người có

mức thoả dụng thấp nhất, còn những người khác có trọng số bằng 0.

Theo đó, hàm phúc lợi xã hội có dạng:

W = minimum {U

, U

, , U

}

Theo thuyết này, PLXH chỉ phụ thuộc vào lợi ích của những người

nghèo nhất. Vì vậy, muốn có PLXH đạt tối đa thì phải cực đại hoá độ

thoả dụng của người nghèo nhất. Đó là lý do vì sao thuyết này có tên

thuyết cực đại thấp nhất.

Như vậy, nếu thuyết vị lợi coi mọi người trong xã hội như nhau thì

thuyết cực đại thấp nhất coi trọng người nghèo hơn. Nếu sự phân phối lại

thu nhập làm tăng lợi ích của người giàu nhưng người nghèo không có cải

thiện thì cũng không có ý nghĩa gì trong việc nâng cao phúc lợi xã hội.

Do đó, theo thuyết này, phân phối lại thu nhập sẽ được tiến hành nếu

nó làm tăng độ thỏa dụng của người nghèo nhất. Quá trình phân phối lại

sẽ dừng lại khi độ thỏa dụng của người nghèo nhất đạt tối đa vì khi đó,

phúc lợi xã hội là cực đại.

Theo thuyết Rawls thì xã hội chỉ quan tâm đến phúc lợi của người

nghèo, nên bất kể sự phân phối lại thu nhập này chỉ làm tăng lợi ích của

người giàu mà không làm thay đổi lợi ích của người nghèo thì không có ý

nghĩa gì trong việc nâng cao PLXH. Không một lượng tăng thêm nào

trong phúc lợi của người giàu có thể bù đắp cho sự giảm sút trong phúc

lợi của người nghèo. Nếu tăng độ thoả dụng cho nhóm này thì độ thoả

dụng của nhóm kia vẫn không đổi, thì vẫn ở đường bàng quang xã hội

ban đầu, nghĩa là PLXH không tăng.

122

lOMoARcPSD|1596273 6

Vì vậy, đường bàng quan xã hội theo thuyết cực đại thấp nhất có

dạng hình chữ L, có độ dốc bằng 0 hoặc bằng 1 và đỉnh của chữ L nằm

trên đường phân giác góc 0. Bởi nếu chỉ tăng lợi ích của A (người giàu)

trong khi B (người nghèo) không đổi thì chúng ta vẫn giữ nguyên trên

đường bàng quan xã hội, có nghĩa là không tốt hơn (phúc lợi xã hội

không có sự cải thiện).

Kết hợp với đường khả năng thoả dụng của xã hội, ta luôn tìm được

điểm phân phối tối ưu H (đỉnh chữ L), tại đó đường khả năng thỏa dụng

(dù có hình dáng ra sao) tiếp xúc với đường bàng quan xã hội cao nhất.

Khi đó, độ thỏa dụng của các cá nhân bằng nhau và đều bằng U

Như vậy, điều kiện để phân phối thu nhập tối ưu theo thuyết cực đại

thấp nhất là Chính phủ tiến hành phân phối lại cho đến khi độ thỏa dụng

của tất cả các cá nhân trong xã hội bằng nhau:

= U

= = U

Kết quả phân phối theo thuyết cực đại thấp nhất giống như quan

điểm bình quân đồng đều là tạo ra một sự phân phối tuyệt đối bình đẳng,

điều khác biệt duy nhất là nó phải bắt đầu từ việc nâng cao phúc lợi của

người nghèo nhất trong xã hội.

123

Hình 4.7: Phân phối lại thu nhập tối ưu

theo thuyết cực đại thấp nhất

lOMoARcPSD|1596273 6

Thuyết này cũng có hạn chế là: (1) dễ dẫn tới chủ nghĩa bình quân,

làm giảm động lực phấn đấu của nhóm người nghèo và giảm động cơ làm

việc của nhóm có năng lực; (2) thuyết này vẫn chấp nhận một mức độ

phân hoá thu nhập trong xã hội, miễn là cách phân phối đó làm tăng phúc

lợi của nhóm người nghèo nhất.

Tuy nhiên, nếu nới lỏng giả định về tổng thu nhập xã hội cố định, thì

thuyết cực đại thấp nhất sẽ không còn đồng nhất với quan điểm bình

quân đồng đều nữa. Hãy xét một trường hợp trong đó người giàu A đang

thuê người nghèo B làm việc cho mình. Nếu chính phủ đánh thuế A để

chuyển giao thu nhập cho B, nhưng điều đó lại khiến A đóng cửa sản

xuất và sa thải B; và nếu thu nhập từ lương mà B được trả cao hơn trợ

cấp nhận được từ chính phủ thì chính sách thuế này làm B bị thiệt. Vì B

là đối tượng quan tâm duy nhất của thuyết cực đại thấp nhất nên thuyết

này sẽ không đồng ý với một chương trình đánh thuế như vậy và sẵn

sàng chấp nhận để A không bị đánh thuế.

Như vậy, một chính sách làm tăng PLXH của nhóm nghèo nhất luôn

được thuyết cực đại thấp nhất ủng hộ, cho dù chính sách đó có thể dẫn tới

làm cho người giàu thì giàu thêm (bất bình đẳng tăng). Họ không ủng hộ

chính sách đánh thuế mạnh đối với người giàu vì chính sách thuế đó có

thể ảnh hưởng tới thu nhập của người nghèo. Trong khi đó, chính sách

này sẽ bị thuyết bình quân đồng đều phản đối vì gia tăng bất công (tăng

chênh lệch thu nhập) trong nền kinh tế.

4.3.4.

Các quan điểm khác về phân phối lại thu nhập

Các lý thuyết phân phối lại thu nhập đã xem xét ở trên đều được đưa

ra dựa trên sở thích của các cá nhân. Tuy nhiên, một số nhà kinh tế học

cho rằng, phân phối thu nhập không nên phụ thuộc vào sở thích đó. Vì

vậy, những quan điểm này được gọi là quan điểm không dựa trên độ thoả

dụng cá nhân.

Họ cho rằng cần quan tâm đến một mức sống tối thiểu mà tất cả mọi cá

nhân trong xã hội có quyền được hưởng. Mức sống đó không được xác định

trực tiếp bằng thu nhập mà được xác định thông qua những hàng hoá tiêu

dùng thiết yếu như: lương thực thực phẩm, quần áo, nhà ở, giáo dục, y tế...

Chi phí cho những khoản tiêu dùng tối thiểu này sẽ được tập hợp lại

rồi tính ra mức thu nhập tối thiểu. Chính phủ giúp đỡ những cá nhân có

124

lOMoARcPSD|1596273 6

thu nhập dưới mức tối thiểu thông qua các chương trình trợ cấp và an

sinh xã hội.

4.4.

Nghèo đói và thước đo nghèo đói

4.4.1.

Quan niệm về nghèo đói

Tại hội nghị chống nghèo đói khu vực châu Á - Thái Bình Dương tại

Băng Cốc - Thái Lan, năm 1993, định nghĩa “nghèo là tình trạng một bộ

phận dân cư không có khả năng thoả mãn những nhu cầu cơ bản của con

người mà những nhu cầu ấy phụ thuộc vào trình độ phát triển kinh tế xã

hội, phong tục tập quán của từng vừng và những phong tục tập quán ấy

được xã hội thừa nhận”

Hội nghị thượng đỉnh thế giới về phát triển xã hội (Copenhagen, Đan

Mạch, 1995) định nghĩa người nghèo là tất cả những ai có thu nhập thấp

hơn dưới 1 đôla mỗi ngày cho mỗi người, số tiền được coi như đủ để mua

những sản phẩm thiết yếu để tồn tại.

Theo Ngân hàng thế giới, nghèo đói là sự thiếu hụt không thể chấp

nhận được trong phúc lợi xã hội của con người, bao gồm cả khía cạnh

sinh lý học và xã hội học. Thiếu hụt về sinh lý học là không đáp ứng nhu

cầu vật chất và sinh học như dinh dưỡng, sức khoẻ, giáo dục và nhà ở.

Thiếu hụt về mặt xã hội liên quan đến những khái niệm bình đẳng, rủi ro

và được tự chủ, tôn trọng trong xã hội.

Báo cáo phát triển Việt Nam 2004 định nghĩa nghèo đói là tình trạng

bị thiếu thốn ở nhiều phương diện. Thu nhập hạn chế, thiếu cơ hội tạo

thu nhập, thiếu tài sản để đảm bảo tiêu dùng trong những lúc khó khăn

và dễ bị tổn thương trước những đột biến bất lợi, ít có khả năng truyền

đạt nhu cầu và những khó khăn tới người có khả năng giải quyết, ít được

tham gia vào quá trình ra quyết định. Đây là khái niệm được thừa nhận

và sử dụng rộng rãi ở Việt nam.

Như vậy, có nhiều quan điểm về nghèo:

Quan điểm xem xét nghèo trên phương diện thu nhập (không có đủ

khả năng chi trả cho các nhu cầu cơ bản).

Quan điểm xem xét nghèo trên phương diện phúc lợi xã hội (khó

tiếp cận các dịch vụ).

Trích trong chiến lược toàn diện về tăng trưởng và xoá đói giảm nghèo Việt nam, tr16

125

lOMoARcPSD|1596273 6

Quan điểm mới về nghèo không chỉ dựa vào thu nhập hay chi tiêu

mà liên quan tới cơ hội, người nghèo là người ít có cơ hội tham gia vào

quá trình phát triển của cộng đồng.

Như vậy, tình trạng nghèo đói càng ngày càng được tiếp cận với

phạm vi rộng hơn: trước kia nghèo là thiếu thốn trong tiêu dùng các nhu

cầu cơ bản; sau đó nghèo là người khó tiếp cận các dịch vụ; và nghèo là

ít các cơ hội và dễ bị tổn thương.

Nghèo thường gắn với các đối tượng dễ bị tổn thương. Vậy, các nguy

cơ của tình trạng dễ bị tổn thương là:

Các khía cạnh khác nhau của sự tổn thương: chính trị, kinh tế, xã hội.

Sự tổn thương phụ thuộc vào mức độ “phơi nhiễm” trước điều kiện

tổn thương và mức độ nhạy cảm trước điều kiện tổn thương. Ví dụ:

những người nghèo, đồng bào dân tộc vùng cao, những người già, những

người di cư từ nông thôn ra thành thị kiếm việc làm, những người khuyết

tật và mắc bệnh HIV,... là những người dễ bị tổn thương trước các cú sốc

về kinh tế (như lạm phát), về khí hậu (như bão lụt, thiên tai), về xã hội

(như dịch bệnh).

Tình trạng dễ bị tổn thương làm tăng nguy cơ rủi ro trong cuộc

sống (người nghèo đối mặt với nguy cơ rủi ro từ lạm phát, từ thiên tai,

dịch bệnh lớn hơn). Những rủi ro đó lại không được bảo hiểm (ví dụ ốm

đau không có bảo hiểm y tế, không có tiền chữa bệnh nên phải bán tài

sản để chữa bệnh) nên gây ra tình trạng giảm thu nhập, tiêu dùng hiện tại

(đã nghèo còn nghèo hơn).

Những biện pháp chống đỡ với rủi ro của những người bị tổn

thương là tiết kiệm chi tiêu (sức khỏe kém, suy dinh dưỡng), tiết kiệm chi

phí khám chữa bệnh (không đi kiểm tra sức khỏe kể cả khi thấy những

bất thường), cho con thôi học để đi làm kiếm thu nhập... Điều đó càng

làm cho họ giảm mức sống trong tương lai, rơi vào bẫy nghèo đói, tình

trạng càng tệ hơn.

Nghèo đói là một vấn đề mang tính chất toàn cầu và đòi hỏi sự nỗ

lực tham gia của nhiều cá nhân, tổ chức trong và ngoài nước để từng

bước hạn chế và xóa bỏ nó ra khỏi đời sống dân cư. Theo quan niệm

truyền thống, nghèo là sự thiếu thốn về vật chất, sống với mức thu nhập

và tiêu dùng thấp, với đặc trưng là dinh dưỡng kém và điều kiện sống

126

lOMoARcPSD|1596273 6

thiếu thốn. Nhưng hiện nay hầu hết các tổ chức quốc tế như Ngân hàng

thế giới, Liên hiệp quốc đều định nghĩa nghèo đói là đa chiều (không chỉ

đơn chiều là thu nhập nữa) bao gồm các khía cạnh cơ bản sau:

Sự khốn cùng về vật chất.

Sự hưởng thụ thiếu thốn về giáo dục và y tế.

Có nguy cơ dễ bị tổn thương và dễ gặp rủi ro (dễ bị rơi vào cảnh

nghèo đói về thu nhập hoặc sức khỏe).

Không có tiếng nói và quyền lực.

4.4.2.

Thước đo nghèo đói

Một thước đo nghèo đói được sử dụng phổ biến nhất để xác định tình

trạng (quy mô) nghèo đói của một quốc gia là tỷ lệ nghèo đói - được xác

định dựa trên công thức sau:

Tỷ lệ nghèo đói

Trong đó, một đối tượng được coi là người nghèo khi họ sống dưới

ngưỡng nghèo. Đây là ranh giới để phân biệt giữa người nghèo và người

không nghèo. Ngưỡng nghèo, được định nghĩa là lượng tiền taka hoặc

pêxô hoặc đôla nhất định có được trong một ngày để chi tiêu, phản ánh

mức độ khốn cùng về vật chất, nhưng không phản ánh hết việc đảm bảo

vấn đề sức khỏe và giáo dục cơ bản.

Một gia đình có thể có đủ tiền để mua một rổ thực phẩm tối thiểu,

nhưng chưa được sử dụng nước sạch, thức ăn không đảm bảo đáp ứng nhu

cầu dinh dưỡng. Theo ý nghĩa quan trọng này, tiếp cận nước sạch cùng với

thu nhập bằng tiền được xem là nhân tố quyết định đói nghèo tuyệt đối.

Mức độ sẵn có của các dịch vụ công như chăm sóc sức khỏe và giáo

dục cơ bản đều có thể có ảnh hưởng đến tình trạng đói nghèo hiện tại và

kéo dài tình trạng đói nghèo qua các thế hệ. Điều này không phụ thuộc

vào mức tiêu dùng hiện tại.

Một phương diện khác của đói nghèo là tình trạng dễ bị tổn thương

trước những cú sốc bất lợi. Chi tiêu trong một giai đoạn có thể đưa một

gia đình lên trên ngưỡng nghèo; nhưng sau một thời gian, thiên tai, suy

thoái kinh tế hoặc thậm chí bệnh tật hay sự qua đời của lao động chính

trong gia đình đều có thể khiến gia đình này tái nghèo. Các gia đình

127

lOMoARcPSD|1596273 6

thường thoát nghèo rồi lại tái nghèo liên tục, do đó giảm mức độ tổn

thương này mới có ý nghĩa thực sự trong việc cải thiện phúc lợi.

Đói nghèo là một phạm trù đa diện và rất nhiều phương diện của nó có

thể lượng hóa được. Phương pháp được chú ý nhiều là lượng hóa đói

nghèo theo thu nhập hoặc tiêu dùng. Các nhà kinh tế học phát triển thường

sử dụng định nghĩa đói nghèo tuyệt đối khi xác định được một giá trị bằng

tiền nhất định để phân biệt giữa người nghèo và người không nghèo.

Hầu hết các nước đều xác định ngưỡng nghèo của riêng nước mình,

thường dựa trên chi phí bình quân đầu người cho một rổ tiêu dùng tối thiểu

thực phẩm và một vài hàng hóa thiết yếu khác . Thực phẩm chiếm chủ đạo

trong các rổ tiêu dùng này, vì nó chiếm từ 2/3 đến 3/4 tổng chi tiêu của

người nghèo. Ở nhiều nước thu nhập thấp, ngưỡng nghèo được xác định

dựa trên mức thu nhập tiêu chuẩn cần thiết để có thể đảm bảo ít nhất 2.000

calo một ngày.

Có hai cách chính để xác định ngưỡng nghèo:

Ngưỡng nghèo tuyệt đối: là chuẩn tuyệt đối về mức sống được coi là

tối thiểu cần thiết để cá nhân hoặc hộ gia đình có thể tồn tại khỏe mạnh.

Ngưỡng nghèo này được xác định thông qua chi phí cho một giỏ tiêu

dùng tối thiểu đảm bảo mức độ dinh dưỡng tốt cho con người. Trên cơ sở

đó, có 2 ngưỡng nghèo tuyệt đối:

Ngưỡng nghèo lương thực thực phẩm: ngưỡng nghèo đói ở mức

thấp, được xác định theo chuẩn mà hầu hết các nước đang phát triển cũng

như Tổ chức Y tế thế giới và các cơ quan tổ chức khác xây dựng mức Kcal

tối thiểu cần thiết cho thể trạng mỗi con người là 2.100Kcal/người/ngày.

Ngưỡng nghèo chung: ngoài lương thực thực phẩm, có tính toán

đến chi tiêu cho các sản phẩm phi lương thực khác.

Ngưỡng nghèo tương đối: được xác định theo phân phối thu nhập

hoặc tiêu dùng chung trong cả nước để phản ánh tình trạng của một bộ

phận dân cư sống dưới mức trung bình của cộng đồng.

Để so sánh mức độ nghèo đói giữa các quốc gia, Ngân hàng thế giới

đã tính toán ngưỡng nghèo tuyệt đối quốc tế (theo ngang giá sức mua)

cho các nước có thu nhập thấp là 1 đôla/người/ngày, cho các nước có thu

nhập trung bình thấp là 2 đôla/người/ngày và cho các nước có thu nhập

cao là 4 đôla/người/ngày.

128

lOMoARcPSD|1596273 6

Ở Việt Nam, việc phân tích và đánh giá tình trạng nghèo đói vẫn sử

dụng một trong hai ngưỡng nghèo tuyệt đối. Theo đó, ngưỡng nghèo được

áp dụng riêng cho từng khu vực căn cứ vào nhu cầu chi tiêu và tình trạng giá

cả hàng hóa tiêu dùng ở các khu vực khác nhau. Cụ thể, ngưỡng nghèo được

xác định theo Chương trình mục tiêu quốc gia về xóa đói giảm nghèo:

Theo Việt nam chuẩn nghèo là dưới 200.000 đồng/ tháng cho khu

vực nông thôn và 260.000 đồng/ tháng cho khu vực thành thị (giai đoạn

2006-2010).

Chuẩn nghèo áp dụng cho giai đoạn 2011-2015 theo Chỉ thị số

1752/CT-TTg ngày 21-9-2010 của Thủ tướng Chính phủ, mức chuẩn

nghèo và cận nghèo được xác định, những hộ có thu nhập bình quân từ

400.00

đồng/người/tháng trở xuống là hộ nghèo (khu vực nông thôn),

đối với khu vực thành thị hộ nghèo là những hộ có mức thu nhập bình

quân 500.000 đồng/người/tháng; Hộ cận nghèo là những hộ có mức thu

nhập bình quân từ 401.000 đồng đến 520.000 đồng/người/tháng (khu vực

nông thôn), đối với khu vực thành thị là từ 501.000 đồng đến 650.000

đồng/người/tháng.

Chuẩn nghèo áp dụng cho giai đoạn 2016-2020 theo Quyết định

59/2015QĐ-TTg ngày 19-11-2015 của Thủ tướng Chính phủ, mức chuẩn

nghèo theo thu nhập, những hộ có thu nhập bình quân từ 700.000

đồng/người/tháng trở xuống là hộ nghèo (khu vực nông thôn), 900.000

đồng/ người/ tháng đối với khu vực thành thị; Hộ cận nghèo là những hộ

có mức thu nhập bình quân từ 1.000.000 đồng/người/tháng (khu vực

nông thôn), từ 1.300.000 đồng/người/tháng đối với khu vực thành thị.

Sau khi đã lựa chọn ngưỡng nghèo, có rất nhiều cách để xác định mức

nghèo tuyệt đối. Cách đơn giản nhất là báo cáo số người nằm dưới ngưỡng

nghèo. Cách dễ hiểu không kém là dùng chỉ số đếm đầu, là tỉ lệ những

người sống dưới ngưỡng nghèo trên tổng dân số. Cách thứ ba là dùng

khoảng nghèo, thước đo mô tả mức độ nghiêm trọng của đói nghèo. Mức

độ nghiêm trọng của đói nghèo đề cập đến cả việc có bao nhiêu người nằm

dưới ngưỡng nghèo lẫn việc họ cách ngưỡng này bao xa.

Tỷ lệ nghèo: là tỷ lệ phần trăm dân số dưới ngưỡng nghèo. Con số

này cho biết có bao nhiêu phần trăm người nghèo chứ không cho biết

mức độ nghèo của họ đến đâu.

129

lOMoARcPSD|1596273 6

Khoảng nghèo là phần chênh lệch giữa mức chi tiêu của người

nghèo với ngưỡng nghèo, tính bằng phần trăm so với ngưỡng nghèo. Khi

so sánh các nhóm dân cư trong một nước, khoảng nghèo cho biết tính

chất và mức độ của nghèo khổ khác nhau giữa các nhóm.

Chỉ số nghèo khổ tổng hợp (HPI - Human Poor Index). Chỉ số HPI

còn được gọi là chỉ số nghèo tổng hợp, được Liên hiệp quốc sử dụng để

đánh giá sự nghèo khổ của con người. Giá trị HPI của một nước cho biết

sự nghèo khổ của con người sẽ ảnh hưởng tới bao nhiêu phần dân số của

nước đó. Khi đem so sánh chỉ số HPI với chỉ số HDI, người ta sẽ thấy

được sự phân phối thành tựu có được của một nước. Các nước có thể có

HDI giống nhau nhưng giá trị HPI lại khác nhau.

Chúng ta chủ yếu tập trung vào định nghĩa theo tiêu dùng và thu

nhập của đói nghèo tuyệt đối, nhưng điều quan trọng là phải nhận thức

được rằng đói nghèo là một phạm trù đa diện và khái niệm đầy đủ về sự

nghèo khổ không thể phản ánh hết được nếu chỉ dùng thước đo thu nhập.

4.5.

Chương trình phân phối lại nhằm đảm bảo công bằng xã hội

Phân phối lại thu nhập xã hội được thực hiện theo hai cách: Phân phối

theo chiều dọc và phân phối theo chiều ngang. Phân phối theo chiều ngang

là sự phân phối trong nhóm đối tượng có cùng cơ hội, điều kiện kinh tế

nhằm chia sẻ rủi ro với nhau. Người không gặp rủi ro sẽ chia sẻ cho những

người gặp rủi ro thông qua cơ chế đóng góp tài chính chung. Thông thường,

sự phân phối theo chiều ngang chỉ thực hiện trong nội bộ nhóm người tham

gia nhất định (chủ yếu đối với những người lao động bằng việc đóng góp từ

thu nhập) mà không bao phủ rộng với toàn thể dân chúng. Hạn chế này được

khắc phục bởi cơ chế phân phối theo chiều dọc. Phân phối lại theo chiều dọc

là sự chuyển giao một phần thu nhập của người (nhóm người) có thu nhập

cao, đời sống đầy đủ hơn cho nhóm người nghèo khổ, có khó khăn trong

cuộc sống trên phạm vi toàn xã hội. Sự phân phối này được thực hiện thông

qua nhiều biện pháp kĩ thuật khác nhau dưới hình thức trực tiếp (chủ yếu là

thu thuế trực thu, các biện pháp kiểm soát giá cả, thu nhập, lợi nhuận...) và

gián tiếp (cung cấp dịch vụ về y tế, giáo dục, nhà ở, trợ cấp thực phẩm...)

trên phạm vi rộng. Và như vậy, phân phối theo chiều dọc đặc biệt có ý nghĩa

trong hoạt động an sinh xã hội nhằm thiết lập hệ thống bảo vệ đối với toàn

thể dân chúng, đặc biệt đối với những đối tượng “yếu thế” trong xã hội.

130

lOMoARcPSD|1596273 6

Trong nền kinh tế, Chính phủ đóng vai trò tích cực trong phân phối

lại thu nhập, thực hiện sự chuyển giao tài chính giữa các bộ phận dân cư

có sự chênh lệch về thu nhập trong xã hội. Những bộ phận dân cư có mức

sống, thu nhập thấp hơn mức tối thiểu chính là “rào cản” của sự phát

triển kinh tế và cần phải có sự hỗ trợ, giúp đỡ để tồn tại và phát triển. Các

chương trình phân phối lại nhằm điều hoà lợi ích, thu hẹp dần sự chênh

lệch mức sống dân cư thông qua các hình thức như các chương trình hỗ

trợ công cộng, các chương trình bảo hiểm xã hội tạo thành hệ thống an

sinh xã hội trong nền kinh tế. Qua việc thực hiện phân phối lại thu nhập

xã hội, an sinh xã hội góp phần đảm bảo công bằng xã hội, giảm khoảng

cách giàu - nghèo giữa các bộ phận dân cư. An sinh xã hội không chỉ là

những cơ chế đơn giản nhằm thay thế thu nhập mà còn được nhìn nhận

như những vectơ hỗn hợp của cái gọi là “những chuyển giao kinh tế”

trong xã hội nhằm phân phối lại tiền bạc, của cải và các dịch vụ xã hội có

lợi cho những nhóm dân cư yếu thế hơn trong xã hội.

4.5.1.

Hệ thống an sinh xã hội

4.5.1.1.

Quan niệm về an sinh xã hội

Theo nghĩa chung nhất, Tổ chức lao động quốc tế (ILO) cho rằng:

“An sinh xã hội là sự đảm bảo thực hiện quyền con người được sống

trong hoà bình, tự do làm ăn, cư trú, được bảo vệ trước pháp luật, được

làm việc và nghỉ ngơi, được chăm sóc y tế và bảo đảm thu nhập”

Ở phạm vi hẹp hơn - Tổ chức lao động quốc tế định nghĩa: “An sinh

xã hội là sự bảo vệ của xã hội đối với các thành viên của mình thông qua

hàng loạt các biện pháp công cộng nhằm chống lại tình cảnh khốn khó

về kinh tế và xã hội gây ra bởi tình trạng bị ngừng hoặc giảm sút đáng kể

về thu nhập do ốm đau, thai sản, thương tật trong lao động, thất nghiệp,

tàn tật, tuổi già, tử vong, sự cung cấp về chăm sóc y tế và cả các khoản

tiền trợ giúp cho các gia đình đông con”

Ngân hàng thế giới cho rằng: “An sinh xã hội là tổng hợp các biện

pháp nhằm bảo vệ hoặc tăng cường nguồn lực trợ giúp cho con người,

“Intoduction to Social Security”- ILO, Giơnevơ 1992, page 22

“Social security principles”, ILO, Geneva, ISBN 92-2-110734-5,1999, page 5

131

lOMoARcPSD|1596273 6

gia đình và cộng đồng chống lại những khó khăn một cách tốt hơn khi

gặp những rủi ro”

Theo Quỹ tiền tệ quốc tế (IMF), an sinh xã hội là “sự bảo vệ con

người khi không còn khả năng tạo ra thu nhập”

. Hay Ngân hàng phát

triển châu Á (ADB) cũng đưa ra định nghĩa an sinh xã hội “là tập hợp các

chính sách và chương trình nhằm giảm nghèo đói, lệ thuộc bằng việc thúc

đẩy thị trường lao động tích cực, giảm rủi ro và tăng cường năng lực tự

bảo vệ của người lao động chống lại sự giảm hoặc mất thu nhập”

Như vậy, có nhiều cách tiếp cận an sinh xã hội với những phạm vi

khác nhau nên các nhà kinh tế đều cho rằng an sinh xã hội là khái niệm

rộng, bao gồm nhiều hình thức hỗ trợ của cộng đồng (về cả vật chất và tinh

thần) cho các thành viên của xã hội khi gặp phải rủi ro, khó khăn, bất hạnh

nhằm đảm bảo cuộc sống, ổn định và phát triển xã hội. Vì thế, việc đưa ra

định nghĩa cụ thể về an sinh xã hội là không đơn giản do phụ thuộc rất

nhiều vào phạm vi nội dung, thời điểm thực hiện, góc độ tiếp cận vấn đề

này.

Tuy nhiên, về mặt bản chất, an sinh xã hội có vai trò thực hiện phân

phối lại thu nhập xã hội, điều hoà lợi ích, góp phần đảm bảo công bằng xã

hội cho các công dân trong xã hội. Phương thức hoạt động là thông qua

các biện pháp công cộng. Mục đích là tạo ra sự “an sinh” cho mọi thành

viên trong xã hội. Vì vậy, an sinh xã hội, xét về khía cạnh tạo ra “mạng

lưới” bảo vệ các cá nhân trong xã hội thì gồm có ba hợp phần cơ bản:

Các biện pháp nhằm nâng cao năng lực, bao gồm chủ yếu những

chính sách vĩ mô, chiến lược phát triển và các biện pháp thể chế hỗ trợ.

Chúng giúp nâng cao vị thế xã hội và trao quyền cho những người yếu

thế và những nhóm bị thiệt thòi.

Các biện pháp phòng ngừa, bao gồm các biện pháp trực tiếp để

phòng ngừa sự bần cùng hoá. Thông thường, các biện pháp phòng ngừa

bao gồm hàng loạt các dịch vụ bảo hiểm xã hội và các dịch vụ khác, giúp

cho người dân khỏi rơi vào khủng hoảng và cần đến sự cứu trợ xã hội.

“Chính sách xã hội và quá trình toàn cầu hoá”, Bruno Palier Louis- Charles Viossat, Diễn

đàn kinh tế tài chính Việt - Pháp, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, Hà Nội 2003, tr.110.

“The insurance role of social security: Theory and lesson for policy reform”, International

Monetary Fund (IMF), Washington DC, 1997, page 3.

“Social protection in Asia and the pacific”, ADB. Manila, Philippines, 2001, page 42

132

lOMoARcPSD|1596273 6

Các biện pháp bảo vệ, bao gồm lưới an toàn theo nghĩa hẹp dành

cho những đối tượng bị tổn thương thông qua các khoản quyên góp bằng

tiền mặt, hiện vật hoặc những sự hỗ trợ ngắn hạn khác. Các biện pháp

này cũng như cứu trợ trong cơn nguy kịch (thiên tai, bệnh dịch...). Các

biện pháp bảo vệ được áp dụng khi những biện pháp phòng ngừa không

thể thành công trong thời điểm khủng hoảng.

Xét theo các hình thức thực hiện thì an sinh xã hội bao gồm 3

chương trình được thực hiện bởi chính phủ như sau:

Thứ nhất các chương trình trợ cấp do chính phủ tài trợ nhằm vào

người nghèo và các đối tượng dễ bị tổn thương (gồm trợ cấp bằng tiền,

trợ cấp bằng hiện vật, trợ giá hàng hoá...).

Thứ hai các chương trình bảo hiểm xã hội dựa trên cơ sở đóng góp

của những người tham gia như hưu trí, bảo hiểm y tế và bảo hiểm thất

nghiệp nhằm đảm bảo thu nhập và tiếp cận các dịch vụ cơ bản của các cá

nhân trong xã hội.

Thứ ba là các chính sách xã hội hỗ trợ cho việc tạo việc làm, hỗ trợ

thu nhập hoặc nhà ở cho những người thu nhập thấp, người thất nghiệp

hoặc vùng có khó khăn. Đây là những khoản hỗ trợ gián tiếp cho các cá

nhân nhằm đảm bảo mức sống tối thiểu hoặc tăng cường cơ hội tìm kiếm

việc làm, cải thiện cuộc sống cho nhóm người thu nhập thấp.

4.5.1.2.

Bản chất và tính tất yếu khách quan của an sinh xã hội

Theo khái niệm an sinh xã hội ở trên, có thể thấy bản chất của an

sinh xã hội là sự bảo vệ của xã hội đối với các thành viên của mình. Sự

bảo vệ này được thực hiện thông qua các biện pháp công cộng. Tính tất

yếu khách quan của ASXH còn thể hiện ở những khía cạnh sau:

Thứ nhất, ASXH là biểu hiện rõ rệt của quyền con người đã được

Liên hợp quốc thừa nhận. Mục tiêu của ASXH là tạo ra một lưới an toàn

gồm nhiều tầng, nhiều lớp bảo vệ cho tất cả mọi thành viên của cộng

đồng trong những trường hợp bị giảm hoặc bị mất thu nhập hoặc phải

tăng chi phí đột xuất trong chi tiêu của gia đình do nhiều nguyên nhân

khác nhau, như ốm đau, thương tật, già cả... gọi chung là những biến cố

và những “rủi ro xã hội”. Để tạo ra lưới an toàn gồm nhiều tầng, nhiều

lớp, ASXH dựa trên nguyên tắc san sẻ trách nhiệm và thực hiện công

133

lOMoARcPSD|1596273 6

bằng xã hội, được thực hiện bằng nhiều hình thức, phương thức và các

biện pháp khác nhau.

Thứ hai, ASXH thể hiện chủ nghĩa nhân đạo cao đẹp. Mỗi người

trong xã hội từ những địa vị xã hội, chủng tộc, tôn giáo khác nhau... là

những hiểu hiện khác nhau của một hệ thống giá trị xã hội. Nhưng vượt

lên trên tất cả, với tư cách là một công dân, họ phải được bảo đảm mọi

mặt để phát huy đầy đủ những khả năng của mình, không phân biệt địa vị

xã hội, chủng tộc, tôn giáo... ASXH tạo cho những người bất hạnh,

những người kém may mắn hơn những người bình thường khác có thêm

những điều kiện, những lực đẩy cần thiết để khắc phục những “biến cố”,

những “rủi ro xã hội”, có cơ hội để phát triển, hoà nhập vào cộng đồng.

ASXH kích thích tính tích cực xã hội trong mỗi con người, kể cả những

người giàu và người nghèo; người may mắn và người kém may mắn,

giúp họ hướng tới những chuẩn mực của Chân - Thiện - Mỹ. Nhờ đó,

một mặt có thể chống thói ỷ lại vào xã hội; mặt khác, có thể chống lại

được tư tưởng mạnh ai nấy lo, “đèn nhà ai nhà ấy rạng”... ASXH là yếu

tố tạo nên sự hòa đồng mọi người không phân biệt chính kiến, tôn giáo,

chủng tộc, vị trí xã hội... Đồng thời, giúp mọi người hướng tới một xã hội

nhân ái, góp phần tạo nên một cuộc sống công bằng, bình yên.

Thứ ba, ASXH thực hiện một phần công bằng và tiến bộ xã hội. Trên

bình diện xã hội, ASXH là một công cụ để cải thiện các điều kiện sống

của các tầng lớp dân cư, đặc biệt là đối với những người nghèo khó,

những nhóm dân cư “yếu thế” trong xã hội. Trên giác độ kinh tế, ASXH

là một công cụ phân phối lại thu nhập giữa các thành viên trong cộng

đồng, được thực hiện theo hai chiều ngang và dọc. Sự phân phối lại thu

nhập theo chiều ngang là sự phân phối lại giữa những người khoẻ mạnh

và người ốm đau, giữa người đang làm việc và người đã nghỉ việc, giữa

người chưa có con và những người có gánh nặng gia đình. Một bên là

những người đóng góp đều đặn vào các loại quỹ ASXH hoặc đóng thuế,

còn bên kia là những người được hưởng trong các trường hợp với các

điều kiện xác định. Thông thường, sự phân phối lại theo chiều ngang chỉ

xảy ra trong nội bộ những nhóm người được quyền hưởng trợ cấp (một

“tập hợp đóng” tương đối).

134

lOMoARcPSD|1596273 6

Sự phân phối lại thu nhập theo chiều dọc là sự chuyển giao tài sản và

sức mua của những người có thu nhập cao cho những người có thu nhập

quá thấp, cho những nhóm người “yếu thế”. Phân phối lại theo chiều dọc

được thực hiện bằng nhiều kỹ thuật khác nhau: trực tiếp (thuế trực thu,

kiểm soát giá cả, thu nhập và lợi nhuận...) hoặc gián tiếp (trợ cấp thực

phẩm, cung cấp hiện vật hoặc các dịch vụ công cộng như giáo dục, y tế,

nhà ở, giúp đỡ và bảo vệ trẻ em...). Việc phân phối lại theo chiều dọc có

ý nghĩa xã hội rất lớn (thực hiện cho một “tập hợp mở” tương đối).

ASXH góp phần thúc đẩy tiến bộ xã hội. Đến nay người ta đã ý thức

được rằng, sự phát triển của xã hội là một quá trình, trong đó các nhân tố

kinh tế và nhân tố xã hội thường xuyên tác động lẫn nhau. Sự phát triển

của thế giới trong những năm gần đây đặt ra mục tiêu là bảo đảm những

cải thiện nhất định cho hạnh phúc của mỗi người và đem lại những lợi

ích cho mọi người; bảo đảm phân phối công bằng hơn về thu nhập và của

cải, tiến tới công bằng xã hội; đạt được hiệu quả sản xuất, bảo đảm việc

làm, mở rộng và cải thiện về thu nhập giáo dục và y tế cộng đồng; giữ

gìn và bảo vệ môi trường... Đáp ứng những nhu cầu tối cần thiết cho

những người gặp khó khăn, bất hạnh là vấn đề được ưu tiên trong chiến

lược phát triển của thế giới. Những lưới đầu tiên của ASXH đã bảo vệ,

giảm bớt sự khó khăn cho họ. Sự phát triển sau này của những lưới khác

tạo ra sự đa dạng trong ASXH, giải quyết được những nhu cầu khác nhau

của nhiều nhóm người trong những trường hợp “rủi ro xã hội”. Tuy

nhiên, phải thấy rằng, ASXH không loại trừ được sự nghèo túng mà chỉ

có tác dụng góp phần đẩy lùi nghèo túng, góp phần vào việc thúc đẩy tiến

bộ xã hội.

4.5.1.3.

Thế nào là một hệ thống an sinh xã hội tốt?

Theo Ngân hàng thế giới đề cập trong cuốn “Về bảo trợ và thúc đẩy

xã hội - Thiết kế và triển khai các mạng lưới an sinh hiệu quả”, một hệ

thống an sinh xã hội tốt cần phải đảm bảo các tiêu chí sau:

Thứ nhất là phù hợp. Các chương trình được sử dụng và sự cân đối

giữa chúng cùng các yếu tố khác của chính sách công phải đáp ứng được

nhu cầu cụ thể của quốc gia, vùng miền. Mỗi chương trình phải được tùy

biến để phù hợp nhất với điều kiện, hoàn cảnh khác nhau. Như vậy, việc

thực thi các chương trình an sinh xã hội cần phải được đặt trong bối cảnh

135

lOMoARcPSD|1596273 6

và chiến lược phát triển kinh tế - xã hội của quốc gia nói chung và chiến

lược phát triển kinh tế - xã hội của địa phương nơi áp dụng các chương

trình an sinh xã hội nói riêng.

Thứ hai là đủ. Hệ thống an sinh xã hội phải bao hàm tất cả các nhóm

đối tượng khác nhau cần hỗ trợ, từ những người nghèo kinh niên, người

nghèo tạm thời cho tới những người bị ảnh hưởng bởi cải cách, cùng với

các nhóm nhỏ của những đối tượng này. Từng chương trình cụ thể phải

tiếp cận được đầy đủ và cung cấp những hỗ trợ có ý nghĩa cho bất kỳ

nhóm dân cư nào mà chương trình được thiết kế ra để hỗ trợ. Tức là,

chương trình an sinh xã hội phải được thiết kế để bảo đảm mức độ che

phủ cao cho tất cả các nhóm đối tượng cần sự trợ giúp, chứ không chỉ

riêng một nhóm nhỏ nào.

Thứ ba là công bằng. An sinh xã hội với mục tiêu giúp đỡ các đối

tượng dễ bị tổn thương để đảm bảo một sự bình đẳng hơn trong xã hội.

Không những vậy, hệ thống an sinh được thiết kế cũng phải đảm bảo

nguyên tắc công bằng, theo cả hai khía cạnh: công bằng ngang và công

bằng dọc. Nói cách khác, mạng lưới an sinh phải đối xử như nhau với các

đối tượng thụ hưởng có cùng điều kiện giống nhau, và có chế độ đối xử

khác đối với các đối tượng thụ hưởng đặc biệt.

Thứ tư là hiệu quả về chi phí. Để đạt được tiêu chí này, các chương

trình an sinh được thiết kế phải tiết kiệm chi phí quản lý, dành tối đa

nguồn lực cho nhóm đối tượng chủ định. Muốn vậy, các chương trình

cần phải tránh sự manh mún, rời rạc, tạo ra những chi phí không cần

thiết. Ngoài ra, chương trình trợ giúp cần hoạt động với hiệu suất cao, với

nguồn lực tối thiểu để đạt được tác động mong muốn, song vẫn đảm bảo

đủ nguồn lực để thực hiện tốt các chức năng của chương trình.

Thứ năm là khuyến khích thích hợp. Các mạng lưới an sinh xã hội

có thể làm thay đổi hành vi của đối tượng thụ hưởng theo hướng tích cực

hoặc tiêu cực. Do đó, khi thiết kế các chương trình, các nhà hoạch định

phải nghiên cứu cả những biến đổi hành vi mà mỗi chương chình có thể

tác động đến đối tượng để có những biện pháp hỗ trợ thích hợp. Thay vì

trực tiếp mang cá cho người nghèo, các chương trình cần có những biện

pháp hỗ trợ để họ có thể tự câu được cá để ăn. Vì vậy, các chương trình

an sinh xã hội dành cho người nghèo thường quan tâm tới những khuyến

136

lOMoARcPSD|1596273 6

khích nhằm giúp người nghèo tự thoát nghèo hơn là một sự trợ giúp đơn

thuần bằng vật chất.

Thứ sáu là bền vững. Các hệ thống an sinh xã hội thận trọng có tài

chính ổn định, vì chúng được cân đối với những lĩnh vực khác nhau trong

chi tiêu chính phủ. Từng chương trình cụ thể phải bền vững cả về tài

chính lẫn chính trị để tránh việc chương trình phải trải qua những chu

trình khởi động/dừng, bởi sẽ rất nhiều cơ hội để quản lý hiệu quả và đạt

được những mục tiêu mà chương trình đề xướng và xúc tiến. Ở những

nước có thu nhập thấp, các chương trình được khởi động với trợ cấp của

nhà tài trợ dần dần được lồng ghép vào với khu vực công.

Thứ bảy là tính động (khả năng thay đổi). Một hệ thống an sinh tốt

sẽ tiến triển theo thời gian. Cấu trúc phù hợp của các chương trình hỗ trợ

sẽ thay đổi theo tốc độ tăng trưởng và sự thay đổi của nền kinh tế, khi

những yếu tố chính sách khác có thay đổi hoặc khi có cải cách hay cú

sốc. Việc quản lý các chương trình cụ thể cũng phải tiến triển trong quá

trình giải quyết vấn đề và đề ra các tiêu chuẩn mới.

Thứ tám là chất lượng. Chất lượng của một hệ thống an sinh phần

nhiều nằm ở cơ cấu tổ chức thực hiện chương trình. Một chương trình hỗ trợ

đầy đủ ít nhất phải có một hệ thống đăng ký đối tượng thụ hưởng, chế độ chi

trả (thanh toán) trợ cấp cho đối tượng thụ hưởng, và quy trình loại bỏ các đối

tượng thụ hưởng không còn phù hợp ra khỏi danh sách. Ngoài ra, cần có

một cơ chế giải quyết khiếu nại, đánh giá, giám sát kết quả xác định đối

tượng thường kỳ... Các chức năng giám sát và đánh giá sẽ rất quan trọng khi

chương trình hỗ trợ phức tạp hơn, lớn hơn hoặc kéo dài hơn.

4.5.2.

Hệ thống an sinh xã hội ở Việt nam

Hệ thống an sinh của Việt Nam hiện nay gồm được chia làm 3 nhóm:

Nhóm các chế độ về bảo hiểm xã hội: gồm bảo hiểm xã hội bắt

buộc và bảo hiểm xã hội tự nguyện quan niệm trên nguyên tắc có đóng

thì có hưởng và cùng chia sẻ rủi ro. Đối tượng tham gia là những người

lao động theo quy định, các mức đóng góp tạo nên một quỹ chung. Các

thành viên được hưởng chế độ khi họ gặp phải các sự cố và đủ điều kiện

để hưởng. Mọi chi phí cho các chế độ được chi trả bởi nguồn quỹ chung.

Nhóm các chế độ về trợ cấp xã hội: bao gồm các chế độ cứu trợ xã

hội cho những đối tượng có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn do gặp phải

137

lOMoARcPSD|1596273 6

những rủi ro trong cuộc sống. Nguồn chi trả cho các chế độ trợ cấp xã hội

được lấy từ ngân sách Nhà nước.

Nhóm các chương trình xã hội khác: bao gồm chương trình xoá đói

giảm nghèo, chương trình y tế (phòng, chữa bệnh, y tế cộng đồng...) và

gồm cả các loại quỹ tiết kiệm và các loại bảo hiểm khác.

Trong hệ thống ASXH thì Bảo hiểm xã hội (BHXH) và Bảo hiểm y

tế (BHYT) là nòng cốt trên cơ sở nguyên tắc ba bên cùng tham gia

(người lao động, người sử dụng lao động và Nhà nước) để giảm bớt gánh

nặng của ngân sách nhà nước và hướng đến xã hội hóa các hoạt động

ASXH, phù hợp với quá trình chuyển đổi từ thực hiện ASXH theo mô

hình kinh tế kế hoạch hóa, tập trung, bao cấp, phân phối bình quân, hoàn

toàn do Nhà nước đảm nhiệm, sang mô hình kinh tế thị trường định

hướng XHCN.

Về BHXH, hiện có hai loại là BHXH bắt buộc (được áp dụng cho khu

vực chính thức, gồm người lao động trong các tổ chức, cơ quan, doanh

nghiệp thuộc mọi thành phần kinh tế, có hợp đồng lao động từ 3 tháng

trở lên) và BHXH tự nguyện (do người lao động tự nguyện, có mức đóng

góp thấp, phù hợp với khả năng thu nhập nên mức hưởng thụ cũng thấp).

Về BHYT, gồm BHYT bắt buộc (áp dụng cho người lao động trong

khu vực chính thức); BHYT tự nguyện (áp dụng cho các đối tượng học

sinh, sinh viên và mọi người dân); BHYT người nghèo (người nghèo

được Nhà nước cấp thẻ BHYT).

Ngoài ra còn có các chương trình ASXH không dựa trên sự đóng góp

của người dân như Trợ giúp xã hội (gồm trợ giúp xã hội thường xuyên,

trợ giúp xã hội đột xuất). Nhà nước tạo cơ chế để hình thành nhiều loại

quỹ xã hội, nhân đạo, từ thiện để trợ giúp các đối tượng xã hội như “Quỹ

vì người nghèo”, “Quỹ tấm lòng vàng”, “Quỹ nạn nhân chất độc da

cam”, “Quỹ bảo trợ trẻ em”, các quỹ của Hội chữ thập đỏ... Khi có thiên

tai và rủi ro xảy ra, ngoài sự trợ giúp của các địa phương và người dân tại

địa bàn, Nhà nước có chính sách trợ giúp xã hội đột xuất để nhanh chóng

ổn định sản xuất và đời sống cho các thành viên trong xã hội.

Trong hệ thống chính sách ASXH của Việt Nam còn có Chính sách

thị trường lao động, gồm hai nhóm chính là chính sách tín dụng và chính

138

lOMoARcPSD|1596273 6

sách xuất khẩu lao động nhằm hỗ trợ tín dụng cho người nghèo, người

khuyết tật, người đi xuất khẩu lao động, người lao động bị mất việc làm...

Chính sách ASXH còn được kết hợp chặt chẽ với các chương trình,

chính sách xã hội khác như Chương trình xóa đói, giảm nghèo,Chính

sách với người có công, Chính sách tiếp cận các dịch vụ xã hội cơ bản và

dịch vụ cá nhân như nhà ở, giáo dục, y tế, chăm sóc trẻ em... cho các đối

tượng có hoàn cảnh khó khăn đặc biệt, dễ bị tổn thương.

Như vậy, có thể nói hệ thống an sinh xã hội ở Việt Nam với các hình

thức đa dạng, không chỉ giới hạn trong việc phân phối lại thu nhập và trợ

cấp để đảm bảo nhu cầu cơ bản cho người dân, mà đang trở thành

phương tiện phòng tránh và bảo vệ cá nhân trước những rủi ro và sự yếu

thế. Đồng thời an sinh xã hội có độ bao phủ rộng, đang hướng tới bảo

đảm công bằng trong các chính sách hỗ trợ, không để sót đối tượng,

nhằm bảo đảm cho mọi thành viên trong xã hội được bảo vệ về cuộc sống

và đầu tư trong tương lai.

4.5.2.1.

Bảo hiểm xã hội

Đây là bộ phận lớn nhất trong hệ thống ASXH. Có thể nói, không có

BHXH thì không thể có một nền ASXH vững mạnh. Theo nghĩa hẹp, cụ

thể, có thể hiểu BHXH là sự bảo đảm thay thế hoặc bù đắp một phần thu

nhập cho người lao động khi họ mất hoặc giảm khoản thu nhập từ nghề

nghiệp do bị mất hoặc giảm khả năng lao động hoặc mất việc làm, thông

qua việc hình thành và sử dụng một quỹ tài chính do sự đóng góp của các

bên tham gia bảo hiểm xã hội, nhằm góp phần bảo đảm an toàn đời sống

của người lao động và gia đình họ; đồng thời góp phần bảo đảm an toàn

xã hội.

BHXH bao gồm các chương trình được thiết kế để người lao động có

thể duy trì ở mức tối thiểu chất lượng cuộc sống trong giai đoạn làm việc

cũng như không làm việc trong chu kỳ sống của họ.

BHXH có những điểm cơ bản là: BHXH dựa trên nguyên tắc cùng

chia sẻ rủi ro giữa những người tham gia; đòi hỏi tất cả mọi người tham

gia phải đóng góp tạo nên một quỹ chung; các thành viên được hưởng chế

độ khi họ gặp các “sự cố” và đủ điều kiện để hưởng; chi phí cho các chế

độ được chi trả bởi quỹ BHXH; nguồn quỹ được hình thành từ sự đóng

góp của những người tham gia, thường là sự chia sẻ giữa chủ sử dụng lao

139

lOMoARcPSD|1596273 6

động và người lao động, với một phần tham gia của Nhà nước; đòi hỏi

tham gia bắt buộc, trừ những trường hợp ngoại lệ; phần tạm thời chưa sử

dụng của Quỹ được đầu tư tăng trưởng, nâng cao mức hưởng cho người

thụ hưởng chế độ BHXH; các chế độ được bảo đảm trên cơ sở các đóng

góp BHXH, không liên quan đến tài sản của người hưởng BHXH; các mức

đóng góp và mức hưởng tỷ lệ với thu nhập trước khi hưởng BHXH...

Nguyên tắc của bảo hiểm là đảm bảo thay thế hay bù đắp một phần thu

nhập cho người dân khi họ gặp rủi ro trong đời sống (như ốm đau, tai nạn,

thất nghiệp...). Do vậy, quỹ BHXH được hình thành thông qua việc đóng

góp thường xuyên một khoản tiền (phí bảo hiểm) cho tổ chức (nhà nước

hoặc tư nhân) tương ứng với xác suất xảy ra và chi phí của rủi ro liên quan.

Có các loại hình bảo hiểm xã hội và cơ chế đóng góp như sau:

Hình thức

Đối tượng

Cơ chế

lựa chọn

Cơ chế tài chính

BHXH bắt

buộc

Người lao động trong

khu vực chính thức (có

hợp đồng lao động)

Bắt buộc

Đóng góp của

người lao động,

chủ sử dụng lao

động, lãi đầu tư

và thuế

BHXH tự

nguyện

Người lao động ngoài

khu vực chính thức

Tự nguyện

Đóng góp của

người lao động,

chủ sử dụng lao

động, lãi đầu tư

Tử tuất

Người lao động trong

khu vực chính thức (có

hợp đồng lao động)

Bắt buộc

Đóng góp

BH y tế

Người lao động trong

khu vực chính thức (có

hợp đồng lao động) và

người dân

Bắt buộc,

tự nguyện

Đóng góp

BH tai nạn,

bệnh nghề

nghiệp

Người lao động trong

khu vực chính thức (có

hợp đồng lao động)

Bắt buộc

Đóng góp

Ở Việt Nam, theo Luật BHXH thì BHXH là sự đảm bảo thay thế

được bù đắp một phần thu nhập cho người lao động khi họ bị mất hoặc

140

lOMoARcPSD|1596273 6

giảm thu nhập do bị ốm đau, thai sản, tai nạn lao động và bệnh nghề

nghiệp, tàn tật, thất nghiệp, tuổi già, tử tuất, dựa trên cơ sở một quỹ tài

chính do sự đóng góp của các bên tham gia BHXH, có sự bảo hộ của Nhà

nước theo pháp luật, nhằm bảo đảm an toàn đời sống cho người lao động

và gia đình họ, đồng thời góp phần bảo đảm an toàn xã hội.

Có 2 hình thức BHXH bắt buộc và BHXH tự nguyện:

BHXH bắt buộc

BHXH tự nguyện

Loại hình BHXH mà người lao động và

người sử dụng lao động bắt buộc phải

tham gia.

Loại hình BHXH mà người lao động

tự nguyện tham gia, được lựa chọn

mức đóng và phương thức đóng phù

hợp với thu nhập của mình để

hưởng BHXH.

Đối tượng:

Người làm việc theo hợp đồng lao

động không xác định thời hạn, hợp đồng

lao động có thời hạn từ đủ ba tháng

trở lên...

Khi hết thời gian đóng BHXH bắt

buộc mà chưa đủ số năm được hưởng

chế độ nghỉ hưu, bạn có thể đóng tiếp

BHXH tự nguyện để được hưởng chế

độ khi nghỉ hưu.

Đối tượng:

Người lao động làm việc theo hợp

đồng lao động có thời hạn dưới 3

tháng;

Người lao động tự tạo việc làm...

Bao gồm các chế độ:

Ốm đau;

Thai sản;

Tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp;

Hưu trí;

đ) Tử tuất.

Bao gồm các chế độ:

Hưu trí;

Tử tuất.

Cơ chế tài chính:

Người lao động.

Người sử dụng lao động.

Lãi đầu tư.

Nhà nước bù thiếu.

Cơ chế tài chính:

Người lao động.

Người sử dụng lao động.

Lãi đầu tư.

Quỹ BHXH ở Việt Nam cũng dựa trên cơ sở đóng góp của người lao

động, chủ sử dụng lao động và bù thiếu của nhà nước. Mức đóng bảo hiểm

141

lOMoARcPSD|1596273 6

xã hội bắt buộc được tính trên cơ sở tiền lương, tiền công của người lao

động, cụ thể mức đóng góp hiện nay là 26%, trong đó người sử dụng lao

động chi trả 18% và người lao động chi trả 8%. Mức đóng bảo hiểm xã hội

tự nguyện được tính trên cơ sở mức thu nhập do người lao động lựa chọn

nhưng mức thu nhập này không thấp hơn mức lương tối thiểu chung.

Việc phân phối BHXH dựa trên nguyên tắc: Mức hưởng bảo hiểm xã

hội được tính trên cơ sở mức đóng, thời gian đóng bảo hiểm xã hội và có

chia sẻ giữa những người tham gia bảo hiểm xã hội. Người lao động hưởng

chế độ BHXH thông qua hai quỹ: (1) quỹ BHXH ngắn hạn chi ốm đau, thai

sản, tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp; và (2) quỹ hưu trí và tử tuất.

Đến cuối năm 2015, cả nước có trên 12,07 triệu người tham gia Bảo

hiểm xã hội, chiếm trên 23% lực lượng lao động (trong đó, tham gia

BHXH bắt buộc trên 11,85 triệu người, tham gia BHXH tự nguyện trên

223 nghìn người). Cả nước hiện có gần 2,6 triệu người đang hưởng lương

hưu và trợ cấp Bảo hiểm xã hội

4.5.2.2.

Bảo hiểm y tế

Bảo hiểm y tế là hình thức bảo hiểm do Nhà nước thực hiện không vì

mục đích lợi nhuận. Người dân tự nguyện tham gia để được chăm sóc

sức khỏe khi đau ốm, bệnh tật. Ở Việt nam, bảo hiểm y tế được thực hiện

từ năm 1992, hiện nay chúng ta đã có luật BHYT. Theo quy định của luật

BHYT có hiệu lực từ ngày 1.1.2015, bảo hiểm y tế là hình thức bảo hiểm

bắt buộc đối với toàn dân.

Nguyên tắc bảo hiểm y tế:

Bảo đảm chia sẻ rủi ro giữa những người tham gia bảo hiểm y tế.

Mức đóng bảo hiểm y tế được xác định theo tỷ lệ phần trăm của

tiền lương, tiền công, tiền lương hưu, tiền trợ cấp hoặc mức lương tối

thiểu của khu vực hành chính (sau đây gọi chung là mức lương tối thiểu).

Mức hưởng bảo hiểm y tế theo mức độ bệnh tật, nhóm đối tượng

trong phạm vi quyền lợi của người tham gia bảo hiểm y tế.

Chi phí khám bệnh, chữa bệnh do quỹ bảo hiểm y tế và người tham

gia bảo hiểm y tế cùng chi trả.

Bộ Lao động Thương binh- Xã hội

142

lOMoARcPSD|1596273 6

Cụ thể mức đóng bảo hiểm y tế hiện nay được quy định theo từng

loại đối tượng như sau:

Đối với người lao động làm việc theo hợp đồng lao động không xác

định thời hạn và có thời hạn từ đủ 3 tháng trở lên: đóng hằng tháng bằng

4,5% mức tiền lương, tiền công, trong đó chủ sử dụng lao động đóng 2/3,

người lao động đóng 1/3.

Đối với người có công với cách mạng; cựu chiến binh; người

hưởng trợ cấp bảo trợ xã hội hằng tháng; người thuộc hộ gia đình

nghèo; người dân tộc thiểu số đang sinh sống tại vùng có điều kiện

kinh tế - xã hội khó khăn, đặc biệt khó khăn; trẻ em dưới 6

tuổi: đóng hằng tháng bằng 4,5% mức lương tối thiểu, được Ngân sách

Nhà nước hỗ trợ 100%.

Đối với hộ cận nghèo: mức đóng hàng tháng bằng 4,5% mức lương

tối thiểu và được nhà nước hỗ trợ tối thiểu 50%.

Đối với học sinh, sinh viên, mức đóng hàng tháng bằng 3% mức

lương tối thiểu. Trong đó học sinh, sinh viên thuộc hộ cận nghèo được

nhà nước hỗ trợ tối thiểu 50%; học sinh, sinh viên không thuộc hộ cận

nghèo được ngân sách nhà nước hỗ trợ 30%.

Đối tượng tự nguyện tham gia BHYT: mức đóng hàng tháng bằng

4,5% mức lương tối thiểu và do đối tượng tự đóng. Luật bổ sung quy

định giảm dần mức đóng góp BHYT khi toàn bộ thành viên trong gia

đình tham gia BHYT: người thứ nhất đóng bằng mức quy định, người

thứ hai, thứ ba, thứ tư... đóng lần lượt bằng 80%, 70%, 60% mức đóng

của người thứ nhất. Từ người thứ sáu trở đi đóng bằng 40% mức đóng

của người thứ nhất. Quy định này nhằm giảm gánh nặng tài chính cho hộ

gia đình có nhiều người tham gia BHYT, khuyến khích người dân tham

gia cho tất cả các thành viên trong hộ.

Mức hưởng bảo hiểm y tế: người tham gia BHYT khi khám chữa

bệnh theo đúng quy định được Quỹ BHYT thanh toán chi phí khám chữa

bệnh như sau:

Thanh toán 100% chi phí đối với người có công với cách mạng; trẻ

em dưới 6 tuổi; một số đối tượng đang công tác trong lực lượng công an

nhân dân.

Thanh toán 100% chi phí khám bệnh, chữa bệnh tại tuyến xã.

143

lOMoARcPSD|1596273 6

Thanh toán 100% chi phí khám bệnh, chữa bệnh trong trường hợp

tổng chi phí của một lần khám bệnh, chữa bệnh thấp hơn 15% mức lương

tối thiểu.

Thanh toán 95% chi phí khám bệnh, chữa bệnh đối với người

hưởng lương hưu, người thuộc diện hưởng trợ cấp bảo trợ xã hội và trợ

cấp mất sức lao động hàng tháng; người thuộc hộ gia đình nghèo; người

dân tộc thiểu số đang sinh sống tại vùng có điều kiện kinh tế - xã hội khó

khăn, đặc biệt khó khăn (người bệnh cùng chi trả 5% còn lại với cơ sở

khám bệnh, chữa bệnh).

Thanh toán 80% chi phí khám, chữa bệnh đối với các đối tượng khác

(người bệnh cùng chi trả 20% còn lại với cơ sở khám bệnh, chữa bệnh).

Luật BHYT sửa đổi, được áp dụng từ 1/1/2015 đã có những thay đổi sau:

Đối với hộ nghèo, người có công, người dân tộc thiểu số, trẻ em dưới

6 tuổi,... được ngân sách hỗ trợ 100% kinh phí để tham gia bảo hiểm y tế.

Khi khám chữa bệnh, những đối tượng này sẽ được bảo hiểm y tế thanh

toán 100% chi phí khám chữa bệnh hiểm y tế (thay vì trước đây cùng chi

trả 5%).

Đối với hộ cận nghèo được ngân sách hỗ trợ tối thiểu 70% để tham gia

bảo hiểm y tế. Khi đi khám chữa bệnh, đối tượng này sẽ được bảo hiểm y

tế thanh toán 95% chi phí, chỉ phải chi trả 5% (trước đây 20%).

Đồng thời, quỹ BHYT cũng thanh toán 100% đối với chi phí KCB

đối với người tham gia BHYT từ 5 năm trở lên và trong năm đó họ có số

tiền cùng chi trả chi phí KCB lớn hơn 6 tháng lương cơ bản.

Những thay đổi trong quy định BHYT đã quan tâm nhiều đến quyền

lợi của người tham gia BHYT, mở rộng phạm vi quyền lợi BHYT và

mức hưởng BHYT nhằm giảm gánh nặng chi phí KCB, tăng khả năng

tiếp cận dịch vụ y tế đối với toàn dân, đặc biệt với các đối tượng chính

sách, những người nghèo, người yếu thế, hướng tới một hệ thống an sinh

xã hội năng động, hiệu quả, dễ tiếp cận. Đến cuối năm 2015, số người

tham gia bảo hiểm y tế đã là 70 triệu, chiếm 77% dân số, tăng 8,3% so

với năm 2014.

4.5.2.3.

Bảo hiểm thất nghiệp

Bảo hiểm thất nghiệp là một trong các giải pháp để bảo vệ người lao

động tránh được những hụt hẫng khi bị mất việc làm mà xã hội cần tạo

144

lOMoARcPSD|1596273 6

cho họ một khoản thu nhập bù đắp khoản thu nhập bị mất. Bảo hiểm thất

nghiệp là quá trình hình thành và sử dụng quỹ tài chính thông qua việc

đóng góp của người lao động, người sử dụng lao động và sự hỗ trợ của

nhà nước, nhằm hỗ trợ về mặt thu nhập cho người lao động trong thời kỳ

họ bị mất việc làm, tạo điều kiện cho họ tìm kiếm việc làm mới trong thị

trường lao động. Như vậy, có thể thấy bảo hiểm thất nghiệp vừa là công

cụ góp phần giải quyết thất nghiệp, vừa là một chính sách xã hội rất quan

trọng. Với cách tiếp cận này, bảo hiểm thất nghiệp có hai chức năng chủ

yếu: Chức năng bảo vệ và chức năng khuyến khích.

Với chức năng bảo vệ, bảo hiểm thất nghiệp tổ chức bù đắp thu nhập

cho người thất nghiệp và tạo điều kiện thuận lợi cho họ có cơ hội quay

trở lại thị trường lao động. Với chức năng khuyến khích, bảo hiểm thất

nghiệp hạn chế sự ỷ lại của người lao động, kích thích người thất nghiệp

tích cực tìm việc làm và sẵn sàng đi làm việc. Qua hai chức năng này, có

thể thấy bảo hiểm thất nghiệp không chỉ có ý nghĩa đối với người lao

động mà còn có ý nghĩa đối với cả người sử dụng lao động và nhà nước.

Đối với người sử dụng lao động, do có bảo hiểm thất nghiệp nên khi thất

nghiệp xảy ra đối với người lao động, người sử dụng lao động không

phải tăng thêm chi phí để trả trợ cấp mất việc làm cho họ. Điều này sẽ

khuyến khích doanh nghiệp sử dụng lao động có hiệu quả hơn, tạo điều

kiện cho doanh nghiệp phát triển sản xuất. Đối với nhà nước, nhờ có bảo

hiểm thất nghiệp nên gánh nặng ngân sách sẽ giảm hơn khi thất nghiệp

xảy ra (thường vào thời kỳ kinh tế suy thoái, ngân sách nhà nước eo hẹp

lại phải chi nhiều cho các vấn đề xã hội khác). Mặt khác, khi có trợ cấp

thất nghiệp, những vấn đề xã hội sẽ bớt căng thẳng hơn, nhà nước không

còn phải lo đối phó với các cuộc biểu tình, giảm thiểu được chi phí ngân

sách để giải quyết các tệ nạn xã hội, tội phạm do nguyên nhân thất

nghiệp gây ra.

Bảo hiểm thất nghiệp ở Việt nam

Chính sách bảo hiểm thất nghiệp được thực hiện từ 11/2009 nhằm

góp phần đảm bảo an sinh xã hội, bù đắp một phần thu nhập của người

lao động khi bị mất việc làm hoặc chấm dứt hợp đồng lao động, đồng

thời hỗ trợ người lao động học nghề, tìm việc làm mới phù hợp, sớm đưa

họ trở lại làm việc.

145

lOMoARcPSD|1596273 6

Nguyên tắc bảo hiểm thất nghiệp

Bảo đảm chia sẻ rủi ro giữa những người tham gia bảo hiểm thất nghiệp.

Mức đóng bảo hiểm thất nghiệp được tính trên cơ sở tiền lương của

người lao động.

Mức hưởng bảo hiểm thất nghiệp được tính trên cơ sở mức đóng,

thời gian đóng bảo hiểm thất nghiệp.

Việc thực hiện bảo hiểm thất nghiệp phải đơn giản, dễ dàng, thuận

tiện, bảo đảm kịp thời và đầy đủ quyền lợi của người tham gia.

Quỹ bảo hiểm thất nghiệp được quản lý tập trung, thống nhất, công

khai, minh bạch, bảo đảm an toàn và được Nhà nước bảo hộ.

Các chế độ bảo hiểm thất nghiệp

Trợ cấp thất nghiệp: Mức trợ cấp thất nghiệp hằng tháng bằng 60%

mức bình quân tiền lương, tiền công tháng đóng bảo hiểm thất nghiệp

của sáu tháng liền kề trước khi thất nghiệp.

Hỗ trợ tư vấn, giới thiệu việc làm.

Hỗ trợ học nghề.

Hỗ trợ đào tạo, bồi dưỡng, nâng cao trình độ kỹ năng nghề để duy

trì việc làm cho người lao động.

Đối tượng tham gia bảo hiểm thất nghiệp:

Người lao động có hợp đồng lao động, hợp đồng làm việc từ đủ 12

tháng trở lên trong các cơ quan, tổ chức, doanh nghiệp có quy mô từ 10

lao động trở lên.

Điều kiện hưởng bảo hiểm thất nghiệp: đã đóng bảo hiểm thất

nghiệp đủ mười hai tháng trở lên trong thời gian hai mươi bốn tháng trước

khi thất nghiệp; đã đăng ký thất nghiệp với tổ chức bảo hiểm xã hội; chưa

tìm được việc làm sau mười lăm ngày kể từ ngày đăng ký thất nghiệp.

Năm 2015, chế độ bảo hiểm thất nghiệp được chuyển sang thực hiện

theo Luật Việc làm, đã có nhiều điểm mới so với quy định trước đây của

Luật Bảo hiểm xã hội.

Thứ nhất, mở rộng đối tượng tham gia: lao động có hợp đồng lao

động từ đủ ba tháng trở lên là có thể tham gia đóng BH thất nghiệp, trong

khi điều kiện trước đây là hơn một năm. Người sử dụng lao động chỉ sử

dụng từ một lao động trở lên cũng thuộc đối tượng tham gia chính sách

146

lOMoARcPSD|1596273 6

này trong khi trước đây quy định doanh nghiệp phải có 10 lao động trở

lên mới thuộc đối tượng tham gia.

Thứ hai, tăng mức hỗ trợ học nghề. Theo quy định, người lao động

tham gia BH thất nghiệp sẽ được hưởng đầy đủ bốn chế độ gồm: trợ cấp

thất nghiệp; tư vấn giới thiệu việc làm; hỗ trợ học nghề đối với đối tượng

tham gia BH thất nghiệp từ đủ chín tháng trở lên; hỗ trợ đào tạo cho

doanh nghiệp để bồi dưỡng nâng cao kỹ năng nghề, duy trì việc làm cho

người lao động. Bên cạnh đó, những người đang hưởng trợ cấp thất

nghiệp được hưởng bảo hiểm y tế và được quy định trong Luật Bảo hiểm

y tế (sửa đổi); mức hỗ trợ học nghề cũng được tăng lên 1.000.000

đồng/người/tháng tùy theo ngành nghề đào tạo và đào tạo trong sáu tháng

thay cho mức hỗ trợ trước kia chỉ 300.000 đồng/tháng...

Sau 7 năm thực hiện bảo hiểm thất nghiệp, đến quý 1/2016 cả nước

có 10.329 nghìn người tham gia bảo hiểm thất nghiệp, chiếm 18,99% lực

lượng lao động cả nước. Hiện có có 95.463 hồ sơ nộp đề nghị hưởng trợ

cấp thất nghiệp (tăng 12,4% so với năm 2015), 84.090 người có quyết

định hưởng trợ cấp thất nghiệp (tăng 1,1% so với 2015). Số người thất

nghiệp được tư vấn việc làm là 140 nghìn người (tăng 91% so với 2015),

trong đó số được giới thiệu việc làm 21.575 người (bằng 25,7% so với

số người được hưởng trợ cấp thất nghiệp); 5.263 người được hỗ trợ học

nghề (bằng 6,3% số người được hưởng trợ cấp thất nghiệp)

Qua thực tế, chính sách bảo hiểm thất nghiệp đã chứng tỏ tính đúng

đắn và ưu việt của nó, nhưng khi thực hiện vẫn còn nhiều bất cập, hạn

chế, đặc biệt là từ góc độ người lao động, những người trực tiếp đóng

góp và kỳ vọng vào chỗ dựa này khi họ gặp hoàn cảnh khó khăn.

Hạn chế thứ nhất, đó là quy định người lao động chỉ được hưởng trợ

cấp nếu thời gian mất việc từ 15 ngày trở lên; tức là, sau khi có quyết

định thôi việc, trong thời gian 15 ngày, người lao động chưa tìm được

việc làm mới thì sẽ được hưởng trợ cấp thất nghiệp. Tuy nhiên, một số

người lao động sau khi đã đăng ký mất việc, nhưng trong 15 ngày tiếp

theo đã tìm được việc làm mới, vẫn được hưởng trợ cấp thất nghiệp, điều

Bộ LĐTB-XH, Bản tin cập nhật thị trường lao động quý 1/2016

147

lOMoARcPSD|1596273 6

này cũng ảnh hưởng nhất định tới những đối tượng chưa tìm được việc

làm trong thời gian pháp luật quy định.

Hạn chế thứ hai, về mức trợ cấp thất nghiệp, quy định 60% mức bình

quân tiền lương của 6 tháng liền kề trước khi thất nghiệp rất khó bảo đảm

cuộc sống tối thiểu cho người lao động. Người lao động đóng BHTN

theo mức lương tối thiểu, trong khi mức lương tối thiểu hiện nay không

bảo đảm mức sống tối thiểu. Cần nâng mức trợ cấp thất nghiệp lên.

Hạn chế thứ ba, theo quy định, người lao động thất nghiệp, ngoài

được tư vấn, giới thiệu việc làm miễn phí, hưởng trợ cấp thất nghiệp, còn

được hỗ trợ học nghề. Nhưng do mức hỗ trợ học nghề còn thấp, cộng với

tâm lý nôn nóng muốn có việc làm mới nên hầu hết người lao động thất

nghiệp không mấy mặn mà với việc học nghề mới. Vì vậy, thực tế số

người được hỗ trợ học nghề rất thấp, cần có sự điều chỉnh quy định này

để khả thi trên thực tế.

Thêm nữa là hạn chế về quản lý lao động, biến động về quan hệ lao

động chưa được quản lý chặt chẽ, thống nhất nên dễ xảy ra trục lợi bảo

hiểm vì không xác định được thực trạng việc làm của đối tượng bảo hiểm

thất nghiệp.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

Đại học Kinh tế quốc dân (2004), “Giáo trình Kinh tế công cộng”,

NXB Thống kê.

Joseph E.Stiglitz (1995), “Kinh tế công cộng”, NXB Khoa học và

Kỹ thuật.

Harvey S.Rosen (2002), “Public Finance”, 6

Edition, Princeton

University.

Nguyễn Thị Lan Hương (2010), “An sinh xã hội và ổn định kinh tế

vĩ mô duy trì tăng trưởng”, Kỷ yếu hội thảo “Ổn định kinh tế vĩ mô, duy

trì đà tăng trưởng: Kinh tế Việt Nam năm 2010 và triển vọng năm 2011”,

Uỷ ban Kinh tế của Quốc hội.

Ngân hàng thế giới, “Việt nam: Phát triển một hệ thống BHXH

hiện đại- Những thách thức hiện tại và các phương án lựa chọn cho cải

cách trong tương lai”, tháng 6/2012.

148

lOMoARcPSD|1596273 6

Weigand Christine, Grosh Margaret (2008), “Levels and Patterns

of Safety Net Spending in Developing and Transition Countries”, World

Bank No.0817.

CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP

Quan niệm về công bằng?

Các thước đo mức độ bất bình đẳng trong phân phối thu nhập?

Nguyên nhân gây ra tình trạng bất bình đẳng trong phân phối

thu nhập?

Công bằng và hiệu quả có mâu thuẫn nhau hay không?

Các lý thuyết về phân phối lại thu nhập: nội dung, hàm phúc lợi,

điều kiện phân phối tối ưu của mỗi thuyết?

Vấn đề nghèo đói: quan niệm, thước đo?

Hệ thống an sinh xã hội: quan niệm, vai trò và thực tiễn ở Việt

Nam?

BÀI TẬP:

Một nền kinh tế gồm hai cá nhân A và B cùng chia nhau 10 quả

cam. Ứng với mỗi quả cam được chia thêm, độ thoả dụng biên của các cá

nhân là như nhau và được thể hiện trong bảng dưới đây:

Quả cam thứ

Độ thỏa dụng

biên (MU)

Quả cam thứ

Độ thỏa dụng

biên (MU)

Xác định độ thoả dụng của mỗi cá nhân ứng với mỗi lượng cam

được chia?

Hãy xác định phương án phân phối cam tối ưu xã hội theo

thuyết vị lợi?

149

lOMoARcPSD|1596273 6

b. Hãy xác định phương án phân phối cam tối ưu xã hội theo thuyết cực

đại thấp nhất?

c. So sánh kết quả phân phối theo hai phương án nói trên (Giả định

là quá trình phân phối lại cam không làm thất thoát số cam hiện có)?

2 . Một cá nhân bàng quan giữa các tập hợp hàng hoá công cộng và

hàng hoá cá nhân được trình bày ở bảng sau:

HHCC

HH cá nhân

Tập hợp

Hãy vẽ đường bàng quan của cá nhân đó

Giả sử nền kinh tế có thể sản xuất tối đa 1 đơn vị HHCC và 10

đơn vị HH cá nhân, nhưng có thể sản xuất thêm 1 đơn vị HHCC bằng

cách hy sinh 2 đơn vị HH cá nhân. Hãy vẽ đường khả năng sản xuất. Đâu

là mức sản xuất tối đa HHCC, đâu là mức sản xuất tối đa HH cá nhân?

Liệu nền kinh tế có nên sản xuất ở mức 5 HHCC và 1 HH cá nhân

hay không? Hãy chỉ ra mức sản xuất hiệu quả, tối đa hoá độ thoả dụng

của cá nhân?

150

lOMoARcPSD|1596273 6

CHƯƠNG 5

CÔNG CỤ CAN THIỆP CHỦ YẾU CỦA CHÍNH PHỦ

VÀO NỀN KINH TẾ

Trong nền kinh tế, chính phủ thực hiện nhiều vai trò, không chỉ đảm

bảo khuôn khổ luật pháp, tạo dựng luật chơi bình đẳng cho các tác nhân

trong nền kinh tế, sửa chữa các thất bại thị trường mà còn dùng các công

cụ kinh tế (thuế, chi tiêu và các chính sách vĩ mô khác) nhằm hỗ trợ thị

trường phân bổ nguồn lực hiệu quả. Các chính sách vĩ mô như chính

sách tiền tệ, chính sách tỷ giá hối đoái, chính sách thu nhập, chính sách

lãi suất... thường được sử dụng để thúc đẩy, duy trì tăng trưởng kinh tế

trong dài hạn cũng như duy trì ổn định kinh tế vĩ mô trong ngắn hạn sẽ

được nghiên cứu ở học phần kinh tế vĩ mô. Do đó, chương này sẽ chỉ

nghiên cứu 2 công cụ chủ yếu là thuế và trợ cấp.

Nội dung chương sẽ nghiên cứu bản chất, giới hạn, tính hiệu quả của

các can thiệp của chính phủ vào nền kinh tế thông qua thuế và trợ cấp,

nhằm điều chỉnh hành vi của người sản xuất và người tiêu dùng cũng

như các chương trình trợ cấp phúc lợi xã hội cho các đối tượng dễ bị tổn

thương trong xã hội. Tuy nhiên can thiệp nào vào nền kinh tế cũng gây ra

tổn thất phúc lợi xã hội. Vì vậy, để nền kinh tế hiệu quả, chính phủ cần

cân nhắc, lựa chọn hình thức can thiệp sao cho tổn thất phúc lợi xã hội

là ít nhất.

5.1.

Công cụ thuế

5.1.1.

Khái niệm, đặc điểm và chức năng của thuế

5.1.1.1.

Khái niệm

Thuế là một khoản đóng góp bắt buộc đối với các thể nhân và pháp

nhân, được nhà nước quy định thông qua hệ thống pháp luật nhằm sử

dụng cho mục đích công cộng.

- Sự ra đời của thuế gắn liền với sự phân chia xã hội thành các giai

cấp đối kháng và sự xuất hiện của nhà nước.

151

lOMoARcPSD|1596273 6

- Thuế khác với đa số những khoản chuyển giao từ người này sang

người kia ở chỗ: trong khi tất cả những khoản chuyển giao đó là tự

nguyện thì thuế là bắt buộc.

- Một trong những lý do thuế là bắt buộc bởi vì cần những khoản

đóng góp để trợ giúp các dịch vụ công cộng. Vì vấn đề người ăn không,

nên cần phải có một khoản đóng góp bắt buộc để trợ giúp cho HHCC

(nếu không bắt buộc thì không ai muốn đóng góp cả).

5.1.1.2.

Đặc điểm của thuế

- Tính cưỡng chế là đặc tính cơ bản nhất của thuế. Cưỡng chế bởi

đơn giản không ai muốn nộp thuế dù cho họ có rất nhiều tiền đi chăng

nữa. Trong khi đó, bất cứ nhà nước nào cũng phải cần có ngân sách tối

thiểu là duy trì bộ máy hoạt động của bản thân nhà nước. Tính “cưỡng

chế”, do đó, trở thành điều kiện cần và đủ của bất kỳ hệ thống thuế nào

trên thế giới.

- Đặc tính cơ bản thứ hai của thuế là: không có sự tương thích giữa

việc nộp thuế và lợi ích nhận được từ việc nộp thuế. Xét cho cùng thì

việc nộp thuế là tập trung một phần nguồn lực vào tay nhà nước để sau

đó chúng được chi tiêu vào các hoạt động công ích (nói cách khác là để

tài trợ cho hàng hóa công cộng). Một mặt, mọi người đều nhận được

hàng hóa công cộng như nhau (không có định suất, hoặc định suất là vô

ích), nhưng mặt khác, khối lượng thuế phải nộp của những người khác

nhau là không giống nhau. Mọi người đều sử dụng chung một hệ thống

an sinh xã hội, một con đường... nhưng người giàu hơn lại phải nộp thuế

nhiều hơn, điều này tạo nên sự khác biệt giữa thuế và giá cả. Nộp thuế để

nhận lại lợi ích từ hàng hóa công nhưng lượng thuế nộp và lượng lợi ích

nhận được không liên quan đến nhau. Nộp thuế được xem như một nghĩa

vụ không thể thoái thác và lợi ích mà người nộp thuế nhận được từ nhà

nước không liên quan gì đến lượng thuế đã chi trả. Trong khi đó, giá cả là

việc trả tiền để có hàng hóa, đây là trao đổi tự nguyện, và tiền trả với

hàng hóa nhận là có sự tương xứng về giá trị. Kết quả là thuế thường

được xem như là nặng nề hơn là giá cho dù người nộp thuế có tán thành

các chi tiêu của nhà nước, anh ta có thể không nhận thức được mối quan

hệ trực tiếp nào giữa khối lượng thuế đã nộp và lợi ích cá nhân nhận

được từ các hoạt động chung của nhà nước.

152

lOMoARcPSD|1596273 6

5.1.1.3. Chức năng của thuế

Thuế có hai chức năng: (i) chức năng phân phối và phân phối lại và

(ii) chức năng điều tiết kinh tế.

Chức năng phân phối và phân phối lại của thuế là loại chức năng

cơ bản, đặc thù nhất. Thông qua chức năng này, các quỹ bằng tiền của

nhà nước được hình thành. Đây chính là sức mạnh cơ sở vật chất đảm

bảo cho sự hoạt động và tồn tại của nhà nước. Chức năng phân phối và

phân phối lại của thuế là sự huy động một bộ phân thu nhập quốc dân

dưới hình thức tiền tệ vào NSNN. Phần lớn thuế là đánh trên hàng hóa và

thu nhập. Người có thu nhập cao và có tiền chi tiêu cho nhiều hàng hóa

hơn là người nộp thuế nhiều hơn; nói cách khác là những người giàu có

là những người phải chịu nhiều thuế (tính về số tuyệt đối) hơn. Số tiền

này sau đó lại được nhà nước chi tiêu vào hàng hóa công cộng, trợ cấp

hưu trí, bệnh tật, ... tạo ra tính công bằng tương đối cho xã hội.

Đây chính là chức năng phân phối và phân phối lại của thuế. Cũng

theo các suy luận trên, trong một chừng mực đáng kể, chức năng phân

phối và phân phối lại đã tạo điều kiện cho sự ra đời và phát huy tác dụng

chức năng điều tiết kinh tế của thuế. Chức năng phân phối và phân phối

lại có vị trí ngày càng tăng. Điều này được giải thích bởi sự mở rộng các

chức năng của nhà nước và việc thực hiện nhiều chính sách khác nhau,

trong đó có việc can thiệp của nhà nước vào các quá trình kinh tế.

Chức năng điều tiết kinh tế của thuế có nghĩa là phải xem thuế như

là một tác nhân tích cực của quá trình tái phân phối và thông qua đó, tác

động đến qua trình tái sản xuất của doanh nghiệp. Một hệ thống thuế ổn

định sẽ tác động đáng kể vào các hoạt động của nền kinh tế, cụ thể là

theo ba hướng sau:

Thứ nhất, thuế sẽ ảnh hưởng đến mức độ và cơ cấu của tổng cầu;

đồng thời thông qua cơ chế cung - cầu thị trường, thuế thúc đẩy hoặc kìm

hãm sản xuất. Điều này phụ thuộc rất lớn vào thu nhập mà người dân sử

dụng: nếu người dân dành hầu hết thu nhập của mình cho tiêu dùng thì sự

thay đổi mức thuế đánh vào tiêu dùng ngay lập tức tác động vào mức cầu

cá nhân và ảnh hưởng đến tổng cầu nền kinh tế.

Cụ thể, thuế sẽ làm giảm thu nhập của cá dân. Với việc làm nhỏ đi

phần thu nhập có thể chi tiêu cho các hộ gia đình, mức thuế cao hơn có

153

lOMoARcPSD|1596273 6

xu hướng làm cho các hộ gia đình giảm mức chi cho tiêu dùng của họ, do

đó làm giảm mức cầu và GNP thực tế.

Ngoài ra, thuế còn có thể tác động đến mức sản lượng tiềm năng.

Việc giảm thuế đánh vào máy móc, thiết bị hay thu nhập có được từ việc

đầu tư sản xuất, kinh doanh sẽ làm tăng sự đầu tư vào sản xuất kinh

doanh, làm tăng khả năng sản xuất của nền kinh tế.

Thứ hai, thuế thu nhập ảnh hưởng trực tiếp đến việc xác định tiền

lương, bởi vì khi tính toán tiền lương, người thuê lao động và người lao

động bao giờ cũng chú ý đến tiền thuế như là một yếu tố của tiền lương

phải được xem xét tới.

Thứ ba, thuế hàng hóa, thuế lợi tức còn tác động đến việc mua sắm,

sử dụng và phục hồi tài sản cố định trong doanh nghiệp. TSCĐ tham gia

vào nhiều chu kỳ sản xuất, thường xuyên bị hao mòn hữu hình và hao

mòn vô hình cho đến khi không còn tác dụng nữa. Sau đó, TSCĐ cần

được phục hồi bằng các quỹ khấu hao. Đây là một loại quỹ được hình

thành từ một bộ phận lợi tức không phải chịu thuế, quy mô của quỹ khấu

hao - trong chừng mực đáng kể - chịu sự tác động của mức thuế (nhất là

thuế lợi tức).

Hai chức năng (chức năng phân phối, phân phối lại và chức năng

điều tiết kinh tế) của thuế tồn tại mối quan hệ chặt chẽ. Chức năng phân

phối và phân phối lại của thuế là nguyên nhân ảnh hưởng đến sự vận

động và phát triển của chức năng điều tiết kinh tế nhưng chức năng điều

tiết kinh tế của thuế cũng có tác động ngược lại đến chức năng phân phối

và phân phối lại thu nhập. Nguồn tài chính mà nhà nước tập trung được

dưới dạng thuế là tiền đề cho sự can thiệp của nhà nước trên diện rộng và

theo chiều sâu tới quá trình sản xuất kinh doanh của các doanh nghiệp.

Ngược lại, việc điều tiết, sắp xếp sản xuất của nhà nước nhằm vào việc

thúc đẩy nhanh tốc độ tăng trưởng kinh tế lại tạo điều kiện để tăng thu

nhập của các tầng lớp nhân dân. Đây chính là cơ sở quan trọng để mở

rộng phạm vi tác động của chức năng phân phối và phân phối lại.

5.1.2. Những nguyên tắc cơ bản của một hệ thống thuế

Một hệ thống thuế được xây dựng phải đảm bảo một số nguyên tắc cơ

bản sau:

154

lOMoARcPSD|1596273 6

Nguyên tắc thứ nhất là Tính hiệu quả: hệ thống thuế phải đảm bảo

tính hiệu quả trên các mặt sau:

Thứ nhất, hiệu quả can thiệp đối với nền kinh tế là lớn nhất. Xét trên

phương diện kinh tế, hệ thống thuế của chính phủ bao giờ cũng ảnh hưởng

đến phân bổ nguồn lực của xã hội bởi thuế ảnh hưởng đến hành vi, thuế

gây méo mó do phản ứng của các cá nhân khi nộp thuế. Chỉ có một loại

thuế duy nhất là thuế khoán- các cá nhân không thể làm gì để thay đổi

nghĩa vụ đóng thuế của mình- là không gây méo mó đến hoạt động kinh tế,

tất cả các loại thuế còn lại đều gây méo mó ít nhiều đến hoạt động kinh tế.

Do vậy, tính hiệu quả của thuế phải được xem xét trên hai giác độ:

Một là giảm thiểu những tác động tiêu cực của thuế trong phân bổ

nguồn lực xã hội, vốn đã đạt được dưới tác động của thị trường cạnh

tranh, bởi vì trong nền kinh tế cạnh tranh, giá cả sẽ là tín hiệu hiệu quả để

phân bổ nguồn lực cho người sản xuất và người tiêu dùng. Trong điều

kiện như vậy, mọi sự can thiệp bằng thuế sẽ làm giá cả bị “bóp méo”, gây

ra sự phi hiệu quả cho nền kinh tế, thể hiện ở khái niệm “sự mất trắng”

(dead weight loss) do thuế gây ra.

Hai là tăng cường vai trò của thuế trong trường hợp phân bổ nguồn

lực chưa hiệu quả, (ví dụ như thuế ô nhiễm). Thị trường trong một số

trường hợp thất bại trong việc phân bổ nguồn lực nên cần hệ thống thuế

để điều chỉnh nhằm đảm bảo hiệu quả của nền kinh tế.

Thứ hai, hiệu quả tổ chức thu thuế lớn nhất. Khi thu thuế bao giờ

cũng phát sinh chi phí (trực tiếp và gián tiếp). Tính hiệu quả của thu thuế

thể hiện ở chỗ thuế thu được nhiều nhất trên cơ sở chi phí hành chính

thấp nhất. Do vậy, để đáp ứng yêu cầu này cần hệ thống thuế có cơ sở

thuế rộng, thuế suất thấp để đơn giản, dễ hiểu, dễ kiểm tra, kiểm soát,

tránh được hiện tượng trốn thuế.

Nguyên tắc thứ hai là Tính công bằng: hệ thống thuế phải công

bằng trong đối xử với các cá nhân, công bằng trong phân chia gánh nặng

của thuế.

Hai mục tiêu thường xuyên được xem xét khi đo lường công bằng

thuế, đó là công bằng theo chiều ngang và công bằng theo chiều dọc.

Công bằng theo chiều dọc là các nhóm có nhiều nguồn lực hơn (thu

155

lOMoARcPSD|1596273 6

nhập cao hơn, giàu có hơn, lợi nhuận nhiều hơn) sẽ phải trả thuế cao hơn

so với nhóm ít nguồn lực hơn.

Công bằng theo chiều ngang là các cá nhân về mọi mặt như nhau thì cần

được đối xử như nhau trong cùng hệ thống thuế. Tuy nhiên, trong thực tế,

nguyên tắc này ít có tính khả thi bởi vì nó không chỉ rõ tiêu thức nào để xác

định hai cá nhân như nhau, mặt khác nó cũng không nói rõ việc đối xử như

nhau trong việc thực hiện nghĩa vụ nộp thuế là như thế nào.

Ví dụ: hãy tưởng tượng bạn bè của tôi và tôi là giống hệt nhau về trí

thông minh, giáo dục, học vấn và nghề nghiệp. Tôi chọn dành nhiều thời

gian hơn ở nhà với các con tôi, trong khi bạn tôi lựa chọn dành nhiều hơn

thời gian vào công việc của mình. Mặc dù giống nhau ở nhiều khía cạnh,

người bạn của tôi có thu nhập cao hơn tôi, và sẽ nộp thuế thu nhập cao hơn.

Một mặt, chúng tôi có các khoản thu nhập khác nhau, vì vậy chúng

tôi phải trả các loại thuế khác nhau, điều đó có vẻ công bằng theo chiều

ngang. Mặt khác, chúng tôi là hai người giống nhau về khả năng và các

nguồn lực khác, nhưng vì những sự lựa chọn khác nhau, đã làm chúng tôi

thanh toán các khoản thuế khác nhau, điều đó có vẻ không công bằng

theo chiều ngang.

Một ví dụ khác: có 2 người có khoản thu nhập như nhau trong suốt

cuộc đời của mình, một người thì tiết kiệm 20% lương nên tích luỹ được

một khoản khi nghỉ hưu. Người kia thì chi tiêu hết số tiền kiếm được, cho

nên khi về hưu phải xin trợ cấp. Người có khoản tiền tiết kiệm sẽ phải

nộp thuế cho tiền lãi tiết kiệm và thu nhập của họ, và nhận lại từ chính

phủ thì ít hơn.

Nếu như công bằng ngang trong hệ thống thuế rất khó xác định và đo

lường bởi nó phụ thuộc vào sự lựa chọn của các cá nhân thì công bằng

dọc lại không như vậy. Các nhà kinh tế dễ dàng thống nhất với nhau các

thước đo đối với công bằng dọc: đó là hệ thống thuế luỹ tiến. Theo đó,

mức thuế suất trung bình phải tăng khi thu nhập tăng, do đó người giàu

trả một tỷ lệ cao trong thu nhập của họ hơn so với người nghèo (Ví dụ,

một hệ thống thuế lũy tiến sẽ là: các cá nhân nộp 10% thu nhập của họ tại

mức thu nhập 10.000 đôla, nhưng họ phải trả 30% thu nhập tại mức thu

nhập 100.000 đôla). Hệ thống thuế, trong đó mức thuế suất trung bình

không thay đổi với thu nhập là những hệ thống thuế theo tỷ lệ, vì tất cả

156

lOMoARcPSD|1596273 6

mọi người trả cùng một tỷ lệ như nhau cho phần thu nhập chịu thuế (Ví

dụ, cá nhân phải trả 15% thuế thu nhập bất kể họ có thu nhập là 10.000

đôla hay 100.000 đôla.) Hệ thống thuế, trong đó mức thuế suất trung bình

giảm khi thu nhập tăng là những hệ thống thuế lũy thoái (Ví dụ, cá nhân

nộp 15% thuế thu nhập với mức thu nhập 10.000 đôla, nhưng chỉ phải trả

10% thuế thu nhập với mức thu nhập 100.000 đôla).

Như vậy, công bằng trong thuế là một yêu cầu đòi hỏi khách quan,

nhưng trên thực tế còn rất nhiều tranh luận vì khó khăn trong đo lường và

đánh giá thế nào là công bằng giữa các cá nhân trong nền kinh tế.

Nguyên tắc thứ ba là Tính đơn giản, minh bạch: thể hiện sự rõ

ràng minh bạch trong việc chỉ rõ ai chịu thuế, thời hạn nộp thuế và mức

thuế phải nộp. Tính minh bạch ở đây, cơ bản hàm ý các luật thuế không

quá phức tạp và không mang tính phân biệt, các quy định và yêu cầu về

quản lý hành chính thuế dễ tuân thủ. Để minh bạch, trước hết cần có

chính sách thuế đơn giản. Nếu chính sách thuế phức tạp với quá nhiều

mức thuế suất phân biệt và các điều khoản miễn giảm thuế sẽ gây ra tình

trạng khó chuẩn mực trong cách hiểu và áp dụng trên thực tế, điều này sẽ

gây khó khăn trong việc nộp thuế cũng như quản lý thu nộp. Hệ thống

thuế đơn giản để việc quản lý là dễ dàng và không tốn kém. Chi phí thấp

trong việc giám sát và theo dõi tuân thủ nộp thuế.

Nguyên tắc thứ tư là Tính linh hoạt: hệ thống thuế phải có khả

năng thích ứng một cách dễ dàng với những hoàn cảnh kinh tế thay đổi.

Tính linh hoạt của hệ thống thuế được thể hiện thông qua khả năng thích

ứng một cách dễ dàng với những hoàn cảnh kinh tế thay đổi. Nền kinh tế

luôn biến động theo thời gian, trong khi chính sách thuế lại tương đối ổn

định, do vậy dễ nảy sinh sự chệch pha giữa chính sách thuế và các hoạt

động kinh tế.

5.1.3.

Phân loại thuế

Theo phương thức đánh thuế, thuế được chia làm 2 loại:

- Nhóm thuế trực thu: là những loại thuế mà nhà nước thu trực tiếp

vào các pháp nhân hay thể nhân khi có tài sản hoặc thu nhập được qui

định nộp thuế. Đây là loại thuế mà người nộp thuế chính là người chịu

thuế và họ không có khả năng thu hồi lại tiền thuế bằng cách chuyển

157

lOMoARcPSD|1596273 6

gánh nặng thuế sang một người khác. Ví dụ như: thuế thu nhập cá nhân,

thuế nhà đất ...

- Nhóm thuế gián thu: là những loại thuế đánh vào giá trị hàng hoá

khi nó lưu chuyển trên thị trường, là loại thuế mà người trực tiếp nộp

thuế không phải là người chịu thuế, nó được cấu thành trong giá cả hàng

hoá dịch vụ và người tiêu dùng là người chịu thuế. Người nộp thuế gián

thu chẳng qua là nộp hộ người tiêu dùng. Ví dụ như: thuế V.A.T, thuế

tiêu thụ đặc biệt, thuế xuất nhập khẩu, thuế tài nguyên...

Theo cơ sở tính thuế, thuế được chia làm 3 loại:

Thứ nhất, thuế đánh vào thu nhập: cơ sở đánh thuế là thuế thu nhập

cá nhân, thuế thu nhập doanh nghiệp.

Thứ hai, thuế đánh vào tài sản: cơ sở đánh thuế là giá trị tài sản: tài

sản tài chính, tài sản cố định, tài sản vô hình ...

Thứ ba, thuế đánh vào tiêu dùng: cơ sở đánh thuế là phần thu nhập

của tổ chức, cá nhân được mang ra tiêu dùng trong hiện tại (thuế GTGT,

thuế tiêu thụ đặc biệt...).

Theo mức thuế:

- Thuế đánh theo tỷ lệ %: Bao gồm thuế lũy tiến (thuế suất trung bình

tăng khi thu nhập chịu thuế tăng: như thuế thu nhập), thuế lũy thoái (thuế

suất trung bình giảm khi thu nhập chịu thuế tăng: như thuế tiêu dùng),

thuế tỷ lệ cố định (thuế suất trung bình không đổi khi thu nhập chịu thuế

tăng: đóng bảo hiểm xã hội).

- Thuế đánh trên mức tuyệt đối: ấn định một số thu bằng tiền trên một

đơn vị tính thuế như trọng lượng, khối lượng, diện tích, đơn vị sản phẩm.

Ở Việt Nam hiện nay, có các loại thuế sau:

Thứ nhất, thuế thu nhập (đối tượng chịu thuế là thu nhập), gồm có

hai sắc thuế là:

- Thuế thu nhập doanh nghiệp.

- Thuế thu nhập cá nhân.

Thứ hai, thuế tiêu dùng (đối tượng chịu thuế là đa số hàng hóa, dịch

vụ tiêu dùng), gồm có bốn sắc thuế là:

- Thuế xuất khẩu, thuế nhập khẩu.

- Thuế tiêu thụ đặc biệt.

158

lOMoARcPSD|1596273 6

- Thuế giá trị gia tăng.

- Thuế môi trường.

Thứ ba, thuế tài sản (đối tượng chịu thuế là tài sản), gồm có bốn sắc

thuế là:

- Thuế tài nguyên.

- Thuế sử dụng đất nông nghiệp.

- Thuế sử dụng đất phi nông nghiệp.

- Thuế chuyển quyền sử dụng đất.

5.1.4.

Phạm vi ảnh hưởng của thuế

Phạm vi ảnh hưởng của thuế nghiên cứu khi một sắc thuế được ban

hành, ai sẽ thực tế phải chịu gánh nặng về thuế. Có 3 nguyên tắc về phạm

vi ảnh hưởng của thuế:

Nguyên tắc 1: trách nhiệm pháp lý của thuế không phân định rõ ai là

người chịu thuế thực sự (dưới giác độ kinh tế và luật pháp).

Nguyên tắc 2: Khía cạnh thị trường mà thuế đánh vào (thuế bên cung

hay bên cầu) không phản ánh chính xác sự phân chia gánh nặng thuế.

Nguyên tắc 3: Gánh nặng thuế phụ thuộc vào độ có dãn của cung

hoặc cầu.

5.1.4.1.

Nguyên tắc 1

Phạm vi ảnh hưởng của thuế do luật pháp quy định: xác định chủ

thể chịu trách nhiệm pháp lý về nghĩa vụ nộp thuế.

Thuế trực thu: người nộp thuế chính là người chịu thuế. Ví dụ thuế

thu nhập cá nhân, người nộp thuế chính là người chịu thuế.

Thuế gián thu: người nộp thuế khác người chịu thuế. Ví dụ: người

tiêu dùng mua 1 cái bút máy giá 20.000 đồng, thuế GTGT 10% là 2.000

đồng. Khi đó, người chịu thuế là người tiêu dùng; người có thu nhập nộp

thuế là người bán.

Phạm vi ảnh hưởng của thuế về mặt kinh tế: thể hiện mức thay đổi

phân phối thu nhập thực của từng chủ thể do thuế gây ra.

Ví dụ, giả sử rằng ngày mai chính phủ sẽ áp đặt mức thuế 500 đồng

mỗi lít xăng dầu và người sản xuất là người phải nộp thuế. Câu hỏi đặt ra

là: ai là người thực sự chịu thuế?

159

lOMoARcPSD|1596273 6

=1.500

=100

Hình 5.1: Thị trường xăng dầu trước khi có thuế

Đồ thị biểu diễn thị trường xăng dầu với trục tung là giá trên mỗi lít

xăng, trục hoành là lượng xăng dầu, đơn vị tính là nghìn lít. Thị trường

cân bằng tại mức giá 1.500VND và mức sản lượng là 100 nghìn lít.

Khi có thuế 500 đồng cho một lít xăng áp cho người sản xuất, đối với

các nhà sản xuất, điều này tương đương với mức tăng 500 đồng/lít trong

chi phí biên. Bởi vì các công ty phải trả cả chi phí ban đầu của họ và 500

đồng tiền thuế, nên họ yêu cầu một mức giá cao hơn để sản xuất ra mỗi

lít xăng. Ban đầu, mức cung là 100 nghìn lít và do vậy mức giá mà công

ty muốn bán ra giả sử là P

= 2.000 đồng (cao hơn 500 đồng so với mức

giá cân bằng ban đầu). Vì có thuế nên chi phí biên của người sản xuất

tăng lên, dẫn tới đường cung dịch chuyển từ vị trí đường S

sang đường

, mức cung xăng dầu sẽ giảm.

Tại mức giá cân bằng ban đầu là 1.500 đồng, có hiện tượng dư cầu

xăng. Người tiêu dùng muốn mua số lượng 100 nghìn lít với mức giá

1.500, nhưng sau khi có thuế, người sản xuất chỉ muốn cung cấp 80

nghìn lít, do vậy có sự khan hiếm xăng dầu nên giá cân bằng trên thị

trường sẽ tăng lên. Giả sử trạng thái cân bằng mới của thị trường là điểm

D với mức giá là 1.800 đồng và lượng là 90 nghìn lít. Như vậy, giá thị

trường đã tăng 300 đồng so với trước khi có thuế.

160

lOMoARcPSD|1596273 6

Như vậy, thuế đã gây ra 2 tác động: thứ nhất, thuế đã làm thay đổi

mức giá bán xăng dầu trên thị trường (mức giá đã tăng lên 300 đồng) và

thứ hai, các nhà sản xuất phải trả tiền thuế cho Chính phủ là 500 đồng

cho mỗi lít xăng bán.

Đứng trên khía cạnh lợi ích của người sản xuất, khoản thuế 500 đồng

cho mỗi lít xăng phải trả đã được bù đắp một phần do giá bán xăng dầu

tăng lên. Trong trường hợp này, người sản xuất đã được bù 300 đồng, họ

chỉ phải trả 200 đồng tiền thuế cho mỗi lít xăng bán ra.

Đứng trên khía cạnh lợi ích của người tiêu dùng, giá bán xăng tăng nên

người tiêu dùng đã phải tiêu dùng xăng với giá cao hơn. Họ không phải là

người nộp thuế cho chính phủ nhưng thực tế họ đã chịu phần lớn gánh nặng

thuế (300 đồng cho mỗi lít xăng tiêu dùng). Việc tăng giá bán xăng trên thị

trường đã chuyển gánh nặng thuế từ người sản xuất sang người tiêu dùng.

Gánh nặng thuế đối với người sản xuất và người tiêu dùng:

- Gánh nặng thuế đối với người sản xuất: (giá trước thuế - giá sau

thuế) + thanh toán thuế cho mỗi đơn vị hàng hoá bởi người sản xuất.

Áp dụng vào ví dụ trên ta có:

161

Hình 5.2: Thuế đánh bên cung-Thị trường xăng dầu sau khi có thuế

lOMoARcPSD|1596273 6

Hình 5.3: Thuế đánh bên cầu - Thị trường xăng dầu sau khi có thuế

- P

) + 500 = (1.500 - 1.800) + 500 = 200

- Gánh nặng thuế đối với người tiêu dùng: (giá sau thuế - giá trước

thuế) + thanh toán thuế cho mỗi đơn vị hàng hoá bởi người tiêu dùng.

Áp dụng vào ví dụ trên ta có:

- P

) + 0 = (1.800 - 1.500) + 0 = 300

5.1.4.2.

Nguyên tắc 2

Khía cạnh thị trường mà thuế đánh vào (thuế bên cung hay bên cầu)

không phản ánh chính xác sự phân chia gánh nặng thuế. Phạm vi ảnh

hưởng của thuế là giống hệt nhau cho dù thuế đánh vào người sản xuất

hay người tiêu dùng.

Cũng ví dụ trên, nguyên tắc này cho thấy dù mức thuế 500 đồng

đánh vào người sản xuất hay người tiêu dùng thì người tiêu dùng cũng sẽ

chịu gánh nặng thuế là 300 đồng và người sản xuất sẽ chịu 200 đồng .

Hình 5.3 xem xét tác động của mức thuế 500 đồng cho mỗi lít xăng

đánh vào người tiêu dùng. Trong trường hợp này, thuế được thu thập từ

người tiêu dùng tại các trạm bơm xăng khi họ trả tiền cho xăng chứ

không phải từ các nhà sản xuất, như trong Hình 5.2.

Người tiêu dùng phải trả thêm một khoản thuế 500 đồng khi tiêu thụ

mỗi lít xăng trên thị trường. Do đó, họ sẽ giảm nhu cầu dùng xăng, và

đường cầu sẽ dịch chuyển vị trí từ D

sang D

162

lOMoARcPSD|1596273 6

Trước khi có thuế, người tiêu dùng sẵn sàng trả giá P

= 1.500 đồng/

lít cho 100 nghìn lít, tại điểm cân bằng A. Khi có thuế, vì họ phải trả 500

đồng tiền thuế cho mỗi lít xăng nên bây giờ họ chỉ sẵn sàng trả giá P

1.000 đồng cho mỗi lít xăng.

Trên thị trường, ở tại mức giá 1.500 đồng sẽ có hiện tượng dư cung

vì người sản xuất sẵn sàng cung ứng 100 nghìn lít (tại điểm A) nhưng

người tiêu dùng chỉ sẵn sàng mua 80 nghìn lít (tại điểm C) với mức giá

đó. Số lượng cung dư thừa là 20 nghìn lít. Do vậy, người sản xuất sẽ phải

giảm giá bán, giá cân bằng trên thị trường bây giờ chỉ là 1.300 đồng.

Như vậy, thuế đã gây ra 2 tác động: thứ nhất, nó đã thay đổi giá thị

trường mà người tiêu dùng phải trả và giá mà người sản xuất nhận được

cho mỗi lít xăng; mức giá này đã giảm 200 đồng từ 1.500 đồng xuống

1.300 đồng. Thứ hai, người tiêu dùng phải trả chính phủ 500 đồng cho

mỗi lít xăng họ mua; tại mức giá cân bằng là 1.300 đồng cộng thêm 500

đồng thuế một lít khi tiêu dùng nên chi phí mà người tiêu dùng trả (giá

cộng thuế) là 1.800 đồng tại điểm E.

Từ quan điểm của người tiêu dùng, khoản thuế 500 đồng được bù

đắp bằng việc giá xăng trên thị trường giảm 200 đồng. Từ quan điểm của

nhà sản xuất, họ đã bán hàng hoà của mình thấp hơn 200 đồng cho mỗi

lít. Mặc dù người sản xuất không trực tiếp nộp thuế nhưng cả hai đều

chịu gánh nặng thuế.

Gánh nặng thuế đối với người sản xuất: (giá trước thuế - giá sau

thuế)+ thanh toán thuế cho mỗi đơn vị hàng hoá bởi người sản xuất.

Áp dụng vào ví dụ trên ta có : (P

- P

) + 0 = (1.500 - 1.300) + 0 = 200

Gánh nặng thuế đối với người tiêu dùng: (giá sau thuế - giá trước

thuế) + thanh toán thuế cho mỗi đơn vị hàng hoá bởi người tiêu dùng.

Áp dụng vào ví dụ trên ta có:

- P

) + 500 = (1.300 - 1.500) + 500 = 300

Lưu ý rằng, gánh nặng thuế trong trường hợp này tương tự như gánh

nặng thuế trong ví dụ trước, người tiêu dùng phải trả 500 đồng thuế khi

mua xăng, nhưng lại mua xăng với mức giá 1.300 (thấp hơn so với mức

1.500). Cộng hai khoản lại (thuế và giá) thì người tiêu dùng phải trả mức

1.800 đồng cho mỗi lít xăng. Người sản xuất không phải trả thuế nhưng

họ nhận được mức giá bán thấp hơn (trước thuế họ bán xăng với giá

1.500, sau thuế họ chỉ bán với giá 1.300 đồng).

163

lOMoARcPSD|1596273 6

5.1.4.3. Nguyên tắc 3

Gánh nặng thuế phụ thuộc rất lớn vào độ co dãn của cung hoặc

cầu, vào sự thay đổi của lượng cung, hoặc lượng cầu khi giá hàng hoá

thay đổi.

Trường hợp cầu hoàn toàn không co dãn (Perfectly Inelastic Demand)

Với ví dụ trên, trong đó mức thuế 500 đồng được đánh vào nhà sản

xuất cho mỗi lít xăng, nhưng giả sử rằng người tiêu dùng có nhu cầu

hoàn toàn không co dãn, như thể hiện trong Hình 5.4. Tại trạng thái cân

bằng ban đầu, giá 100 nghìn lít là P

(1.500 đồng). Khi thuế được áp

dụng đối với các nhà sản xuất, mức thuế này tương đương với việc tăng

chi phí sản xuất biên lên 500 đồng, nên làm giảm mức cung hàng hoá,

đường cung dịch chuyển vị trí từ S

sang S

Điểm cân bằng mới của thị trường tại mức giá P

= 2.000 đồng, cao

hơn 500 đồng so với mức giá cũ P

= 1.500 đồng.

Khi cầu thị trường hoàn toàn không co dãn, gánh nặng thuế đối với

người tiêu dùng và người sản xuất được xác định như sau:

Gánh nặng thuế đối với người tiêu dùng: (giá sau thuế - giá trước

thuế) + thanh toán thuế cho mỗi đơn vị hàng hoá bởi người tiêu dùng.

164

Hình 5.4: Trường hợp cầu thị trường hoàn toàn không co dãn

lOMoARcPSD|1596273 6

Hình 5.5: Trường hợp cầu thị trường hoàn toàn co dãn

Áp dụng vào ví dụ trên ta có: (P

- P

) + 0 = (2.000 - 1.500) = 500

- Gánh nặng thuế đối với người sản xuất: (giá trước thuế - giá sau

thuế) + thanh toán thuế cho mỗi đơn vị hàng hoá bởi người sản xuất.

Áp dụng vào ví dụ trên ta có : (P

- P

) + 500 = (1.500 - 2.000) + 500 = 0

Như vậy, khi cầu hoàn toàn không co dãn, người sản xuất không chịu

thuế mà gánh nặng thuế rơi hoàn toàn vào người tiêu dùng.

Trường hợp cầu hoàn toàn co dãn (Perfectly Elastic Demand)

Trường hợp cầu hoàn toàn co dãn được biểu diễn trên đồ thị Hình

5.5.

Tại trạng thái cân bằng ban đầu, giá 100 nghìn lít là P

(1.500 đồng).

Khi thuế được áp dụng đối với các nhà sản xuất, đường cung dịch chuyển

vị trí từ S

sang S

, lúc này mức cung sẽ là Q

=80 còn mức giá vẫn được

giữ nguyên ở mức P

= 1.500 đồng.

Khi cầu thị trường hoàn toàn co dãn, gánh nặng thuế đối với người

sản xuất và người tiêu dùng được xác định như sau:

Gánh nặng thuế đối với người tiêu dùng: (giá sau thuế - giá trước

thuế) + thanh toán thuế cho mỗi đơn vị hàng hoá bởi người tiêu dùng.

Áp dụng vào ví dụ trên ta có: (P

- P

) + 0 = (1.500- 1.500) = 0

Gánh nặng thuế đối với người sản xuất: (giá trước thuế - giá sau

thuế) + thanh toán thuế cho mỗi đơn vị hàng hoá bởi người sản xuất.

165

lOMoARcPSD|1596273 6

Áp dụng vào ví dụ trên ta có: (P

- P

) + 500 = (1.500 - 1.500) + 500 = 500

Như vậy, khi cầu hoàn toàn co dãn, người tiêu dùng không chịu thuế

mà gánh nặng thuế rơi hoàn toàn vào người sản xuất.

Khái quát lại: Với những hàng hoá có cầu co dãn thì gánh nặng thuế

thường rơi vào người sản xuất bởi hàng hoá có cầu co dãn thường là những

hàng hoá có nhiều hàng hoá thay thế, ví dụ như đồ ăn nhanh (fast food)

(thay thế cho fast food có thể là phở hoặc cơm, bánh mì). Khi chính phủ

đánh thuế vào fast food, người cung cấp fast food thấy rằng khó có thể tăng

giá fast food, bởi nếu tăng giá thì người tiêu dùng sẽ chuyển sang ăn phở,

cơm hoặc bánh mì, vì thế nhà cung cấp sẽ chịu gánh nặng thuế.

Ngược lại, với những hàng hoá có cầu kém co dãn thì gánh nặng thuế

thường rơi vào người tiêu dùng, ví dụ như với insulin, một loại thuốc

dành cho bệnh nhân bị tiểu đường. Insulin có cầu kém co dãn vì đây là

thuốc đặc trị, không có sản phẩm thay thế. Khi chính phủ đánh thuế vào

insulin, nhà sản xuất dễ dàng tăng mức giá bán insulin và người tiêu dùng

không có lựa chọn khác nên sẵn sàng chấp nhận mức giá cao hơn.

Trường hợp cung có độ co dãn khác nhau

Độ co dãn của cung cũng ảnh hưởng đến phân phối gánh nặng thuế.

Đường cung co dãn hơn khi các nhà cung cấp có nhiều sự thay thế hơn

đối với nguồn lực đầu vào họ có thể được sử dụng. Trong ngắn hạn, một

nhà sản xuất thép có cung kém co giãn bởi vì đầu tư vào các nhà máy

thép là khá tốn kém và do vậy có ít sự lựa chọn thay thế đối với sản xuất

thép. Các nhà máy không dễ chuyển đổi từ sản xuất thép sang sản xuất

sản phẩm nhựa hoặc gỗ. Vì vậy, đường cung về thép sẽ kém co giãn.

Ngược lại, việc kinh doanh từ các cửa hàng trên phố (các mặt hàng

như đồng hồ, ví, khăn quàng cổ,...) tại thành phố Hà Nội là rất co dãn, vì

các chủ cửa hàng dễ dàng di chuyển vốn của mình sang kinh doanh hoặc

đầu tư cho hoạt động khác nếu họ bị đánh thuế.

So sánh phạm vi ảnh hưởng của thuế đối với nhà sản xuất thép và

chủ kinh doanh đối với đường cầu bất kỳ được thể hiện ở Hình 5.6.

Đồ thị (a) của Hình 5.6 cho thấy tác động của thuế đến nhà sản xuất

thép, thị trường thép ban đầu ở trạng thái cân bằng tại điểm A. Khi có thuế,

công ty thép sẽ giảm bớt sản lượng thép sản xuất ra với một lượng không

lớn bởi hiệu quả của lợi thế theo quy mô (với lượng máy móc thiết bị cố

166

lOMoARcPSD|1596273 6

Hình 5.6: Ảnh hưởng của thuế khi cung có độ co dãn khác nhau

định, sản lượng đầu ra phải ở một mức đủ lớn để sản xuất hiệu quả). Kết

quả là, ngay cả khi công ty thép phải trả thuế cho chính phủ đối với từng

đơn vị thép sản xuất, họ vẫn không muốn giảm sản lượng sản xuất. Do đó,

đường cung thép của công ty dịch chuyển vị trí từ S

đến S

. Giá thép tăng

nhẹ từ P

đến P

, và lượng thép bán ra giảm xuống chỉ từ Q

xuống Q

;

trạng thái cân bằng mới là điểm B. Vì giá thép tăng là rất nhỏ, nó không đủ

bù đắp thuế mà công ty thép phải trả. Do đó, công ty thép chịu phần lớn

gánh nặng thuế, và người tiêu dùng thép chịu phần rất nhỏ (vì họ phải trả

với mức giá không cao hơn nhiều so với trước khi có thuế).

Đồ thị (b) của Hình 5.6 cho thấy tác động của mức thuế đối với chủ

kinh doanh trên phố. Các chủ kinh doanh rất nhạy cảm với chi phí sản

xuất của các mặt hàng họ kinh doanh, dẫn đến đường cung rất co dãn.

Ban đầu, họ sẵn sàng cung cấp một số lượng Q

hàng hoá tại mức giá P

Nếu chính phủ buộc họ phải trả thuế cho mỗi đơn vị hàng hoá họ bán ra,

thì nhiều chủ kinh doanh sẽ di chuyển ra khỏi lĩnh vực kinh doanh đó để

tham gia vào những lĩnh vực kinh doanh khác có lợi nhuận cao hơn.

Đường cung do đó sẽ dịch chuyển vị trí từ S

đến S

, với mức giá tăng từ

lên P

, và số lượng hàng hoá bán ra giảm từ Q

xuống Q

(điểm B).

Mức giá bán hàng hoá trên thị trường tăng mạnh, điều đó đã bù đắp phần

lớn mức thuế cho các chủ kinh doanh. Do vậy, gánh nặng thuế họ chịu rất

nhỏ, và người tiêu dùng sẽ chịu phần lớn gánh nặng từ thuế.

167

lOMoARcPSD|1596273 6

Như vậy, nguyên tắc về phạm vi ảnh hưởng của thuế đối với độ co

dãn của đường cung cũng tương tự như độ co dãn của đường cầu: cung

càng co dãn thì gánh nặng thuế sẽ càng rơi vào người tiêu dùng, cung

càng kém co dãn thì gánh nặng thuế sẽ càng rơi vào người sản xuất.

5.1.5.

Thuế và hiệu quả kinh tế

Trong phần này, chúng ta sẽ xem xét tác động của thuế đối với phúc

lợi xã hội, sự mất mát của xã hội khi có sự hiện diện của thuế trong nền

kinh tế.

5.1.5.1.

Thuế và phúc lợi xã hội

Hình 5.7 cho thấy tác động của mức thuế 500 đồng mỗi lít xăng đánh

vào người sản xuất xăng dầu. Trước thuế, đường cầu xăng là D

, đường

cung là S

, và thị trường ban đầu trong trạng thái cân bằng tại điểm A,

mức giá 1.500 đồng tại sản lượng 100 nghìn lít.

Nhớ lại từ chương trước rằng trong một thị trường cạnh tranh hoàn

hảo, đường cầu phản ánh lợi ích xã hội biên của tiêu dùng xăng dầu và

đường cung phản ánh chi phí xã hội biên của sản xuất xăng dầu. Tại

điểm cân bằng, (điểm A), thị trường sản xuất và tiêu thụ lượng xăng

mà tại đó lợi ích xã hội biên bằng chi phí xã hội biên, khi đó phúc lợi

xã hội là lớn nhất.

Mức thuế 500 đồng làm tăng chi phí sản xuất, khiến lượng cung

giảm ở mỗi mức giá, do đó đường cung dịch chuyển vị trí từ S

đến S

Trạng thái cân bằng mới là điểm B; số lượng xăng bán ra đã giảm từ Q

(100 nghìn lít) xuống Q

(90 nghìn lít) và giá cả đã tăng từ P

(1.500

đồng) lên P

(1.800 đồng). Khi mức giá tăng lên 1.800 đồng làm người

tiêu dùng giảm sản lượng tiêu thụ từ 100 nghìn xuống 90 nghìn lít, điều

này làm cho thặng dư người tiêu dùng bị giảm bằng diện tích BAD. Việc

đánh thuế 500 đồng một lít làm nhà sản xuất giảm lợi nhuận, khiến thặng

dư của người sản xuất giảm bằng diện tích DAC. Tổng cộng mức giảm

của thặng dư của sản xuất và thặng dư tiêu dùng chính là tổn thất phúc

lợi xã hội, bằng diện tích BAC.

168

lOMoARcPSD|1596273 6

Thuế làm sản lượng thị trường giảm, đã tạo nên tổn thất vô ích

(deadweight loss), là tam giác ABC trên đồ thị. Do sản lượng cân bằng

trên thị trường cạnh tranh là mức sản lượng tối đa hóa phúc lợi xã hội,

việc giảm sản lượng dưới Q1 làm phúc lợi xã hội giảm. Sau khi có thuế,

giá hàng hoá tăng lên, mức tiêu dùng của họ giảm và thặng dư tiêu dùng

tương đương bởi hình thang EBAF. Tương tự, thặng dư sản xuất cũng

giảm, bởi hình thang FACG. Phần thặng dư xã hội được chuyển giao cho

chính phủ, nhưng doanh thu từ thuế của chính phủ là hình chữ nhật

EBCG, nên thặng dư xã hội bị mất trắng diện tích tam giác BAC. Thuế

làm giảm sản lượng tiêu thụ trên thị trường và cũng giảm phúc lợi xã hội.

Đồ thị Hình 5.8 sẽ mô tả rõ hơn về phúc lợi xã hội và tổn thất do thuế

gây ra.

169

Hình 5.7: Tổn thất vô ích do thuế

lOMoARcPSD|1596273 6

Không có thuế

Có thuế

Lợi ích/Tổn thất

do thuế (Gain/Loss

with tax)

Tổng phúc lợi xã

hội (Aggregate

surplus)

a+b+c+e+f+h

c+e+f+h

a+b

Thặng dư tiêu

dùng

(Consumer

surplus)

h+f+b

f+b

Thặng dư sản xuất

(Producer surplus)

c+e+a

e+a

Doanh thu thuế

(Tax revenue)

e+f

170

=1.800

=1.500

=1.300

=90

=100

Hình 5.8: Phúc lợi xã hội và tổn thất do thuế

lOMoARcPSD|1596273 6

Hình 5.9: Tổn thất vô ích do thuế gia tăng theo độ co dãn

Như vậy, khi có thuế, cả người sản xuất và người tiêu dùng đều bị thiệt,

người tiêu dùng tổn thất diện tích f+b, người sản xuất tổn thất diện tích e+a.

Khi có thuế, chính phủ thu thêm được khoản thuế là e + f nhưng tổng phúc

lợi xã hội bị giảm một khoản bằng với diện tích hình a+b, khoản phúc lợi bị

giảm này được gọi là khoản mất trắng hay tổn thất vô ích do thuế (Dead

weight loss).

Tóm lại, đứng trên giác độ phúc lợi xã hội thì thuế đánh vào sản xuất

hay tiêu dùng cũng đều không hiệu quả do gây nên tổn thất phúc lợi xã hội.

5.1.5.2. Độ co dãn (cung và cầu) và sự không hiệu quả của thuế

Sự không hiệu quả của việc đánh thuế được đo lường bằng tổn thất

phúc lợi xã hội. Tuy nhiên, tổn thất phúc lợi xã hội lớn hay nhỏ phụ

thuộc vào từng loại hàng hóa khác nhau, vì các hàng hóa có độ co dãn

khác nhau. Độ co dãn của cung và cầu ảnh hưởng đến sự phân chia gánh

nặng thuế thì chúng cũng ảnh hưởng đến tổn thất phúc lợi xã hội do thuế

gây ra, độ co dãn càng lớn thì những thay đổi về số lượng càng lớn nên

tổn thất phúc lợi xã hội càng lớn, được mình họa ở Hình 5.9

Giả sử thuế đánh vào người sản xuất, với hàng hóa có đường cầu

không co dãn, sự thay đổi về giá cả thị trường lớn nhưng lượng tiêu

dùng gần như không thay đổi, người tiêu dùng chịu gánh nặng thuế lớn

hơn, tổn thất phúc lợi xã hội trong trường hợp này rất nhỏ.

Nếu đường cầu co dãn, sự thay đổi về giá cả thị trường nhỏ nhưng

lượng tiêu dùng thay đổi lớn, người sản xuất chịu gánh nặng thuế lớn

hơn, tổn thất phúc lợi xã hội trong trường hợp này lớn.

171

lOMoARcPSD|1596273 6

Hình 5.10: Tổn thất vô ích gia tăng do thuế suất

Khi có thuế, sẽ làm thay đổi hành vi của người sản xuất và người tiêu

dùng. Họ thay đổi hành vi nhằm tránh thuế, chính vì vậy thuế đã gây ra

tổn thất phúc lợi xã hội.

5.1.5.3. Nhân tố ảnh hưởng đến tổn thất phúc lợi xã hội

Công thức tính tổn thất phúc lợi xã hội (tổn thất vô ích), diện tích

tam giác ABC = -1/2.∆Q.t (trong đó t là thuế suất cố định) hay viết dưới

dạng công thức toán học

trong đó , ε là độ co dãn của cầu.

Khi đó

Từ phương trình này ta thấy tổn thất vô ích sẽ phụ thuộc vào 2 nhân

tố: thứ nhất là phụ thuộc vào độ co dãn (của cầu hay cung), cầu càng co

dãn thì tổn thất vô ích sẽ càng lớn; thứ hai, phụ thuộc vào mức thuế t, tổn

thất vô ích sẽ gia tăng với bình phương thuế suất.

Đồ thị hình 5.10 minh hoạ cho tình huống tổn thất vô ích gia tăng

theo thuế suất. Giả sử thị trường gas cân bằng tại điểm A với mức giá P

và sản lượng tiêu dùng Q

. Nếu chính phủ đánh thuế vào người sản xuất,

mức thuế 100 đồng cho mỗi kg gas, sẽ làm cho đường cung dịch chuyển

vị trí từ S

sang S

, lượng tiêu dùng sẽ giảm xuống mức Q

tại điểm cân

bằng mới là B. Thuế gây ra tổn thất vô ích là diện tích tam giác BAC.

172

lOMoARcPSD|1596273 6

Nếu chính phủ đánh tiếp tục đánh thuế vào người sản xuất, mức thuế

100 đồng cho mỗi kg gas, sẽ làm cho đường cung dịch chuyển vị trí tới

, lượng tiêu dùng giảm là Q

tại điểm cân bằng mới là D. Tổn thất vô

ích tăng thêm là diện tích hình DBCE, lớn hơn so với hình tam giác

BAC. Như vậy, tổn thất biên khi đánh thuế thêm 100 đồng cao hơn rất

nhiều so với khi đánh thuế lần đầu. Tổng cộng cả 2 lần đánh thuế thì tổn

thất vô ích là diện tích hình tam giác DAE.

Như vậy, hàng hoá có độ co dãn càng cao thì tổn thất xã hội càng

lớn, hàng hoá có thuế suất cao thì tổn thất xã hội càng lớn nên hệ thống

thuế hiệu quả cần có mức thuế suất thấp.

5.1.6.

Hệ thống thuế tối ưu

Hệ thống thuế tối ưu là hệ thống thuế có cơ cấu thuế cho phép tăng

nguồn thu thuế cho chính phủ và đạt được những mục tiêu phân phối đã đặt

ra với thiệt hại ít nhất về tổn thất vô ích do thuế gây ra. Hệ thống thuế tối ưu

là hệ thống thuế tăng tối đa phúc lợi xã hội hay nói khác đi là gây tổn thất vô

ích nhỏ nhất trong đó có tính đến sự cân đối nguồn thu ngân sách.

5.1.6.1.

Thuế hàng hoá tối ưu

Thuế hàng hoá tối ưu là phương án chọn các mức thuế suất giữa các

loại hàng hoá để tổn thất xã hội là nhỏ nhất trước một nhu cầu về doanh

thu (thuế) cho trước.

Quy tắc Ramsay về thuế hàng hoá tối ưu: thuế suất của các hàng hoá

được thiết kế sao cho tỷ số giữa tổn thất xã hội biên và doanh thu (thuế)

biên của các hàng hoá là như nhau.

Trong đó là tổn thất xã hội biên do đánh thuế vào hàng hoá

thứ i, là doanh thu thuế tăng thêm từ việc đánh thuế; là giá trị

thuế tăng thêm của chính phủ.

Nếu thuế đánh vào hàng hoá A có MDWL/MR cao hơn MDWL/MR

từ việc đánh thuế hàng hoá B, điều đó nghĩa là mức thuế đánh vào A cao

hơn B, gây ra tổn thất xã hội lớn hơn. Do vậy, để giảm tổn thất xã hội thì

chính phủ nên giảm thuế đối với hàng hoá A và tăng thuế đối với hàng

hoá B, việc điều chỉnh này sẽ tiếp tục diễn ra cho tới khi của hai hàng

173

lOMoARcPSD|1596273 6

hoá bằng nhau. Tuy nhiên, đi cùng với tổn thất xã hội nhỏ thì nguồn thu

từ thuế của chính phủ tăng, ngược lại tổn thất xã hội lớn thì nguồn thu từ

thuế lớn. Vì thế, ở các nước khác nhau, chính phủ sẽ sẽ lựa chọn phướng

án đánh thuế tối ưu phụ thuộc vào nhu cầu ngân sách, nếu cần nguồn thu

lớn thì sẽ phải chấp nhận tổn thất xã hội cao.

Quy tắc Ramsay còn được diễn tả theo cách khác, gắn với độ co dãn,

còn được gọi là quy tắc nghịch đảo độ co dãn:

Trong đó là tỷ lệ thuế tối ưu của hàng hoá thứ i, là độ co dãn

của cầu hàng hoá thứ i. Phương trình cho thấy chính phủ nên thiết lập

thuế với mỗi hàng hoá nghịch đảo với độ co dãn, nghĩa là hàng hoá có độ

co dãn thấp nên đánh mức thuế cao và hàng hoá có độ co dãn cao nên

đánh thuế thấp. Như vậy, quy tắc Ramsay cho thấy hai yếu tố cần phải

tính đến khi thiết kế thuế hàng hoá tối ưu:

Thứ nhất, quy tắc co dãn: nếu độ co dãn của cầu hàng hoá cao, hàng

hoá nên được đánh thuế với mức thuế thấp, ngược lại nếu hàng hoá có độ

co dãn kém thì nên được đánh mức thuế cao. Như vậy, để một hệ thống

thuế hiệu quả thì phải đánh thuế nhiều loại hàng hoá với các mức thuế

suất khác nhau, cụ thể là hàng hoá thiết yếu (có cầu kém co dãn) nên

đánh thuế cao, hàng hoá cao cấp (có cầu co dãn) nên đánh thuế thấp.

Thứ hai, quy tắc cơ sở đánh thuế trên diện rộng: sẽ tốt hơn nếu đánh

thuế tất cả hàng hoá với thuế suất vừa phải hơn là đánh thuế vào một

nhóm hàng hoá với mức thuế cao vì tổn thất xã hội biên cũng sẽ tăng khi

mức thuế tăng.

Áp dụng quy tắc của Ramsay khi thiết kế hệ thống thuế tối ưu vào

nền kinh tế sẽ giúp nền kinh tế đạt mục tiêu hiệu quả. Tuy nhiên, nếu xét

theo mục tiêu công bằng thì quy tắc này rõ ràng chưa đạt được. Đánh

thuế cao vào hàng hoá thiết yếu là không công bằng do cách thức tiêu

dùng của người giàu và người nghèo khác nhau.

Ví dụ, thuế đánh vào mặt hàng bánh mì (thiết yếu) và trứng cá hồi

(cao cấp). Người nghèo chi tiêu vào bánh mỳ nhiều hơn so với người

giàu, và ngược lại, người giàu chi tiêu vào trứng cá hồi nhiều hơn. Bánh

174

lOMoARcPSD|1596273 6

mì có cầu co dãn kém hơn so với trứng cá hồi, để công bằng giữa người

thu nhập cao và thu nhập thấp thì chính phủ nên đánh thuế cao vào trứng

cá hồi và đánh thuế thấp vào bánh mỳ.

5.1.6.2. Thuế thu nhập tối ưu

Hệ thống thuế thu nhập tối ưu là lựa chọn thuế suất giữa các nhóm

thu nhập sao cho tổn thất xã hội nhỏ nhất, tuỳ thuộc vào yêu cầu nguồn

thu từ thuế của chính phủ.

Mô hình Edgeworth đơn giản với 3 giả thiết:

Với một số thuế thu được là xác định, mục tiêu là tổng mức thoả

dụng của các cá nhân trong xã hội càng cao càng tốt. Gọi U

là mức thoả

dụng của người thứ i và W là phúc lợi xã hội, thì hệ thống thuế phải tối

đa hoá W= ΣU

Mọi cá nhân đều có hàm thoả dụng giống nhau và chỉ thuộc vào mức

thu nhập của họ. Các hàm thoả dụng thể hiện mức thoả dụng biên của thu

nhập giảm dần, khi thu nhập tăng thì độ thoả dụng biên giảm xuống.

Tổng thu nhập có thể sử dụng là cố định.

Thuế thu nhập tối ưu trong trường hợp này là hướng đến mức thu

nhập sau thuế của các cá nhân là như nhau, thông qua việc bớt đi phần

thu nhập của người giàu bởi vì độ thoả dụng biên đối với 1 đồng thu nhập

của người giàu nhỏ hơn của người nghèo. Thuế thu nhập nên đánh theo

cấu trúc thuế luỹ tiến để “bằng phẳng hoá” thu nhập từ những đối tượng

thu nhập cao cho tới khi đạt được sự công bằng.

Tuy nhiên, cách đánh thuế như vậy chỉ đúng với mô hình

Edgeworth vì giả định tổng thu nhập xã hội là cố định, không có thất

thoát nguồn lực trong quá trình thu thuế, nghĩa là dù mức thuế là bao

nhiêu thì người lao động vẫn làm việc với chất lượng cũ, thời gian không

đổi. Thực tế, khi xã hội đánh thuế thu nhập thì đã làm thay đổi hành vi

của người lao động. Do đó, việc tăng thuế thu nhập sẽ tác động đến

doanh thu thuế của chính phủ.

Thứ nhất nguồn thu thuế của chính phủ sẽ tăng, với mọi mức thu nhập.

Thứ hai, người lao động khi bị đánh thuế thu nhập cao sẽ giảm thời

gian làm việc nên thu nhập của họ cũng giảm nên nguồn thu thuế của

chính phủ cũng giảm do cơ sở thuế giảm.

175

lOMoARcPSD|1596273 6

Hình 5.11: Đường cong Laffer

Tác động này được khái quát trong đường cong Laffer: (1) với mức

thuế thấp thì ảnh hưởng thứ nhất sẽ chi phối. Ví dụ, bắt đầu từ mức thuế

bằng 0, khi mức thuế tăng lên thì nguồn thu từ thuế của chính phủ cũng

tăng, nguồn thu thuế tăng tối đa tại t*, sau đó giảm dần; (2) nếu mức thuế

tiếp tục tăng thì ảnh hưởng thứ hai sẽ chi phối, thu nhập giảm, cơ sở thuế

giảm, nguồn thu từ thuế bằng 0.

Mục tiêu của hệ thống thuế tối ưu là xác định mức thuế giữa các

nhóm thu nhập sao cho tối đa hoá phúc lợi xã hội, trong khi đường cong

Laffer cho rằng tăng thuế không phải lúc nào cũng làm tăng nguồn thu từ

thuế của chính phủ. Do vậy, hai khía cạnh cần phải cân bằng để đạt thuế

thu nhập tối ưu:

Thứ nhất, công bằng theo chiều dọc: phúc lợi xã hội được tối đa hoá

khi những người có mức tiêu dùng cao bị đánh thuế cao, và những người

có mức tiêu dùng thấp, bị đánh thuế thấp.

Thứ hai, phản ứng hành vi: khi mức thuế cao đánh vào một nhóm bất

kỳ, họ sẽ phản ứng lại bằng cách giảm làm việc nên thu nhập sẽ giảm.

Điều đó nghĩa là tăng thuế thì nguồn thu từ thuế sẽ giảm do cơ sở đánh

thuế nhỏ hơn.

176

lOMoARcPSD|1596273 6

Tóm lại, các nghiên cứu về thuế tối ưu, áp dụng cho hàng hoá hay

thu nhập, đều đi đến kết luận các tiêu chuẩn của hệ thống thuế tối ưu.

Một là, đánh thuế với mức thuế suất thấp.

Hai là, đánh thuế với cơ sở thuế rộng.

Ba là, đánh thuế thấp đối với hàng hoá có cầu co dãn cao.

Ba tiêu chuẩn này đảm bảo tính hiệu quả của hệ thống thuế, tức là

đảm bảo hệ thống thuế ít gây tổn thất phúc lợi xã hội. Bên cạnh đó, còn 2

tiêu chuẩn nữa mà hệ thống thuế cần tuân thủ để đảm bảo tính công bằng

trong đánh thuế.

Một là, nên đánh thuế cao vào người có mức tiêu dùng cao, đánh

thuế thấp vào người có mức tiêu dùng thấp.

Hai là, đánh thuế cao vào người có thu nhập cao và đánh thuế thấp

vào người có thu nhập thấp.

5.2.

Công cụ trợ cấp

5.2.1.

Trợ cấp sản xuất

Trong nền kinh tế, ngoài việc đảm bảo khuôn khổ luật pháp cho cá

nhân và doanh nghiệp hoạt động, chính phủ ngày càng có vai trò tích cực

trong các hoạt động sản xuất. Bằng các công cụ như thuế, trợ cấp mà

chính phủ có thể điều tiết sản xuất thông qua thay đổi hành vi của cá

nhân người sản xuất và người tiêu dùng.

5.2.1.1.

Khái niệm trợ cấp

Trợ cấp là khoản chuyển giao của Chính phủ tạo ra một khoản đệm

giữa giá mà người tiêu dùng trả và chi phí sản xuất khiến cho giá thấp

hơn chi phí biên. Đây là chuyển nhượng một chiều của chính phủ cho

doanh nghiệp hoặc cá nhân trong nền kinh tế nhằm thúc đẩy sản xuất

hoặc tiêu dùng sản phẩm.

Trợ cấp thường được thực hiện dưới dạng trợ cấp nông nghiệp, trợ

cấp xuất khẩu hoặc trợ cấp đối với những hàng hoá tạo ra ngoại ứng tích

cực trong nền kinh tế.

Hình thức trợ cấp có thể là hỗ trợ bằng tiền từ Ngân sách nhà nước hoặc

miễn, giảm một khoản thu lẽ ra phải nộp cho nhà nước (miễn giảm thuế, phí).

5.2.1.2.

Ai được hưởng lợi ích trợ cấp?

Giống như công cụ thuế, chúng ta cũng sẽ xem xét tác động của trợ

cấp đối với người sản xuất và người tiêu dùng. Do đó, chúng ta sẽ xét hai

trường hợp trợ cấp bên cung và trợ cấp bên cầu.

177

lOMoARcPSD|1596273 6

=1.800

=1.500

=1.300

=100 Q

=110

Hình 5.12: Trợ cấp bên cung đối với thị trường xăng dầu

Trợ cấp bên cung

Một biện pháp để tăng cung về hàng hoá là trợ cấp cho người sản

xuất. Trợ cấp đó có thể dành cho một doanh nghiệp sản xuất hoặc do

chính quyền cấp trên phân bổ ngân sách cho chính quyền cấp dưới. Trợ

cấp có tác dụng làm tăng lượng hàng hoá cung ứng nên nó thường được

dùng để khắc phục ngoại ứng tích cực. Đôi khi, hình thức này còn được

dùng để bù lỗ cho độc quyền tự nhiên nhằm khuyến khích các hãng độc

quyền sản xuất tại mức sản lượng tối ưu xã hội (chúng ta đã nghiên cứu ở

chương trước). Trợ cấp sản xuất còn được áp dụng vì mục tiêu công

bằng, nhằm trợ giúp cho một số doanh nghiệp thuộc diện ưu tiên hoặc

đang phải chịu sức ép cạnh tranh không bình đẳng.

Để thấy tác động của trợ cấp, chúng ta xét ví dụ về thị trường xăng

dầu. Giả sử mức trợ cấp là 500 đồng cho 1 lít. Ban đầu, thị trường cân

bằng tại mức giá P

= 1.500 và Q

=100.

Khi Chính phủ trợ cấp bên cung với mức trợ cấp S=500 đồng, khiến

cho lượng cung tăng, đường cung dịch chuyển xuống dưới, sang phải, từ

vị trí đường S

sang S

. Lúc này, thị trường cân bằng tại mức sản lượng

110 và mức giá P

= 1.300.

178

lOMoARcPSD|1596273 6

=1.800

=1.500

=1.300

=100 Q

=110

Hình 5.13: Trợ cấp bên cầu đối với thị trường xăng dầu

Lợi ích của trợ cấp được phân chia giữa người sản xuất và người tiêu

dùng như sau:

- Lợi ích đối với người tiêu dùng: (giá trước khi trợ cấp - giá sau khi

trợ cấp) + trợ cấp nhận được bởi chính phủ.

Áp dụng vào ví dụ trên ta có :

- P

) + 0 = (1.500 - 1.300) + 0 = 200

- Lợi ích đối với người sản xuất: (giá sau khi trợ cấp - giá trước khi

trợ cấp) + trợ cấp nhận được bởi chính phủ.

Áp dụng vào ví dụ trên ta có:

- P

) + 500 = (1.300 - 1.500) + 500 = 300

Kết quả cho thấy cả người tiêu dùng và người sản xuất đều được

hưởng lợi ích từ trợ cấp của chính phủ.

Trợ cấp bên cầu

Tương tự phân tích như trợ cấp bên cung, trong trường hợp trợ cấp

bên cầu, người nhận trợ cấp từ chính phủ là người tiêu dùng. Khi chính

phủ trợ cấp, đường cầu sẽ dịch chuyển, giá và lượng cân bằng trên thị

trường sẽ thay đổi. Mức giá cân bằng ban đầu là P

= 1.500 và Q

=100.

Sau khi có trợ cấp, giá thị trường là P

= 1.800 và sản lượng Q

=110.

179

lOMoARcPSD|1596273 6

Lợi ích của trợ cấp được phân chia giữa người sản xuất và người tiêu

dùng như sau:

- Lợi ích đối với người sản xuất: (giá sau khi trợ cấp - giá trước khi

trợ cấp) + trợ cấp nhận được bởi chính phủ.

Áp dụng vào ví dụ trên ta có: (P

- P

) + 0 = (1.800 - 1.500) + 0 = 300

- Lợi ích đối với người tiêu dùng: (giá trước khi trợ cấp - giá sau khi

trợ cấp)+ trợ cấp nhận được bởi chính phủ.

Áp dụng vào ví dụ trên ta có:

- P

) + 500 = (1.500 - 1.800) + 500 = 200

Kết quả cho thấy, cả người tiêu dùng và người sản xuất đều được

hưởng lợi ích từ trợ cấp của chính phủ.

Như vậy, giống như thuế, tác động của trợ cấp không phụ thuộc vào

việc trợ cấp cho ai mà nó phụ thuộc vào độ co giãn của các đường cung,

đường cầu.

Tóm lại, giống như thuế, các kết luận rút ra đối với trợ cấp như sau:

- Tác động của trợ cấp không phụ thuộc vào việc trợ cấp cho bên

cung hay bên cầu. Nói chung, dù cho danh nghĩa là áp dụng cho bên nào

thì thực tế cả hai bên đều được hưởng lợi ích trợ cấp.

- Sự phân chia lợi ích của trợ cấp chỉ phụ thuộc vào độ co giãn của

đường cung và đường cầu. Khi đường cầu càng ít co giãn hoặc đường

cung càng co giãn nhiều thì người tiêu dùng càng được hưởng nhiều lợi

ích trợ cấp. Còn khi đường cầu càng co giãn nhiều hoặc đường cung càng

ít co giãn thì người sản xuất càng được hưởng nhiều lợi ích trợ cấp.

- Trợ cấp cũng gây ra tổn thất phúc lợi xã hội, đó là cái giá mà xã hội

phải hy sinh về tính hiệu quả. Vì thế, khi áp dụng chúng, cần cân nhắc

những tác động có lợi mà chúng đem lại với tính phi hiệu quả mà chúng

gây ra để tránh lạm dụng.

5.2.2.

Trợ cấp phúc lợi xã hôi

5.2.2.1.

Bản chất của trợ cấp phúc lợi xã hội

An sinh xã hội theo nghĩa rộng bao gồm ba hợp phần cơ bản:

- Các biện pháp nhằm nâng cao năng lực, bao gồm chủ yếu những

chính sách vĩ mô, chiến lược phát triển và các biện pháp thể chế hỗ trợ.

Chúng giúp nâng cao vị thế xã hội và trao quyền cho những người bị gạt

ra ngoài lề và những nhóm bị thiệt thòi.

180

lOMoARcPSD|1596273 6

- Các biện pháp phòng ngừa, bao gồm các biện pháp trực tiếp để

phòng ngừa sự bần cùng hoá. Thông thường các biện pháp phòng ngừa

bao gồm hàng loạt các dịch vụ bảo hiểm xã hội và các dịch vụ khác, giúp

cho người dân khỏi rơi vào khủng hoảng và cần đến sự cứu trợ xã hội.

- Các biện pháp bảo vệ, bao gồm lưới an toàn theo nghĩa hẹp dành

cho những đối tượng bị tổn thương thông qua các khoản quyên góp bằng

tiền mặt, hiện vật hoặc những sự hỗ trợ ngắn hạn khác. Các biện pháp

này cũng như cứu trợ trong cơn nguy kịch (thiên tai, bệnh dịch...). Các

biện pháp bảo vệ được áp dụng khi những biện pháp phòng ngừa không

thể thành công trong thời điểm khủng hoảng.

Như vậy, các chương trình phúc lợi xã hội được coi là một hợp phần

của hệ thống an sinh xã hội. Nó bao gồm các biện pháp bảo vệ, hỗ trợ các

cá nhân, hộ gia đình nhằm bảo vệ họ trước tình trạng mức sống thấp hay

đang bị suy giảm, đặc biệt khi phải hứng chịu những rủi ro trong cuộc

sống. Thực chất đây là những khoản trợ cấp của chính phủ dành cho

những đối tượng nghèo hoặc dễ bị tổn thương trong xã hội.

Với các quốc gia khác nhau, các chương trình phúc lợi xã hội cũng

rất khác nhau, nhưng nhìn chung nó bao gồm 3 dạng: (1) hỗ trợ thu nhập,

(2)

trợ cấp xã hội và (3) cung cấp dịch vụ xã hội thông các hình thức sau:

Trợ cấp bằng tiền hoặc phiếu lương thực, hưu trí (dưỡng lão) không

điều kiện cho các hộ gia đình. Các chương trình này có thể dựa trên đánh

giá hoàn cảnh cụ thể hoặc theo đối tượng như trợ cấp cho trẻ em.

Trợ cấp bằng hiện vật, trong đó phổ biến nhất là các chương trình

lương thực và dinh dưỡng, như cung cấp thực phẩm qua chương trình

dinh dưỡng trường học hoặc chương trình hỗ trợ bà mẹ/trẻ em, phân phát

lương thực khẩn cấp, ngoài ra còn có chương trình phát khẩu phần thức

ăn mang về nhà, đồng phục và sách vở, dụng cụ học tập...

Trợ giá cho các hộ gia đình, thường là trợ giá lương thực, trợ giá

bán lương thực, trợ giá năng lượng.

Trợ cấp bằng tiền mặt hoặc hiện vật có điều kiện cho các hộ nghèo,

dựa trên một hành vi cụ thể được yêu cầu, thông thường là phụ thuộc vào

việc đáp ứng các điều kiện cụ thể về giáo dục hoặc y tế.

181

lOMoARcPSD|1596273 6

- Miễn phí một số dịch vụ cơ bản: y tế, giáo dục (miễn học phí, học

bổng) dịch vụ công ích hoặc giao thông.

5.2.2.2.

Đối tượng và mục tiêu của trợ cấp phúc lợi xã hội

Đối tượng của các chương trình phúc lợi xã hội:

- Người nghèo kinh niên hay người nghèo tuyệt đối.

- Nhóm người dễ bị tổn thương bao gồm: người lớn tuổi, trẻ mồ côi,

người khuyết tật.

- Những người dễ bị tổn thương do các cú sốc (những người nằm

trong cận nghèo).

Mục tiêu của trợ cấp phúc lợi xã hội:

- Phân phối lại thu nhập cho người nghèo và những người dễ bị tổn

thương, nhanh chóng tác động lên nghèo đói và bất bình đẳng.

- Trợ cấp nhằm tạo điều kiện cho các gia đình đầu tư tốt hơn vào

tương lai bằng cách ngăn chặn ảnh hưởng tiêu cực của tình trạng suy

dinh dưỡng, thiếu đầu tư vào giáo dục và cải thiện đầu tư vào những tài

sản sinh lời.

Thu nhập không đủ dẫn tới tình trạng suy dinh dưỡng do cắt giảm

khẩu phần ăn, cắt giảm việc tiếp cận các dịch vụ như y tế, giáo dục, nước

sạch và vệ sinh. Các khoản trợ cấp trong chương trình an sinh có thể cho

phép tăng chất lượng thức ăn mà họ tiêu thụ, mua đồ chứa để bảo quản,

vận chuyển nước hoặc mua thêm nước và xà phòng để cải thiện điều kiện

vệ sinh.

Các hộ nghèo thường không có tiền đầu tư cho con cái đi học nên các

khoản trợ cấp cơ bản có thể giúp gia đình trang trải được các chi phí đi

học trực tiếp. Thường là trợ cấp có điều kiện, ví dụ như trợ cấp cho học

sinh có hoàn cảnh khó khăn ở trường phổ thông (với điều kiện đi học đầy

đủ mới nhận được trợ cấp).

Ở Mỹ, trợ cấp phúc lợi xã hội bao gồm những chương trình sau:

- Hỗ trợ thu nhập cho hộ gia đình thông qua tín dụng thuế thu nhập

từ lao động: Hỗ trợ cho những gia đình thu nhập thấp và có con cái một

khoản tiền tùy vào thu nhập và số con của họ. Khi thu nhập của họ tăng,

mức hỗ trợ sẽ giảm; và ngược lại, thu nhập giảm mức hỗ trợ sẽ tăng.

182

lOMoARcPSD|1596273 6

- Chương trình tem phiếu thực phẩm (Food Stamps Program - FSP):

hỗ trợ người nghèo mua thực phẩm. Chính quyền liên bang chịu toàn bộ

chi phí, quy định mức trợ cấp thống nhất. Trợ cấp phụ thuộc vào thước

đo thu nhập.

- Chương trình Hỗ trợ Dinh dưỡng Bổ sung (Supplemental Nutrition

Assistance Program - SNAP) đặc biệt cho phụ nữ, trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ.

- Chương trình hỗ trợ y tế cho người nghèo, đặc biệt là trẻ em nghèo,

dịch vụ chăm sóc y tế cho người khuyết tật, dịch vụ dưỡng lão cho phần

lớn người già.

Chương trình Tem phiếu Lựa chọn Nhà ở (Housing Choice

Voucher): người thụ hưởng nhận được một khoản tiền cố định để chi tiêu

cho nhà ở.

Chương trình tín dụng thuế nhà ở thu nhập thấp: trợ cấp cho việc

mua, xây dựng hoặc cải tạo nhà thuê cho hộ gia đình thu nhập thấp).

5.2.2.3.

Phân loại trợ cấp phúc lợi xã hội

Dựa trên điều kiện khi nhận trợ cấp thì trợ cấp được chia thành trợ

cấp có điều kiện và trợ cấp vô điều kiện:

Trợ cấp có điều kiện là chương trình trợ cấp gắn với các điều kiện

cụ thể mà các gia đình phải thực hiện hiên quan đến giáo dục hoặc chăm

sóc sức khoẻ. Đối tượng của trợ cấp chủ yếu là trẻ em, phụ nữ có thai

hoặc phụ nữ cho con bú. Mục tiêu nhằm bảo vệ và tăng cường vốn con

người, cũng như cải thiện điều kiện tiếp cận các dịch vụ cơ bản. Ví dụ hỗ

trợ dinh dưỡng bổ sung (i-ốt cho đồng bào thiểu số, sữa cho trẻ em tiểu

học), miễn phí dịch vụ y tế và giáo dục (miễn học phí, cấp học bổng, thẻ

khám bệnh miễn phí).

-Trợ cấp vô điều kiện là các trợ cấp nhằm bảo vệ các hộ gia đình

nghèo bằng cách cung cấp cho họ những nguồn lực cần thiết để duy trì

mức sống tối thiểu. Ví dụ như những hộ có thu nhập thấp sẽ nhận được

trợ cấp lương thực, trợ cấp thu nhập, hoặc trợ giá năng lượng, nhà ở... từ

chính phủ.

Dựa trên mức trợ cấp thì trợ cấp được chia thành: Trợ cấp đồng loạt

và trợ cấp phân loại:

Trợ cấp đồng loạt là mức trợ cấp như nhau dành cho mọi đối tượng.

183

lOMoARcPSD|1596273 6

- Trợ cấp phân loại là mức trợ cấp khác nhau tuỳ theo đặc điểm của

hộ thụ hưởng, ví dụ: dựa trên mức độ nghèo của hộ, hộ nghèo hơn được

trợ cấp nhiều hơn; trợ cấp dựa trên quy mô của hộ, theo tổng số thành

viên hoặc số thành viên không có khả năng lao động.

Dựa trên hình thức trợ cấp thì trợ cấp được chia thành trợ cấp bằng

tiền mặt và trợ cấp bằng hiện vật:

- Trợ cấp bằng tiền mặt và các những phương tiện gần giống tiền mặt

(phiếu mua hàng, phiếu trợ cấp) được sử dụng để chuyển nhượng nguồn

lực đến cho người nghèo hoặc những người dễ bị tổn thương như người

già, người khuyết tật... Mục đich nhằm nâng mức thu nhập thực tế của

người nghèo, hoặc những người mà nếu không có trợ cấp họ sẽ rơi vào

tình trạng nghèo khổ.

- Trợ cấp hiện vật thường được sử dụng để cung cấp thêm nguồn lực

cho các hộ gia đình nghèo hoặc dễ bị tổn thương thông qua cung cấp

khẩu phần lương thực, các chương trình bữa ăn tại trường học, bữa ăn bổ

sung dinh dưỡng hoặc phân phát lương thực khẩn cấp. Mục đích của trợ

cấp hiện vật là giúp hộ nghèo và đối tượng dễ bị tổn thương đạt và duy trì

tình trạng dinh dưỡng tốt hơn, nếu không có trợ cấp họ có thể rơi vào tình

trạng suy dinh dưỡng, ốm đau và tử vong.

5.2.2.4.

Ưu điểm và nhược điểm của trợ cấp bằng tiền mặt và trợ cấp

hiện vật

Trợ cấp tiền mặt và trợ cấp hiện vật là các hình thức trợ cấp giúp bảo

vệ những hộ gia đình nghèo bằng cách cung cấp cho họ những nguồn lực

cần thiết để duy trì mức tiêu dùng tối thiểu. Tuy nhiên, các hình thức trợ

cấp khác nhau sẽ mang lại cho người thụ hưởng những lựa chọn khác

nhau về số lượng hàng hoá mà họ tiêu dùng. Trong khi trợ cấp tiền mặt

sẽ cho phép người thụ hưởng tiêu dùng bất kỳ hàng hoá nào mà họ muốn,

thì trợ cấp bằng các phương tiện gần giống tiền mặt (phiếu lương thực,

phiếu mua hàng) sẽ hạn chế sự lựa chọn của người thụ hưởng ở một số

hàng hoá nhất định, còn trợ cấp bằng hiện vật sẽ giới hạn sự lựa chọn ở

những hàng hoá mà người thụ hưởng nhận được.

Trợ cấp tiền mặt

Các chương trình trợ cấp tiền mặt gồm có cung cấp hỗ trợ dưới dạng

tiền mặt và các công cụ khác gần giống như tiền mặt, chúng được sử

184

lOMoARcPSD|1596273 6

dụng để chuyển nhượng nguồn lực tới tay người nghèo và những người

nếu không được trợ cấp sẽ rơi vào tình trạng nghèo khổ.

Đối tượng nhận trợ cấp tiền mặt là (1)những người nghèo, (2) những

người có thu nhập thấp (vì các lý do như hộ gia đình không có người lao

động, người già, người không có khả năng lao đông do lứa tuổi hoặc

khuyết tật), (3) những người bị thiệt hại tài sản, thu nhập do các cú sốc

sau thiên tai.

Trợ cấp tiền mặt và các phương tiện gần giống tiền mặt là hình thức

can thiệp trực tiếp nhằm hỗ trợ người nghèo, nó có những ưu điểm sau:

- Chi phí vận hành các chương trình này thấp hơn so với trợ cấp bằng

hiện vật.

- Từ góc độ người nhận trợ cấp thì trợ cấp tiền mặt giúp họ có thể tự

do lựa chọn cách sử dụng trợ cấp để cải thiện điều kiện kinh tế, nên tạo ra

mức độ hài lòng cao hơn so với trợ cấp hiện vật.

- Trợ cấp tiền mặt cho các đối tượng sẽ không trực tiếp bóp méo giá

cả (như không làm tăng giá lương thực).

- Phiếu lương thực có thể bảo vệ người tiêu dùng khỏi sự tăng giá,

không chịu ảnh hưởng bởi lạm phát.

Bên cạnh đó, hình thức trợ cấp này cũng mang những nhược điểm

của trợ cấp nói chung như:

- Trợ cấp tiền mặt có thể thúc đẩy các hành vi phản xã hội như hút

thuốc và uống rượu ở nam giới do người thụ hưởng khó có khả năng

kiểm soát nguồn lực và sử dụng chúng đúng mục đích.

- Trợ cấp tiền mặt có thể bóp méo những mong muốn và sở thích, ví

dụ như trợ cấp tiền mặt dành cho đối tượng thu nhập thấp thì có thể làm

giảm động cơ lao động của họ.

- Trợ cấp tiền mặt bị ảnh hưởng bởi mức giá tiêu dùng trong nền kinh

tế, nếu tiền trợ cấp không được điều chỉnh theo tỷ lệ lạm phát thì trợ cấp

sẽ giảm giá trị và hiệu quả.

- Trợ cấp tiền mặt thường hấp dẫn những quan chức địa phương hoặc

những người không thuộc diện trợ cấp nên dễ dẫn đến trợ cấp không

đúng đối tượng, tham nhũng... nếu không được kiểm soát tốt.

185

lOMoARcPSD|1596273 6

Trợ cấp bằng hiện vật

Trợ cấp lương thực bằng hiện vật và các chương trình lương thực

khác cung cấp thêm nguồn lực cho các hộ gia đình bằng cách đem lương

thực đến cho họ khi cần, chủ yếu là dưới hình thức khẩu phần lương

thực, các chương trình bữa ăn tại trường học và bữa ăn bổ sung dinh

dưỡng hoặc phân phát lương thực khẩn cấp.

Mục tiêu của chính phủ muốn cho một bộ phận dân cư nào đó tiêu

dùng một loại hàng hóa nào đó ở mức tối thiểu thì sẽ sử dụng hình thức

trợ cấp bằng hiện vật. Đối tượng thường là bà mẹ, trẻ nhỏ hoặc trẻ em

đang học tiểu học và các hộ gia đình trong tình huống khẩn cấp (thiên tai,

bão lụt, động đất...)

Trợ cấp hiện vật có những ưu điểm liên quan đến sự cải thiện trực

tiếp trong mức tiêu dùng và tình trạng sức khoẻ của người thụ hưởng:

- Trợ cấp lương thực không chịu nhiều ảnh hưởng của lạm phát như

trợ cấp tiền mặt, đúng đối tượng, đúng mục tiêu.

- Giúp đáp ứng yêu cầu quay vòng dự trữ lương thực của chính phủ.

- Lương thực được cung cấp thông qua các chương trình bữa ăn học

đường có thể góp phần cải thiện kết quả học tập nhờ xoá bỏ tình trạng đói

ăn, tạo động cơ đi học.

Tuy nhiên, hình thức trợ cấp này có nhược điểm:

- Khó khăn trong việc tiếp cận đối tượng thụ hưởng và chi phí tốn

kém để triển khai và vận hành chương trình.

- Việc cung cấp lương thực trực tiếp sẽ giới hạn những lựa chọn

trước mắt của người tiêu dùng vào các hàng hoá được cung cấp.

- Chi phí của các chương trình trợ cấp lương thực thường cao hơn so

với trợ cấp bằng tiền mặt hoặc phiếu lương thực.

- Việc mua (đấu thầu), chuyên chở và phân phối có thể làm bóp méo

các thị trường lương thực.

- Trợ cấp hiện vật thường khó quản lý, hay thất thoát, dễ dẫn tới tiêu

dùng quá mức. Chi phí vận hành cao nên thực hiện trợ cấp ở vùng thành

thị sẽ được ưu tiên hơn so với nông thôn và miền núi.

- Các chương trình bữa ăn học đường dễ khiến cho người nghèo cảm thấy

bị kỳ thị, trừ phi việc xác định đối tượng thụ hưởng được tiến hành kín đáo.

186

lOMoARcPSD|1596273 6

Trên thực tế, khi xem xét thực hiện một chương trình trợ cấp bằng

hiện vật (thay vì bằng tiền mặt), cần cân nhắc các khía cạnh sau:

- Hoạt động của các chợ lương thực (bao gồm cả đường đến chợ, điều

kiện giao thông vận tải, kho hàng...): nếu các chợ lương thực được phân bổ

hợp lý giữa các vùng, trợ cấp tiền mặt có thể hiệu quả hơn vì khu vực tư

nhân sẽ vận chuyển, bảo quản lương thực và các loại hàng hoá khác hiệu

quả hơn khu vực nhà nước. Hơn nữa, cung cấp tiền mặt có thể thúc đẩy

hoạt động thương mại phát triển. Tuy nhiên, nếu mạng lưới chợ không tốt

và mang tính độc quyền thì trợ cấp bằng tiền mặt có thể khiến giá cả tăng

cao, làm suy giảm giá trị các khoản trợ cấp và có thể gây ra các khó khăn

khác cho các hộ nghèo nhưng không nhận được trợ cấp.

- Mức chi phí giao dịch của chương trình và của người thụ hưởng:

Các khoản chi phí giao dịch liên quan đến chương trình bao gồm: chi phí

hành chính, chi phí vận chuyển, lưu kho, bảo quản và cả chi phí hư hỏng

mất mát lương thực. Chi phí giao dịch của người thụ hưởng cũng cần tính

tới, bao gồm: thời gian và các khoản tiền phải bỏ ra để đi đến chợ hoặc

địa điểm nhận hàng. Chi phí này có thể tăng nếu chợ nằm xa nhà và ở

những nơi không an toàn.

- Điều kiện văn hoá xã hội: tại một số nơi, trợ cấp bằng tiền mặt bị sử

dụng vào các mục đích không chính đáng như uống rượu, đánh bạc...

- Mong muốn của người thụ hưởng: Các trợ cấp bằng tiền mặt thường

được ưa thích hơn vì trên lý thuyết nó sẽ tối đa hoá độ thoả dụng của người

nhận được trợ cấp. Tuy nhiên, tại một số nơi, phụ nữ lại ưa thích trợ cấp

bằng lương thực hơn.

5.2.2.5.

Phân tích tác động của trợ cấp lên phúc lợi xã hội

Các chương trình trợ cấp phúc lợi xã hội được xây dựng nhằm phân

phối lại một phần thu nhập cho các đối tượng yếu thế đã tạo nên cuộc tranh

luận tập trung vào các khía cạnh công bằng và động cơ khuyến khích.

Thứ nhất, các nhà kinh tế cho rằng cơ cấu các chương trình trợ cấp

đã làm giảm động lực làm việc, giảm nỗ lực cố gắng của một số người

nghèo trong việc tìm kiếm việc làm và do đó dẫn tới tình trạng sống phụ

thuộc vào trợ cấp.

Thứ hai, một số khác có ý kiến ngược lại là mức độ trợ cấp thường là

quá thấp, không đủ để người nghèo phá vỡ được vòng luẩn quẩn của đói

nghèo. Ví dụ, vì thu nhập thấp, họ tiếp tục rơi vào tình trạng suy dinh

187

lOMoARcPSD|1596273 6

Đường bàng quang

tiệm cận 2 trục tọa độ

Hình 5.14: Tác động của trợ cấp bằng hiện vật

dưỡng, thiếu nhà ở và không được học hành. Những điều này lại dẫn họ

tới tình trạng lao động với năng suất thấp, tiền lương thấp.

Thứ ba, các chương trình phúc lợi xã hội được thực hiện dưới dạng trợ

cấp hiện vật (lương thực, thực phẩm...), trợ giá nhà ở, năng lượng, tiếp cận

dịch vụ y tế, giáo dục hoặc trợ cấp tiền mặt. Mặc dù, mỗi loại trợ cấp đều

đáp ứng được công bằng, thực hiện phân phối lại thu nhập, hỗ trợ cuộc

sống của những người nghèo và đối tượng yếu thế, nhưng xét trên khía

cạnh hiệu quả thì trợ cấp bằng hiện vật vẫn được coi là kém hiệu quả hơn

so với trợ cấp bằng tiền mặt bởi có thể gây thất thoát nguồn lực xã hội.

Chúng ta sẽ phân tích tác động của trợ cấp lên phúc lợi xã hội bằng

cách sử dụng các đường bàng quan. Khi chính phủ trợ cấp bằng hiện vật

nghĩa là chính phủ muốn các hộ gia đình tiêu thụ nhiều hơn mặt hàng đó

và giữ nguyên việc tiêu dùng các mặt hàng khác, do vậy phúc lợi hay lợi

ích của người đó sẽ tăng lên.

Ví dụ: Giả định một hộ gia đình có thu nhập bình quân 400 nghìn

đồng một tháng, dùng để mua gạo và các hàng hóa thiết yếu khác. Giá

gạo là 5 nghìn đồng và giá hàng hóa khác là 10 nghìn đồng. Giả sử chính

phủ trợ cấp bằng hiện vật là 40 kg gạo một tháng và không thể bán lại

gạo trên thị trường.

Với 400 nghìn đồng, hộ gia đình hàng tháng có thể mua được tối đa

80kg gạo và 40 đơn vị hàng hoá khác. Do vậy, lựa chọn tối ưu của người

tiêu dùng tại điểm E

trên đường ngân sách U

, với a đơn vị hàng hoá

khác và b kg gạo.

188

lOMoARcPSD|1596273 6

Nếu nhận trợ cấp 40 kg gạo, khi đó đường ngân sách của hộ gia đình

dịch chuyển ra ngoài, lượng gạo tiêu dùng tối đa tăng thêm 40 kg nhưng

lượng hàng hóa khác không tăng, hộ gia đình có thể tiêu dùng tối đa 120

kg gạo hoặc 40 đơn vị hàng hóa khác. Lúc này, người tiêu dùng có thể

chuyển toàn bộ ngân sách dành cho mua gạo trước kia sang mua hàng

hoá khác, và do vậy lựa chọn tối ưu chuyển từ đường U

sang đường U

ứng với đường bàng quan cao hơn. Như vậy, sau khi nhận trợ cấp, hộ gia

đình có lựa chọn tiêu dùng tối ưu tại điểm E

với tối đa 40 đơn vị hàng

hóa khác và 40kg gạo. Tuy nhiên, nếu hộ gia đình không tiêu dùng hết số

gạo trợ cấp thì sẽ gây tổn thất phúc lợi xã hội.

Như vậy, thách thức của trợ cấp hiện vật là nó có tạo ra sự gia tăng

tiêu dùng (lương thực, thực phẩm) hay không và nhờ đó mà cải thiện tình

trạng dinh dưỡng của đối tượng thụ hưởng. Trên thực tế, nếu trợ cấp hiện

vật là sự bổ sung ròng đối với tiêu dùng của hộ gia đình thì trợ cấp là

hiệu quả, nếu không thì không hiệu quả do thất thoát nguồn lực. Cụ thể ở

ví dụ trên, nếu trợ cấp gạo cho hộ gia đình thiếu đói, đứt bữa thì đảm bảo

tính hiệu quả, nếu đó là khoản trợ cấp cho hộ nghèo thì chưa chắc khoản

trợ cấp đã phát huy tác dụng do hộ gia đình tiêu thụ dưới mức 40 kg gạo,

mà gạo thì không thể đổi ra các thực phẩm khác.

Giả sử nếu chính phủ trợ cấp tiền mặt với mức 200 nghìn đồng

(tương đương 40 kg gạo), khi đó hộ gia đình sẽ có nhiều lựa chọn hơn.

Với đường ngân sách sau trợ cấp, hộ gia đình có thể tiêu dùng tối đa

120kg gạo hoặc 60 đơn vị hàng hóa khác.

Hình 5.15: Tác động của trợ cấp bằng tiền mặt

189

lOMoARcPSD|1596273 6

Lựa chọn tối ưu có thể ở điểm E

(với 40kg gạo và 40 đơn vị hàng

hóa khác) hoặc E

và b

) phụ thuộc vào sở thích của hộ gia đình, họ

có thể tiêu dùng nhiều các hàng hoá khác hơn, thay vì chỉ tăng tiêu dùng

gạo. Do đó, trợ cấp sẽ hiệu quả hơn vì không thất thoát nguồn lực, không

gây ra tổn thất phúc lợi xã hội.

5.3.

Chương trình trợ cấp phúc lợi xã hội ở Việt Nam

Chương trình trợ cấp phúc lợi xã hội đảm bảo việc tiếp cận các dịch

vụ xã hội của các nhóm xã hội dễ bị tổn thương, những người đang gặp

khó khăn trong cuộc sống như người nghèo, người già cô đơn, người

khuyết tật, trẻ em mồ côi, những người không may gặp rủi ro vì thiên tai,

tai nạn... Sau đây là những hình thức trợ giúp xã hội chủ yếu nhất, gắn

với các đối tượng yếu thế ở Việt Nam.

5.3.1.

Trợ giúp xã hội cho các đối tượng yếu thế

Trợ giúp xã hội cho các đối tượng yếu thế bao gồm trợ giúp thường

xuyên và trợ giúp không thường xuyên (đột xuất). Đây là hình thức quan

trọng trong việc hỗ trợ thu nhập thường xuyên và đột xuất cho các đối

tượng yếu thế như người khuyết tật, người cao tuổi, người tâm thần, trẻ

em mồ côi, có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn... nhằm góp phần ổn định

cuộc sống, nâng cao năng lực phòng chống và chống chọi với rủi ro cho

các nhóm yếu thế này.

5.3.1.1.

Trợ giúp xã hội thường xuyên

Đây là chính sách trợ giúp tất cả các đối tượng, không chỉ hộ nghèo, bao

gồm người già (trên 85 tuổi), người khuyết tật, người già cô đơn, người tâm

thần, người đơn thân nuôi con nhỏ, trẻ mồ côi. Theo số liệu năm 2015 của

Bộ LĐTB và XH, số người hưởng trợ cấp xã hội là 2,6 triệu người với tổng

kinh phí được ngân sách Nhà nước đảm bảo là khoảng 11.700 tỷ đồng.

Trong đó, nhóm người từ 85 tuổi trở lên chiếm 43,1%, nhóm người khuyết

tật chiếm 24,5%, người già cô đơn 9,6%, người tâm thần 8,6%, người đơn

thân nuôi con nhỏ 7,6%, trẻ em mồ côi 5%.

Chính sách trợ giúp các đối tượng bảo trợ xã hội đã mở rộng tới tất

cả các đối tượng không chỉ các hộ nghèo. Chiến lược an sinh xã hội đã

mở rộng sự trợ giúp thường xuyên đến 10 nhóm yếu thế có hoàn cảnh

đặc biệt khó khăn. Nhiều mô hình trợ giúp xã hội được xây dựng phù hợp

với nhu cầu của các nhóm đối tượng, vốn đa dạng trên thực tế và khác

190

lOMoARcPSD|1596273 6

nhau giữa các địa phương. Chương trình trợ giúp xã hội đã đáp ứng được

nhu cầu bức xúc, góp phần giảm bớt khó khăn thúc bách và sự mặc cảm

của các đối tượng xã hội (Nguyễn Hải Hữu, 2006). Bên cạnh những ưu

điểm trên, hoạt động trợ giúp xã hội còn có những hạn chế, thách thức

sau đây: Trước hết, số người được hưởng trợ giúp thường xuyên hiện còn

ít, chỉ chiếm khoảng 1,8% dân số (tỷ lệ này ở nhiều nước trong khu vực

từ 2,5-3,0%). Những qui định về tiêu chí và điều kiện được hưởng còn

quá chặt chẽ, cứng nhắc nên người dân ít được tiếp cận. Mức chuẩn để

tính mức trợ cấp còn thấp, chỉ bằng 1/3 so với chuẩn nghèo và chưa bảo

đảm nhu cầu trợ cấp của đối tượng. Mặc dù mức trợ cấp xã hội cho các

đối tượng bảo trợ đã được điều chỉnh nhiều lần song ở mức độ quá thấp

so với nhu cầu. Với tốc độ lạm phát như thời gian qua, mức trợ cấp xã

hội quá thấp, do vậy trợ giúp chưa đạt được hiệu quả như mong muốn.

Các đối tượng bảo trợ khó có thể đảm bảo được cuộc sống ở mức tối

thiểu, và rất cần sự trợ giúp của người thân, gia đình và cộng đồng. Công

tác trợ giúp thường xuyên ở nhiều địa phương tuy gắn với mục tiêu giảm

nghèo nhưng lại thường trùng lặp với hộ nghèo gây nên sự chồng chéo

nguồn lực trợ giúp. Do vậy, việc xác định đối tượng cũng như chi trả

cũng còn nhiều bất cập: chưa tách bạch rõ việc xác định đối tượng và chi

trả, dẫn đến sự thiếu minh bạch trên thực tế. Hình thức trợ giúp thường

xuyên chưa được lượng hóa, do đó khó có thể đánh giá đúng hiệu quả

của chương trình. Hoạt động trợ cấp còn chưa kịp thời đối với một số đối

tượng ở vùng sâu, vùng xa, khu vực miền núi. Nhiều đối tượng vẫn chưa

được biết thông tin về chính sách này. Các mô hình chăm sóc đối tượng

dựa vào cộng đồng chưa phát triển.

5.3.1.2. Trợ giúp xã hội đột xuất (không thường xuyên)

Đây là loại hình bảo trợ khi xảy ra những rủi ro bất thường đang có

xu hướng ngày càng nhiều và trên diện rộng. Hầu hết người dân bị ảnh

hưởng bởi thiên tai đều ít nhiều được hỗ trợ, khắc phục hậu quả, khôi

phục sản xuất và ổn định đời sống. Hoạt động này được triển khai rộng

rãi ở cộng đồng, trong nhiều năm qua đã trợ cấp hàng nghìn tỉ đồng và

hàng chục nghìn tấn lương thực, thuốc men, chủ yếu nhằm trợ giúp khắc

phục hậu quả thiên tai. Công tác cứu trợ đột xuất cũng đã huy động được

phong trào tương thân, tương ái của mọi tầng lớp nhân dân, của các tổ

chức quần chúng, các doanh nghiệp, các tổ chức quốc tế và cộng đồng

191

lOMoARcPSD|1596273 6

người Việt Nam ở nước ngoài, nhờ đó đã đóng góp được một phần đáng

kể cho những thiếu hụt nguồn lực từ ngân sách nhà nước.

Tuy nhiên, do diện che phủ thấp, lại không kịp thời nên phạm vi trợ

giúp còn hẹp, tập trung chủ yếu cho đối tượng bị rủi ro thiên tai, chưa

bao gồm các đối tượng chịu những rủi ro kinh tế và xã hội. Mức trợ cấp

đột xuất còn quá thấp, chưa bù đắp được quá 1/5 thiệt hại của hộ gia

đình. Công tác quản lý hoạt động trợ giúp từ cộng đồng xã hội còn nhiều

bất cập, khó kiểm soát và điều phối được các nguồn hỗ trợ.

5.3.2. Trợ giúp người nghèo:

Xóa đói - giảm nghèo là một hoạt động bảo trợ quan trọng ở Việt

Nam. Các chính sách, chương trình giảm nghèo trong thời gian qua đã

bảo đảm an sinh xã hội cho đối tượng nghèo, bao gồm các hộ nghèo và

địa bàn nghèo ở nước ta. Hệ thống chính sách giảm nghèo đến nay được

xây dựng tương đối toàn diện. Các chương trình giảm nghèo tập trung

vào vùng sâu, vùng xa, vùng đồng bào dân tộc, miền núi. Chương trình

xóa đói - giảm nghèo được thực hiện đồng thời trên cả ba phương diện:

(i) tăng cường tiếp cận các dịch vụ y tế, giáo dục, dạy nghề, trợ giúp pháp

lý, nhà ở và nước sinh hoạt; (ii) hỗ trợ phát triển sản xuất thông qua các

chính sách tín dụng ưu đãi, hỗ trợ đất sản xuất cho hộ nghèo dân tộc thiểu

số, khuyến nông-lâm-ngư, phát triển ngành nghề, xuất khẩu lao động; và

(iii) phát triển, xây dựng cơ sở hạ tầng thiết yếu cho các xã đặc biệt khó

khăn. Cụ thể:

- Chương trình Xoá đói Giảm nghèo (XĐGN) bắt đầu từ đầu những năm

90, từ sáng kiến của địa phương và nỗ lực của các bộ ngành trung ương.

Chương trình XĐGN tạo một khuôn khổ trên phạm vi toàn quốc để phối

hợp và lồng ghép nỗ lực của các ngành, các cấp khác nhau. Một số hỗ trợ

hướng vào đối tượng hộ nghèo, và những nhóm khác trong các xã nghèo.

Trong số các hỗ trợ cho hộ nghèo, có việc cấp “chứng nhận hộ nghèo” và

“thẻ khám chữa bệnh”. Một số trợ giúp nữa trong chương trình XĐGN là

miễn học phí một phần hoặc toàn phần, và cho vay vốn ưu đãi. Danh sách

các đối tượng được thụ hưởng được lập ra cho mỗi cấu phần trong chương

trình XĐGN. Ví dụ, hướng dẫn về hỗ trợ chi phí y tế không chỉ dành cho

những hộ có giấy chứng nhận hộ nghèo, mà còn cho tất cả những người

sống ở xã có chương trình 135 và tất cả người dân tộc thiểu số.

192

lOMoARcPSD|1596273 6

- Chương trình 135 được lập ra vào năm 1998 và kể từ đó đã được

thay tên và sửa đổi một vài lần. Các lợi ích trong chương trình 135 là

dưới hình thức cấp kinh phí cho xã để đầu tư vào cơ sở hạ tầng quy mô

nhỏ, dành cho những xã khó khăn nhất và ở vùng sâu vùng xa.

- Năm 2001, chương trình bước sang giai đoạn mới, với tên gọi là

Chương trình 147. Trên phạm vi rộng hơn, chương trình 133, không có kinh

phí giành riêng, nhưng tạo một khuôn khổ để phối hợp những nỗ lực của các

ngành và những hoạt động liên quan đến chương trình XĐGN ở địa phương.

Như vậy, các chương trình giảm nghèo đã hướng đến các địa bàn

nghèo nhất. Người nghèo được tiếp cận với tín dụng ưu đãi, thủ tục vay

được đơn giản hóa. Các hoạt động hỗ trợ y tế và miễn giảm học phí cho trẻ

em nghèo đã đem lại lợi ích thực sự đối với giảm nghèo truyền kiếp qua

các thế hệ. Chính sách hỗ trợ nhà ở đã góp phần quan trọng ổn định cuộc

sống các hộ nghèo dân tộc thiểu số. Mặc dù theo chuẩn nghèo hiện nay, tỷ

lệ hộ nghèo ở Việt Nam chỉ xấp xỉ 10%, song kết quả xóa đói giảm nghèo

chưa bền vững. Tỷ lệ hộ dân dù đã thoát nghèo nhưng nằm sát chuẩn

nghèo rất lớn (70-80%), tỷ lệ tái nghèo cao (7-10%); phân hóa giàu nghèo

có xu hướng tăng. Nhận thức về giảm nghèo bền vững còn chưa sâu rộng

nên việc gắn kết chặt chẽ giữa tăng trưởng kinh tế với giảm nghèo còn hạn

chế. Hình thức trợ giúp giảm nghèo thiên về hỗ trợ trực tiếp bằng tiền mặt

hoặc hiện vật hơn là tạo cơ hội và điều kiện để người nghèo tự vươn lên

thoát nghèo bền vững. Mặc dù chính sách hỗ trợ giáo dục miễn giảm học

phí, hỗ trợ đồ dùng học tập, chi phí ăn, ở cho học sinh, sinh viên nghèo,

nhưng những phần chi phí và đóng góp khác của hộ gia đình cho giáo dục

còn cao so với khả năng chi trả của hộ nghèo. Một bộ phận con em hộ

nghèo vẫn chưa hoàn thành chương trình phổ cập giáo dục. Việc triển khai

thực hiện chương trình giảm nghèo còn nhiều bất cập do nhiều cơ quan, tổ

chức cùng tiến hành, dẫn đến chồng chéo về đối tượng, nguồn lực phân

tán, lãng phí. Hiện chưa có hệ thống chính sách khuyến khích hộ nghèo

thoát nghèo, vươn lên mà chính sách hiện hành có xu hướng bao cấp trở

lại, nặng về cơ chế xin - cho, tạo tư tưởng ỷ lại, trông chờ vào cấp trên,

bệnh thành tích còn khá phổ biến trong quá trình triển khai thực hiện, báo

cáo, kiểm tra, đánh giá. Việc nâng cao năng lực thị trường cho người

nghèo, biến họ thành chủ thể chủ động và tích cực trong phát triển kinh tế

193

lOMoARcPSD|1596273 6

là rất cần thiết. Để phát huy hiệu quả nguồn lực, chương trình giảm nghèo

chưa được lồng ghép với các chương trình mục tiêu quốc gia. Cần tạo cơ

hội cho người nghèo tiếp cận thuận lợi và chi phí thấp với các dịch vụ xã

hội có chất lượng, nhằm giảm nguy cơ cho người nghèo khi gặp rủi ro do

thiên tai, do sự tác động của các cú sốc khủng hoảng, suy thoái kinh tế,

lạm phát, tăng giá, cũng như những bất trắc trong cuộc sống (đau ốm, bệnh

tật, tai nạn...). Tạo cơ hội ưu tiên cho người nghèo và các đối tượng chính

sách tiếp cận các dịch vụ giáo dục, đào tạo, dạy nghề, tạo việc làm, khám

chữa bệnh, nhà ở, nước sạch, văn hóa, thông tin... thông qua thực hiện lồng

ghép với các chương trình mục tiêu quốc gia.

5.3.3. Trợ cấp ưu đãi người có công

Với một đất nước có ngót 1/2 thế kỷ chiến tranh chống xâm lược, ưu

đãi xã hội chiếm một vị trí đặc biệt trong hoạt động bảo trợ xã hội ở Việt

Nam. Đây là một hình thái đặc thù, thể hiện đạo lý “uống nước nhớ

nguồn”, “đền ơn đáp nghĩa” đối với những người đã hy sinh, cống hiến

một phần xương máu cho Tổ quốc. Chế độ trợ cấp người có công được

thực hiện từ năm 1995 theo Pháp lệnh ưu đãi người có công với Cách

mạng và một số văn bản pháp quy khác của Chính phủ có ý nghĩa kinh

tế, xã hội, nhân văn sâu sắc. Thành công nhất là chế độ trợ cấp này đã

góp phần ổn định, từng bước nâng cao đời sống đối tượng chính sách,

hợp với lòng dân. Chế độ trợ cấp người có công hiện bao gồm: Trợ cấp

hàng tháng cho Bà Mẹ Việt Nam anh hùng, trợ cấp nuôi dưỡng hàng

tháng cho đối tượng chính sách (thân nhân liệt sỹ, người có công đối với

cách mạng, cô đơn không nơi nương tựa, trợ cấp hàng tháng đối với con

liệt sĩ, con thương bệnh binh mất sức lao động đang học tại các trường

cao đẳng, đại học công lập). Hiện cả nước có hơn 8 triệu người được

hưởng chế độ ưu đãi một lần và ưu đãi hàng tháng (khoảng 1,5 triệu

người hưởng trợ cấp hàng tháng). Trong số này, hơn 1,1 triệu được cấp

thẻ bảo hiểm y tế miễn phí. Hàng chục nghìn con thương binh, con liệt sĩ

được hưởng chế độ ưu đãi về giáo dục đào tạo, chăm sóc y tế. Gần

15.00

cán bộ lão thành cách mạng được hỗ trợ cải thiện nhà ở... Hàng

vạn đối tượng bị nhiễm chất độc da cam được hưởng trợ cấp xã hội. Đến

nay, 90% người có công với cách mạng đã có mức sống bằng hoặc cao

hơn so với mặt bằng mức sống nơi cư trú (Bộ LĐTB&XH).

194

lOMoARcPSD|1596273 6

TÀI LIỆU THAM KHẢO

TS Phan Hiển Minh, Giáo trình thuế thực hành, Nhà xuất bản

Thống kê, 2001, Việt Nam.

Ngân hàng thế giới: Về bảo trợ và thúc đẩy xã hội; Nhà xuất bản

Văn hoá- Thông tin, Hà nội 2008

Joseph E. Stiglitz, Kinh tế học công cộng, Nhà xuất bản Khoa học

Kỹ thuật, Hà Nội, 1995.

Jonathan Gruber, Public Finance and Public Policy (3

edition),

Worth Publisher, NewYork, 2010.

CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP

Khái niệm thuế, phạm vi ảnh hưởng của thuế (hay gánh nặng

thuế) đối với người sản xuất và người tiêu dùng khi độ co dãn của đường

cung, đường cầu thay đổi?

Khái niệm trợ cấp, phạm vi ảnh hưởng của trợ cấp sản xuất (hay

lợi ích của trợ cấp đối với người sản xuất và người tiêu dùng khi độ co

dãn của đường cung, đường cầu thay đổi?

So sánh ưu, nhược điểm của hình thức trợ cấp tiền mặt và trợ cấp

hiện vật?

Chính phủ đề xuất cả hai chương trình trợ cấp bằng tiền và bằng

hiện vật, chẳng hạn như dưới dạng các khoản thanh toán cho thực phẩm

hay nhà ở. Liệu rằng những đối tượng thụ hưởng có bàng quan giữa việc

nhận tiền mặt và nhận hiện vật có giá trị bằng tiền là tương đương nhau?

Sử dụng phân tích về đường bàng quan để chỉ ra trong những trường hợp

nào thì các cá nhân bàng quan trước hai lựa chọn trên và trường hợp nào

hình thức trợ cấp có thể dẫn đến việc các đối tượng thụ hưởng nhận được

lợi ích khác nhau?

Người ta cho rằng thuế xăng dầu dùng để cung cấp ngân sách cho

xây dựng và bảo trì đường bộ là “công bằng” vì chúng buộc những ai

tham gia giao thông phải trả tiền. Theo bạn thì ai là người phải chịu loại

thuế này?

Quan điểm của bạn về vấn đề “Những người theo thuyết vị lợi

cho rằng cơ cấu thuế luỹ tiến sẽ đảm bảo công bằng trong nền kinh tế”.

195

lOMoARcPSD|1596273 6

7. Để tăng nguồn thu cho bảo trì đường bộ, chính phủ đang cân

nhắc: (1) tăng lệ phí cấp bằng lái xe; (2) tăng thuế sở hữu tài sản cá nhân

là phương tiện đi lại; (3) đánh thuế các phụ tùng ô tô (kể cả săm lốp);

đánh thuế thuốc lá và đồ uống có cồn cao hơn.

Loại thuế nào không gây méo mó, loại thuế nào có hiệu quả đối nền

kinh tế, loại thuế nào làm thay đổi hành vi của các cá nhân.

BÀI TẬP

Đường cầu về cặp sách trên thị trường được thể hiện qua hàm: Q

= 10.000 - 40P, còn đường cung có dạng: Q

= 1.000 + 10P.

Trong đó, Q

và Q

là lượng cầu và cung về cặp sách, đơn vị tính là

nghìn chiếc; P là giá một chiếc cặp, tính bằng nghìn đồng.

Xác định giá và lượng cân bằng thị trường. Khi đó, tổng phúc lợi xã

hội là bao nhiêu?

Chính phủ quyết định trợ cấp 5 nghìn đồng/chiếc cặp cho người

sản xuất. Xác định mức sản lượng, giá người mua trả và giá người bán

nhận được sau khi có trợ cấp?

Tổng số tiền Chính phủ phải chi ra là bao nhiêu? Lợi ích trợ cấp

mà người sản xuất và người tiêu dùng được hưởng?

Tổn thất vô ích do trợ cấp gây ra? Trong đó, tổn thất về phía

người sản xuất và người tiêu dùng là bao nhiêu?

Một loại gỗ có cung cố định Q

= 4. Cầu của nó là Q

= 10-2P,

trong đó P là giá của 1m

gỗ và Q

là lượng cầu. Chính phủ đánh thuế 2

triệu đồng một m

gỗ đối với người tiêu dùng.

Giá trước thuế mà người tiêu dùng phải trả và giá sau thuế là bao nhiêu?

Giá người cung cấp gỗ nhận được là bao nhiêu?

Chính phủ thu được tiền thuế là bao nhiêu?

Thị trường hàng hoá A có đường cầu Q=240-6P, và đường cung

Q= - 60+4P. Tính

Tổn thất phúc lợi xã hội là bao nhiêu khi đánh thuế 4.000đ/ 1 đơn

vị sản phẩm vào người sản xuất?

Tổn thất phúc lợi xã hội sẽ thay đổi như thế nào nếu thuế đánh vào

người tiêu dùng hàng hoá A?

196

lOMoARcPSD|1596273 6

CHƯƠNG 6

LỰA CHỌN CÔNG CỘNG

Thất bại thị trường và vấn đề công bằng là cơ sở để chính phủ can thiệp

vào nền kinh tế. Tuy nhiên, quyết định can thiệp như thế nào (can thiệp trực

tiếp hay gián tiếp, sản xuất bao nhiêu, sản xuất như thế nào) các hàng hóa

công cộng không được thực hiện bằng cơ chế thị trường như đối với hàng

hóa cá nhân, mà thực hiện bởi cơ chế công cộng. Vì vậy, nội dung chính của

chương này đề cập tới khái niệm, đặc điểm và lợi ích của lựa chọn công

cộng; ưu điểm và nhược điểm của lựa chọn công cộng trong cơ chế biểu

quyết trực tiếp và cơ chế biểu quyết đại diện để thấy được các thất bại của

chính phủ trong việc giải quyết thất bại thị trường.

6.1.

Khái niệm và lợi ích của lựa chọn công cộng

6.1.1.

Cơ chế tư nhân và cơ chế công cộng phân bổ nguồn lực

Ở các chương trước, chúng ta đã biết đến hai loại hàng hóa, đó là

HHCN và HHCC. Đối với HHCN, người ta thường sử dụng cơ chế thị

trường để phân bố nguồn lực, thông qua hệ thống giá cả thị trường. Giả

sử thị trường của một HHCN lúc đầu cân bằng tại một điểm. Vì lý do nào

đó, cầu về hàng hóa này tăng lên, đường cầu dịch chuyển sang phải, làm

giá cả tăng lên, do đó các hãng sẽ sản xuất nhiều hơn. Như vậy, giá cả

phản ánh thị hiếu của người tiêu dùng và truyền tín hiệu cho người sản

xuất. Tương tự, nếu vì lý do nào đó mà hàng hóa được sản xuất với chi

phí rẻ hơn, dẫn đến tăng cung thì đường cung dịch chuyển sang phải, giá

cả hạ xuống, do đó người tiêu dùng tăng cầu. Ở đây một lần nữa, giá cả

truyền thông tin từ hãng sản xuất sang người tiêu dùng. Nhờ vậy, nguồn

lực được phân bổ đạt hiệu quả Pareto là thông qua cơ chế tư nhân.

Đối với HHCC thì hoàn toàn khác, cầu hàng hoá công cộng không

được thể hiện trên thị trường, nó phản ánh lợi ích xã hội biên so với chi

phí xã hội biên. Lợi ích xã hội biên được đo bằng tổng lợi ích mà các cá

nhân có được, chi phí xã hội biên chính là chi phí mà xã hội phải bỏ ra để

197

lOMoARcPSD|1596273 6

có thêm 1 đơn vị hàng hoá công cộng. Nếu tổng giá trị mà các cá nhân

đánh giá đối với đơn vị hàng hóa công cộng cuối cùng bằng chi phí tăng

thêm đối với xã hội để cung cấp nó thì sản xuất hàng hoá công đó là hiệu

quả. MSB = åMPB.

Quyết định cung cấp hàng hoá công không do các cá nhân mà dựa

trên cơ chế công cộng: các cá nhân trong xã hội bầu ra người đại diện,

các đại diện này lại bỏ phiếu cho việc chi tiêu hàng hoá công cộng. Như

vậy, đối với hàng hoá công cộng thì sử dụng cơ chế công cộng để phân

bổ nguồn lực.

Hai cơ chế phân bổ nguồn lực là rất khác nhau: một bên là cá nhân

quyết định chi tiêu tiền của mình và một bên là tổ chức đại diện cho cộng

đồng quyết định chi tiêu tiền của xã hội. Các cá nhân bầu ra những đại

diện, những đại diện này lại bỏ phiếu để phản ánh quan điểm của cử tri chứ

không phải quan điểm riêng của mình. Khi đại biểu này bỏ phiếu, ông ta sẽ

bỏ phiếu theo quan điểm của cử tri mà ông ta đại diện. Tuy nhiên, các cử

tri cũng có các quan điểm khác nhau, thậm chí trái ngược nhau.

Vấn đề đặt ra là làm thế nào để đưa ra một quyết định tập thể đúng?

Để trả lời được câu hỏi này, chúng ta phải xem xét các nguyên tắc lựa

chọn công cộng (LCCC).

6.1.2.

Khái niệm về lựa chọn công cộng

Lựa chọn công cộng là một quá trình mà trong đó ý muốn của các cá

nhân được kết hợp lại trong một quyết định tập thể. Khác với lựa chọn cá

nhân, LCCC có các đặc điểm sau:

Tính không phân chia: Nếu trong lựa chọn cá nhân, mỗi người tự đưa

ra quyết định thì trong LCCC, quyết định của cá nhân được kết hợp trong

một quyết định tập thể. Quyết định cá nhân nằm trong quyết định tập thể.

Tính cưỡng chế: Nếu trong lựa chọn cá nhân, quyết định của anh ta

chỉ có tác dụng đối với bản thân anh ta thì trong LCCC, quyết định tập thể

mang tính chất cưỡng chế, bắt buộc mọi người phải tuân thủ.

6.1.3.

Lợi ích của lựa chọn công cộng

Một câu hỏi được đặt ra là LCCC có lợi ích gì không? Lợi ích của

lựa chọn công cộng là huy động được nguồn lực và sức mạnh tập thể để

đạt tới đường khả năng thoả dụng.

198

lOMoARcPSD|1596273 6

Độ thỏa

dụng

của B

)

Độ thỏa dụng

của A (U

)

Hình 6.1: Kết cục khi có và không có lựa chọn công cộng

Chúng ta hình dung một xã hội chỉ có hai nhóm người: A và B. Đó

có thể là nhóm người giàu và nhóm người nghèo, nhóm ở thành thị và

nhóm ở nông thôn...và giả định rằng mỗi nhóm đều có sở thích và lợi ích

thống nhất với nhau. Hình 6.1 mô tả kết cục kinh tế khi có và khi không

có các hành động tập thể. Điểm F biểu thị một tình trạng “tự do vô chính

phủ”, trong đó các hàng hóa và dịch vụ công cộng (như đường sá, giáo

dục, tiêm chủng cho trẻ em...) không được chính phủ cung cấp. Khi đó

cuộc sống của cộng đồng và dân cư rất nghèo nàn và lạc hậu.

Trái lại, khi xã hội tập hợp lại với nhau và đưa ra các quyết định tập

thể hợp lý (như chính phủ xây dựng đường cao tốc, hỗ trợ cho giáo dục

và đào tạo, triển khai các chương trình y tế cộng đồng...) sẽ góp phần

thúc đẩy sự gia tăng nhanh chóng của năng suất lao động, góp phần đạt

được hiệu quả Pareto. Điều này được biểu thị bằng sự di chuyển từ điểm

F nằm bên trong đến một điểm E nằm trên đường khả năng thoả dụng.

Tuy nhiên, không phải khi nào LCCC cũng có hiệu quả như mong

muốn. Trong thực tế, LCCC có thể mang lại các kết cục sau (Hình 6.2):

199

lOMoARcPSD|1596273 6

Độ thỏa

dụng

của B

)

Độ thỏa dụng

của A (U

)

Hình 6.2: Các kết cục của lựa chọn công cộng

- Chính phủ tiến hành các hoạt động gây thiệt hại cho tất cả mọi người

(trường hợp hiếm thấy). Lúc này có sự di chuyển từ điểm F đến điểm H,

phúc lợi xã hội giảm đi.

- Các kết cục chỉ mang tính phân phối lại, cái lợi của người này là cái

thiệt của người khác. Trong trường hợp này, chính phủ đánh thuế một

nhóm người để làm lợi cho nhóm kia (như thuế nhập khẩu hàng hóa). Di

chuyển từ điểm F đến điểm I, lợi ích người này tăng lên, lợi ích người khác

giảm đi.

- Hành động tập thể có thể tạo ra hoàn thiện Pareto, làm cho tất cả mọi

người cùng được lợi và không ai bị thiệt. Di chuyển từ điểm F đến điểm E.

6.2.

Lựa chọn công cộng trong cơ chế biểu quyết trực tiếp

6.2.1.

Nguyên tắc nhất trí tuyệt đối

6.2.1.1.

Nội dung nguyên tắc nhất trí tuyệt đối:

Nguyên tắc nhất trí tuyệt đối là nguyên tắc quy định: Một quyết định

chỉ được thông qua khi và chỉ khi có sự thống nhất (đồng ý) của tất cả

các thành viên trong một cộng đồng nào đó.

Nguyên tắc này có ưu thế:

200

lOMoARcPSD|1596273 6

- Đảm bảo sự đồng thuận của các cá nhân trong xã hội, nên cải thiện

được phúc lợi xã hội cho tất cả thành viên, các quyết định đưa ra thường

là các hoàn thiện Pareto.

- Tránh được hiện tượng đa số áp đặt ý muốn lên thiểu số.

6.2.1.2.

Cân bằng Lindahl và nguyên tắc nhất trí tuyệt đối

Quyết định cung cấp HHCC được thực hiện bởi quyết định công

cộng. Theo các điều kiện của hiệu quả Pareto, hàng hóa công cộng sẽ

được cung cấp một cách hiệu quả nếu tổng giá trị mà các cá nhân đánh

giá đối với đơn vị hàng hóa công cộng cuối cùng bằng chi phí tăng thêm

đối với xã hội để cung cấp nó. Tuy nhiên, vấn đề đặt ra là hàng hóa công

cộng thuần túy không có thị trường để trao đổi như hàng hóa cá nhân, nơi

mà cân bằng thị trường do cung cầu quyết định, việc xác định điểm cân

bằng hiệu quả gặp khó khăn.

Để giải quyết vấn đề xác định mức cung cấp hàng hóa công cộng

thuần túy một cách có hiệu quả, nhà kinh tế học người Thụy Điển Erik

Lindahl đã xây dựng một mô hình mô phỏng mô hình thị trường cho

hàng hóa công cộng gọi là cân bằng Lindahl nhằm mô hình hóa nguyên

tắc nhất trí tuyệt đối.

Để xác định mức cung HHCC hiệu quả cần, xác định đường cầu

HHCC. Đường cầu hàng hoá công cộng là được xác định bằng cách cộng

dọc các đường cầu cá nhân (điều này đã nghiên cứu ở chương 3).

Mỗi cá nhân có một ngân sách nhất định và có nhu cầu khác nhau về

hàng hóa công cộng (G) và hàng hóa cá nhân (X). Giả sử giá của hàng

hóa công cộng sẽ phản ánh lợi ích mà cá nhân nhận được khi tiêu dùng

HHCC (giống như HHCN), tuy nhiên vì các cá nhân rất dễ che dấu sự

thoả mãn của mình khi tiêu dùng HHCC nên chúng ta sẽ coi t (mức thuế

cá nhân phải trả) phản ánh lợi ích mà cá nhân nhận được khi tiêu dùng

HHCC, khi đó, phản ánh lợi ích mà cá nhân nhận được khi dùng HHCN

đường ngân sách của cá nhân sẽ có dạng: I = pX + tG.

Cầu hàng hoá công phụ thuộc vào mức thuế mà cá nhân phải trả cho

hàng hoá công đó, nếu thuế tăng thì cầu về hàng hoá công sẽ giảm.

Ví dụ pháo hoa được cung cấp với chi phí biên là 1đôla, chi phí đó

được chia cho 2 người A và B. Với mỗi cá nhân khác nhau thì lợi ích

biên do việc tiêu dùng HHCC đối với họ là khác nhau, cho nên họ sẽ

201

lOMoARcPSD|1596273 6

Hình 6.3: Đường cung và cầu pháo hoa theo mô hình Lidahl

chấp nhận những mức thuế khác nhau để có HHCC. Ví dụ A: 0,8 đôla, B:

0,2 đôla

Lượng cầu

Giá A

sẵn sàng trả

Giá B

sẵn sàng trả

Tổng mức giá

1.0

3.0

4.0

0.75

2.25

3.0

0.50

1.50

2.0

0.25

0.75

1.0

100

Đường cung về hàng hóa công cộng phản ánh chi phí biên mà xã hội

phải bỏ ra để sản xuất nó. Kết hợp cung cầu, chúng ta có được số lượng

HHCC mà xã hội cần cung cấp là 75, ứng với mức chi phí biên là 1 đôla.

202

lOMoARcPSD|1596273 6

Tính khả thi của mô hình: Mô hình này xác định nhu cầu của mỗi cá

nhân về một loại hàng hóa công cộng thuần túy tương ứng với mức thuế

(chính là giá của hàng hóa công cộng) ấn định cho cá nhân đó. Nền kinh

tế sẽ đạt mức cung cấp HHCC hiệu quả thông qua căn cứ các cá nhân sẽ

bỏ phiếu cho số lượng HHCC mà họ mong muốn (thể hiện ở mức thuế

mà họ sẵn sàng trả). Điều này cũng giống như quá trình lựa chọn của thị

trường, sẽ làm cho sự phân bổ nguồn lực trong cung cấp HHCC đạt hiệu

quả. Số lượng HHCC cung cấp sẽ hiệu quả như cung cấp HHCN, chi phí

xã hội biên bằng với lợi ích xã hội biên.

Lưu ý rằng, mức cầu của mỗi cá nhân tương ứng với những mức thuế

khác nhau nên cân bằng Lindahl khác với cân bằng thị trường hàng hóa

cá nhân khi mà ở đó cân bằng thị trường ở mức giá như nhau đối với mọi

cá nhân.

Hạn chế của mô hình Lindahl

Mô hình cân bằng Lindahl áp dụng trong thực tế lại vấp phải: (1) vấn

đề kẻ ăn không đã khuyến khích các cá nhân nói dối về nhu cầu, sự cần

thiết khi tiêu dùng HHCC. Do ai cũng có thể sử dụng HHCC miễn phí

nên đây là động cơ khuyến khích các cá nhân không trung thực trong bộc

lộ nhu cầu của mình về HHCC; (2) ngay cả khi các cá nhân trung thực

trong bộc lộ sở thích đối với HHCC thì các cá nhân cũng gặp phải khó

khăn trong định giá giá trị của HHCC đối với cá nhân họ, họ thực sự

không biết giá trị thực của pháo hoa, tên lửa; (3) ngay cả khi các cá nhân

sẵn sàng trung thực, và họ biết được cụ thể lợi ích HHCC mang lại cho

họ là gì thì cũng rất khó để tổng hợp các lợi ích cá nhân thành lợi ích xã

hội. Ví dụ, với vấn đề quốc phòng thì chính phủ cũng không thể tổng hợp

sở thích của mỗi cá nhân về tên lửa, máy bay, xe tăng để thành nhu cầu

xã hội về quốc phòng được.

Để xác định đúng mức cung cấp hàng hóa công cộng hiệu quả, các

cá nhân phải thực hiện nguyên tắc nhất trí và tự nguyện đóng góp, đồng

thời phải bộc lộ một cách trung thực nhu cầu của mình về hàng hóa công

cộng. Nhưng do các cá nhân dễ dàng che dấu ý muốn của mình nên cộng

đồng khó thống nhất khi ra quyết định cung cấp HHCC. Vì vậy, đây là

hạn chế lớn nhất của nguyên tắc nhất trí tuyệt đối: chỉ có một cá nhân

203

lOMoARcPSD|1596273 6

không đồng ý thì quyết định không được thông qua. Do đó, nguyên tắc

này rất khó thực hiện trên thực tế.

Vì thế, nếu theo nguyên tắc nhất trí tuyệt đối thì Chính phủ thường sẽ

không đưa ra chính sách mới, mà có nguy cơ giữ nguyên hiện trạng, bất

kể tốt hay xấu.

6.2.2.

Nguyên tắc biểu quyết theo đa số

6.2.2.1.

Nội dung của nguyên tắc biểu quyết theo đa số

Nguyên tắc biểu quyết theo đa số là nguyên tắc quy định: Một quyết

định chỉ được thông qua khi và chỉ khi phần lớn thành viên trong cộng

đồng cùng nhất trí.

Nếu phần lớn là hơn ½ số thành viên nhất trí: ta có biểu quyết theo

đa số tương đối. Nếu phần lớn là hơn 2/3 số thành viên nhất trí: ta có

biểu quyết theo đa số tuyệt đối.

Ví dụ 1: Một cộng đồng có 3 cử tri, và phải lựa chọn 3 mức chi tiêu

cho quốc phòng: A - mức chi tiêu ít nhất, B - mức chi tiêu trung bình, C -

mức chi tiêu lớn nhất.

Để đơn giản, chúng ta giả định, dù mức chi tiêu nào được lựa chọn

thì chi phí của nó cũng được chia đều cho tất cả các thành viên. Sự lựa

chọn của các cá nhân được thể hiện ở bảng sau.

Lựa chọn

Cử tri 1

Cử tri 2

Cử tri 3

Ưu tiên 1

Ưu tiên 2

Ưu tiên 3

Cách biểu quyết ở đây sẽ là chọn 2 phương án chi tiêu bất kỳ cho đấu

với nhau. Phương án nào thắng sẽ được tiếp tục đấu với phương án còn

lại. Phương án thắng cử cuối cùng sẽ là phương án được lựa chọn. Cách

biểu quyết như vậy còn gọi là biểu quyết đấu cặp.

Nếu xem xét giữa phương án A và phương án B:

Cử tri 1: A>B

Như vậy, phương án B sẽ thắng vì cử tri

2 và 3 đều bỏ phiếu cho phương án B.

Cử tri 2: B>A

Cử tri 3: B>A

204

lOMoARcPSD|1596273 6

Nếu xem xét giữa phương án B và C:

Cử tri 1: B>C

Như vậy, phương án B sẽ thắng vì cử tri 1

và 3 bỏ phiếu cho phương án B.

Cử tri 2: C>B

Cử tri 3: B>C

Kết quả là phương án B là phương án thắng tất cả các cuộc bỏ phiếu

và nó là phương án được chọn theo nguyên tắc biểu quyết đa số. Chú ý

rằng, phương án B thắng hoàn toàn không phụ thuộc vào việc sắp xếp thứ

tự bỏ phiếu theo phương án nào trước.

Cân bằng biểu quyết: là tình trạng biểu quyết theo đa số tìm ra được

phương án cuối cùng mà kết quả bỏ phiếu là nhất quán và không phụ

thuộc vào lịch trình bỏ phiếu.

6.2.2.2. Hạn chế của biểu quyết theo đa số: sự áp đảo của đa số

Ví dụ 2: Giả sử các cá nhân bỏ phiếu về phương án xây dựng 3 cây

cầu, với lợi ích biên tương ứng trong bảng sau:

Cầu số 1

Cầu số 2

Cầu số 3

Cá nhân

1.000

1.250

700

750

375

700

250

375

Nếu chi phí cho xây 1 cây cầu là 1.500, và mức thuế mà mỗi cá nhân

phải trả cho việc sử dụng cây cầu là 500.

Xét tổng chi phí và lợi ích cho cả 3 cây cầu

Cầu số 1

Cầu số 2

Cầu số 3

Cá nhân

1.000

1.250

700

750

375

700

250

375

Tổng lợi ích XH:

205

lOMoARcPSD|1596273 6

Độ thỏa

dụng

của B

)

Độ thỏa dụng

của A (U

)

Hình 6.4: Kết cục của biểu quyết theo đa số

2000

1450

Tổng

chi

phí

XH:

Tổng

chi

phí

XH:

Tổng

chi

phí

XH:

1500

Lợi ích ròng: 500

Lợi ích ròng: -50

Theo nguyên tắc bỏ phiếu theo đa số: các cá nhân khi bỏ phiếu lựa

chọn cho phương án nào sẽ so sánh lợi ích biên của cá nhân với chi phí

biên của cá nhân. Do vậy: Cầu số 1 có X, Y bỏ phiếu; cầu số 2 chỉ X bỏ

phiếu; cầu số 3 có X, Y bỏ phiếu. Như vậy, cầu số 1 và cầu số 3 được đa

số cử tri lựa chọn xây dựng.

Tuy nhiên, xét trên quan điểm xã hội: khi tổng lợi ích xã hội lớn hơn

tổng chi phí xã hội thì hàng hoá công cộng sẽ được cung ứng. Cầu số 1 và

cầu số 2 có lợi ích ròng xã hội dương nên sẽ được cung ứng, còn cầu số 3

lợi ích ròng xã hội âm nên sẽ không hiệu quả nếu xây dựng cây cầu này.

Như vậy, biểu quyết theo đa số nhiều khi không phản ánh đúng lựa

chọn tối ưu của xã hội, do sự áp đảo của đa số cử tri. Các cử tri luôn “tư

lợi”, nghĩa là bỏ phiếu phụ thuộc ý thích cá nhân, cử tri đánh giá lợi ích

mình nhận được từ HHCC và so sánh với mức chi phí mình phải bỏ ra

(mức thuế) để quyết định có bỏ phiếu hay không cho HHCC.

206

lOMoARcPSD|1596273 6

Do sự áp đảo của đa số cử tri, thích phương án D, thay vì phương án

A nên xã hội không chọn được phương án tối ưu.

6.2.2.3.

Hạn chế của biểu quyết theo đa số: hiện tượng biểu quyết

quay vòng

Ví dụ 3: giả sử có 3 nhóm cử tri trong xã hội (1,2 & 3) bỏ phiếu cho

các phương án: A) xây bảo tàng nghệ thuật, B) xây sân vận động, C) xây

bệnh viện.

Sự lựa chọn của các nhóm theo thứ tự ưu tiên như sau:

•

Nhóm 1: A > B > C

•

Nhóm 2: B > C > A

•

Nhóm 3: C > A > B

Biểu quyết đấu cặp được lựa chọn, trước tiên là giữa phương án A và B:

Nhóm 1: A>B

Như vậy, phương án A sẽ thắng vì nhóm

1 và 3 đều bỏ phiếu cho phương án A.

Nhóm 2: B>A

Nhóm 3: A>B

•

Biểu quyết giữa phương án B và C:

Nhóm 1: B>C

Như vậy, phương án B sẽ thắng vì nhóm 1

và 2 đều bỏ phiếu cho phương án B.

Nhóm 2: B>C

Nhóm 3: C>B

•

Biểu quyết giữa A và C

Nhóm 1: A>C

Như vậy, phương án C sẽ thắng vì nhóm 2

và 3 đều bỏ phiếu cho phương án C.

Nhóm 2: C>A

Nhóm 3: C>A

Như vậy, quá trình biểu quyết này không cho kết quả cuối cùng, tất cả

các phương án đều thắng hay không có phương án thắng rõ ràng. Hiện

tượng này gọi là nghịch lý biểu quyết hay biểu quyết quay vòng. Nghịch

lý biểu quyết là tình trạng biểu quyết theo đa số không tìm ra một phương án

thắng cuộc cuối cùng, nhất quán với tất cả các lịch trình bỏ phiếu.

207

lOMoARcPSD|1596273 6

Khi xảy ra biểu quyết quay vòng, phương án nào thắng cuối cùng

phụ thuộc vào trật tự bỏ phiếu, người có khả năng kiểm soát được trật tự

bỏ phiếu đồng thời sẽ có khả năng chi phối đến kết quả bỏ phiếu.

- Nguyên nhân của hiện tượng biểu quyết quay vòng:

•

Các cử tri bỏ phiếu phụ thuộc vào ý thích của mình: Cử tri có thể

lựa chọn đơn đỉnh hoặc đa đỉnh. Đỉnh trong sự lựa chọn của cá nhân là

điểm mà tất cả các điểm lựa chọn khác ở xung quanh đều thấp hơn nó.

•

Lựa chọn đơn đỉnh: là lựa chọn chỉ có một điểm ưu tiên nhất, mà rời

điểm ưu tiên theo bất kỳ hướng nào thì lợi ích của cá nhân đều giảm xuống.

•

Lựa chọn đa đỉnh là sự lựa chọn nếu như rời khỏi điểm ưu tiên

nhất thì lựa chọn lợi ích của cá nhân lúc đầu giảm, sau đó lại tăng lên nếu

di chuyển theo cùng một hướng.

Lựa chọn đơn đỉnh của cử tri: sẽ xuất phát từ việc so sánh lợi ích

biên ròng họ nhận được từ hàng hoá công cộng với chi phí biên của anh

ta đối với HHCC đó. HHCC cũng giống như HHCN về quy luật lợi ích

biên giảm dần.

Hình 6.5: Thái độ của cá nhân đối với quyết định chi tiêu

cho HHCC

208

lOMoARcPSD|1596273 6

Hình 6.6: Lựa chọn đơn đỉnh, đa đỉnh

Hình 6.5 (a) biểu diễn tổng lợi ích ròng của cung cấp HHCC, khi

HHCC được cung cấp càng nhiều thì lợi ích tăng lên nhưng theo quy luật

lợi ích biên giảm dần, vì vậy lượng hàng hoá công cộng tối ưu tại Q*.

Hình 6.5 (b) biểu diễn lợi ích biên mà cá nhân nhận được với các

mức cung HHCC khác nhau của chính phủ. Khi HHCC tăng lên, lợi ích

biên mà cá nhân nhận được sẽ giảm dần. Vì cá nhân phải trả thuế cho

chính phủ để có được HHCC nên mức HHCC tối ưu mà cá nhân muốn sử

dụng sẽ tại Q*, khi mà lợi ích biên họ nhận được bằng mức thuế mà họ

phải trả.

Như vậy, với mỗi mức chi tiêu vào HHCC của chính phủ, mỗi cá

nhân sẽ có sự lựa chọn phù hợp với lợi ích ròng mà họ nhận được thì họ

sẽ có lựa chọn đơn đỉnh. Ngược lại, các cử tri không có quan điểm lý

tưởng về một vấn đề nên không phải tất cả các ưu tiên đều là “đỉnh cao

duy nhất”, mà có nhiều lựa chọn cho một vấn đề. Cử tri không phải lúc

nào cũng có quan điểm rõ ràng là thích hay không thích, ít hoặc nhiều mà

đôi khi cả thích và không thích; cả ít và nhiều đều được lựa chọn.

209

lOMoARcPSD|1596273 6

Ví dụ 4: Xem xét một hàng hoá công cộng có thể cung cấp bởi khu

vực tư nhân, đó là giáo dục. Một cử tri A đang cân nhắc cho con học

trường công hay trường tư, liên quan đến việc bỏ phiếu cho mức chi tiêu

của ngân sách cho giáo dục (chi tiêu cao, chi tiêu thấp, chi tiêu trung

bình). Nếu mức chi tiêu cho giáo dục cao, thì trường công sẽ có chất

lượng tốt, nếu chi tiêu cho giáo dục thấp thì chất lượng trường công kém.

Lựa chọn của cử tri A: mức chi tiêu cao (nếu muốn con học trường

công). Ngược lại, anh ta sẽ chọn mức chi tiêu thấp (vì muốn con học

trường tư). Như vậy, cử tri A đã không có quan điểm duy nhất về một

vấn đề, nên lựa chọn của anh ta là lựa chọn đa đỉnh.

Thông thường lựa chọn đa đỉnh sẽ xảy ra khi:

- Các cử tri phải lựa chọn kết hợp giữa các hàng hóa công cộng khác

nhau (xây bảo tàng, xây sân vận động, xây bệnh viện).

- Các cử tri phải bỏ phiếu lựa chọn HHCC mà các hàng hóa này có

thể thay thế bởi các giải pháp tư nhân. Ví dụ dịch vụ giáo dục, dịch vụ

y tế.

- Các cử tri phải bỏ phiếu lựa chọn vấn đề về phân phối lại thu nhập.

6.2.2.4.

Biểu quyết theo đa số tuyệt đối: Cử tri trung vị và định lý cử

tri trung vị (median voter theorem)

Cử tri trung vị là người có sự lựa chọn giữa tập hợp các lựa chọn của

của tất cả các cử tri.

Định lý cử tri trung vị phát biểu rằng: nếu tất cả các cử tri đều có sự

lựa chọn đơn đỉnh thì kết quả biểu quyết theo đa số phản ánh đúng sự lựa

chọn của cử tri trung vị.

Các quyết định lựa chọn thông qua bỏ phiếu trực tiếp (tìm mức cung

hiệu quả hàng hóa công cộng) trong nền kinh tế phụ thuộc vào cử tri

trung vị, quyết định có thể bị thay đổi nếu 1 hoặc 2 cử tri không bỏ phiếu

hoặc nếu cử tri trung vị thay đổi quan điểm thì quyết định đó cũng khác

đi. Quyết định lựa chọn này chưa chắc đã là lựa chọn đạt hiệu quả xã hội

(thỏa mãn yêu cầu MB=MC).

Khi nói tới định lý cử tri trung vị, chúng ta phân biệt 2 khái niệm: thu

nhập trung vị và thu nhập bình quân. Thu nhập trung vị là mức thu nhập

mà 50% dân số có mức thu nhập thấp hơn và 50% dân số có mức thu

210

lOMoARcPSD|1596273 6

nhập cao hơn nó. Vì thế, nếu phân phối thu nhập càng bất bình đẳng thì

thu nhập trung vị sẽ nhỏ hơn nhiều so với thu nhập bình quân.

Vì cử tri trung vị quyết định mức chi tiêu công cộng nên để xem xét

chi tiêu công cộng có hiệu quả hay không theo quan điểm của xã hội chỉ

cần xem xét cách lựa chọn của cử tri trung vị. Cũng như các cử tri khác,

sự lựa chọn của cử tri trung vị cũng dựa trên việc so sánh giữa lợi ích cá

nhân mà họ nhận được từ HHCC so với chi phí mà họ phải bỏ ra.

Giả sử tất cả các cử tri đều giống nhau và hệ thống thuế là đồng

hạng. Nếu có N cử tri thì lợi ích tư nhân biên (MPB) của từng người bằng

1/N tổng lợi ích xã hội biên (MSB). Và chi phí tư nhân biên (MPC) của

từng người cũng bằng 1/N tổng chi phí xã hội biên (MSC). Khi đó mức

HHCC mà tại đó MPB = MPC cũng là mức làm cho MSB = MSC. Cân

bằng biểu quyết theo đa số trong trường hợp này là có hiệu quả.

Nhưng trong thực tế, phân phối thu nhập thường bất bình đẳng. Mặc

dù mọi cá nhân đều có MPB như nhau đối với HHCC tức là bằng 1/N

của MSB nhưng thu nhập trung vị sẽ thấp hơn nhiều thu nhập bình quân.

Khi đó, so sánh giữa lợi ích và chi phí của cử tri trung vị sẽ thấy mức

thuế tuyệt đối mà cử tri trung vị phải đóng góp cũng thấp hơn nhiều so

với mức thuế trung bình vì MPB của cử tri trung vị bằng 1/N MSB thì

chi phí của anh ta (mức thuế anh ta phải nộp) lại nhỏ hơn nhiều 1/N của

MSC (do thu nhập trung vị thấp hơn thu nhập bình quân). Vì thế, sẽ có

quá nhiều HHCC được cung cấp. Điều này còn mạnh hơn nữa nếu hệ

thống thuế là luỹ tiến.

Lập luận trên dựa trên một giả định là MPB của cá nhân không

thay đổi theo mức thu nhập. Trên thực tế, có một số HHCC mà lợi ích

của chúng lại tăng dần theo thu nhập (chẳng hạn hoạt động văn hoá,

nghệ thuật). Khi đó, MPB của cử tri trung vị có thể thấp hơn 1/N của

MSB và điều này có thể khiến cho HHCC được cung cấp quá ít, dưới

mức hiệu quả xã hội, ngay cả khi cử tri trung vị phải chịu MPC nhỏ

hơn 1/N của MSC.

Nói cách khác, kết quả lựa chọn của tập thể phản ánh đúng sự lựa

chọn của cử tri C (cử tri trung vị). Tuy nhiên, nếu có lựa chọn đa đỉnh thì

có thể (nhưng không nhất thiết) dẫn tới nghịch lý biểu quyết.

211

lOMoARcPSD|1596273 6

6.2.3.

Các phiên bản khác của nguyên tắc biểu quyết theo đa số

6.2.3.1.

Nguyên tắc biểu quyết cùng lúc và biểu quyết cho điểm

Một hạn chế đối với nguyên tắc biểu quyết đấu cặp là nó buộc phải

lựa chọn từng cặp phương án khác nhau cho đấu với nhau, rồi từ đó tìm

ra một phương án thắng cử lọt vào vòng sau. Cách làm này, trong nhiều

trường hợp, đã dẫn đến hiện tượng quay vòng biểu quyết và kết quả bỏ

phiếu cuối cùng lại phụ thuộc rất lớn vào sự sắp xếp lịch trình bỏ phiếu

của cơ quan có trách nhiệm tổ chức bỏ phiếu.

Để khắc phục nhược điểm này, nhiều khi người ta tiến hành biểu

quyết nhiều phương án cùng lúc. Theo nguyên tắc này, mỗi cử tri sẽ xếp

hạng các phương án theo thứ tự ưu tiên. Nếu có 10 phương án thì phương

án nào được cử tri ưa thích nhất sẽ được xếp vị trí thứ 1, còn phương án

nào kém hấp dẫn nhất thì xếp vị trí thứ 10. Tất cả các con số xếp hạng đó

của các cử tri được cộng lại và phương án nào có con số tổng nhỏ nhất sẽ

là phương án được chọn.

Ưu điểm của nguyên tắc biểu quyết này là cùng lúc sẽ cho hai

phương án lựa chọn.

Tuy nhiên, nguyên tắc này vẫn có nhược điểm là nó không cho phép

cá nhân được bộc lộ rõ mức độ cảm nhận của họ về giá trị của các lựa

chọn. Việc cá nhân chỉ thích phương án A hơn phương án B một chút

hay thích hơn rất nhiều không ảnh hưởng đến kết quả bỏ phiếu. Để khắc

phục điều này, trong nhiều trường hợp, người ta tiến hành biểu quyết cho

điểm. Ở đây, mỗi cá nhân có một số điểm nhất định mà họ có thể phân

phối giữa các phương án khác nhau tuỳ ý thích. Vì thế, có người có thể

cho phương án ưa thích nhất toàn bộ số điểm, còn các phương án khác có

số điểm bằng 0. Hoặc cử tri khác có thể có cách phân bổ riêng số điểm đó

cho các phương án khác nhau. Kết quả bỏ phiếu lúc này sẽ phụ thuộc vào

mức độ đánh giá các phương án của từng cá nhân và kết quả ấy có thể

khác xa với những gì có được từ nguyên tắc biểu quyết đấu cặp hay biểu

quyết cùng một lúc nói trên.

Để thấy rõ sự khác biệt hai nguyên tắc biểu quyết này, hãy xét một ví

dụ sau.

212

lOMoARcPSD|1596273 6

Ví dụ 5: Giả sử ba cử trí X, Y, Z được yêu cầu cho điểm giữa các

phương án A, B, C. Mỗi cử tri có trong tay 10 điểm. Biểu sau phản ánh

kết quả cho điểm của từng cử tri.

- Nguyên tắc biểu quyết đấu cặp sẽ kết luận phương án B thắng cử

(giữa A và B, cử tri X sẽ chọn A còn cử tri Y và Z chọn B nên phương án

B thắng với số phiếu 2/1, sau đó giữa B và C thì phương án B sẽ thắng

với số phiếu 2/1 vì nó được cử tri X và Z chọn).

- Kết quả cho điểm giữa các phương án

Lựa

chọn

Cử tri X

Cử tri Y

Cử tri Z

Cùng

lúc

Cho

điểm

Cùng

lúc

Cho

điểm

Cùng

lúc

Cho

điểm

Với nguyên tắc biểu quyết cùng lúc, các cử tri sẽ xếp hạng phương án

từ 1 (với phương án ưu tiên nhất) đến 3 (với phương án ít hấp dẫn nhất).

Kết quả, phương án B vẫn thắng vì tổng số điểm xếp hạng nhỏ nhất

(bằng 5).

Còn nếu biểu quyết cho điểm thì phương án C sẽ thắng do nhận được

tổng số điểm cao nhất (bằng 12). Kết quả này đại diện tốt hơn cho ý thích

của các cử tri về từng phương án.

Như vậy ưu điểm của biểu quyết cho điểm là cho phép cử tri phản

ánh mức độ ưa thích của mình đối với các phương án. Nhưng nó cũng có

nhược điểm, đó là do mọi người đều cho điểm tối đa phương án mà mình

lựa chọn nên có thể xảy ra hiện tượng các cư tri sử dụng chiến lược biểu

quyết, liên minh trong biểu quyết để kiểm soát kết quả.

Sử dụng chiến lược biểu quyết

Ở phần trên, chúng ta tạm thời giả định không có cử tri nào sử dụng

chiến lược biểu quyết, nhưng thực tế lại không đơn giản như vậy. Các cử

tri khi biểu quyết sẽ tính đến cả động thái, hành vi của các cử tri khác và

họ sẽ không bỏ phí lá phiếu của mình cho những phương án không thể

thắng cử, cho dù đó là phương án mà cá nhân họ ưa thích. Cụ thể hơn, họ

213

lOMoARcPSD|1596273 6

sẵn sàng bỏ phiếu cho lựa chọn tốt thứ nhì đối với họ để tránh việc phải

chấp nhận phương án tồi nhất.

Trong ví dụ như trên, cử tri X biết rằng, nếu cho điểm khách quan thì

phương án C, phương án mà anh ta ghét nhất, sẽ thắng. Khi dó, X có thể

phóng đại sự lựa chọn của mình đối với phương án A bằng cách cho hết

phương án A khi ấy sẽ được 12 điểm, còn phương án B và C lần lượt

được 8 và 10 điểm và A sẽ thắng. Tất nhiên, những cử tri khác cũng hoàn

toàn có thể sử dụng các chiến lược tương tự và kết của cuối cùng chỉ phụ

thuộc vào kỹ năng chính trị của từng người.

6.2.3.2. Liên minh trong biểu quyết theo đa số

Liên minh là một hệ thống cho phép các cá nhân được trao đổi phiếu

bầu với nhau và do đó có thể bộc lộc được mức độ quan tâm khác nhau

của cá nhân với từng vấn đề được biểu quyết.

Việc liên minh trong bầu cử để mua bán phiếu bầu là vấn đề còn gây

nhiều tranh cãi. Những người ủng hộ quan điểm này cho rằng mua bán

phiếu bầu có thể dẫn đến sự cung cấp hiệu quả HHCC. Trái lại, quan

điểm phản đối cho rằng sự liên minh sẽ dẫn đến nguy cơ xã hội phải chấp

nhận những quyết định chỉ có lợi cho một số nhóm lợi ích đặc biệt, còn

xã hội nói chung thì bị thiệt thòi. Những thí dụ sau đây sẽ minh họa rõ

nét cho hai quan điểm nói trên.

Trường hợp: Liên minh bầu cử làm tăng phúc lợi xã hội

Giả sử một cộng đồng đang xem xét ba dự án xây dựng bệnh viện,

trường học hay thư viện. Cộng đồng này có ba cử tri X, Y và Z. Lợi ích

của các cử tri từ mỗi dự án được phản ánh trong bảng sau (dấu âm để chỉ

những tổn thất lợi ích cá nhân do chi phí đối với họ vượt quá lợi ích mà

họ nhận được). Ở đây, mỗi cử tri được quyền cho điểm tự do từng

phương án mà không bị giới hạn bởi tổng số điểm được phép.

Dự án

Cử tri

Tổng lợi ích ròng

Bệnh viện

200

- 50

- 55

Trường học

- 40

150

- 30

Thư viện

-120

- 60

400

220

214

lOMoARcPSD|1596273 6

Điều nhận xét đầu tiên là tổng lợi ích ròng của ba dự án đều dương.

Điều đó có nghĩa là cộng đồng, xét trên tổng thể, sẽ có lợi nếu bất kể dự

án nào được thông qua. Nhưng điều gì sẽ xảy ra nếu từng dự án được

biểu quyết riêng rẽ? X sẽ bỏ phiếu cho bệnh viện vì lợi ích ròng của anh

ta dương, nhưng Y và Z sẽ phủ quyết vì lợi ích ròng của họ âm.

Nếu biểu quyết theo đa số thì dự án bệnh viện không được thông qua.

Tương tự, cả dự án trường học và thư viện đều bị bác bỏ. Kết quả là cộng

đồng sẽ không được hưởng bất kỳ HHCC nào trong số nói trên, mặc dù

xét tổng thể, cộng đồng đều có lợi từ cả ba dự án.

Mua bán phiếu bầu có thể giúp khắc phục được tình trạng này. Giả

sử, X đồng ý bỏ phiếu cho trường học, Y đồng ý bỏ phiếu cho bệnh viện.

X sẵn sàng chấp nhận sự thương lượng này vì nếu cả hai dự án được

thông qua anh ta vẫn được hưởng một mức lợi ích ròng nhất định bằng

160 ( = 200 - 40). Còn Y cũng vậy vì, anh ta vẫn được hưởng lợi ích ròng

100 ( = 150 - 50). Kết quả:

- Liên minh giữa X và Y đã cho phép cả hai dự án bệnh viện và

trường học được thông qua.

- Liên minh giữa Y và Z với nhau thì dự án trường học và thư viện

đều được chấp nhận.

- Liên minh giữa Z và X thì hai dự án thư viện và bệnh viện đều

được thông qua.

Tóm lại, liên minh bầu cử đã giúp cả ba dự án được thông qua, một

kết cục không thể có được nếu tiến hành biểu quyết theo đa số tương đối.

Trường hợp: Liên minh bầu cử làm giảm phúc lợi xã hội

Tuy nhiên, không phải lúc nào sự liên minh giữa các cử tri cũng

mang lại kết quả mong muốn đối với xã hội. Biểu sau thể hiện các lựa

chọn của ba cử tri trên, nhưng với mức độ đánh giá lợi ích của ba dự án

này khác đi.

Dự án

Cử tri

Tổng lợi ích ròng

Bệnh viện

200

- 110

- 105

- 15

Trường học

- 40

150

- 120

- 10

Thư viện

-270

- 140

400

- 10

215

lOMoARcPSD|1596273 6

Xét tổng thể, cả ba dự án đều có tổng lợi ích ròng âm nên cộng

đồng nói chung sẽ không được lợi gì nếu một trong ba dự án trên được

thông qua.

Nếu biểu quyết theo đa số sẽ không có phương án nào được thông

qua, cộng đồng không thiệt hại gì vì không có HHCC được cung cấp.

Nhưng nếu có sự liên minh thì một số trong những dự án phi hiệu

quả trên có thể được thông qua. Giả sử, X vẫn sẵn sàng bỏ phiếu cho trường

học vì lợi ích ròng của anh vẫn dương 160 (= 200 - 40) nếu Y sẵn sàng bỏ

phiếu cho bệnh viện. Mà điều này cũng sẽ được Y chấp nhận vì anh ta vẫn

thu được lợi ích ròng bằng 40 ( =150 - 110). Tương tự, Y và Z cũng có thể

liên minh với nhau để dự án trường học và thư viện được thông qua.

Kết quả nếu có liên minh: X và Y liên minh, bệnh viện và trường

học được thông qua. Y và Z liên minh thì trường học và thư viện được

thông qua. X và Z liên minh, bệnh viện và thư viện được thông qua.

Đến đây, có thể kết luận rằng, tuy liên minh bầu cử đôi khi có thể

làm cải thiện PLXH, nhưng kết cục đó không phải luôn luôn đúng. Ngoài

ra, các liên minh này thường không ổn định vì còn tuỳ thuộc vào năng

lực thương lượng của các bên.

6.2.4.

Định lý bất khả thi Arrow

Như trên đã phân tích, cả biểu quyết theo đa số tương đối lẫn liên

minh bỏ phiếu đều không đảm bảo mang lại những kết cục đáng có đối

với LCCC. Từ đó nảy sinh ra một câu hỏi quan trọng là liệu có tồn tại

một cơ chế hay một hệ thống các nguyên tắc bỏ phiếu nào giúp xã hội có

thể đưa ra được quyết định chung mà loại trừ được những khiếm khuyết

trên hay không? Nhà kinh tế học người Mỹ được giải thưởng Nobel năm

1951 Kenneth Arrow đã tìm ra được một hệ thống lý tưởng các tiêu

chuẩn mà bất kỳ nguyên tắc ra quyết định tập thể nào trong xã hội hiện

đại cũng cần thoả mãn. Theo ông, để đảm bảo công bằng, một nguyên tắc

LCCC cần thoả mãn ít nhất các điều kiện sau:

1. Nguyên tắc ra quyết định tập thể đó phải có tính chất bắc cầu, có

nghĩa là nếu phương án A được ưu tiên hơn phương án B, phương án B

được ưu tiên hơn phương án C, thì phương án A phải được ưu tiên hơn

phương án C.

216

lOMoARcPSD|1596273 6

Nguyên tắc ra quyết định phải theo đúng lựa chọn của các cá nhân.

Nói cách khác, nếu tất cả các cá nhân đều ưu tiên phương án A so với B

thì thứ tự ưu tiên mà xã hội sắp xếp cũng phải đặt phương án A lên trên

phương án B.

Nguyên tắc ra quyết định phải đảm bảo tính khách quan, theo

nghĩa nguyên tắc ấy phải luôn lựa chọn một phương án như nhau nếu

được áp dụng vào một tập hợp các phương án như nhau và một tập hợp

như nhau về sự lựa chọn của cá nhân.

Không cho phép tồn tại sự độc tài, tức là lựa chọn của xã hội

không chỉ phản ánh ý thích của một cá nhân duy nhất nào đó và bất chấp

sự lựa chọn của người khác.

Tất cả các tiêu chuẩn trên đều rất hợp lý đối với một quá trình ra

quyết định tập thể công bằng. Về cơ bản, nó yêu cầu rằng cơ chế lựa

chọn của xã hội phải lôgic và tôn trọng sự lựa chọn của các thành viên.

Đáng tiếc, định lý của Arrow đã chứng minh rằng, xã hội không thể

tìm được được nguyên tắc lựa chọn nào làm thỏa mãn xã hội, bất kể một

nguyên tắc LCCC công bằng nào (tức là thoả mãn cả bốn điều kiện trên)

đều không đảm bảo được việc sắp xếp trình tự các phương án của xã hội

cũng có tính bắc cầu. Nói cách khác, hiện tượng biểu quyết quay vòng

(giống như những gì đã xảy ra trong phần trình bày về nghịch lý biểu

quyết) đều có khả năng xuất hiện từ bất kỳ nguyên tắc ra quyết định tập

thể công bằng nào hiện nay. Vì thế, định lý này được gọi là Định lý Bất

khả của Arrow.

Định lý Bất khả thi Arrow có ý nghĩa quan trọng khi nghiên cứu

các vấn đề về lựa chọn công cộng.

Thứ nhất, ai có khả năng kiểm soát lịch trình bỏ phiếu, người đó sẽ

có nhiều cơ hội thao túng lựa chọn của xã hội vì hiện tượng quay vòng có

thể nảy sinh từ bất kỳ nguyên tắc lựa chọn công bằng nào.

Thứ hai, việc đưa ra các lựa chọn chính sách có thể nảy sinh hiện

tượng quay vòng đôi khi cũng có ý nghĩa tích cực đối với cử tri trong

trường hợp nếu không có sự bỏ phiếu thì có thể dẫn đến một kết cục

không đáng có. Thí dụ, những người có nhiều khả năng thua thiệt khi

217

lOMoARcPSD|1596273 6

một chính sách mới được ban hành sẽ cố gắng đưa ra thêm một vấn đề

mới có khả năng tạo ra hiện tượng quay vòng vào chương trình nghị sự,

rồi nhờ vào khả năng sắp xếp lịch trình bỏ phiếu để đưa vấn đề đó trở

thành lựa chọn của xã hội. Bằng cách nào đó, họ có thể tránh được sự áp

chế của đa số hoặc những nhóm có quyền lực mạnh khác.

Các cử tri bản thân họ cũng không trung lập, khi bỏ phiếu họ cũng

nhằm bảo vệ lợi ích cá nhân chứ không phải hoàn toàn vì xã hội.

Ví dụ như những người không hút thuốc ủng hộ mạnh mẽ nhất

những biện pháp cấm hút thuốc. Sinh viên và gia đình thu nhập thấp phản

đối mạnh mẽ nhất đề án tăng học phí...

6.3.

Lựa chọn công cộng trong cơ chế biểu quyết đại diện

Trong thực tế, không phải bất cứ quyết định công cộng nào cũng đều

phải đưa ra lấy ý kiến của tất cả các cử tri thông qua quá trình bỏ phiếu.

Trái lại, người dân sẽ bầu ra người đại diện

quyền lợi cho mình và

chính những người này mới là người trực tiếp hoạch định và thực thi

nhiều chính sách công khác nhau.

Mặc dù việc điều hành thông qua người đại diện sẽ làm các quyết

định được đưa ra nhanh chóng và ít tốn kém hơn, nhưng vì người đại

diện cũng có những lợi ích riêng để theo đuổi và lợi ích đó không phải

lúc nào cũng nhất trí với lợi ích chung của xã hội lên LCCC trong một cơ

chế đại diện càng có nhiều khả năng không đưa ra những quyết định tối

đa hoá PLXH. Điều này diễn ra không chỉ đối với người đại diện ở cấp

Chính phủ trung ương, mà nó xuất hiện trong bất cứ tổ chức nào có tính

chất công cộng.

6.3.1.

Những hạn chế của một chính phủ đại diện

Tuy mỗi quốc gia có một hệ thống tổ chức pháp lý và thể chế khác

nhau, nhưng trong hầu hết tất cả các Chính phủ hiện đại, người dân đều

bầu đại diện của mình vào các cơ quan từ lập pháp đến hành pháp và tư

pháp. Những người đại diện này luôn phải đứng trước một sự lựa chọn

khó khăn giữa những quyết định mà họ cho là có lợi với xã hội nói chung

Khái niệm người đại diện ở đây được hiểu theo nghĩa rộng. Nó không chỉ bao hàm cá

nhân mà còn cả các tổ chức đại diện cho quyền lợi của người dân, mà trước hết là các cơ

quan hành chính Nhà nước.

218

lOMoARcPSD|1596273 6

với những quyết định phản ánh đúng ý muốn của những cử tri bầu họ làm

người đại diện. Thí dụ, một người đại diện cho quyền lợi của ngành thép

có thể hiểu rất rõ về mặt kinh tế rằng, giảm bớt hàng rào bảo hộ sản xuất

thép nội địa sẽ làm tăng phúc lợi xã hội, nhưng sẽ làm ngành thép của họ

chịu thiệt hại. Vì thế, việc có nên ủng hộ thương mại tự do trong ngành

thép hay không là một quyết định rất khó khăn đối với người đại diện.

Có hai yếu tố chi phối hành vi của người đại diện.

Thứ nhất, người đại diện cũng có những lợi ích riêng của họ và gia

đình họ. Động cơ để họ làm việc có thể là địa vị trong xã hội hoặc những

ưu đãi mà người đại diện được hưởng, vì thế họ cũng mong muốn được

tái đắc cử trong nhiệm kỳ sau, hoặc được cất nhắc lên vị trí cao hơn. Do

đó, nếu người tiêu dùng có động cơ tối đa hoá độ thoả dụng thì người đại

diện cũng có động cơ tối đa hoá phiếu bầu, mà trước hết lá phiếu của

những người mong muốn bầu ra người đại diện đó để bảo vệ quyền lợi

của họ. Vì thế, người đại diện có xu hướng quan tâm nhiều đến lợi ích cử

tri của họ hơn là lợi ích xã hội chung chung.

Thứ hai, để giám sát được hành vi của người đại diện, cử tri cần tốn

thời gian và chi phí. Quy mô tổ chức công càng lớn thì chi phí để đề đạt

nguyện vọng và giám sát hành vi người đại diện càng tốn kém. Do đó,

những cử tri sẵn sàng giám sát nhất sẽ là những người mà lợi ích của họ

phụ thuộc trực tiếp vào việc thông qua một quyết định chính sách. Họ

cùng nhau hình thành nên những nhóm lợi ích. Kết quả, hành vi của

người đại diện thường bị đánh giá sát sao nhất bởi những nhóm lợi ích

này, mà quyền lợi của họ có thể sẽ rất khác với quyền lợi của đông đảo

cử tri.

Tất nhiên, không phải người đại diện nào cũng có lợi ích cá nhân bị

chi phối bởi hai yếu tố trên, nhiều người có quan điểm chính sách rất rõ

ràng và sẵn sàng bảo vệ quan điểm đó mà không chịu sự chi phối của các

nhóm lợi ích. Vì thế, những yếu tố phân tích ở đây chỉ nên xem như một

xu hướng chung cần được phân tích khi đánh giá các quyết định chính

sách công. Phần tiếp theo sẽ trình một số hạn chế chính khi người đại

diện được giả định là theo đuổi lợi ích cá nhân.

219

lOMoARcPSD|1596273 6

6.3.2.

Hạn chế của tính chất đại diện theo vùng

Vấn đề lớn nhất đối với LCCC trong cơ chế biểu quyết gián tiếp là

người đại diện thường quan tâm đấu tranh cho lợi ích hẹp của một nhóm

cử tri hơn là lợi ích chung của cả xã hội. Điều này càng đúng khi một tỉ

lệ lớn người đại diện trong Chính phủ được lựa chọn theo vùng. Khi đó,

những người đại diện này khi tham gia biểu quyết thường có xu hướng

nhấn mạnh đến những lợi ích xã hội mà địa phương họ được hưởng. Thí

dụ, họ có thể ủng hộ những dự án tốn kém và không hiệu quả xét trên

quan điểm của xã hội, bởi vì dự án đó mang lại việc làm và sự tăng

trưởng cho địa phương họ. Các chính sách này thường khiến ngân sách

Nhà nước phải đầu tư dàn trải, cào bằng mà không thể tập trung cho các

mục tiêu hoặc các vùng trọng điểm, chiến lược.

6.3.3.

Hạn chế của nhiệm kỳ bầu cử

Người đại diện thường phải ra các quyết định mà hậu quả của nó kéo

dài trong nhiều năm. Xét về hiệu quả kinh tế, họ nên lựa chọn những

chính sách nào mang lại lợi ích ròng dài hạn cho xã hội. Tuy nhiên, vì

cử tri thường không có khả năng giám sát toàn diện hành vi của người

đại diện nên anh ra rất khó thuyết phục cử tri rằng, quyết định của anh ta

có lợi cho lợi ích dài hạn của cử tri. Ngược lại, nếu quyết định của anh ta

mang lại ngay những lợi ích ngắn hạn, cụ thể, quan sát được ngay cho

cử tri thì anh ta sẽ dễ được cử tri tín nhiệm hơn và có nhiều khả năng tái

đắc cử trong nhiệm kỳ sau hơn. Kết quả là, do hạn chế của nhiệm kỳ bầu

cử, họ có xu hướng ủng hộ cho những chính sách công thiển cận, ngắn

hạn. Điều này có thể thấy rõ trong thực tế nhiều nước, khi các Chính phủ

đương nhiệm cố gắng cải thiện tình hình kinh tế trong nước bằng mọi giá

trước mỗi kỳ bầu cử, cho dù những giải pháp đó chỉ là tình thế và phải trả

bằng một giá không nhỏ trong tương lai.

6.3.4.

Hành vi tìm kiếm đặc lợi

Như trên đã nói, một số cá nhân có thể thấy rằng, họ phải có nghĩa vụ

phấn đấu vì lợi ích chung của xã hội, do phải bày tỏ quan điểm nhất quán

của mình về các vấn đề chính sách công, bất kể điều đó có ảnh hưởng

như thế nào đến lợi ích riêng của họ. Tuy nhiên, nhìn chung lợi ích cá

nhân đều đóng vai trò quan trọng chi phối hành vi của mọi người, kể cả

220

lOMoARcPSD|1596273 6

trong việc tham gia vào các vấn đề chính sách. Nếu mọi cá nhân đều hợp

lý về mặt kinh tế thì lợi ích ròng dự kiến thu được từ việc tham gia càng

lớn, họ càng có động lực để làm điều đó. Chính sách nào có lợi ích dàn

trải và đồng đều cho tất cả các cử tri thì chính sách đó càng khó tạo nên

sự hậu thuẫn chính trị tích cực. Vì với từng cá nhân, chi phí tham gia vào

hoạt động hậu thuẫn chính sách này sẽ lớn hơn lợi ích mà có thể nhận

được nếu chính sách đó được thông qua. Tương tự, mỗi cá nhân có thể

cũng thấy không có lợi ích gì nhiều nếu phản đối một chính sách mà chi

phí của nó được dàn trải rộng.

Trái lại, nếu chính sách tạo ra những lợi ích hoặc chi phí tập trung thì

ít nhất sẽ có những nhóm người thấy rằng, vì lợi ích của mình cần tham

gia vào quá trình lựa chọn chính sách. Như vậy, nếu người đại diện hành

xử theo phản ứng chính sách từ phía cử tri thì họ có xu hướng sẽ ủng hộ

cho những chính sách có lợi ích tập trung và phản đối những chính sách

có chi phí tập trung. Điều đó dẫn đến nguy cơ lựa chọn công cộng có thể

thông qua những chính sách có tổng chi phí lớn hơn tổng lợi ích.

Lợi ích kinh tế tập trung (và chi phí kinh tế phân tán) thường nảy

sinh khi Chính phủ can thiệp vào thị trường. Sự can thiệp đó có thể vô

tình hay hữu ý tạo ra những đặc lợi - tức là những lợi ích thu về cho chủ

sở hữu nguồn lực vượt quá lợi ích mà họ có được nếu sử dụng nguồn lực

vào các phương án thay thế khác.

Vận động hậu trường để có được những đặc lợi đó được gọi là hành

vi tìm kiếm đặc lợi. Thí dụ, các nhóm lợi ích có thể vận động để duy trì

các chính sách hạn chế cạnh tranh như phân bổ hạn ngạch nhập khẩu,

quy định các loại giấy phép hay chứng chỉ hành nghề, đặt ra những tiêu

chuẩn hạn chế sự gia nhập ngành... Tuy nhiên, không phải lúc nào việc

tìm kiếm đặc lợi này cũng mang lại lợi ích ròng cho những người vận

động hậu trường. Nếu chi phí vận động quá lớn, nó có thể lấy đi hết giá

trị của những đặc lợi mà họ được hưởng. Trong trường hợp đó, người tìm

kiếm đặc lợi có thể chẳng nhận được gì nhiều hơn những thứ mà họ có

khi không tham gia vận động hậu trường.

Mặc dù lợi ích tập trung thường có lợi thế khi cần huy động nguồn

lực tham gia vận động chính sách, nhưng nếu những lợi ích phân tán biết

221

lOMoARcPSD|1596273 6

tập hợp lại với nhau trong một tổ chức nhất định thì họ có thể sử dụng cơ

cấu tổ chức hiện có để giúp họ khắc phục được vấn đề kẻ ăn không, vốn

sẽ nảy sinh nếu họ phải bộc lộ ý muốn của mình một cách riêng lẻ. Các

hiệp hội ngành nghề, tổ chức công đoàn... là những thí dụ về tổ chức kiểu

này. Trong một số trường hợp đặc biệt, lợi ích phân tán không có tổ chức

vẫn có thể “thắng” lợi ích tập trung, nếu đại bộ phận dân chúng đều quan

tâm đến một vấn đề chính sách chung và họ có rất ít lòng tin vào những

vấn đề gắn với lợi ích tập trung. Thí dụ, việc tăng giá dược phẩm đột

ngột có ảnh hưởng bất lợi đến tất cả người dân, buộc Chính phủ phải có

những biện pháp để ổn định giá cả, mặc dù điều đó có thể không có lợi

cho các nhà cung ứng dược phẩm.

Việc hình thành và phát triển các tổ chức tìm kiếm đặc lợi này có ảnh

hưởng tiêu cực đến tăng trưởng kinh tế. Trước hết, nó làm xã hội tốn

nguồn lực vào việc vận động hậu trường, trong khi những nguồn lực đó

có thể được sử dụng có hiệu quả hơn vào sản xuất. Hơn nữa, nếu sự vận

động của các nhóm lợi ích thành công thì nó có nguy cơ kìm hãm khả

năng ứng dụng công nghệ mới và tái phân bổ nguồn lực của xã hội để

phù hợp với những điều kiện mới.

6.3.5. Những khó khăn trong quản lý hành chính

Một trong những công cụ chính sách mà Chính phủ thường sử dụng

là dùng các cơ quan hành chính Nhà nước để cung ứng dịch vụ: quân đội,

toà án và hàng loạt các tổ chức công khác đảm nhiệm cung ứng những

dịch vụ mà thị trường không thể cung ứng được hoặc cung ứng thiếu hiệu

quả. Giống như doanh nghiệp tư nhân, các tổ chức này phải sử dụng lao

động, vốn và các đầu vào khác để sản xuất đầu ra. Nhưng khác với các

doanh nghiệp đó, các tổ chức công không phải chịu sự thử thách khắc

nghiệt của thị trường để tồn tại. Do đó, hoạt động của những tổ chức này

đóng góp như thế nào vào phúc lợi chung của xã hội sẽ phụ thuộc rất lớn

vào năng lực và động lực làm việc của những người đại diện chịu trách

nhiệm quyết định ngân sách và quản lý hoạt động của các tổ chức đó.

Chính tính chất của các tổ chức công đã khiến việc quản lý chúng rất khó

khăn và sự phi hiệu quả rất dễ nảy sinh.

222

lOMoARcPSD|1596273 6

6.3.5.1. Vấn đề “thủ trưởng - nhân viên” trong quản lý các tổ chức công

Vấn đề “thủ trưởng - nhân viên” là một vấn đề đặc trưng trong công

tác quản lý, chứ không chỉ dành riêng cho KVCC. Đó là vấn đề nảy sinh

khi một người (thủ trưởng) muốn thuê một người khác (nhân viên) thực

hiện một nhiệm vụ thì anh ta phải xây dựng một cơ chế hoạt động cho

nhân viên, sao cho lợi ích mà ngưởi thủ trưởng nhận được là tối đa.

Vấn đề này nảy sinh khi giữa thủ trưởng và nhân viên không có cùng

một lợi ích như nhau và việc thủ trưởng giám sát hoạt động của nhân

viên là rất tốn kém. Thí dụ, mặc dù nhân viên cũng muốn doanh nghiệp

mình làm việc làm ăn tốt hơn, nhưng họ cũng muốn làm những việc khác

như đọc báo, chơi trò chơi điện tử trong giờ làm việc. Vì thế, thủ trưởng

phải bỏ thời gian, công sức để kiểm soát và hạn chế những hành vi đó.

Nói cách khác, do nhân viên có nhiều thông tin về hành vi của bản thân

mình hơn thủ trưởng nên họ có thể theo đuổi lợi ích cá nhân ở một chừng

mực nhất định. Do vậy, thủ trưởng phải xây dựng các quy chế tổ chức

sao cho tối thiểu hoá những thiệt hại do hành vi không đáng có của nhân

viên và chi phí quản lý những hành vi đó.

Tổ chức công thường hoạt động trong môi trường mà thất bại về

thông tin bất cân xứng còn nghiêm trọng hơn các doanh nghiệp tư nhân.

Công chức trong các tổ chức công (đóng vai trò nhân viên) ở vị thế biết

rõ hơn cơ quan cấp ngân sách, hay còn gọi là cơ quan tài chính (đóng vai

trò thủ trưởng) rất nhiều về chi phí tối thiểu để sản xuất và cung ứng dịch

vụ công cộng, trong khi cơ quan tài chính lại là người quyết định ngân

sách của các tổ chức đó. Điều này sẽ dẫn đến tình trạng ngân sách tuỳ ý:

Đó là phân chênh lệch giữa ngân sách mà một tổ chức nhận được từ cơ

quan cấp ngân sách với chi phí tối thiểu để sản xuất mức đầu ra đáp ứng

yêu cầu nhiệm vụ được giao. Nếu quy mô của phần ngân sách này lớn và

cơ quan tài chính công không quản lý được thì mức độ tự do chi tiêu của

các tổ chức công sẽ rất lớn. Về mặt hiệu quả kinh tế, các tổ chức này nên

sản xuất mức đầu ra với chi phí nhỏ nhất, rồi hoàn lại phần ngân sách tuỳ

ý chưa dùng hết cho cơ quan tài chính (Kho bạc). Nhưng nếu làm vậy, họ

sẽ để lộ thông tin cho cơ quan tài chính biết về chi phí cung ứng tối thiểu

và cơ quan tài chính có thể sử dụng thông tin đó để cắt giảm bớt ngân

sách phân bổ cho tổ chức công không sử dụng hết ngân sách của mình,

223

lOMoARcPSD|1596273 6

thậm chí còn khuyến khích chi gấp khi năm tài khoá sắp kết thúc, đã

chứng tỏ hiếm có tổ chức công nào coi việc tiết lộ ngân sách tuỳ ý của

mình là một quyết định khôn ngoan.

Nếu các tổ chức đó là của tư nhân với ngân sách được lấy từ doanh

thu bán hàng thì người chủ, đồng thời là người điều hành doanh nghiệp,

sẽ giữ phần ngân sách tuỳ ý này dưới dạng lợi nhuận của doanh nghiệp.

Nhưng nếu là tổ chức công thì lại phải trả phần ngân sách không dùng

hết về cho cơ quan tài chính. Do đó, những tổ chức không muốn hoàn lại

phần ngân sách tuỳ ý đều muốn sử dụng phần ngân sách này theo những

cách riêng để làm cho công việc của họ dễ dàng hơn. Chẳng hạn, họ có

thể tuyển dụng thêm nhân viên vượt quá số lượng thực cần, tăng thêm

các chi phí hội họp, đi lại, tiếp khách... Rõ ràng, việc sử dụng ngân sách

tuỳ ý như vậy là không hiệu quả.

6.3.5.2.

Khó khăn khi phải ước tính giá trị đầu ra

Khi không có thất bại thị trường, giá trị xã hội biên của đầu ra của

một hãng cạnh tranh sẽ bằng giá thị trường, người tiêu dùng bộc lộ giá trị

đó thông qua mức độ sẵn sàng chi trả của mình. Trái lại, hầu hết các tổ

chức công không “bán” sản phẩm của mình trên thị trường cạnh tranh. Vì

thế, nhà quản lý các tổ chức công phải tìm cách quy ước giá trị của

những dịch vụ như quốc phòng, trật tự xã hội, y tế và sức khoẻ... Vì lợi

ích của những dịch vụ công rất khó đo lường nên việc xác định quy mô

tối ưu của các tổ chức công cũng không hề dễ dàng, đó là chưa tính đến

những khó khăn khi phải tính đến cả vấn đề công bằng khi định giá.

Chúng ta biết rằng, doanh nghiệp tư nhân không quan tâm đến vấn đề sản

xuất cho ai, trong khi các tổ chức công lại luôn được yêu cầu đảm bảo

công bằng ngang và công bằng dọc trong cung ứng dịch vụ. Vì thế, việc

định giá đầu ra của các tổ chức công phải đảm đương nhiều nhiệm vụ và

đôi khi xung đột nhau, đòi hỏi phải thống nhất về những tiêu chuẩn nên

đánh đổi một mục tiêu này lấy mục tiêu khác như thế nào, việc đạt được

sự thống nhất như thế không hề đơn giản.

6.3.5.3.

Tác động của sự thiếu vắng cạnh tranh làm hạn chế tính hiệu quả

Cạnh tranh sẽ buộc các doanh nghiệp tư nhân phải sản xuất đầu ra

với chi phí tối thiểu, nếu không sẽ bị đào thải khỏi thị trường. Nhưng các

224

lOMoARcPSD|1596273 6

tổ chức công không phải đối mặt trực tiếp với cạnh tranh nên chúng vẫn

có thể sống sót, kể cả khi vận hành không hiệu quả.

Sự thiếu vắng cạnh tranh đã làm ảnh hưởng cả đến tính hiệu quả

động của các tổ chức công, vì các tổ chức này thường ít có động lực đổi

mới hơn doanh nghiệp tư nhân, vì đổi mới sẽ gây nhiều bất lợi cho họ.

Thứ nhất, họ không có những đối thủ cạnh tranh để học hỏi kinh nghiệm

tốt. Một tổ chức công có thể học tập từ những tổ chức có chức năng

tương tự ở địa phương khác, nhưng họ vẫn gặp phải khó khăn trong việc

đánh giá xem liệu áp dụng kinh nghiệm đổi mới vào hoàn cảnh thực tiễn

của tổ chức mình có phù hợp hay không. Thứ hai, khác với các doanh

nghiệp, họ không thể vay vốn để trang trải kinh phí khi thực hiện đổi

mới, mà tổ chức công chỉ có thể trông chờ vào quyết định cấp thêm ngân

sách của cơ quan tài chính, mà những cơ quan này thường ngần ngại

trước những rủi ro hoặc sự bất định của các đề án đổi mới, nhất là nếu

những đề án đó liên quan đến việc cải tiến chất lượng của những dịch vụ

công đầu ra rất khó thẩm định. Cuối cùng, những quy chế trong khu vực

công có thể làm cho việc duy trì chắc chắn những cán bộ có trình độ

chuyên môn cao để thực hiện sự đổi mới trở nên khó khăn.

Do thiếu tính cạnh tranh nên nhiều khả năng là các tổ chức công hoạt

động dưới mức hiệu quả. Điều đó đòi hỏi các cơ quan quản lý cần thiết

kế được hệ thống những động cơ khuyến khích phù hợp để buộc các tổ

chức công phải nâng cao hiệu quả hoạt động.

6.3.5.4. Tính cứng nhắc do các quy định về biên chế và tiền lương

gây ra

Thông thường, công chức trong các tổ chức công, một khi đã được

tuyển dụng, đều được đảm bảo về biên chế và tiền lương. Những quy

định này có lợi thế là làm cho công việc của họ phần nào không bị chi

phối bởi ý muốn chủ quan của người lãnh đạo và tạo ra sự ổn định về

chuyên môn trong cơ quan, cho dù có thể có sự thay đổi trong đội ngũ

lãnh đạo. Tuy nhiên, cơ chế đó cũng có nhược điểm là nó tạo ra sự cứng

nhắc trong vấn đề nhân sự, rất khó sa thải những cán bộ thiếu năng lực

hoặc hiệu suất kém. Điều này một mặt khiến người lãnh đạo các tổ chức

công rất do dự khi muốn tuyển dụng cán bộ mới, do đó các tổ chức công

225

lOMoARcPSD|1596273 6

có thể không có đủ lực lượng cán bộ cần thiết để thực hiện chương trình

đổi mới. Mặt khác, nó tạo ra động cơ giành những suất biên chế quý giá

đó cho người thân quen của cán bộ trong tổ chức công, bất kể năng lực

của những người đó đến đâu.

Hơn nữa, hệ thống trả lương gần như cố định có xu hướng đãi ngộ

quá thấp cho những người có năng lực và đãi ngộ quá cao cho những cán

bộ thiếu trình độ. Nếu những người có năng lực được thu hút sang khu

vực tư nhân là nơi có chế độ trả lương linh hoạt hơn thì khu vực công

cộng chỉ còn lại một tỷ lệ lớn đội ngũ cán bộ bất cập về trình độ.

Tóm lại, do bản chất của quá trình lựa chọn công cộng trong cơ chế

biểu quyết gián tiếp đã làm nảy sinh hàng loạt những nhược điểm cố hữu,

khiến các cơ quan của chính phủ nhiều khi không đưa ra được những

quyết định phù hợp với mục tiêu tối đa hoá phúc lợi xã hội. Đó cũng

chính là những hạn chế của chính phủ khi can thiệp vào thị trường mà

chúng ta đề cập ở chương 1. Mặc dù không thể dự báo một cách chính

xác mức độ nghiêm trọng của những hạn chế này, nhưng chúng ta cần

nhận thức được về sự tồn tại của chúng và thấy rõ hậu quả mà chúng có

thể gây ra cho những quyết định chính sách công.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

Joseph E. Stiglitz, Kinh tế học công cộng, Nhà xuất bản Khoa học

Kỹ thuật, Hà nội, 1995.

Jonathan Gruber, Public Finance and Public Policy (3

edition),

Worth Publisher, NewYork, 2010.

CÂU HỎI ÔN TẬP

Thế nào là lựa chọn công cộng, lợi ích của LCCC?

Kết quả của lựa chọn công cộng theo nguyên tắc nhất trí tuyệt đối

có thể là một hoàn thiện Pareto hay phi hiệu quả đối với nền kinh tế?

Nguyên tắc nhất trí tuyệt đối và hạn chế của nguyên tắc nhất trí

tuyệt đối?

226

lOMoARcPSD|1596273 6

Nguyên tắc bỏ phiếu theo đa số và biểu quyết quay vòng. Nguyên

nhân của hiện tượng quay vòng biểu quyết?

Vấn đề bộc lộ sự lựa chọn tương ứng với mô hình Lindahl trở nên

cực kỳ khó khăn khi số thành viên trong xã hội tăng lên. Điều này có thể

được lý giải như thế nào?

Cá nhân A, B, và C có cầu đối với HHCC khác nhau, cầu của A

đối với hàng hóa công cộng có dạng là Q= 50 - 5P, cầu của B là Q = 80 -

4P và của C là Q = 100 -10P, chi phí biên của việc cung cấp HH công

cộng là 13.500 đồng. Hãy xác định mức cung HHCC tối ưu xã hội? Theo

mô hình Lindahl, mỗi cá nhân sẽ chia sẻ với nhau gánh nặng thuế bằng

bao nhiêu?

Có ba nhóm dân cư với quy mô bằng nhau,lựa chọn mức đóng góp

cho xây dựng thư viện, với 3 mức: cao, trung bình và thấp. Nhóm A thích

mức cao hơn mức trung bình, thích mức trung bình hơn là mức thấp;

Nhóm B thích mức cao hơn mức thấp và thích mức thấp hơn mức trung

bình; Nhóm C thích mức trung bình hơn mức thấp và thích mức cao hơn

mức trung bình?

a/ Nhóm dân cư nào có sự lựa chọn đơn đỉnh? Đa đỉnh?

b/ Biểu quyết theo đa số có tạo ra các kết cục nhất quán trong tình

huống này? Tại sao?

227

lOMoARcPSD|1596273 6

MỤC LỤC

LỜI NÓI ĐẦU. ......................................................................................... 3

CHƯƠNG 1: NHẬP MÔN KINH TẾ CÔNG CỘNG .......................... 5

1.1.

Vai trò, chức năng của nhà nước trong nền kinh tế ..................... 5

1.1.1.

Nhà nước và thị trường. .................................................................. 5

1.1.2.

Quan điểm của các trường phái kinh tế về vai trò của Nhà nước. ....... 8

1.1.3.

Chức năng của nhà nước trong nền kinh tế .................................. 13

1.1.4.

Vai trò của nhà nước ở Việt Nam. ................................................ 18

1.2.

Những nguyên tắc và hạn chế khi Nhà nước can thiệp

vào nền kinh tế ...................................................................................... 23

1.2.1.

Những nguyên tắc khi Nhà nước can thiệp vào nền kinh tế ......... 23

1.2.2.

Những hạn chế khi Nhà nước can thiệp vào nền kinh tế .............. 25

1.3.

Đối tượng, nội dung và phương pháp nghiên cứu ...................... 26

1.3.1.

Đối tượng nghiên cứu. .................................................................. 26

1.3.2.

Nội dung nghiên cứu. .................................................................... 28

1.3.3 Phương pháp nghiên cứu. ............................................................... 29

TÀI LIỆU THAM KHẢO. ...................................................................... 31

CÂU HỎI ÔN TẬP. ................................................................................ 31

CHƯƠNG 2: THỊ TRƯỜNG - HIỆU QUẢ VÀ PHÚC LỢI XÃ HỘI ... 32

2.1.

Thị trường cạnh tranh và hiệu quả của nền kinh tế ................... 32

2.1.1

Thị trường cạnh tranh. .................................................................... 32

2.1.2

Hiệu quả của nền kinh tế ................................................................ 34

2.2.

Hiệu quả Pareto .............................................................................. 34

2.2.1

Khái niệm hiệu quả Pareto. ............................................................ 34

2.2.2.

Điều kiện đạt hiệu quả Pareto. ...................................................... 36

2.2.3.

Điều kiện biên về hiệu quả ............................................................ 37

2.3.

Định lý cơ bản của kinh tế học phúc lợi ....................................... 38

228

lOMoARcPSD|1596273 6

2.3.1

Kinh tế học phúc lợi. ...................................................................... 38

2.3.2

Nội dung định lý cơ bản của kinh tế học phúc lợi. ........................ 39

2.3.3

Hạn chế của tiêu chuẩn hiệu quả Pareto. ....................................... 44

TÀI LIỆU THAM KHẢO. ..................................................................... 46

CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP. ......................................................... 46

PHỤ LỤC: Hiệu quả Pareto và cân bằng cạnh tranh -

Phân tích bằng đồ thị .............................................................................. 48

CHƯƠNG 3: THẤT BẠI CỦA THỊ TRƯỜNG VÀ GIẢI PHÁP

CỦA CHÍNH PHỦ ................................................................................ 55

3.1.

Hàng hoá công cộng ....................................................................... 55

3.1.1.

Khái niệm, thuộc tính cơ bản và phân loại hàng hoá công cộng. 55

3.1.2.

Cung cấp hàng hoá công cộng. ..................................................... 60

3.1.3.

Cung cấp công cộng hàng hóa cá nhân. ........................................ 70

3.1.4.

Hàng hoá khuyến dụng và phi khuyến dụng. ................................. 73

3.2.

Ngoại ứng ........................................................................................ 74

3.2.1.

Khái niệm và đặc điểm. ................................................................. 74

3.2.2.

Ngoại ứng tiêu cực. ....................................................................... 76

3.2.3.

Ngoại ứng tích cực. ....................................................................... 79

3.3.

Độc quyền ........................................................................................ 81

3.3.1.

Độc quyền thường. ........................................................................ 82

3.3.2.

Độc quyền tự nhiên. ...................................................................... 85

3.4.

Thông tin bất cân xứng ............................................................. 88

3.4.1.

Khái niệm và nguyên nhân của thông tin bất cân xứng. .......... 88

3.4.2.

Tính phi hiệu quả của thị trường do thông tin bất cân xứng. ... 90

3.4.3.

Các giải pháp khắc phục tổn thất phúc lợi do thông tin bất

cân xứng. ................................................................................................. 94

TÀI LIỆU THAM KHẢO. ...................................................................... 97

CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP. ......................................................... 97

CHƯƠNG 4: PHÂN PHỐI LẠI THU NHẬP VÀ ĐẢM BẢO

CÔNG BẰNG XÃ HỘI ....................................................................... 101

4.1.

Công bằng và bất bình đẳng ....................................................... 101

229

lOMoARcPSD|1596273 6

4.1.1.

Quan niệm về công bằng và bất bình đẳng. ................................ 101

4.1.2.

Thước đo bất bình đẳng trong phân phối thu nhập. .................... 104

4.1.3.

Nguyên nhân gây ra bất bình đẳng trong phân phối thu nhập. ... 107

4.1.4.

Lý do Chính phủ can thiệp nhằm đảm bảo công bằng xã hội. .... 109

4.2.

Quan điểm về mối quan hệ giữa công bằng và hiệu quả .......... 109

4.2.1.

Quan điểm cho rằng công bằng và hiệu quả có mâu thuẫn. ....... 110

4.2.2.

Quan điểm cho rằng công bằng và hiệu quả không mâu thuẫn. 111

4.2.3.

Mối quan hệ giữa công bằng và hiệu quả trên thực tế ................ 112

4.3.

Các lý thuyết, quan điểm về phân phối lại thu nhập ................ 115

4.3.1.

Thuyết vị lợi. ............................................................................... 118

4.3.2.

Quan điểm bình quân đồng đều. ................................................. 121

4.3.3.

Thuyết cực đại thấp nhất. ............................................................ 122

4.3.4.

Các quan điểm khác về phân phối lại thu nhập. .......................... 124

4.4.

Nghèo đói và thước đo nghèo đói ................................................ 125

4.4.1.

Quan niệm về nghèo đói. ............................................................ 125

4.4.2.

Thước đo nghèo đói. ................................................................... 127

4.5.

Chương trình phân phối lại nhằm đảm bảo công bằng xã hội .. 130

4.5.1.

Hệ thống an sinh xã hội. .............................................................. 131

4.5.2.

Hệ thống an sinh xã hội ở Việt Nam. ........................................... 137

TÀI LIỆU THAM KHẢO. .................................................................... 148

CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP. ....................................................... 149

CHƯƠNG 5: CÔNG CỤ CAN THIỆP CHỦ YẾU CỦA CHÍNH PHỦ

VÀO NỀN KINH TẾ .......................................................................... 151

5.1.

Công cụ thuế ................................................................................. 151

5.1.1.

Khái niệm, đặc điểm và chức năng của thuế ............................... 151

5.1.2.

Những nguyên tắc cơ bản của một hệ thống thuế ....................... 154

5.1.3.

Phân loại thuế ............................................................................... 157

5.1.4.

Phạm vi ảnh hưởng của thuế ....................................................... 159

5.1.5.

Thuế và hiệu quả kinh tế ............................................................. 168

5.1.6.

Hệ thống thuế tối ưu. .................................................................. 173

5.2.

Công cụ trợ cấp ............................................................................ 177

5.2.1.

Trợ cấp sản xuất. ......................................................................... 177

230

lOMoARcPSD|1596273 6

5.2.2. Trợ cấp phúc lợi xã hôi. .............................................................. 180

5.3.

Chương trình trợ cấp phúc lợi xã hội ở Việt Nam .................... 190

5.3.1.

Trợ giúp xã hội cho các đối tượng yếu thế ................................. 190

5.3.2.

Trợ giúp người nghèo. ................................................................ 192

5.3.3.

Trợ cấp ưu đãi người có công. .................................................... 194

TÀI LIỆU THAM KHẢO. ................................................................... 195

CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP. ...................................................... 195

CHƯƠNG 6: LỰA CHỌN CÔNG CỘNG ........................................ 197

6.1.

Khái niệm và lợi ích của lựa chọn công cộng ............................ 197

6.1.1.

Cơ chế tư nhân và cơ chế công cộng phân bổ nguồn lực. ........... 197

6.1.2.

Khái niệm về lựa chọn công cộng. .............................................. 198

6.1.3.

Lợi ích của lựa chọn công cộng. ................................................. 198

6.2.

Lựa chọn công cộng trong cơ chế biểu quyết trực tiếp ............. 200

6.2.1.

Nguyên tắc nhất trí tuyệt đối. ....................................................... 200

6.2.2.

Nguyên tắc biểu quyết theo đa số ............................................... 204

6.2.3.

Các phiên bản khác của nguyên tắc biểu quyết theo đa số ......... 212

6.2.4.

Định lý bất khả thi Arrow. .......................................................... 216

6.3.

Lựa chọn công cộng trong cơ chế biểu quyết đại diện ............... 218

6.3.1.

Những hạn chế của một chính phủ đại diện. ............................... 218

6.3.2.

Hạn chế của tính chất đại diện theo vùng. .................................. 220

6.3.3.

Hạn chế của nhiệm kỳ bầu cử ..................................................... 220

6.3.4.

Hành vi tìm kiếm đặc lợi. ............................................................ 220

6.3.5.

Những khó khăn trong quản lý hành chính. ................................ 222

TÀI LIỆU THAM KHẢO. .................................................................... 226

CÂU HỎI ÔN TẬP. .............................................................................. 226

231

lOMoARcPSD|1596273 6

NHÀ XUẤT BẢN HÀ NỘI

Số 4, Tống Duy Tân, quận Hoàn Kiếm, Hà Nội

Điện thoại: (024)38252916. Fax: (024)39289143

GIÁO TRÌNH

KINH TẾ CÔNG CỘNG

Chịu trách nhiệm xuất bản:

Tổng Giám đốc - Tổng Biên tập

LÊ TIẾN DŨNG

Biên tập: ĐẶNG THỊ TÌNH

Trình bày: DUY NỘI

Bìa: PHẠM DUY

Sửa bản in: VĂN QUÝ - MAI THANH

Đối tác liên kết xuất bản: Trường Đại học Thương Mại

In 500cuốn, khổ 16x24 cm, tại Công ty TNHH Sản xuất Thương mại Hưng Hà

Địa chỉ: Số 9 Tập thể Điện tử Sao Mai, Nghĩa Đô, Cầu Giấy, Hà Nội

Số xác nhận đăng ký xuất bản: 1131-2019/CXBIPH/08-84/HN.

Quyết định xuất bản số: 619/QĐ-HN ngày 18/6/2019.

ISBN: 978-604-55-4088-6. In xong và nộp lưu chiểu năm 2019.

232

Bấm Tải xuống để xem toàn bộ.

| 1/231

| | Tải xuống

Giáo trình kinh tế công cộng | Trường Đại học Thương Mại

Thông tin :

Tài liệu liên quan:

Ngân hàng câu hỏi trắc nghiệm Kinh tế vi mô | Trường Đại học Thương Mại

Cơ sở lý luận về lựa chọn đầu vào tối ưu để tối đa hoá sản lượng | Kinh tế vi mô | Trường đại học Thương mại

Phân tích và lấy một ví dụ minh hoạ về một hãng độc quyền bán thuần túy | Kinh tế vi mô

Thực trạng doanh nghiệp Vinalink trong thời kì Covid ( 2020 – 2022) | Kinh tế vi mô | Trường đại học Thương mại

Phân tích cung, cầu và giá cả thị trường của nước rửa tay trong giai đoạn 2018 – 2022 | Kinh tế vi mô