Giáo trình môi trường và phát triển bền vững | Trường Đại học Xây dựng Hà Nội

Giáo trình môi trường và phát triển bền vững | Trường Đại học Xây dựng Hà Nội. Tài liệu gồm 97 trang, giúp bạn tham khảo, ôn tập và đạt kết quả cao. Mời bạn đọc đón xem!

NGUYN ĐÌNH HÒE
MÔI TRNG VÀ PHÁT TRIN BN VNG
Dùng cho sinh viên các trng Đi hc, Cao đẳng
(Tái bn ln th nht)
NHÀ XUT BN GIÁO DC
2
Bn quyn thuc HEVOBCO - Nhà xut bn Giáo dc
11 - 2007/CXB/426 - 2119/GD Mã s : 7X422T7 - DAI
3
M đu
BO V MÔI TRNG VÀ PHÁT TRIN BN VNG
HAY KHNG HONG TH K XXI
Hi ngh Quc t ln I ti Stockhom (Thy Đin, 1972) đã cnh báo th gii v
mt hin trng khó x nghiêm trng. Mt mt, cn tĕng ti đa nhp điu phát trin kinh
t đ đáp ng nhng nhu cu c bn ca loài ngi đang ngày càng đông lên. Mt
khác, s chy đua vǜ 'trang ca các nc giàu và
đy nhanh "công nghip hoá, hin
đi hoá" các nc nghèo đ phát trin theo mô hình các xã hi phng Tây đã gây ra
nhng tác đng xu cha tng có đi vi môi trng, đc bit đi vi h sinh thái - h
nuôi dng s sng trên Trái Đt.
Thp niên 1980 tr li đây đã chng kin s bùng phát các thm ho môi
trng : hn hán, bão lt, ô nhim không khí và ma axit, các s c
ht nhân và rò r
hoá cht đc hi, s suy thoái thm hi qu đt trng trt, lan tràn hoá cht bo v thc
vt và ô nhim các ngun nc, thng tng ôzôn, hin tng m lên toàn cu do hiu
ng nhà kính, s lng "triu phú áo rách" tĕng song hành vi phong trào t nn môi
trng, đan xen vi các cuc chin tranh sc tc và tranh giành không gian s dng
môi trng. S
song hành ca vic bùng nn s vi đi dch AIDS và s "tái xut
giang h" ca các bnh dch thi trung c đã mt thi đc kim soát và tiêu dit nh
lao, thng hàn, dch hch...
Nu các quc gia không liên kt đ chm dt s suy thoái môi trng thì đn
nĕm 2030, vi dân s th gii khong 9 - 10 lý, vi nhit đ toàn cu tĕng 3oc, s suy
thoái tài nguyên và môi trng s dn nhân loi đn cuc Đi khng hong ca th k
XXI, to ra mt vòng xoáy làm tan rã xã hi loài ngi (UNDP, 1990). Cuc Đi
khng hong th k này s là s chng cht nhng vn đ nan gii nh nn đói, ô
nhim và suy thoái h nuôi dng s sng, dch bnh, xung đt môi trng và t nn
môi trng hàng lot, bin
đng khí hu khó lng đi kèm thiên tai... vi tc đ d
di, vt quá kh nĕng thích ng ca xã hi cǜng nh kh nĕng ca mi trình đ công
ngh trên Trái Đt.
Các nguyên nhân sâu xa ca khng hong môi trng bt ngun t mô hình phát
trin ly tĕng trng kinh tm trng tâm, khuyn khích mt xã hi tiêu th, da trên
nn tng nhng phát minh công ngh tiêu tn nĕ
ng lng, tài nguyên và gây ô nhim,
s trn tránh trách nhim đi vi th h tng lai thông qua vic không ni b hoá các
chi phí môi trng và lm dng quá mc tài nguyên cǜng nh không gian môi trng.
Chúng ta không s hu Trái Đt, chúng ta vay mn Trái Đt t con cháu mình.
Chúng ta sinh ra t nhng quá trình t nhiên không phi đ thng tr, mà đ sóng hoà
4
hp vi thiên nhiên. S phát trin ca mi ngi, mi cng đng và mi quc gia đu
ph thuc vào nhng điu kin môi trng ca mình và không mt th h nào đc
phép t cho mình cái quyn đc lm dng hay phá hu nhng yu t cn thit cho s
tn ti ca các th h sau. Nhng lun lý này cn phi đc ph c
p trong xã hi bng
mt chng trình giáo dc môi trng nhm thay đi nhn thc ca con ngi, sao
cho công dân và các quan chc có th thay đi hành vi, ra quyt đnh v mi vn đ
theo hng bn vng.
Phát trin bn vng là chin lc duy nht có th cung ng mt cuc sng tm
tt và có cht lng cho nhân loi trong khi tránh đc nhng thm ha sinh thái trong
30 - 40 nĕm t
i, là li sng cn phi thay th cho li sng tiêu th vô lý hin nay đang
đy con ngi vào vòng xoáy ca mô hình phát trin kinh t na vi, lm tng cái
vô hn ca h sinh thái có th tn ti trong mt th gii mà cái gì cǜng là hu hn, k
c không khí mà chúng ta hít th hng ngày cha phi tr tin (Nguyn Thành Bang,
1995).
“Môi trường và phát trin bn vng" là giáo trình đc biên so
n nhm mc
đích cung cp cho sinh viên nhng kin thc c bn v môi trng, gn kt nhng vn
đ môi trng và phát trin, to c s đ nghiên cu nhng lĩnh vc khác nh qun lý
khoa hc - công ngh và môi trng, khoa hc t nhiên, khoa hc xã hi và nhân vĕn.
Giáo trình này đc biên son theo Chng trình khung do B GD - ĐT ban
hành nĕm 2004, dành cho sinh viên các trng đi hc và cao đẳng ngoài ngành Môi
trng. Đ
ng thi giáo trình này cǜng là tài liu tham kho cho nhng ngi làm công
tác khoa hc, các nhà qun lý v khoa hc - công ngh, các nhà qun lý xã hi, các
chuyên gia d án phát trin và đc gi quan tâm đn vn đ môi trng và phát
trin.
Giáo trình Môi trường và phát trin bn vng đc cu trúc thành 6 chng :
Chng 1 gii thiu nhng khái nim c bn v môi trng ; các vn đ môi
trng toàn cu và Vit Nam hin nay.
Chng 2 phân tích hai mô hình phát trin : phát trin không bn vng và phát
trin bn vng hin nay đang đc duy trì trên th gii.
Chng 3 trình bày nhng vn đ v môi trng và phát trin bn vng 2
vùng kinh t sinh thái c bn : nông thôn và đô th.
Chng 4 phân tích sáu cn tr cn khc phc đ hng ti phát trin bn
vng.
5
Chng 5 gii thiu mt s phép đo đn gin giúp đánh gđ bn vng đa
phng.
Chng 6 trình bày v đnh hng chin lc bo v môi trng và phát trin
bn vng ti Vit Nam.
Trong quá trình biên son chc chn không tránh khi sai sót, tác gi mong nhn
đc ý kin đóng góp ca ngi đc đ có th nâng cao cht lng ca giáo trình.
Tác gi
6
Chng 1
NHNG VN Đ C BN V MÔI TRNG
1.1. MÔI TRNG LÀ GÌ ?
Lut Bo v Môi trường (BVMT) Vit Nam sa đổi (2006) đnh nghĩa :
"Môi trng bao gm các yu t t nhiên và vt cht nhân to bao quanh con
ngi, có nh hng đn đi sng, sn xut, s tn ti phát trin ca con ngi và sinh
vt".
“Hot đng bo v môi trng là hot đng gi cho môi trng trong lành, sch
đẹp ; phòng nga, h
n ch tác đng xu đi vi môi trng, ng phó s c môi
trng; khc phc ô nhim, suy thoái, phc hi và ci thin môi trng ; khai thác, s
dng hp lý và tit kim tài nguyên thiên nhiên ; bo v đa dng sinh hc".
"Thành phn môi trng là các yu t vt cht to thành môi trng nh : đt,
nc, không khí, âm thanh, ánh sáng, sinh vt, h sinh thái, và các hình thái vt cht
khác".
Các yu t xã hi - nhân vĕ
n cha đc coi là yu t môi trng.
Bách khoa toàn thư v môi trường (1994) đa ra mt đnh nghĩa ngn gn và đy
đ hn v môi trng :
“Môi trng là tng th các thành t sinh thái t nhiên, xã hi - nhân vĕn và các
điu kin tác đng trc tip hay gián tip lên phát trin, lên đi sng và hot đng ca
con ngi trong thi gian bt k"
Có th phân tích đnh nghĩ
a này chi tit hn nh sau :
- Các thành t sinh thái t nhiên gm :
+ Đt trng trt ;
+ Lãnh th ;
+ Nc ;
+ Không khí ;
+ Đng, thc vt ;
+ Các h sinh thái ;
+ Các trng vt lý (nhit, đin, t, phóng x).
- Các thành t xã hi - nhân vĕn (XHNV) gm :
+ Dân sđng lc dân c, tiêu đùng, x thi ;
+ Nghèo đói ;
7
+ Gii ;
+ Dân tc, phong tc, tp quán, vĕn hoá, li sng, thói quen v sinh ;
+ Lut, chính sách, hng c, l làng...
+ T chc cng đng, xã hi v.v...
- Các điu kin tác đng (ch yu và c bn là hot đng phát trin kinh t) gm:
+ Các chng trình và d án phát trin kinh t, hot đng quân s chin tranh...
+ Các hot đng kinh t : nông nghip, lâm nghip, ng nghip, công nghip, du
lch, xây dng, đô th hoá...
+ Công ngh, k thut, qun lý.
Ba nhóm yu t trên to thành ba phân h ca h thng môi trng, bo đm
cuc sng và s phát trin ca con ngi vi t cách là thành viên ca mt cng đng
hoc mt xã hi.
1 .2. CU TRÚC H THNG MÔI TRNG
Các phân h nói trên và m
i thành t trong tng phân h, nu tách riêng, thì
thuc phm vi nghiên cu và tác đng ca các lĩnh vc khoa hc khác, không phi ca
lĩnh vc khoa hc môi trng.
Ví d :
- Đt trng trt là đi tng nghiên cu ca khoa hc th nhng ;
- Dân tc, vĕn hoá thuc lĩnh vc khoa hc xã hi nhân vĕn ;
- Xây dng, công nghip thuc lĩnh vc kinh t.
Nu xem xét, nghiên c
u, điu khin, qun lý riêng r tng thành t, tng phân
h, thì vn đ môi trng b lu m và không đc đt đúng v trí.
Vn đ môi trng ch đc phát hin và qun lý tt khi xem xét môi trng
trong tính toàn vn h thng ca nó. Môi trường có tính h thng. Đó là các h thng
h, gm nhiu cp, trong đó con ngi và các yu t xã hi - nhân vĕn, thông qua các
điu kin tác đng, tác đng vào h thng t nhiên. Không th có vn đ môi trng
nu thiu hot đng ca con ngi. Trong bt c vn đ môi trng nào cǜng có đy
đ các thành t ca ba phân h :
- Phân h sinh thái t nhiên : to ra các loi tài nguyên thiên nhiên, nĕng lng,
ni c trú và ni cha đng cht thi.
- Phân h xã hi - nhân văn : t
o ra các ch th tác đng lên h t nhiên.
- Phân h các điu kin : to ra các phng thc, các kiu loi, các mc đ tác
đng lên c hai h t nhiên và h xã hi nhân vĕn. Nhng tác đng lên h t nhiên gây
ra do con ngi và hot đng phát trin ca con ngi đc gi là tác đng môi
8
trng. Nhng tác đng ngc li ca h t nhiên lên xã hi và hot đng ca con
ngi đc gi là sc ép môi trng.
Do môi trng có tính h thng nên công tác môi trng đòi hi nhng kin thc
đa ngành, liên ngành. Nhng quyt đnh v môi trng ch da trên mt lĩnh vc
chuyên môn nht đnh là không hoàn ho và không hiu qu, mà cn da trên s hp
tác ca nhi
u ngành (hình 1.1 và 1.2) . Qun lý môi trng chính là điu phi s hp
tác đó trên c s tho hip t nguyn và bt buc ca các ngành nhm thc hin các
quy đnh lut pháp v BVMT.
Hình 1.1. S vn hành thiu hp tác ca các h thng trong xã hi
Hình . 1 cho thy phát trin kinh t không chú ý đn bo tn t nhiên và phúc li
nhân vĕn. đây không có lĩnh vc cho qun lý môi trng, không có đa bàn cho
khoa hc môi trng, mà ch lĩnh vc ca các ngành qun lý và khoa hc truyn
thng.
Hình 1.2 cho thy tính h thng ca môi trng trong phát trin kinh t có tính.
đn bo tn h t nhiên và đm bo phúc li nhân vĕn. Đó là phát trin bn vng.
9
1.3. CHC NĔNG CA H THNG MÔI TRNG - Ô NHIM, SUY THOÁI
VÀ S C MÔI TRNG
1.3.1 . Chc nĕng ca môi trng
H thng môi trường có bn chc nĕng c bn :
- Cung cp ni sng cho con ngi (ni c trú an toàn và đ điu kin đ phát
trin các phm cách cá nhân và cng đng, to dng bn sc vĕn hoá) ;
- Cung cp nguyên liu và nĕ
ng lng ;
- Cha đng và t làm sch cht thi ;
- Cung cp (lu gi) thông tin cho các nghiên cu khoa hc.
1 .3.2. Suy thoái môi trng
Suy thoái môi trường s gim kh nĕng đáp ng 4 chc nĕng c bn nói trên
ca h thng môi trng. Suy thoái môi trng có các mt biu hin sau :
- Mt an toàn ni c trú (do s c môi trng, ô nhim môi trng và mt n
đnh xã h
i ;
- Cn kit tài nguyên (do khai thác quá mc, s dng không hp lý và do bin
đng :điu kin t nhiên) ;
- X thi quá mc, ô nhim.
Suy thoái môi trng thng là quá trình chm, khó đnh lng chính xác, khó
(nhng không phi là không th) đo ngc nên đòi hi phi đc can thip bng mt
chin lc, bng các chng trình phát trin bn vng (PTBV). Ví d đin hình ca
suy thoái môi trng là suy thoái đt.
Nguyên nhân gây suy thoái môi trường rt đa dng, gm :
- Bin đng ca thiên nhiên theo chiu hng không thun li cho con ngi
nh: lt, hn hán, đng đt...
- Khai thác tài nguyên quá kh nĕng t phc hi ;
- Không xác đnh rõ quyn s dng/s hu tài nguyên ;
- Th trng yu kém ;
- Chính sách yu kém ;
- Mô hình phát trin ch nhm vào tĕng trng kinh t tin t
i xây dng mt xã
hi tiêu th ;
- Bùng n dân s, nghèo đói (hoc xa hoa) và bt bình đẳng.
1.3.3. Ô nhim môi trng
Ô nhim môi trng là s tích lu trong môi trng các yu t (vt lý hoá hc,
10
sinh hc) vt quá tiêu chun cht lng môi trng, khin cho môi trng tr nên
đc hi đi vi con ngi, vt nuôi, cây trng (hình l.3). Ô nhim môi trng là yu t
có th đnh lng đc.
Hình 1.3. Mô hình ô nhim "yu t A” trong h thng môi trng.- Yu t vt lý : bi,
ting n, đ rung, ánh sáng, nhit, đin, t trng, phóng x;
- Yu t hoá hc : các cht khí, lng và rn ;
- Yu t sinh hc : vi trùng, ký sinh trùng, virut.
T hp các yu t trên có th làm tĕng mc đ ô nhim lên rt nhiu.
Các tác nhân gây ô nhim xut phát t ngun ô nhim, lan truyn theo các
đng: nc mt, nc ngm, không khí, theo các vecto trung gian truyn bnh (côn
trùng, vt nuôi), ngi b nhim bnh, thc ĕn (ca ngi hoc đng vt).
Ngun ô nhim gm hai loi :
- Ngun đim (ví d bãi rác, cng x) ;
- Ngun đin (ví d khu vc nông nghip).
Mc dù cht gây ô nhim có th có t ngun gc t nhiên, nhng ph
n ln các
ngun ô nhim là t ngun nhân to, liên quan đn hot đng sn xut và hot đng
sng ca con ngi. Gn đây còn xut hin khái nim "ô nhim vĕn hoá", "ô nhim xã
hi" đo hành vi và li sng ca con ngi, gây hi cho vĕn hoá, thun phong m tc và
trt t an toàn xã hi. Tuy nhiên, cha có tiêu chun môi trng nào quy đnh mc đ
các hành vi này.
Ô 1.1. TÓM TT Ô NHIM MÔI TRNG VÀ SUY THOÁI ĐT
1. Ô nhim nc
Các yếu t đánh giá độ nhim :
- Tác nhân gây ô nhim: các yu t vt lý (pH, đ màu, đ đc, cht rn tng s -
gm cht rn l lng và cht rn hoà tan. đ dn đin, đ axit, đ kim, đ cng) ; các
yu t hoá hc (DO, BOD, COD, NH
4+
, NO
3
-
, NO
2
-
, P, CO
2
, SO
2
2-
, Cl
-
, các hp cht
phenol, hoá cht bo v thc vt (BVTV), lignin, kim loi nĕng) ; các yu t sinh hc
(E.Con. Coliform, Streptococus feacalis, tng s vi khun k khí và háo khí).
11
- Bnh dch liên quan : t, l trc khun, thng hàn, phó thng hàn, tiêu chy
tr em, viêm gan siêu vi trùng (có th truyn qua sò, hn), l amip, giun ch, sán rut,
giun gan, sán hydatit, sán máng, st rét, st xut huyt, bnh mù sông do giun
Onchoceare, bnh st vàng, bnh ng Châu Phi.
2. Ô nhim khí
- SO
2
toát nhiên liu hoá thch) : gây ma axit, khói mù axit – smog, gim chc
nĕng hô hp, viêm ph qun mãn tính thch cao hoá các công trình xây dng bng đá.
- NO
X
(đôi Sinh khi) : to smog, to hp cht PAN gây cháy lá cây có hoa, chy
nc mt và viêm ph qun. No tc đot ôxy ca máu.
- F (khói nhà máy) : gây cháy lá cây. bin dng xng. mn rĕng.
- CFC
S
(dung môi máy lnh, bình xt...) : gây hiu ng nhà kính và thông tng
ôzôn.
- CO (đt cháy không hoàn toàn nhiên liu) : nhim đc hô hp.
- CO
2
( núi la phun, đt nhiên liu) : khí nhà kính ch yu.
- Pb(C
2
H
5
)
4
( đt xĕng pha chì) : nhim đc thn kinh, cao huyt áp, đt qu,
nhi máu c tim, tr chm ln.
- Amiĕng (công nghip luyn kim và xây dng) : gây ung th phi.
- Hoá cht BVTV (vùng trng trt) : nhim đc thn kinh, hi gan, thn, bin đi
di truyn.
- Hydrôcacbua thm đa vòng (đt xĕng du, sn, cht thm) : gây ung th.
- Cht phóng x (n ht nhân, đin ht nhân, bnh vin, phòng thí nghim) : gây
tn thng t bào và c ch di truyn.
-Vi trùng, vi rút : gây lao, bch hu, t cu, cúm.
- Ting n : đo bng deciben (dB).
Mc khó chu: 45dB
Mc tai bin : 100dB
Ngng nghe ca tai : 0 ÷ 180 dB
3. Ô nhim đt:
- Các tác nhân gây ô nhim : phân bón vô c, hoá cht BVTV, cht dit c, cht
phóng x, kim loi nng, nhiu loi vi trùng và ký sinh trùng (trc khun l, phy,
khun t,trc khun thng hàn và phó thng hàn, l amip, giun đǜa, giun xon, giun
móc, xon trùng vàng da, trc trùng than, nm ĕn da, un ván các loi vinh bi lit,
viêm màng não, st phát ban, viêm c tim. viêm não tr s sinh)
- Ngun phát x ô nhim ch yu là cht thi ca ngi và đng vtphân bón, hoá
12
cht BVTV và cht đc dùng trong chin tranh.
4. Thoái hđt:
- Mn hoá th sinh do bc hi, do ti;
-Xói mòn do nc và do gió ;
-Axit hoá th sinh : ma axit. hot đng dinh dng chn lc ca v cây trng, phân
khoáng, ôxy hoá pyrit (FeS
2
) ;
- Đá ong hoá, karst hoá;
- Ra trôi, bc màu ;
- Nhim mn ;
- Cát lp lǜ quét ;
- Bùng phát c di.
1. 3.4. S c môi trng và tai bin môi trng:
S c môi trng là nhng thit hi không mong đi xy ra bi các quá trình tai
bin vt quá ngng an toàn ca h thng môi trng. Quá trình tai bin là nhng
quá trình gây hi vn hành trong h thng môi trng, đó là mt đc tính vn có, phn
ánh tính nhiu lon, tính bt n đnh ca bt c h thng môi trng nào.
Các s c có th có ngu
n gc t nhiên hay nhân sinh, nhng thng là do phi hp c
hai kiu ngun gc đó, vì chính các quá trình nhân sinh thng đóng góp đáng k vào
s c thông qua vic làm thay đi tính nhy cm tai bin ca cng đng.
Các s c có th gm loi cp din - xy ra nhanh, mnh và đt ngt nh đng
đt, cháy rng, lǜ lt... và loi trng din - xy ra chm ch
p, trng k, t t nh
nhim mn, sa mc hoá,... Các s c cp din thng nhanh chóng kt thúc và đc
xen k bng mt khong thi gian dài bình yên không s c. Trong khi đó, các s c
trng din thng din ra liên tc, trng k.
ng x s c môi trng ch là gii quyt tình th. Chin lc ng x lâu bn là
nhm vào quá trình gây ra s
c quá trình tai bin. Quá trình ng x tai bin gm hai
cách tip cn :
- Cách tip cn nhm vào tai bin, đ gim thiu thit hi, gim mc đ nghiêm
trng ca tai bin, đ giúp cho cng đng "tránh xa him ho".
- Cách tip cn nhm vào cng đng, vi mc tiêu là gim đ nhy cm tai bin
ca cng đng, tc là tĕng sc ch
ng chu, giúp cho cng đng "sng cùng tai bin"
(hình 1 .4).
Tai bin môi trng, không phi là mt s kin, mà là mt quá trình Quá trình tai
bin môi trng gm ba giai đon :
13
Giai đon nguy cơ (hay him ho) : các yu ty hi tn ti trong h thng,
nhng cha phát trin gây mt n đnh. H thng môi trng luôn luôn có 2 tính cht :
- Tính chng chu : to ra kh nĕng ca h thng chu đc các hành đng phát
trin ca con ngi. Tính chng chu đng thi cǜng là tính t điu khin ca môi
tr
ng.
- Tính bt n đnh, còn gi là tính bt trc, to ra các quá trình tai bin.
Hình 1.4. Hai hng tip cn trong ng x tai bin môi trng
Giai đon phát trin : Các yu t tai bin tp trung li, gia tĕng, to trng thái
mt n đnh nhng cha vt qua ngng an toàn ca h thng môi trng.
Giai đon s c môi trường : Quá trình tai bin vt qua ngng an toàn, gây
thit hi cho con ngi (sc kho, tính mng, sn nghip). Nhng s c gây thit hi
ln đc gi là tai ho
, ln hn na đc gi là thm hoi trng.
Tai bin môi trng xy ra trong toàn b h thng môi trng. Tuy nhiên, mi
phân h ca h thng này li là mt h bc thp hn. Tai bin xy ra trong phn h
sinh thái t nhiên, đc gi là tai biến sinh thái. Mt b phn ca tai bin sinh thái vn
hành trong t phn đng, thc vt c
a phân h, đc gi là tai biến sinh hc. Nh vy
tai bin sinh hc là s bùng phát dch bnh ngi, dch hi vt nuôi - cây trong
hoc đng, thc vt hoang di, và s suy thoái thm hi tài nguyên sinh hc do khai
thác quá mc.
An toàn sinh hc là mt b phn ca tai bin sinh hc, liên quan vi lĩnh vc
công ngh sinh hc. An toàn sinh hc là s an toàn khi đa vào môi trng các sinh
v
t đã đc bin np di truyn - nghĩa là các loài mang b đen không có sn trong t
nhiên.
Tai biến sinh hc quá trình ph bin nht, do đó hay gp nht trong đi sng
hng ngày. Chia theo ngun gc có th gp các loi tai bin sinh hc nh sau :
- Các dch đa phng :st rét, sán máng, dch hch, sán lá phi, st xut huyt v.v...
14
- Nuôi trng thiu tính toán các loài đã b bin np di truyn (ví d : ging ngô
không ny mm).
- Mt cân bng loài do :
+ Đa vào h mt loài l có tính cnh tranh cao (ví d c bu vàng) ;
+ Ly ra khi h mt vài loài khin cho mt vài loài còn li trong h bùng phát
thành dch hi (ví d dch chut ...).
- Ô nhim, gây bùng phát các loài thích nghi có kh nĕng gây hi do các loài này
tr nên quen vi môi trng ô nhim (ví d t
o đc, ry nâu...). Vic s dng lan tràn
thuc bo v thc vt thuc nhóm này.
- Vǜ khí sinh hoá : đn pháo có vi trùng dch hch, bom có vi khun than ...
- Khai thác quá mc (phá rng, đánh cá bng cht n ...).
1.4. AN NINH MÔI TRNG VÀ AN TOÀN MÔI TRNG :
- An ninh môi trường:là trng thái mà mt h thng môi trng có kh nĕng
đm bo điu kin sng an toàn ca con ngi c trú trong h thng đó. Tr
ng thái an
ninh ca riêng phan h sinh thái t nhiên đc gi là an ninh sinh thái. Đó ch là mt
khía cnh ca an ninhi trng. Quá trình gây mt n đnh trong h thng môi
trng chính là tai biến môi trường. Thut ng "an ninh" thng đc hiu theo quy
mô rng, thng là mc quc gia, khu vc hay quc t. Trong phm vi các đa
phng hp, ngi ta thng dùng thut ng an toàn môi trường. Ví d rò r phóng x
t
mt bnh vin, cháy mt khu rng, mt trn lǜ quét ti mt huyn, mt trn dch t
do ô nhim nc ti mt đa phng, mt trn ng đc thc ĕn do ô nhim thc phm
ti mt xí nghip... thng đc coi là thuc phm vi "an toàn môi trng". Nhng s
kin ln hn nh suy thoái tng ôzôn, hiu ng nhà kính, sa mc hoá di
n rng... thuc
lĩnh vc "an ninh môi trng". Tuy nhiên, cǜng rt khó phân đnh rch ròi gii hn
gia "an ninh" và "an toàn".
T nn môi trường là vic con ngi buc phi ri ni truyn thng ca mình tm
thi hay vĩnh vin do s hu hoi môi trng gây nguy him cho cuc sng ca h
(Chương trình môi trường Liên hp quc, 1985). Trên th gii n
ĕm 1995 có khong
25 triu ngi t nn môi trng, trong đó :
- Ethiopia : 1,5 triu
- Somali : 500.000
- Su dan : 2 triu
- Sahara : 5 triu
- Cn Sahara : 7 triu
- Trung Quc : 6 triu
15
- Mêhicô : 2 triu.
Trên th gii hin nay, c 225 ngi thì mt ngi phi t nn môi trng.
Nguyên nhân ca t nn môi trng là s t hp ca mt s yu t sau:
- Không có đt canh tác, mt đt c trú ;
- Mt rng ;
- Hoang mc hoá ;
- Xói mòn đt ;
- Mn hoá hoc úng ngp ;
- Hn hán, thiu nc ;
- Sc ép nông thôn : đói nghèo, áp lc dân s
, thiu h tng c s nông thôn, k
thut canh tác lc hu và thiu đt canh tác ;
- Suy gim đa dng sinh hc ;
- Bin đng khí hu và nhng hin tng thi tit cc đoan ;
- Áp lc dân s ;
- Suy dinh dng và dch bnh ;
- Nghèo đói ;
- Qun lý nhà nc kém hiu qu.
Ty nn môi trng là ch th, là thc đo ca s m
t n đnh, phn ánh s qun lý
kém hiu qu và là mt trong nhng nguyên nhân dn đn xung đt. Các yu t n du
đng sau hin tng t nn môi trng là đa din, phc tp, thng liên kt tác đng
và rt khó tách bch riêng r.
1.5. NGHÈO KH VÀ MÔI TRNG:
Nghèo thu nhp
- Tng thu nhp :
+ Vùng nông thôn min núi, hi đo : 80.000đ/tháng ;
+ Vùng nông thôn đng bng : 100.000
đ/tháng ;
+ Vùng đô th : 150.000đ/tháng.
(Tiêu chun nghèo Vit Nam do B Lao động
Thương binh và Xã hi công b năm 2000)
- Thu nhp di 1USD/ngi/ngày (Theo UNDP).
Nĕm 1993, trên th gii có 1,3 t ngi nghèo theo tiêu chun ca UNDP (nĕm
2000 : tĕng lên 2 t). Và Vit Nam, theo tiêu chun Vit Nam thì còn khong trên
16
di 12 triu ngi có thu nhp khong di 15kg go/ngi/tháng.
Nghèo toàn din CPM (Capability Poverty Measure):
Là t l trung bình ca ba đi lng (đu liên quan đn ph n):
trong đó : I
1
: T l tr di 5 tui b suy dinh dng ;
I
2
: T l s ca sinh đẻ không đc chĕm sóc y t bi cán b h
sinh ;
I
3
: T l s ph n (t 1 5 tui tr lên) mù ch.
Theo UNDP, nĕm 1993, Vit Nam có ch s nghèo toàn din là 20,1 % (hoc 0,201)
Ch s nghèo nhân văn HPI (Hu man Poverty Index)
I
1
: T l s ngi cht t nhiên, cht yu di 40 tui ;
I
2
: T l s ngi ln (t 15 tui tr lên) mù ch ;
I
3
: Trung bình cng ca : t l s ngi không đc dùng nc sch (I
3.l
), s
ngi không đc hng dch v y t (I
3.2
) và t l tr di 5 tui b suy
dinh dng (I
3.3
), Theo UNDP (1997), Vit Nam có ch s nghèo là
26,2% (hoc 0,262).
Quan h gia nghèo kh và môi trng gm các mt sau đây :
- Nghèo kh làm cho các cng đng nghèo ph thuc nhiu vào các ngun tài
nguyên mng manh ca đa phng, tr nên d b tn thng do nhng bin đng ca
thiên nhiên và xã hi.
- Nghèo làm cho thiu vn đu t cho sn xut, xây dng c s h tng, cho vĕn
hoá giáo dc và các d
án ci to môi trng.
- Nghèo kh làm gia tĕng tc đ khai thác tài nguyên theo hng khai thác quá
mc, khai thác hu dit.
- Nghèo là mnh đt lý tng cho mô hình phát trin ch tp trung vào tĕng
trng kinh t xây dng mt xã hi tiêu th.
- Góp phn bùng n dân s.
1.6. DÂN S VÀ MÔI TRNG
Tc đ tĕng dân s th gii hin nay là 1,7% mi nĕm. Th gii mt 39 nĕm (1960
17
- 1999) đ tĕng dân s t 3 t lên 6 t, nhng ch mt 12 nĕm (1987 - 1999) đ to ra t
ngi th 6. Có ti 90% dân s th gii sng các nc đang phát trin, ni mà các
quc gia ít có kh nĕng gii quyt các h qu do gia tĕng dân s đi vi vic gây ô
nhim và suy thoái môi trng. u tiên trc ht ca các nc đang phát trin là nuôi
dng b ph
n dân s ngày càng gia tĕng ch không đ sc chĕm lo đn môi trng.
Tuy nhiên, tác đng xu đn môi trng do đông dân và nghèo đói cha phi là
toàn b tác đng ca vn đ dân s. Tiêu dùng quá mc ca dân c các nc công
nghip cǜng là mt mt quan trng ca vn đ này. Chính nhng nc này đã to ra
hình mu ca mt xã hi tiêu th. Mt ngi M trung bình tiêu th nguyên li
u và
nĕng lng gp 17-20 ln mt ngi Nam Á và x thi bng lng x thi ca 25
ngi Trung Quc. Ngi ta tính đc ch riêng cng đng Châu Âu, Hoa K và Liên
Xô cǜ đã phát x khong 45% tng lng khí nhà kính toàn cu.
Nh vy, tác đng ca dân s ti môi trng, ngoài s dân, còn phn ánh mc
tiêu th trên đu ngi và trình đ công ngh.
I=P.C.T
trong đó : I : Tác đng ca dân s lên môi trng ;
P : S dân ;
C : Tiêu th tài nguyên bình quân trên đu ngi
T : Công ngh (quyt đnh mc tác đng ca mi đn v tài
nguyên đc tiêu th).
Tác đng ca dân s đn môi trng còn ph thuc rt nhiu vào các quá trình
đng lc dân c : du c, di c, di dân, tái đnh c, t nn... Bn tính ca con ngi là
di chuyn và chính quá trình di chuyn đó đã làm gia t
ĕng tác đng ca dân s lên môi
trng (ô l.2).
Ô 1.2 DÂN S VÀ PHÁT TRIN TH GII
Châu Á là châu lc đông dân nht th gii vi hn 60% dân s th gii hin
đang sinh sng ti châu lc này, trong đó Trung Quc và n Đ là nhng nc đông
dân nht châu lc và th gii, dân s Trung Quc là 1,2 t ngi và n Đ là 980 triu
ngi. Trong khi đó, Châu phi hin đang là ni có mc tĕng dân s cao, đc bit là
vùng h Sahara. ni có t l tĕng dân s cao nht th gii (trung bình mi gia đình có
ti 7 con). Dân s toàn châu lc này vào khong 767 triu ngi. Trái vi khu vc
Châu Á và Châu Phi đông đúc dân c, khu vc M La tinh và Caribe ch chim hn
8% dân s th gii. Khu vc này có khong 511 triu ngi vi t l tĕng dân s đã
gim hn 30% trong thp k qua và trung bình mi ph n ch có ti 3 con. Tui th
trung bình ca ngi dân khu vc này đã tin gn ngang bng vi tui th ca ngi
dân các nc đã phát trin, t l t vong tr s sinh thp nht trong các nc phát
18
trin. Ti các nc phát trin cao nh úc, New Zealand, Nht Bn, Châu Âu và Bc
M, mc tĕng dân s hàng nĕm vào khong 0,3%, thm chí có th gim xung di 0
vào trc nĕm 2025. Hin nay, dân s các khu vc này là 1,19 t.
Trong s 6 t ngi đang sinh sng trên hành tinh ca chúng ta, có ti 800 triu
ngi đang hng ngày đi mt vi nn đói, trong đó có khong 200 triu em nh di
5 tui. Hu ht nhng ngi chu nh hng ca nn đói li là nhng ngi sng các
vùng nông thôn, nhng b lc du canh du c các làng chài nh. Và khp mi ni
trên Trái Đt, ph n, tr em, ngi già ngi m đau là nhng ngi chu tác đng
mnh nht ca tình trng thiu ĕn. Mt b phn ln dân s th gii hin nay đang phi
đng đu vi nghèo đói và rt nhiu nhng vn đ xã hi khác là thanh niên, nhng
ngi đ tui t 15 đn 24.
Thanh niên hin chim khong 1/5 dân s th gii, trong đó 85% sng ti các
nc đang phát trin vi 60% sng ti Châu Á. Khong 2/3 thanh niên th gii đang
ln lên ti các nc mà thu nhp bình quân đu ngi hàng nĕm cha ti 1.000 USD,
trong khi đó ch có 12% thanh niên ln lên ti các nc có thu nhp bình quân hàng
nĕm hn 10.000 USD. Vi mt lc lng tr đông đo nh vy, các nc đang phát
trin, bên cnh vic có mt ngun nhân lc di dào, đang phi đi phó vi nn tht
nghip cao, đc bit trong thanh niên. Ti hu ht các nc đang phát trin, do các
vùng nông thôn không có đ các dch v và c hi nên thanh niên phi kéo nhau ti
các đô th đ tìm k sinh nhai. Phn ln h là nhng ngi không đc hc hành và
không đc đào to ngh nên ch có mt s ít ngi có th tìm đc vic làm. Nhng
thanh niên t nông thôn di c ra thành ph hoc t các nc nghèo đang phát trin di
c sang các nc phát trin, khp mi ni đu phi đi đu vi nn tht nghip nghin
ru, nghin ma tuý, tht vng và trong mt s trng hp h đã tham gia vào nhng
hot đng ti ác hoc t t. Trong khi đó, ti các nc phát trin li xy ra hin tng
lão hoá dân s. Hin nay, 77% s ngi già tĕng thêm mi nĕm là các nc đang phát
trin, d đoán ti nĕm 2015 con s này s là trên 80%. Mt trong nhng thách thc đang
đt ra cho loài ngi, đc bit đi vi thanh niên là cĕn bnh th k HIV/AIDS. Tính
đn tháng 12-1998, toàn th gii có 33,4 triu ngi nhim HIV, khong 1/3 trong s
này là đ tui t 15 đn 24, riêng nĕm 1998 có 2,5 triu ngi đã cht vì bnh AIDS.
c tính 95% nhng ngi mang vi rút HIV hin đang sng ti các nc đang phát
trin, và 2/3 sng ti khu vc h Sahara Châu Phi, ni có ti 8% s ngi trng thành
b nhim HIV. Theo thng kê nĕm 1997, có hn mt na trong s 2,6 triu ngi mi
nhim HIV là thanh niên. 1/3 nhng ngi mang thai hàng nĕm, trong đó nhiu ngi
mang thai ngoài ý mun, cǜng là nhng ph n đ tui thanh niên.
Ngun : Thu Hà, Báo Th thao & Văn hoá, N
o
82. 12/10/1999
19
1 .7. NHNG VN Đ MÔI TRNG TOÀN CU
1.7.1. Bin đi khí hu
S gia tĕng phát thi khí nhà kính (CO
2
, CH
4
, NO
x
, ôzôn, CFC
S
) cùng vi vic
suy gim din tích rng đã gây ra hin tng nóng lên ca khí hu toàn cu. Nhit đ
trung bình trong th k qua đã tĕng lên trong khong tc - 2
o
C. D báo đn 2030, nhit
đ trung bình ca Trái Đt có th tĕng thêm 3°C, trong đó riêng CO
2
đã góp phn tĕng
thêm 1°C. S tĕng nhit đ không xy ra đng đu trên Trái Đt các vùng vĩ đ cao
nhit đ có th tĕng t 6
o
C đn 16
o
C, trong khi nhng vùng lân cn xích đo, nhit
đ ch tĕng đn 2
o
C.
S nóng lên toàn cu làm thay đi ch đ thi tit khó lng ; dâng cao mc
nc bin gây xói l b và chìm ngp vùng đt thp ven bin ; ma lt gia tĕng vùng
ven bin trong khi sa mc hoá tĕng cng nhng vùng nm sâu trong lc đa ; dch
bnh tĕng lên do nóng, m; các bnh nhit đi lan to v phía các vùng vĩ đ cao. Ngh
đnh th Kyoto tháng 12/1997 nhm gim pt x khí nhà kính đ
ã b Hoa K phn đi,
vì Hoa K là nc phát thi khí nhà kính nhiu nht
1.7.2. Suy gim tng ôzôn
Nĕm 1991 đã phát hin tng ôzôn bu tri Nam Cc b thng mt l rng 24
triu km
2
, l thng này đã tĕng lên gp ri vào nĕm 2000. Tia vǜ tr ào t tuôn xung
Trái Đt qua l thng này, đã gây ra :
- Tĕng cng úng th da không sc t lên thêm 300.000 ca/nĕm.
- Tĕng thêm 1,7 triu ca đc thu tinh th mi nĕm.
- c ch h thng min dch ngi và s sinh trng ca thc vt (hn ch
quang hp).
- Gim th
c vt phù du bin, t đó làm gim lng hi sn.
1 .7.3. Ô nhim xuyên biên gii gia tĕng
- Lan truyn ma axit, ô nhim theo các dòng sông xuyên biên gii gia tĕng.
- Lan truyn thu triu đ (bùng phát to đc hi), thu triu đen (tràn du) trên
bin và đi dng.
- Tĕng đ phóng x: ca nc bin do đ cht thi ht nhân và tai nn tàu ngm
ht nhân trong sut th k qua.
1 .7.4. Xut khu cht thi đc hi
Gia nĕm 1986 đn 1991 có ti 175 triu tn cht thi đc hi đã đc chào hàng
trên th trng th gii, đc bit là các nc vùng Caribe, Trung và Nam Phi. Quá
trình xây dng và thc thi các tiêu chun môi trng không đng đu trên toàn th gii
và s phát trin nhanh ca nn kinh t th tr
ng là nhng nhân t chính to đng lc
20
cho xut khu các cht thi đc hi trong nhng nĕm gn đây Phng Tây, ngi
tiêu dùng có nhu cu ngày càng cao đi vi các ngành công nghip sch, dn ti các
quy đnh x lý, ct gi, thi b cht thi đc hi ngày càng nghiêm ngt hn. Hn na,
chi phí cǜng nh vic thiu các bãi chôn lp các nc này cǜng đang tĕng lên, trong
khi các nc nghèo có đt đai r
ng hn và các tiêu chun thi ít ngt nghèo hn.
Hin nay, vic xut khu cht thi đc hi vào các nc đang phát trin thng
di dng nhng hp đng, và chuyn giao bt hp pháp thông qua các công ty t
nhân cǜng nh chính ph ca các nc nghèo.
Ví d : Các công ty Anh đã tr cho Guinea-Bissau 120 triu USD/nĕm cho vic
chôn lp các cht thi công nghip - gn tng đng vi t
ng sn lng thu nhp
quc dân bình quân nĕm ca nc đó. Congo thông qua các hp đng nhp khu t
nhân, mi nĕm nc này đã nhp khu khong 1 triu tn cht thi công nghip t
Lan, s tin thu đc là 4 triu USD trong hn 3 nĕm.
Tuy nhiên, tng s tin đc tr t các v nhp cht thi này cǜng không đáng k
so v
i mc chi phí cho ct gi, x lý và thi b các nc xut khu cht thi.
Ví d : Thay cho vic tr cho Guinea 40 USD/tn cht thi công nghip đc hi,
thc cht, M s phi chi phí ti 1000 USD/tn khi xđ tho mãn đc các quy
đnh nghiêm ngt ca chính ph mình.
Nhn thc v các vn đ liên quan ti cht thi đc hi đang tĕ
ng lên. S an toàn
ca nhng loi cht thi này không ch là nhng thách thc v mt công ngh còn
có th liên quan ti chính tr.
Các nc đang phát trin còn khó khĕn hn rt nhiu so vi các nc công
nghip trong vic gii quyt các cht thi đc hi k c v nhn thc cǜng nh v công
ngh. Nĕm 1988, T chc thng nht Châu Phi đã thông qua hi
p đnh cm nhp khu
các cht thi đc hi vào lc đa này. Tuy nhiên, các nc thành viên đã thay đi hoàn
toàn hip đnh này. Chng trình Môi trng Liên hp quc (UNEP) đã đa ra mt
danh sách gm 44 cht đc coi là đc hi và khuyn ngh các nc nhp khu nên
đa ra bng chng v kh nĕng gii quyt cht thi đc thù đi vi vic trao đi, mua
bán.
1.7.5. Suy thoái
đa dng sinh hc
Trong th k 20, loài ngi đã tiêu dit khong 700 loài đng, thc vt Nhiu
loài b tuyt chng khi còn cha đc con ngi bit đn.
- T nĕm 1600 trc công nguyên đn nĕm 1900 : trung bình 4 nĕm mt 1 loài.
- T nĕm 1900 đn 1980 : 1 nĕm mt 1 loài.
- T nĕm 1980 đn 2000 : 1 ngày mt 1 loài.
- D báo t nĕm 2001 đn 2010 : 1 gi mt 1 loài .
| 1/97

Preview text:

NGUY N ĐÌNH HÒE MÔI TR
NG VÀ PHÁT TRI N B N V NG
Dùng cho sinh viên các tr
ng Đ i h c, Cao đẳng
(Tái bản lần thứ nhất)
NHÀ XU T B N GIÁO D C
B n quy n thu c HEVOBCO - Nhà xu t b n Giáo d c 11 - 2007/CXB/426 - 2119/GD Mã s : 7X422T7 - DAI 2 M đ u B O V MÔI TR
NG VÀ PHÁT TRI N B N V NG
HAY KH NG HO NG TH K XXI
H i ngh Qu c t l n I t i Stockhom (Th y Đi n, 1972) đã c nh báo th gi i v
m t hi n tr ng khó x nghiêm tr ng. M t m t, c n tĕng t i đa nh p đi u phát tri n kinh
t đ đáp ng nh ng nhu c u c b n c a loài ng
i đang ngày càng đông lên. M t
khác, s ch y đua vǜ 'trang c a các n
c giàu và đ y nhanh "công nghi p hoá, hi n
đ i hoá" các n c nghèo đ phát tri n theo mô hình các xã h i ph ng Tây đã gây ra
nh ng tác đ ng x u ch a từng có đ i v i môi tr
ng, đ c bi t đ i v i h sinh thái - h nuôi d ng s s ng trên Trái Đ t.
Th p niên 1980 tr l i đây đã ch ng ki n s bùng phát các th m ho môi tr
ng : h n hán, bão l t, ô nhi m không khí và m a axit, các s c h t nhân và rò r
hoá ch t đ c h i, s suy thoái th m h i quỹ đ t tr ng tr t, lan tràn hoá ch t b o v th c v t và ô nhi m các ngu n n c, th ng t ng ôzôn, hi n t
ng m lên toàn c u do hi u ng nhà kính, s l
ng "tri u phú áo rách" tĕng song hành v i phong trào t n n môi tr
ng, đan xen v i các cu c chi n tranh s c t c và tranh giành không gian s d ng môi tr
ng. S song hành c a vi c bùng n dân s v i đ i d ch AIDS và s "tái xu t
giang h " c a các b nh d ch th i trung c đã m t th i đ
c ki m soát và tiêu di t nh lao, th ng hàn, d ch h ch...
N u các qu c gia không liên k t đ ch m d t s suy thoái môi tr ng thì đ n
nĕm 2030, v i dân s th gi i kho ng 9 - 10 lý, v i nhi t đ toàn c u tĕng 3oc, s suy
thoái tài nguyên và môi tr
ng s d n nhân lo i đ n cu c Đ i kh ng ho ng c a th k
XXI, t o ra m t vòng xoáy làm tan rã xã h i loài ng
i (UNDP, 1990). Cu c Đ i
kh ng ho ng th k này s là s ch ng ch t nh ng v n đ nan gi i nh n n đói, ô nhi m và suy thoái h nuôi d
ng s s ng, d ch b nh, xung đ t môi tr ng và t n n môi tr
ng hàng lo t, bi n đ ng khí h u khó l
ng đi kèm thiên tai... v i t c đ d d i, v
t quá kh nĕng thích ng c a xã h i cǜng nh kh nĕng c a m i trình đ công ngh trên Trái Đ t.
Các nguyên nhân sâu xa c a kh ng ho ng môi tr
ng b t ngu n từ mô hình phát tri n l y tĕng tr
ng kinh t làm tr ng tâm, khuy n khích m t xã h i tiêu th , d a trên
n n t ng nh ng phát minh công ngh tiêu t n nĕng l
ng, tài nguyên và gây ô nhi m,
s tr n tránh trách nhi m đ i v i th h t
ng lai thông qua vi c không n i b hoá các chi phí môi tr
ng và l m d ng quá m c tài nguyên cǜng nh không gian môi tr ng.
Chúng ta không s h u Trái Đ t, chúng ta vay m
n Trái Đ t từ con cháu mình.
Chúng ta sinh ra từ nh ng quá trình t nhiên không ph i đ th ng tr , mà đ sóng hoà 3
h p v i thiên nhiên. S phát tri n c a m i ng
i, m i c ng đ ng và m i qu c gia đ u
ph thu c vào nh ng đi u ki n môi tr
ng c a mình và không m t th h nào đ c
phép t cho mình cái quy n đ
c l m d ng hay phá hu nh ng y u t c n thi t cho s
t n t i c a các th h sau. Nh ng lu n lý này c n ph i đ c ph c p trong xã h i b ng m t ch ng trình giáo d c môi tr
ng nh m thay đ i nh n th c c a con ng i, sao
cho công dân và các quan ch c có th thay đ i hành vi, ra quy t đ nh v m i v n đ theo h ng b n v ng.
Phát tri n b n v ng là chi n l
c duy nh t có th cung ng m t cu c s ng t m t t và có ch t l
ng cho nhân lo i trong khi tránh đ
c nh ng th m h a sinh thái trong
30 - 40 nĕm t i, là l i s ng c n ph i thay th cho l i s ng tiêu th vô lý hi n nay đang xô đ y con ng
i vào vòng xoáy c a mô hình phát tri n kinh t n a v i, l m t ng cái
vô h n c a h sinh thái có th t n t i trong m t th gi i mà cái gì cǜng là h u h n, k
c không khí mà chúng ta hít th h ng ngày ch a ph i tr ti n (Nguyễn Thành Bang, 1995).
“Môi trường và phát triển bền vững" là giáo trình đ c biên so n nh m m c
đích cung c p cho sinh viên nh ng ki n th c c b n v môi tr ng, g n k t nh ng v n
đ môi tr ng và phát tri n, t o c s đ nghiên c u nh ng lĩnh v c khác nh qu n lý
khoa h c - công ngh và môi tr
ng, khoa h c t nhiên, khoa h c xã h i và nhân vĕn. Giáo trình này đ c biên so n theo Ch
ng trình khung do B GD - ĐT ban
hành nĕm 2004, dành cho sinh viên các tr
ng đ i h c và cao đẳng ngoài ngành Môi tr
ng. Đ ng th i giáo trình này cǜng là tài li u tham kh o cho nh ng ng i làm công
tác khoa h c, các nhà qu n lý v khoa h c - công ngh , các nhà qu n lý xã h i, các
chuyên gia d án phát tri n và đ c gi có quan tâm đ n v n đ môi tr ng và phát tri n.
Giáo trình Môi trường và phát triển bền vững đ c c u trúc thành 6 ch ng :
• Ch ng 1 gi i thi u nh ng khái ni m c b n v môi tr ng ; các v n đ môi tr
ng toàn c u và Vi t Nam hi n nay.
• Ch ng 2 phân tích hai mô hình phát tri n : phát tri n không b n v ng và phát
tri n b n v ng hi n nay đang đ c duy trì trên th gi i.
• Ch ng 3 trình bày nh ng v n đ v môi tr ng và phát tri n b n v ng 2
vùng kinh t sinh thái c b n : nông thôn và đô th .
• Ch ng 4 phân tích sáu c n tr c n kh c ph c đ h ng t i phát tri n b n v ng. 4
Ch ng 5 gi i thi u m t s phép đo đ n gi n giúp đánh giá đ b n v ng đ a ph ng.
• Ch ng 6 trình bày v đ nh h ng chi n l c b o v môi tr ng và phát tri n b n v ng t i Vi t Nam.
Trong quá trình biên so n ch c ch n không tránh kh i sai sót, tác gi mong nh n
đ c ý ki n đóng góp c a ng i đ c đ có th nâng cao ch t l ng c a giáo trình. Tác giả 5 Ch ng 1
NH NG V N Đ C B N V MÔI TR NG 1.1. MÔI TR NG LÀ GÌ ?
Luật Bảo vệ Môi trường (BVMT) Việt Nam sửa đổi (2006) có đ nh nghĩa : "Môi tr
ng bao g m các y u t t nhiên và v t ch t nhân t o bao quanh con ng i, có nh h
ng đ n đ i s ng, s n xu t, s t n t i phát tri n c a con ng i và sinh v t". “Ho t đ ng b o v môi tr
ng là ho t đ ng gi cho môi tr ng trong lành, s ch
đẹp ; phòng ngừa, h n ch tác đ ng x u đ i v i môi tr ng, ng phó s c môi tr
ng; kh c ph c ô nhi m, suy thoái, ph c h i và c i thi n môi tr ng ; khai thác, s
d ng h p lý và ti t ki m tài nguyên thiên nhiên ; b o v đa d ng sinh h c". "Thành ph n môi tr
ng là các y u t v t ch t t o thành môi tr ng nh : đ t, n
c, không khí, âm thanh, ánh sáng, sinh v t, h sinh thái, và các hình thái v t ch t khác".
Các y u t xã h i - nhân vĕn ch a đ c coi là y u t môi tr ng.
Bách khoa toàn thư về môi trường (1994) đ a ra m t đ nh nghĩa ng n g n và đ y đ h n v môi tr ng : “Môi tr
ng là t ng th các thành t sinh thái t nhiên, xã h i - nhân vĕn và các
đi u ki n tác đ ng tr c ti p hay gián ti p lên phát tri n, lên đ i s ng và ho t đ ng c a con ng i trong th i gian b t kỳ"
Có th phân tích đ nh nghĩa này chi ti t h n nh sau :
- Các thành t sinh thái t nhiên g m : + Đ t tr ng tr t ; + Lãnh th ; + N c ; + Không khí ; + Đ ng, th c v t ; + Các h sinh thái ; + Các tr
ng v t lý (nhi t, đi n, từ, phóng x ).
- Các thành t xã h i - nhân vĕn (XHNV) g m :
+ Dân s và đ ng l c dân c , tiêu đùng, x th i ; + Nghèo đói ; 6 + Gi i ;
+ Dân t c, phong t c, t p quán, vĕn hoá, l i s ng, thói quen v sinh ; + Lu t, chính sách, h ng c, l làng...
+ T ch c c ng đ ng, xã h i v.v...
- Các đi u ki n tác đ ng (ch y u và c b n là ho t đ ng phát tri n kinh t ) g m: + Các ch
ng trình và d án phát tri n kinh t , ho t đ ng quân s chi n tranh...
+ Các ho t đ ng kinh t : nông nghi p, lâm nghi p, ng nghi p, công nghi p, du
l ch, xây d ng, đô th hoá...
+ Công ngh , kỹ thu t, qu n lý.
Ba nhóm y u t trên t o thành ba phân h c a h th ng môi tr ng, b o đ m
cu c s ng và s phát tri n c a con ng
i v i t cách là thành viên c a m t c ng đ ng ho c m t xã h i.
1 .2. C U TRÚC H TH NG MÔI TR NG
Các phân h nói trên và m i thành t trong từng phân h , n u tách riêng, thì
thu c ph m vi nghiên c u và tác đ ng c a các lĩnh v c khoa h c khác, không ph i c a lĩnh v c khoa h c môi tr ng. Ví dụ : - Đ t tr ng tr t là đ i t
ng nghiên c u c a khoa h c th nh ng ;
- Dân t c, vĕn hoá thu c lĩnh v c khoa h c xã h i nhân vĕn ;
- Xây d ng, công nghi p thu c lĩnh v c kinh t .
N u xem xét, nghiên c u, đi u khi n, qu n lý riêng r từng thành t , từng phân h , thì v n đ môi tr ng b lu m và không đ c đ t đúng v trí. V n đ môi tr ng ch đ
c phát hi n và qu n lý t t khi xem xét môi tr ng
trong tính toàn vẹn h th ng c a nó. Môi trường có tính hệ thống. Đó là các h th ng
h , g m nhi u c p, trong đó con ng
i và các y u t xã h i - nhân vĕn, thông qua các
đi u ki n tác đ ng, tác đ ng vào h th ng t nhiên. Không th có v n đ môi tr ng
n u thi u ho t đ ng c a con ng i. Trong b t c v n đ môi tr ng nào cǜng có đ y
đ các thành t c a ba phân h :
- Phân hệ sinh thái tự nhiên : t o ra các lo i tài nguyên thiên nhiên, nĕng l ng,
n i c trú và n i ch a đ ng ch t th i.
- Phân hệ xã hội - nhân văn : t o ra các ch th tác đ ng lên h t nhiên.
- Phân hệ các điều kiện : t o ra các ph
ng th c, các ki u lo i, các m c đ tác
đ ng lên c hai h t nhiên và h xã h i nhân vĕn. Nh ng tác đ ng lên h t nhiên gây ra do con ng
i và ho t đ ng phát tri n c a con ng i đ c g i là tác đ ng môi 7 tr ng. Nh ng tác đ ng ng
c l i c a h t nhiên lên xã h i và ho t đ ng c a con ng i đ c g i là s c ép môi tr ng. Do môi tr
ng có tính h th ng nên công tác môi tr ng đòi h i nh ng ki n th c
đa ngành, liên ngành. Nh ng quy t đ nh v môi tr ng ch d a trên m t lĩnh v c
chuyên môn nh t đ nh là không hoàn h o và không hi u qu , mà c n d a trên s h p
tác c a nhi u ngành (hình 1.1 và 1.2) . Qu n lý môi tr
ng chính là đi u ph i s h p
tác đó trên c s tho hi p t nguy n và b t bu c c a các ngành nh m th c hi n các quy đ nh lu t pháp v BVMT.
Hình 1.1. S v n hành thi u h p tác c a các h th ng trong xã h i
Hình . 1 cho th y phát tri n kinh t không chú ý đ n b o t n t nhiên và phúc l i
nhân vĕn. đây không có lĩnh v c cho qu n lý môi tr ng, không có đ a bàn cho khoa h c môi tr
ng, mà ch có lĩnh v c c a các ngành qu n lý và khoa h c truy n th ng.
Hình 1.2 cho th y tính h th ng c a môi tr
ng trong phát tri n kinh t có tính.
đ n b o t n h t nhiên và đ m b o phúc l i nhân vĕn. Đó là phát tri n b n v ng. 8
1.3. CH C NĔNG C A H TH NG MÔI TR
NG - Ô NHI M, SUY THOÁI VÀ S C MÔI TR NG
1.3.1 . Ch c nĕng c a môi tr ng
Hệ thống môi trường có b n ch c nĕng c b n : - Cung c p n i s ng cho con ng
i (n i c trú an toàn và đ đi u ki n đ phát
tri n các ph m cách cá nhân và c ng đ ng, t o d ng b n s c vĕn hoá) ;
- Cung c p nguyên li u và nĕng l ng ;
- Ch a đ ng và t làm s ch ch t th i ;
- Cung c p (l u gi ) thông tin cho các nghiên c u khoa h c.
1 .3.2. Suy thoái môi tr ng
Suy thoái môi trường là s gi m kh nĕng đáp ng 4 ch c nĕng c b n nói trên c a h th ng môi tr ng. Suy thoái môi tr
ng có các m t bi u hi n sau :
- M t an toàn n i c trú (do s c môi tr ng, ô nhi m môi tr ng và m t n đ nh xã h i ;
- C n ki t tài nguyên (do khai thác quá m c, s d ng không h p lý và do bi n đ ng :đi u ki n t nhiên) ; - X th i quá m c, ô nhi m. Suy thoái môi tr ng th
ng là quá trình ch m, khó đ nh l ng chính xác, khó
(nh ng không ph i là không th ) đ o ng c nên đòi h i ph i đ c can thi p b ng m t chi n l c, b ng các ch
ng trình phát tri n b n v ng (PTBV). Ví d đi n hình c a suy thoái môi tr ng là suy thoái đ t.
Nguyên nhân gây suy thoái môi trường rất đa dạng, g m :
- Bi n đ ng c a thiên nhiên theo chi u h ng không thu n l i cho con ng i
nh : l t, h n hán, đ ng đ t...
- Khai thác tài nguyên quá kh nĕng t ph c h i ;
- Không xác đ nh rõ quy n s d ng/s h u tài nguyên ; - Th tr ng y u kém ; - Chính sách y u kém ;
- Mô hình phát tri n ch nh m vào tĕng tr
ng kinh t ti n t i xây d ng m t xã h i tiêu th ;
- Bùng n dân s , nghèo đói (ho c xa hoa) và b t bình đẳng. 1.3.3. Ô nhi m môi tr ng Ô nhi m môi tr
ng là s tích luỹ trong môi tr
ng các y u t (v t lý hoá h c, 9 sinh h c) v t quá tiêu chu n ch t l ng môi tr ng, khi n cho môi tr ng tr nên
đ c h i đ i v i con ng i, v t nuôi, cây tr ng (hình l.3). Ô nhi m môi tr ng là y u t có th đ nh l ng đ c.
Hình 1.3. Mô hình ô nhi m "y u t A” trong h th ng môi tr ng.- Y u t v t lý : b i,
ti ng n, đ rung, ánh sáng, nhi t, đi n, từ tr ng, phóng x ;
- Y u t hoá h c : các ch t khí, l ng và r n ;
- Y u t sinh h c : vi trùng, ký sinh trùng, virut.
T h p các y u t trên có th làm tĕng m c đ ô nhi m lên r t nhi u.
Các tác nhân gây ô nhi m xu t phát từ ngu n ô nhi m, lan truy n theo các
đ ng: n c m t, n c ng m, không khí, theo các vecto trung gian truy n b nh (côn trùng, v t nuôi), ng
i b nhi m b nh, th c ĕn (c a ng i ho c đ ng v t). Ngu n ô nhi m g m hai lo i :
- Ngu n đi m (ví d bãi rác, c ng x ) ;
- Ngu n đi n (ví d khu v c nông nghi p).
M c dù ch t gây ô nhi m có th có từ ngu n g c t nhiên, nh ng ph n l n các
ngu n ô nhi m là từ ngu n nhân t o, liên quan đ n ho t đ ng s n xu t và ho t đ ng s ng c a con ng
i. G n đây còn xu t hi n khái ni m "ô nhi m vĕn hoá", "ô nhi m xã
h i" đo hành vi và l i s ng c a con ng
i, gây h i cho vĕn hoá, thu n phong mỹ t c và
tr t t an toàn xã h i. Tuy nhiên, ch a có tiêu chu n môi tr ng nào quy đ nh m c đ các hành vi này.
Ô 1.1. TÓM T T Ô NHI M MÔI TR NG VÀ SUY THOÁI Đ T 1. Ô nhi m n c
Các yếu tố đánh giá độ nhiễm :
- Tác nhân gây ô nhi m: các y u t v t lý (pH, đ màu, đ đ c, ch t r n t ng s -
g m ch t r n l l ng và ch t r n hoà tan. đ d n đi n, đ axit, đ ki m, đ c ng) ; các
y u t hoá h c (DO, BOD, COD, NH4+, NO - - 2-
3 , NO2 , P, CO2, SO2 , Cl-, các h p ch t
phenol, hoá ch t b o v th c v t (BVTV), lignin, kim lo i nĕng) ; các y u t sinh h c
(E.Con. Coliform, Streptococus feacalis, t ng s vi khu n k khí và háo khí). 10
- B nh d ch liên quan : t , l tr c khu n, th ng hàn, phó th ng hàn, tiêu ch y
trẻ em, viêm gan siêu vi trùng (có th truy n qua sò, h n), l amip, giun ch , sán ru t,
giun gan, sán hydatit, sán máng, s t rét, s t xu t huy t, b nh mù sông do giun
Onchoceare, b nh s t vàng, b nh ng Châu Phi. 2. Ô nhi m khí
- SO2 toát nhiên li u hoá th ch) : gây m a axit, khói mù axit – smog, gi m ch c
nĕng hô h p, viêm ph qu n mãn tính th ch cao hoá các công trình xây d ng b ng đá.
- NOX (đôi Sinh kh i) : t o smog, t o h p ch t PAN gây cháy lá cây có hoa, ch y n c m t và viêm ph qu n. No t c đo t ôxy c a máu.
- F (khói nhà máy) : gây cháy lá cây. bi n d ng x ng. m n rĕng.
- CFCS (dung môi máy l nh, bình x t...) : gây hi u ng nhà kính và thông t ng ôzôn.
- CO (đ t cháy không hoàn toàn nhiên li u) : nhi m đ c hô h p.
- CO2 ( núi l a phun, đ t nhiên li u) : khí nhà kính ch y u.
- Pb(C2H5)4( đ t xĕng pha chì) : nhi m đ c th n kinh, cao huy t áp, đ t qu ,
nh i máu c tim, trẻ ch m l n.
- Amiĕng (công nghi p luy n kim và xây d ng) : gây ung th ph i.
- Hoá ch t BVTV (vùng tr ng tr t) : nhi m đ c th n kinh, h i gan, th n, bi n đ i di truy n.
- Hydrôcacbua th m đa vòng (đ t xĕng d u, s n, ch t th m) : gây ung th .
- Ch t phóng x (n h t nhân, đi n h t nhân, b nh vi n, phòng thí nghi m) : gây t n th ng t bào và c ch di truy n.
-Vi trùng, vi rút : gây lao, b ch h u, t c u, cúm.
- Ti ng n : đo b ng deciben (dB). M c khó ch u: ≥45dB M c tai bi n : ≥100dB Ng ng nghe c a tai : 0 ÷ 180 dB 3. Ô nhi m đ t:
- Các tác nhân gây ô nhi m : phân bón vô c , hoá ch t BVTV, ch t di t c , ch t
phóng x , kim lo i n ng, nhi u lo i vi trùng và ký sinh trùng (tr c khu n l , ph y, khu n t ,tr c khu n th ng hàn và phó th
ng hàn, l amip, giun đǜa, giun xo n, giun
móc, xo n trùng vàng da, tr c trùng than, n m ĕn da, u n ván các lo i vinh b i li t,
viêm màng não, s t phát ban, viêm c tim. viêm não trẻ s sinh)
- Ngu n phát x ô nhi m ch y u là ch t th i c a ng
i và đ ng v tphân bón, hoá 11
ch t BVTV và ch t đ c dùng trong chi n tranh. 4. Thoái hoá đ t:
- M n hoá th sinh do b c h i, do t i; -Xói mòn do n c và do gió ;
-Axit hoá th sinh : m a axit. ho t đ ng dinh d
ng ch n l c c a v cây tr ng, phân
khoáng, ôxy hoá pyrit (FeS2) ;
- Đá ong hoá, karst hoá; - R a trôi, b c màu ; - Nhi m m n ;
- Cát l p lǜ quét ; - Bùng phát c d i. 1. 3.4. S c môi tr ng và tai bi n môi tr ng: S c môi tr
ng là nh ng thi t h i không mong đ i x y ra b i các quá trình tai bi n v t quá ng
ng an toàn c a h th ng môi tr
ng. Quá trình tai bi n là nh ng
quá trình gây h i v n hành trong h th ng môi tr
ng, đó là m t đ c tính v n có, ph n
ánh tính nhi u lo n, tính b t n đ nh c a b t c h th ng môi tr ng nào.
Các s c có th có ngu n g c t nhiên hay nhân sinh, nh ng th ng là do ph i h p c
hai ki u ngu n g c đó, vì chính các quá trình nhân sinh th ng đóng góp đáng k vào
s c thông qua vi c làm thay đ i tính nh y c m tai bi n c a c ng đ ng.
Các s c có th g m lo i c p di n - x y ra nhanh, m nh và đ t ng t nh đ ng
đ t, cháy rừng, lǜ l t... và lo i tr ng di n - x y ra ch m ch p, tr ng kỳ, từ từ nh
nhi m m n, sa m c hoá,... Các s c c p di n th
ng nhanh chóng k t thúc và đ c
xen k b ng m t kho ng th i gian dài bình yên không s c . Trong khi đó, các s c tr ng di n th ng di n ra liên t c, tr ng kỳ. ng x s c môi tr
ng ch là gi i quy t tình th . Chi n l c ng x lâu b n là
nh m vào quá trình gây ra s c quá trình tai bi n. Quá trình ng x tai bi n g m hai cách ti p c n :
- Cách ti p c n nh m vào tai bi n, đ gi m thi u thi t h i, gi m m c đ nghiêm
tr ng c a tai bi n, đ giúp cho c ng đ ng "tránh xa hi m ho ".
- Cách ti p c n nh m vào c ng đ ng, v i m c tiêu là gi m đ nh y c m tai bi n
c a c ng đ ng, t c là tĕng s c ch ng ch u, giúp cho c ng đ ng "s ng cùng tai bi n" (hình 1 .4). Tai bi n môi tr
ng, không ph i là m t s ki n, mà là m t quá trình Quá trình tai bi n môi tr ng g m ba giai đo n : 12
Giai đoạn nguy cơ (hay hi m ho ) : các y u t gây h i t n t i trong h th ng,
nh ng ch a phát tri n gây m t n đ nh. H th ng môi tr
ng luôn luôn có 2 tính ch t :
- Tính ch ng ch u : t o ra kh nĕng c a h th ng ch u đ c các hành đ ng phát tri n c a con ng
i. Tính ch ng ch u đ ng th i cǜng là tính t đi u khi n c a môi tr ng.
- Tính b t n đ nh, còn g i là tính b t tr c, t o ra các quá trình tai bi n. Hình 1.4. Hai h
ng ti p c n trong ng x tai bi n môi tr ng
Giai đoạn phát triển : Các y u t tai bi n t p trung l i, gia tĕng, t o tr ng thái m t n đ nh nh ng ch a v t qua ng
ng an toàn c a h th ng môi tr ng.
Giai đoạn sự cố môi trường : Quá trình tai bi n v t qua ng ng an toàn, gây thi t h i cho con ng
i (s c khoẻ, tính m ng, s n nghi p). Nh ng s c gây thi t h i l n đ
c g i là tai ho , l n h n n a đ c g i là th m ho môi tr ng. Tai bi n môi tr
ng x y ra trong toàn b h th ng môi tr ng. Tuy nhiên, m i
phân h c a h th ng này l i là m t h b c th p h n. Tai bi n x y ra trong ph n h sinh thái t nhiên, đ
c g i là tai biến sinh thái. M t b ph n c a tai bi n sinh thái v n
hành trong t ph n đ ng, th c v t c a phân h , đ
c g i là tai biến sinh học. Nh v y
tai bi n sinh h c là s bùng phát d ch b nh ng
i, d ch h i v t nuôi - cây trong
ho c đ ng, th c v t hoang d i, và s suy thoái th m h i tài nguyên sinh h c do khai thác quá m c.
An toàn sinh học là m t b ph n c a tai bi n sinh h c, liên quan v i lĩnh v c
công ngh sinh h c. An toàn sinh h c là s an toàn khi đ a vào môi tr ng các sinh v t đã đ
c bi n n p di truy n - nghĩa là các loài mang b đen không có s n trong t nhiên.
Tai biến sinh học là quá trình ph bi n nh t, do đó hay g p nh t trong đ i s ng
h ng ngày. Chia theo ngu n g c có th g p các lo i tai bi n sinh h c nh sau :
- Các d ch đ a ph ng :s t rét, sán máng, d ch h ch, sán lá ph i, s t xu t huy t v.v... 13
- Nuôi tr ng thi u tính toán các loài đã b bi n n p di truy n (ví d : gi ng ngô không n y m m). - M t cân b ng loài do :
+ Đ a vào h m t loài l có tính c nh tranh cao (ví d c b u vàng) ;
+ L y ra kh i h m t vài loài khi n cho m t vài loài còn l i trong h bùng phát
thành d ch h i (ví d d ch chu t ...).
- Ô nhi m, gây bùng phát các loài thích nghi có kh nĕng gây h i do các loài này tr nên quen v i môi tr
ng ô nhi m (ví d t o đ c, r y nâu...). Vi c s d ng lan tràn
thu c b o v th c v t thu c nhóm này.
- Vǜ khí sinh hoá : đ n pháo có vi trùng d ch h ch, bom có vi khu n than ...
- Khai thác quá m c (phá rừng, đánh cá b ng ch t n ...). 1.4. AN NINH MÔI TR NG VÀ AN TOÀN MÔI TR NG :
- An ninh môi trường:là tr ng thái mà m t h th ng môi tr ng có kh nĕng
đ m b o đi u ki n s ng an toàn c a con ng i c trú trong h th ng đó. Tr ng thái an
ninh c a riêng phan h sinh thái t nhiên đ
c g i là an ninh sinh thái. Đó ch là m t khía c nh c a an ninh môi tr
ng. Quá trình gây m t n đ nh trong h th ng môi tr
ng chính là tai biến môi trường. Thu t ng "an ninh" th ng đ c hi u theo quy mô r ng, th
ng là m c qu c gia, khu v c hay qu c t . Trong ph m vi các đ a ph ng hẹp, ng i ta th
ng dùng thu t ng an toàn môi trường. Ví d rò r phóng x
từ m t b nh vi n, cháy m t khu rừng, m t tr n lǜ quét t i m t huy n, m t tr n d ch t do ô nhi m n c t i m t đ a ph
ng, m t tr n ng đ c th c ĕn do ô nhi m th c ph m t i m t xí nghi p... th ng đ
c coi là thu c ph m vi "an toàn môi tr ng". Nh ng s
ki n l n h n nh suy thoái t ng ôzôn, hi u ng nhà kính, sa m c hoá di n r ng... thu c lĩnh v c "an ninh môi tr
ng". Tuy nhiên, cǜng r t khó phân đ nh r ch ròi gi i h n
gi a "an ninh" và "an toàn".
Tỵ nạn môi trường là vi c con ng
i bu c ph i r i n i truy n th ng c a mình t m
th i hay vĩnh vi n do s hu ho i môi tr
ng gây nguy hi m cho cu c s ng c a h
(Chương trình môi trường Liên hợp quốc, 1985). Trên th gi i nĕm 1995 có kho ng 25 tri u ng i t n n môi tr ng, trong đó : - Ethiopia : 1,5 tri u - Somali : 500.000 - Su dan : 2 tri u - Sahara : 5 tri u - C n Sahara : 7 tri u - Trung Qu c : 6 tri u 14 - Mêhicô : 2 tri u.
Trên th gi i hi n nay, c 225 ng i thì m t ng i ph i t n n môi tr ng.
Nguyên nhân c a t n n môi tr
ng là s t h p c a m t s y u t sau:
- Không có đ t canh tác, m t đ t c trú ; - M t rừng ; - Hoang m c hoá ; - Xói mòn đ t ; - M n hoá ho c úng ng p ; - H n hán, thi u n c ;
- S c ép nông thôn : đói nghèo, áp l c dân s , thi u h t ng c s nông thôn, kỹ
thu t canh tác l c h u và thi u đ t canh tác ;
- Suy gi m đa d ng sinh h c ;
- Bi n đ ng khí h u và nh ng hi n t ng th i ti t c c đoan ; - Áp l c dân s ; - Suy dinh d ng và d ch b nh ; - Nghèo đói ; - Qu n lý nhà n c kém hi u qu . Ty n n môi tr ng là ch th , là th
c đo c a s m t n đ nh, ph n ánh s qu n lý
kém hi u qu và là m t trong nh ng nguyên nhân d n đ n xung đ t. Các y u t n d u
đ ng sau hi n t ng t n n môi tr ng là đa di n, ph c t p, th ng liên k t tác đ ng
và r t khó tách b ch riêng r .
1.5. NGHÈO KH VÀ MÔI TR NG:
Nghèo thu nhập - T ng thu nh p :
+ Vùng nông thôn mi n núi, h i đ o : 80.000đ/tháng ;
+ Vùng nông thôn đ ng b ng : 100.000đ/tháng ; + Vùng đô th : 150.000đ/tháng.
(Tiêu chuẩn nghèo Việt Nam do Bộ Lao động
Thương binh và Xã hội công bố năm 2000) - Thu nh p d i 1USD/ng i/ngày (Theo UNDP).
Nĕm 1993, trên th gi i có 1,3 t ng
i nghèo theo tiêu chu n c a UNDP (nĕm
2000 : tĕng lên 2 t ). Và Vi t Nam, theo tiêu chu n Vi t Nam thì còn kho ng trên 15 d i 12 tri u ng i có thu nh p kho ng d i 15kg g o/ng i/tháng.
Nghèo toàn diện CPM (Capability Poverty Measure):
Là t l trung bình c a ba đ i l
ng (đ u liên quan đ n ph n ): trong đó : I1 : T l trẻ d i 5 tu i b suy dinh d ng ;
I2 : T l s ca sinh đẻ không đ c chĕm sóc y t b i cán b h sinh ;
I3 : T l s ph n (từ 1 5 tu i tr lên) mù ch .
Theo UNDP, nĕm 1993, Vi t Nam có ch s nghèo toàn di n là 20,1 % (ho c 0,201)
Chỉ số nghèo nhân văn HPI (Hu man Poverty Index) I1 : T l s ng i ch t t nhiên, ch t y u d i 40 tu i ; I2 : T l s ng
i l n (từ 15 tu i tr lên) mù ch ;
I3 : Trung bình c ng c a : t l s ng i không đ c dùng n c s ch (I3.l), s ng i không đ c h
ng d ch v y t (I3.2) và t l trẻ d i 5 tu i b suy dinh d
ng (I3.3), Theo UNDP (1997), Vi t Nam có ch s nghèo là 26,2% (ho c 0,262).
Quan h gi a nghèo kh và môi tr ng g m các m t sau đây :
- Nghèo kh làm cho các c ng đ ng nghèo ph thu c nhi u vào các ngu n tài nguyên m ng manh c a đ a ph ng, tr nên d b t n th ng do nh ng bi n đ ng c a thiên nhiên và xã h i.
- Nghèo làm cho thi u v n đ u t cho s n xu t, xây d ng c s h t ng, cho vĕn
hoá giáo d c và các d án c i t o môi tr ng.
- Nghèo kh làm gia tĕng t c đ khai thác tài nguyên theo h ng khai thác quá m c, khai thác hu di t. - Nghèo là m nh đ t lý t
ng cho mô hình phát tri n ch t p trung vào tĕng tr
ng kinh t và xây d ng m t xã h i tiêu th . - Góp ph n bùng n dân s . 1.6. DÂN S VÀ MÔI TR NG
T c đ tĕng dân s th gi i hi n nay là 1,7% m i nĕm. Th gi i m t 39 nĕm (1960 16
- 1999) đ tĕng dân s từ 3 t lên 6 t , nh ng ch m t 12 nĕm (1987 - 1999) đ t o ra t ng
i th 6. Có t i 90% dân s th gi i s ng các n
c đang phát tri n, n i mà các
qu c gia ít có kh nĕng gi i quy t các h qu do gia tĕng dân s đ i v i vi c gây ô nhi m và suy thoái môi tr ng. u tiên tr c h t c a các n c đang phát tri n là nuôi d
ng b ph n dân s ngày càng gia tĕng ch không đ s c chĕm lo đ n môi tr ng.
Tuy nhiên, tác đ ng x u đ n môi tr
ng do đông dân và nghèo đói ch a ph i là
toàn b tác đ ng c a v n đ dân s . Tiêu dùng quá m c c a dân c các n c công
nghi p cǜng là m t m t quan tr ng c a v n đ này. Chính nh ng n c này đã t o ra
hình m u c a m t xã h i tiêu th . M t ng
i Mỹ trung bình tiêu th nguyên li u và nĕng l ng g p 17-20 l n m t ng i Nam Á và x th i b ng l ng x th i c a 25 ng i Trung Qu c. Ng i ta tính đ
c ch riêng c ng đ ng Châu Âu, Hoa Kỳ và Liên
Xô cǜ đã phát x kho ng 45% t ng l ng khí nhà kính toàn c u.
Nh v y, tác đ ng c a dân s t i môi tr
ng, ngoài s dân, còn ph n ánh m c tiêu th trên đ u ng i và trình đ công ngh . I=P.C.T trong đó :
I : Tác đ ng c a dân s lên môi tr ng ; P : S dân ;
C : Tiêu th tài nguyên bình quân trên đ u ng i
T : Công ngh (quy t đ nh m c tác đ ng c a m i đ n v tài nguyên đ c tiêu th ).
Tác đ ng c a dân s đ n môi tr
ng còn ph thu c r t nhi u vào các quá trình
đ ng l c dân c : du c , di c , di dân, tái đ nh c , t n n... B n tính c a con ng i là
di chuy n và chính quá trình di chuy n đó đã làm gia tĕng tác đ ng c a dân s lên môi tr ng (ô l.2).
Ô 1.2 DÂN S VÀ PHÁT TRI N TH GI I
Châu Á là châu l c đông dân nh t th gi i v i h n 60% dân s th gi i hi n
đang sinh s ng t i châu l c này, trong đó Trung Qu c và n Đ là nh ng n c đông
dân nh t châu l c và th gi i, dân s Trung Qu c là 1,2 t ng i và n Đ là 980 tri u ng
i. Trong khi đó, Châu phi hi n đang là n i có m c tĕng dân s cao, đ c bi t là
vùng h Sahara. n i có t l tĕng dân s cao nh t th gi i (trung bình m i gia đình có
t i 7 con). Dân s toàn châu l c này vào kho ng 767 tri u ng i. Trái v i khu v c
Châu Á và Châu Phi đông đúc dân c , khu v c Mỹ La tinh và Caribe ch chi m h n
8% dân s th gi i. Khu v c này có kho ng 511 tri u ng i v i t l tĕng dân s đã
gi m h n 30% trong th p k qua và trung bình m i ph n ch có t i 3 con. Tu i th trung bình c a ng
i dân khu v c này đã ti n g n ngang b ng v i tu i th c a ng i dân các n
c đã phát tri n, t l t vong trẻ s sinh th p nh t trong các n c phát 17 tri n. T i các n
c phát tri n cao nh úc, New Zealand, Nh t B n, Châu Âu và B c
Mỹ, m c tĕng dân s hàng nĕm vào kho ng 0,3%, th m chí có th gi m xu ng d i 0 vào tr
c nĕm 2025. Hi n nay, dân s các khu v c này là 1,19 t . Trong s 6 t ng
i đang sinh s ng trên hành tinh c a chúng ta, có t i 800 tri u ng
i đang h ng ngày đ i m t v i n n đói, trong đó có kho ng 200 tri u em nh d i 5 tu i. H u h t nh ng ng i ch u nh h
ng c a n n đói l i là nh ng ng i s ng các
vùng nông thôn, nh ng b l c du canh du c và các làng chài nh . Và kh p m i n i
trên Trái Đ t, ph n , trẻ em, ng i già và ng i m đau là nh ng ng i ch u tác đ ng
m nh nh t c a tình tr ng thi u ĕn. M t b ph n l n dân s th gi i hi n nay đang ph i
đ ng đ u v i nghèo đói và r t nhi u nh ng v n đ xã h i khác là thanh niên, nh ng ng
i đ tu i từ 15 đ n 24.
Thanh niên hi n chi m kho ng 1/5 dân s th gi i, trong đó 85% s ng t i các n
c đang phát tri n v i 60% s ng t i Châu Á. Kho ng 2/3 thanh niên th gi i đang l n lên t i các n
c mà thu nh p bình quân đ u ng
i hàng nĕm ch a t i 1.000 USD,
trong khi đó ch có 12% thanh niên l n lên t i các n
c có thu nh p bình quân hàng
nĕm h n 10.000 USD. V i m t l c l
ng trẻ đông đ o nh v y, các n c đang phát
tri n, bên c nh vi c có m t ngu n nhân l c d i dào, đang ph i đ i phó v i n n th t
nghi p cao, đ c bi t trong thanh niên. T i h u h t các n c đang phát tri n, do các
vùng nông thôn không có đ các d ch v và c h i nên thanh niên ph i kéo nhau t i
các đô th đ tìm k sinh nhai. Ph n l n h là nh ng ng i không đ c h c hành và không đ
c đào t o ngh nên ch có m t s ít ng i có th tìm đ c vi c làm. Nh ng
thanh niên từ nông thôn di c ra thành ph ho c từ các n c nghèo đang phát tri n di c sang các n
c phát tri n, kh p m i n i đ u ph i đ i đ u v i n n th t nghi p nghi n r
u, nghi n ma tuý, th t v ng và trong m t s tr
ng h p h đã tham gia vào nh ng
ho t đ ng t i ác ho c t t . Trong khi đó, t i các n
c phát tri n l i x y ra hi n t ng
lão hoá dân s . Hi n nay, 77% s ng
i già tĕng thêm m i nĕm là các n c đang phát
tri n, d đoán t i nĕm 2015 con s này s là trên 80%. M t trong nh ng thách th c đang
đ t ra cho loài ng i, đ c bi t đ i v i thanh niên là cĕn b nh th k HIV/AIDS. Tính
đ n tháng 12-1998, toàn th gi i có 33,4 tri u ng i nhi m HIV, kho ng 1/3 trong s
này là đ tu i t 15 đ n 24, riêng nĕm 1998 có 2,5 tri u ng i đã ch t vì b nh AIDS. c tính 95% nh ng ng
i mang vi rút HIV hi n đang s ng t i các n c đang phát
tri n, và 2/3 s ng t i khu v c h Sahara Châu Phi, n i có t i 8% s ng i tr ng thành
b nhi m HIV. Theo th ng kê nĕm 1997, có h n m t n a trong s 2,6 tri u ng i m i
nhi m HIV là thanh niên. 1/3 nh ng ng
i mang thai hàng nĕm, trong đó nhi u ng i
mang thai ngoài ý mu n, cǜng là nh ng ph n đ tu i thanh niên.
Ngu n : Thu Hà, Báo Thể thao & Văn hoá, No82. 12/10/1999 18
1 .7. NH NG V N Đ MÔI TR NG TOÀN C U
1.7.1. Bi n đ i khí h u
S gia tĕng phát th i khí nhà kính (CO2, CH4, NOx, ôzôn, CFCS) cùng v i vi c
suy gi m di n tích rừng đã gây ra hi n t
ng nóng lên c a khí h u toàn c u. Nhi t đ
trung bình trong th k qua đã tĕng lên trong kho ng t c - 2oC. D báo đ n 2030, nhi t
đ trung bình c a Trái Đ t có th tĕng thêm 3°C, trong đó riêng CO2 đã góp ph n tĕng
thêm 1°C. S tĕng nhi t đ không x y ra đ ng đ u trên Trái Đ t các vùng vĩ đ cao
nhi t đ có th tĕng từ 6oC đ n 16oC, trong khi nh ng vùng lân c n xích đ o, nhi t đ ch tĕng đ n 2oC.
S nóng lên toàn c u làm thay đ i ch đ th i ti t khó l ng ; dâng cao m c n
c bi n gây xói l b và chìm ng p vùng đ t th p ven bi n ; m a l t gia tĕng vùng
ven bi n trong khi sa m c hoá tĕng c
ng nh ng vùng n m sâu trong l c đ a ; d ch
b nh tĕng lên do nóng, m; các b nh nhi t đ i lan to v phía các vùng vĩ đ cao. Ngh
đ nh th Kyoto tháng 12/1997 nh m gi m phát x khí nhà kính đã b Hoa Kỳ ph n đ i, vì Hoa Kỳ là n
c phát th i khí nhà kính nhi u nh t
1.7.2. Suy gi m t ng ôzôn
Nĕm 1991 đã phát hi n t ng ôzôn b u tr i Nam C c b th ng m t l r ng 24
tri u km2, l th ng này đã tĕng lên g p r
i vào nĕm 2000. Tia vǜ tr ào t tuôn xu ng
Trái Đ t qua l th ng này, đã gây ra : - Tĕng c
ng úng th da không s c t lên thêm 300.000 ca/nĕm.
- Tĕng thêm 1,7 tri u ca đ c thu tinh th m i nĕm. - c ch h th ng mi n d ch ng i và s sinh tr ng c a th c v t (h n ch quang h p).
- Gi m th c v t phù du bi n, từ đó làm gi m l ng h i s n.
1 .7.3. Ô nhi m xuyên biên gi i gia tĕng
- Lan truy n m a axit, ô nhi m theo các dòng sông xuyên biên gi i gia tĕng.
- Lan truy n thu tri u đ (bùng phát t o đ c h i), thu tri u đen (tràn d u) trên bi n và đ i d ng. - Tĕng đ phóng x : c a n
c bi n do đ ch t th i h t nhân và tai n n tàu ng m
h t nhân trong su t th k qua.
1 .7.4. Xu t kh u ch t th i đ c h i
Gi a nĕm 1986 đ n 1991 có t i 175 tri u t n ch t th i đ c h i đã đ c chào hàng trên th tr
ng th gi i, đ c bi t là các n
c vùng Caribe, Trung và Nam Phi. Quá
trình xây d ng và th c thi các tiêu chu n môi tr
ng không đ ng đ u trên toàn th gi i
và s phát tri n nhanh c a n n kinh t th tr
ng là nh ng nhân t chính t o đ ng l c 19
cho xu t kh u các ch t th i đ c h i trong nh ng nĕm g n đây Ph ng Tây, ng i
tiêu dùng có nhu c u ngày càng cao đ i v i các ngành công nghi p s ch, d n t i các
quy đ nh x lý, c t gi , th i b ch t th i đ c h i ngày càng nghiêm ng t h n. H n n a,
chi phí cǜng nh vi c thi u các bãi chôn l p các n
c này cǜng đang tĕng lên, trong khi các n
c nghèo có đ t đai r ng h n và các tiêu chu n th i ít ng t nghèo h n.
Hi n nay, vi c xu t kh u ch t th i đ c h i vào các n c đang phát tri n th ng d
i d ng nh ng h p đ ng, và chuy n giao b t h p pháp thông qua các công ty t
nhân cǜng nh chính ph c a các n c nghèo.
Ví d : Các công ty Anh đã tr cho Guinea-Bissau 120 tri u USD/nĕm cho vi c
chôn l p các ch t th i công nghi p - g n t ng đ ng v i t ng s n l ng thu nh p
qu c dân bình quân nĕm c a n
c đó. Congo thông qua các h p đ ng nh p kh u t nhân, m i nĕm n
c này đã nh p kh u kho ng 1 tri u t n ch t th i công nghi p từ Hà Lan, s ti n thu đ
c là 4 tri u USD trong h n 3 nĕm. Tuy nhiên, t ng s ti n đ
c tr từ các v nh p ch t th i này cǜng không đáng k
so v i m c chi phí cho c t gi , x lý và th i b các n c xu t kh u ch t th i.
Ví d : Thay cho vi c tr cho Guinea 40 USD/t n ch t th i công nghi p đ c h i,
th c ch t, Mỹ s ph i chi phí t i 1000 USD/t n khi x lý đ tho mãn đ c các quy
đ nh nghiêm ng t c a chính ph mình.
Nh n th c v các v n đ liên quan t i ch t th i đ c h i đang tĕng lên. S an toàn
c a nh ng lo i ch t th i này không ch là nh ng thách th c v m t công ngh mà còn
có th liên quan t i chính tr . Các n
c đang phát tri n còn khó khĕn h n r t nhi u so v i các n c công
nghi p trong vi c gi i quy t các ch t th i đ c h i k c v nh n th c cǜng nh v công
ngh . Nĕm 1988, T ch c th ng nh t Châu Phi đã thông qua hi p đ nh c m nh p kh u
các ch t th i đ c h i vào l c đ a này. Tuy nhiên, các n
c thành viên đã thay đ i hoàn toàn hi p đ nh này. Ch ng trình Môi tr
ng Liên h p qu c (UNEP) đã đ a ra m t danh sách g m 44 ch t đ
c coi là đ c h i và khuy n ngh các n c nh p kh u nên
đ a ra b ng ch ng v kh nĕng gi i quy t ch t th i đ c thù đ i v i vi c trao đ i, mua bán.
1.7.5. Suy thoái đa d ng sinh h c Trong th k 20, loài ng
i đã tiêu di t kho ng 700 loài đ ng, th c v t Nhi u
loài b tuy t ch ng khi còn ch a đ c con ng i bi t đ n. - Từ nĕm 1600 tr
c công nguyên đ n nĕm 1900 : trung bình 4 nĕm m t 1 loài.
- Từ nĕm 1900 đ n 1980 : 1 nĕm m t 1 loài.
- Từ nĕm 1980 đ n 2000 : 1 ngày m t 1 loài.
- D báo từ nĕm 2001 đ n 2010 : 1 gi m t 1 loài . 20