Giáo trình môi trường và phát triển bền vững | Trường Đại học Xây dựng Hà Nội
Giáo trình môi trường và phát triển bền vững | Trường Đại học Xây dựng Hà Nội. Tài liệu gồm 97 trang, giúp bạn tham khảo, ôn tập và đạt kết quả cao. Mời bạn đọc đón xem!
Môn: Môi trường và phát triển bền vững (098804) 11 tài liệu
Trường: Đại học Xây Dựng Hà Nội 475 tài liệu
Tác giả:
Preview text:
NGUY N ĐÌNH HÒE MÔI TR
NG VÀ PHÁT TRI N B N V NG
Dùng cho sinh viên các tr
ng Đ i h c, Cao đẳng
(Tái bản lần thứ nhất)
NHÀ XU T B N GIÁO D C
B n quy n thu c HEVOBCO - Nhà xu t b n Giáo d c 11 - 2007/CXB/426 - 2119/GD Mã s : 7X422T7 - DAI 2 M đ u B O V MÔI TR
NG VÀ PHÁT TRI N B N V NG
HAY KH NG HO NG TH K XXI
H i ngh Qu c t l n I t i Stockhom (Th y Đi n, 1972) đã c nh báo th gi i v
m t hi n tr ng khó x nghiêm tr ng. M t m t, c n tĕng t i đa nh p đi u phát tri n kinh
t đ đáp ng nh ng nhu c u c b n c a loài ng
i đang ngày càng đông lên. M t
khác, s ch y đua vǜ 'trang c a các n
c giàu và đ y nhanh "công nghi p hoá, hi n
đ i hoá" các n c nghèo đ phát tri n theo mô hình các xã h i ph ng Tây đã gây ra
nh ng tác đ ng x u ch a từng có đ i v i môi tr
ng, đ c bi t đ i v i h sinh thái - h nuôi d ng s s ng trên Trái Đ t.
Th p niên 1980 tr l i đây đã ch ng ki n s bùng phát các th m ho môi tr
ng : h n hán, bão l t, ô nhi m không khí và m a axit, các s c h t nhân và rò r
hoá ch t đ c h i, s suy thoái th m h i quỹ đ t tr ng tr t, lan tràn hoá ch t b o v th c v t và ô nhi m các ngu n n c, th ng t ng ôzôn, hi n t
ng m lên toàn c u do hi u ng nhà kính, s l
ng "tri u phú áo rách" tĕng song hành v i phong trào t n n môi tr
ng, đan xen v i các cu c chi n tranh s c t c và tranh giành không gian s d ng môi tr
ng. S song hành c a vi c bùng n dân s v i đ i d ch AIDS và s "tái xu t
giang h " c a các b nh d ch th i trung c đã m t th i đ
c ki m soát và tiêu di t nh lao, th ng hàn, d ch h ch...
N u các qu c gia không liên k t đ ch m d t s suy thoái môi tr ng thì đ n
nĕm 2030, v i dân s th gi i kho ng 9 - 10 lý, v i nhi t đ toàn c u tĕng 3oc, s suy
thoái tài nguyên và môi tr
ng s d n nhân lo i đ n cu c Đ i kh ng ho ng c a th k
XXI, t o ra m t vòng xoáy làm tan rã xã h i loài ng
i (UNDP, 1990). Cu c Đ i
kh ng ho ng th k này s là s ch ng ch t nh ng v n đ nan gi i nh n n đói, ô nhi m và suy thoái h nuôi d
ng s s ng, d ch b nh, xung đ t môi tr ng và t n n môi tr
ng hàng lo t, bi n đ ng khí h u khó l
ng đi kèm thiên tai... v i t c đ d d i, v
t quá kh nĕng thích ng c a xã h i cǜng nh kh nĕng c a m i trình đ công ngh trên Trái Đ t.
Các nguyên nhân sâu xa c a kh ng ho ng môi tr
ng b t ngu n từ mô hình phát tri n l y tĕng tr
ng kinh t làm tr ng tâm, khuy n khích m t xã h i tiêu th , d a trên
n n t ng nh ng phát minh công ngh tiêu t n nĕng l
ng, tài nguyên và gây ô nhi m,
s tr n tránh trách nhi m đ i v i th h t
ng lai thông qua vi c không n i b hoá các chi phí môi tr
ng và l m d ng quá m c tài nguyên cǜng nh không gian môi tr ng.
Chúng ta không s h u Trái Đ t, chúng ta vay m
n Trái Đ t từ con cháu mình.
Chúng ta sinh ra từ nh ng quá trình t nhiên không ph i đ th ng tr , mà đ sóng hoà 3
h p v i thiên nhiên. S phát tri n c a m i ng
i, m i c ng đ ng và m i qu c gia đ u
ph thu c vào nh ng đi u ki n môi tr
ng c a mình và không m t th h nào đ c
phép t cho mình cái quy n đ
c l m d ng hay phá hu nh ng y u t c n thi t cho s
t n t i c a các th h sau. Nh ng lu n lý này c n ph i đ c ph c p trong xã h i b ng m t ch ng trình giáo d c môi tr
ng nh m thay đ i nh n th c c a con ng i, sao
cho công dân và các quan ch c có th thay đ i hành vi, ra quy t đ nh v m i v n đ theo h ng b n v ng.
Phát tri n b n v ng là chi n l
c duy nh t có th cung ng m t cu c s ng t m t t và có ch t l
ng cho nhân lo i trong khi tránh đ
c nh ng th m h a sinh thái trong
30 - 40 nĕm t i, là l i s ng c n ph i thay th cho l i s ng tiêu th vô lý hi n nay đang xô đ y con ng
i vào vòng xoáy c a mô hình phát tri n kinh t n a v i, l m t ng cái
vô h n c a h sinh thái có th t n t i trong m t th gi i mà cái gì cǜng là h u h n, k
c không khí mà chúng ta hít th h ng ngày ch a ph i tr ti n (Nguyễn Thành Bang, 1995).
“Môi trường và phát triển bền vững" là giáo trình đ c biên so n nh m m c
đích cung c p cho sinh viên nh ng ki n th c c b n v môi tr ng, g n k t nh ng v n
đ môi tr ng và phát tri n, t o c s đ nghiên c u nh ng lĩnh v c khác nh qu n lý
khoa h c - công ngh và môi tr
ng, khoa h c t nhiên, khoa h c xã h i và nhân vĕn. Giáo trình này đ c biên so n theo Ch
ng trình khung do B GD - ĐT ban
hành nĕm 2004, dành cho sinh viên các tr
ng đ i h c và cao đẳng ngoài ngành Môi tr
ng. Đ ng th i giáo trình này cǜng là tài li u tham kh o cho nh ng ng i làm công
tác khoa h c, các nhà qu n lý v khoa h c - công ngh , các nhà qu n lý xã h i, các
chuyên gia d án phát tri n và đ c gi có quan tâm đ n v n đ môi tr ng và phát tri n.
Giáo trình Môi trường và phát triển bền vững đ c c u trúc thành 6 ch ng :
• Ch ng 1 gi i thi u nh ng khái ni m c b n v môi tr ng ; các v n đ môi tr
ng toàn c u và Vi t Nam hi n nay.
• Ch ng 2 phân tích hai mô hình phát tri n : phát tri n không b n v ng và phát
tri n b n v ng hi n nay đang đ c duy trì trên th gi i.
• Ch ng 3 trình bày nh ng v n đ v môi tr ng và phát tri n b n v ng 2
vùng kinh t sinh thái c b n : nông thôn và đô th .
• Ch ng 4 phân tích sáu c n tr c n kh c ph c đ h ng t i phát tri n b n v ng. 4
• Ch ng 5 gi i thi u m t s phép đo đ n gi n giúp đánh giá đ b n v ng đ a ph ng.
• Ch ng 6 trình bày v đ nh h ng chi n l c b o v môi tr ng và phát tri n b n v ng t i Vi t Nam.
Trong quá trình biên so n ch c ch n không tránh kh i sai sót, tác gi mong nh n
đ c ý ki n đóng góp c a ng i đ c đ có th nâng cao ch t l ng c a giáo trình. Tác giả 5 Ch ng 1
NH NG V N Đ C B N V MÔI TR NG 1.1. MÔI TR NG LÀ GÌ ?
Luật Bảo vệ Môi trường (BVMT) Việt Nam sửa đổi (2006) có đ nh nghĩa : "Môi tr
ng bao g m các y u t t nhiên và v t ch t nhân t o bao quanh con ng i, có nh h
ng đ n đ i s ng, s n xu t, s t n t i phát tri n c a con ng i và sinh v t". “Ho t đ ng b o v môi tr
ng là ho t đ ng gi cho môi tr ng trong lành, s ch
đẹp ; phòng ngừa, h n ch tác đ ng x u đ i v i môi tr ng, ng phó s c môi tr
ng; kh c ph c ô nhi m, suy thoái, ph c h i và c i thi n môi tr ng ; khai thác, s
d ng h p lý và ti t ki m tài nguyên thiên nhiên ; b o v đa d ng sinh h c". "Thành ph n môi tr
ng là các y u t v t ch t t o thành môi tr ng nh : đ t, n
c, không khí, âm thanh, ánh sáng, sinh v t, h sinh thái, và các hình thái v t ch t khác".
Các y u t xã h i - nhân vĕn ch a đ c coi là y u t môi tr ng.
Bách khoa toàn thư về môi trường (1994) đ a ra m t đ nh nghĩa ng n g n và đ y đ h n v môi tr ng : “Môi tr
ng là t ng th các thành t sinh thái t nhiên, xã h i - nhân vĕn và các
đi u ki n tác đ ng tr c ti p hay gián ti p lên phát tri n, lên đ i s ng và ho t đ ng c a con ng i trong th i gian b t kỳ"
Có th phân tích đ nh nghĩa này chi ti t h n nh sau :
- Các thành t sinh thái t nhiên g m : + Đ t tr ng tr t ; + Lãnh th ; + N c ; + Không khí ; + Đ ng, th c v t ; + Các h sinh thái ; + Các tr
ng v t lý (nhi t, đi n, từ, phóng x ).
- Các thành t xã h i - nhân vĕn (XHNV) g m :
+ Dân s và đ ng l c dân c , tiêu đùng, x th i ; + Nghèo đói ; 6 + Gi i ;
+ Dân t c, phong t c, t p quán, vĕn hoá, l i s ng, thói quen v sinh ; + Lu t, chính sách, h ng c, l làng...
+ T ch c c ng đ ng, xã h i v.v...
- Các đi u ki n tác đ ng (ch y u và c b n là ho t đ ng phát tri n kinh t ) g m: + Các ch
ng trình và d án phát tri n kinh t , ho t đ ng quân s chi n tranh...
+ Các ho t đ ng kinh t : nông nghi p, lâm nghi p, ng nghi p, công nghi p, du
l ch, xây d ng, đô th hoá...
+ Công ngh , kỹ thu t, qu n lý.
Ba nhóm y u t trên t o thành ba phân h c a h th ng môi tr ng, b o đ m
cu c s ng và s phát tri n c a con ng
i v i t cách là thành viên c a m t c ng đ ng ho c m t xã h i.
1 .2. C U TRÚC H TH NG MÔI TR NG
Các phân h nói trên và m i thành t trong từng phân h , n u tách riêng, thì
thu c ph m vi nghiên c u và tác đ ng c a các lĩnh v c khoa h c khác, không ph i c a lĩnh v c khoa h c môi tr ng. Ví dụ : - Đ t tr ng tr t là đ i t
ng nghiên c u c a khoa h c th nh ng ;
- Dân t c, vĕn hoá thu c lĩnh v c khoa h c xã h i nhân vĕn ;
- Xây d ng, công nghi p thu c lĩnh v c kinh t .
N u xem xét, nghiên c u, đi u khi n, qu n lý riêng r từng thành t , từng phân h , thì v n đ môi tr ng b lu m và không đ c đ t đúng v trí. V n đ môi tr ng ch đ
c phát hi n và qu n lý t t khi xem xét môi tr ng
trong tính toàn vẹn h th ng c a nó. Môi trường có tính hệ thống. Đó là các h th ng
h , g m nhi u c p, trong đó con ng
i và các y u t xã h i - nhân vĕn, thông qua các
đi u ki n tác đ ng, tác đ ng vào h th ng t nhiên. Không th có v n đ môi tr ng
n u thi u ho t đ ng c a con ng i. Trong b t c v n đ môi tr ng nào cǜng có đ y
đ các thành t c a ba phân h :
- Phân hệ sinh thái tự nhiên : t o ra các lo i tài nguyên thiên nhiên, nĕng l ng,
n i c trú và n i ch a đ ng ch t th i.
- Phân hệ xã hội - nhân văn : t o ra các ch th tác đ ng lên h t nhiên.
- Phân hệ các điều kiện : t o ra các ph
ng th c, các ki u lo i, các m c đ tác
đ ng lên c hai h t nhiên và h xã h i nhân vĕn. Nh ng tác đ ng lên h t nhiên gây ra do con ng
i và ho t đ ng phát tri n c a con ng i đ c g i là tác đ ng môi 7 tr ng. Nh ng tác đ ng ng
c l i c a h t nhiên lên xã h i và ho t đ ng c a con ng i đ c g i là s c ép môi tr ng. Do môi tr
ng có tính h th ng nên công tác môi tr ng đòi h i nh ng ki n th c
đa ngành, liên ngành. Nh ng quy t đ nh v môi tr ng ch d a trên m t lĩnh v c
chuyên môn nh t đ nh là không hoàn h o và không hi u qu , mà c n d a trên s h p
tác c a nhi u ngành (hình 1.1 và 1.2) . Qu n lý môi tr
ng chính là đi u ph i s h p
tác đó trên c s tho hi p t nguy n và b t bu c c a các ngành nh m th c hi n các quy đ nh lu t pháp v BVMT.
Hình 1.1. S v n hành thi u h p tác c a các h th ng trong xã h i
Hình . 1 cho th y phát tri n kinh t không chú ý đ n b o t n t nhiên và phúc l i
nhân vĕn. đây không có lĩnh v c cho qu n lý môi tr ng, không có đ a bàn cho khoa h c môi tr
ng, mà ch có lĩnh v c c a các ngành qu n lý và khoa h c truy n th ng.
Hình 1.2 cho th y tính h th ng c a môi tr
ng trong phát tri n kinh t có tính.
đ n b o t n h t nhiên và đ m b o phúc l i nhân vĕn. Đó là phát tri n b n v ng. 8
1.3. CH C NĔNG C A H TH NG MÔI TR
NG - Ô NHI M, SUY THOÁI VÀ S C MÔI TR NG
1.3.1 . Ch c nĕng c a môi tr ng
Hệ thống môi trường có b n ch c nĕng c b n : - Cung c p n i s ng cho con ng
i (n i c trú an toàn và đ đi u ki n đ phát
tri n các ph m cách cá nhân và c ng đ ng, t o d ng b n s c vĕn hoá) ;
- Cung c p nguyên li u và nĕng l ng ;
- Ch a đ ng và t làm s ch ch t th i ;
- Cung c p (l u gi ) thông tin cho các nghiên c u khoa h c.
1 .3.2. Suy thoái môi tr ng
Suy thoái môi trường là s gi m kh nĕng đáp ng 4 ch c nĕng c b n nói trên c a h th ng môi tr ng. Suy thoái môi tr
ng có các m t bi u hi n sau :
- M t an toàn n i c trú (do s c môi tr ng, ô nhi m môi tr ng và m t n đ nh xã h i ;
- C n ki t tài nguyên (do khai thác quá m c, s d ng không h p lý và do bi n đ ng :đi u ki n t nhiên) ; - X th i quá m c, ô nhi m. Suy thoái môi tr ng th
ng là quá trình ch m, khó đ nh l ng chính xác, khó
(nh ng không ph i là không th ) đ o ng c nên đòi h i ph i đ c can thi p b ng m t chi n l c, b ng các ch
ng trình phát tri n b n v ng (PTBV). Ví d đi n hình c a suy thoái môi tr ng là suy thoái đ t.
Nguyên nhân gây suy thoái môi trường rất đa dạng, g m :
- Bi n đ ng c a thiên nhiên theo chi u h ng không thu n l i cho con ng i
nh : l t, h n hán, đ ng đ t...
- Khai thác tài nguyên quá kh nĕng t ph c h i ;
- Không xác đ nh rõ quy n s d ng/s h u tài nguyên ; - Th tr ng y u kém ; - Chính sách y u kém ;
- Mô hình phát tri n ch nh m vào tĕng tr
ng kinh t ti n t i xây d ng m t xã h i tiêu th ;
- Bùng n dân s , nghèo đói (ho c xa hoa) và b t bình đẳng. 1.3.3. Ô nhi m môi tr ng Ô nhi m môi tr
ng là s tích luỹ trong môi tr
ng các y u t (v t lý hoá h c, 9 sinh h c) v t quá tiêu chu n ch t l ng môi tr ng, khi n cho môi tr ng tr nên
đ c h i đ i v i con ng i, v t nuôi, cây tr ng (hình l.3). Ô nhi m môi tr ng là y u t có th đ nh l ng đ c.
Hình 1.3. Mô hình ô nhi m "y u t A” trong h th ng môi tr ng.- Y u t v t lý : b i,
ti ng n, đ rung, ánh sáng, nhi t, đi n, từ tr ng, phóng x ;
- Y u t hoá h c : các ch t khí, l ng và r n ;
- Y u t sinh h c : vi trùng, ký sinh trùng, virut.
T h p các y u t trên có th làm tĕng m c đ ô nhi m lên r t nhi u.
Các tác nhân gây ô nhi m xu t phát từ ngu n ô nhi m, lan truy n theo các
đ ng: n c m t, n c ng m, không khí, theo các vecto trung gian truy n b nh (côn trùng, v t nuôi), ng
i b nhi m b nh, th c ĕn (c a ng i ho c đ ng v t). Ngu n ô nhi m g m hai lo i :
- Ngu n đi m (ví d bãi rác, c ng x ) ;
- Ngu n đi n (ví d khu v c nông nghi p).
M c dù ch t gây ô nhi m có th có từ ngu n g c t nhiên, nh ng ph n l n các
ngu n ô nhi m là từ ngu n nhân t o, liên quan đ n ho t đ ng s n xu t và ho t đ ng s ng c a con ng
i. G n đây còn xu t hi n khái ni m "ô nhi m vĕn hoá", "ô nhi m xã
h i" đo hành vi và l i s ng c a con ng
i, gây h i cho vĕn hoá, thu n phong mỹ t c và
tr t t an toàn xã h i. Tuy nhiên, ch a có tiêu chu n môi tr ng nào quy đ nh m c đ các hành vi này.
Ô 1.1. TÓM T T Ô NHI M MÔI TR NG VÀ SUY THOÁI Đ T 1. Ô nhi m n c
Các yếu tố đánh giá độ nhiễm :
- Tác nhân gây ô nhi m: các y u t v t lý (pH, đ màu, đ đ c, ch t r n t ng s -
g m ch t r n l l ng và ch t r n hoà tan. đ d n đi n, đ axit, đ ki m, đ c ng) ; các
y u t hoá h c (DO, BOD, COD, NH4+, NO - - 2-
3 , NO2 , P, CO2, SO2 , Cl-, các h p ch t
phenol, hoá ch t b o v th c v t (BVTV), lignin, kim lo i nĕng) ; các y u t sinh h c
(E.Con. Coliform, Streptococus feacalis, t ng s vi khu n k khí và háo khí). 10
- B nh d ch liên quan : t , l tr c khu n, th ng hàn, phó th ng hàn, tiêu ch y
trẻ em, viêm gan siêu vi trùng (có th truy n qua sò, h n), l amip, giun ch , sán ru t,
giun gan, sán hydatit, sán máng, s t rét, s t xu t huy t, b nh mù sông do giun
Onchoceare, b nh s t vàng, b nh ng Châu Phi. 2. Ô nhi m khí
- SO2 toát nhiên li u hoá th ch) : gây m a axit, khói mù axit – smog, gi m ch c
nĕng hô h p, viêm ph qu n mãn tính th ch cao hoá các công trình xây d ng b ng đá.
- NOX (đôi Sinh kh i) : t o smog, t o h p ch t PAN gây cháy lá cây có hoa, ch y n c m t và viêm ph qu n. No t c đo t ôxy c a máu.
- F (khói nhà máy) : gây cháy lá cây. bi n d ng x ng. m n rĕng.
- CFCS (dung môi máy l nh, bình x t...) : gây hi u ng nhà kính và thông t ng ôzôn.
- CO (đ t cháy không hoàn toàn nhiên li u) : nhi m đ c hô h p.
- CO2 ( núi l a phun, đ t nhiên li u) : khí nhà kính ch y u.
- Pb(C2H5)4( đ t xĕng pha chì) : nhi m đ c th n kinh, cao huy t áp, đ t qu ,
nh i máu c tim, trẻ ch m l n.
- Amiĕng (công nghi p luy n kim và xây d ng) : gây ung th ph i.
- Hoá ch t BVTV (vùng tr ng tr t) : nhi m đ c th n kinh, h i gan, th n, bi n đ i di truy n.
- Hydrôcacbua th m đa vòng (đ t xĕng d u, s n, ch t th m) : gây ung th .
- Ch t phóng x (n h t nhân, đi n h t nhân, b nh vi n, phòng thí nghi m) : gây t n th ng t bào và c ch di truy n.
-Vi trùng, vi rút : gây lao, b ch h u, t c u, cúm.
- Ti ng n : đo b ng deciben (dB). M c khó ch u: ≥45dB M c tai bi n : ≥100dB Ng ng nghe c a tai : 0 ÷ 180 dB 3. Ô nhi m đ t:
- Các tác nhân gây ô nhi m : phân bón vô c , hoá ch t BVTV, ch t di t c , ch t
phóng x , kim lo i n ng, nhi u lo i vi trùng và ký sinh trùng (tr c khu n l , ph y, khu n t ,tr c khu n th ng hàn và phó th
ng hàn, l amip, giun đǜa, giun xo n, giun
móc, xo n trùng vàng da, tr c trùng than, n m ĕn da, u n ván các lo i vinh b i li t,
viêm màng não, s t phát ban, viêm c tim. viêm não trẻ s sinh)
- Ngu n phát x ô nhi m ch y u là ch t th i c a ng
i và đ ng v tphân bón, hoá 11
ch t BVTV và ch t đ c dùng trong chi n tranh. 4. Thoái hoá đ t:
- M n hoá th sinh do b c h i, do t i; -Xói mòn do n c và do gió ;
-Axit hoá th sinh : m a axit. ho t đ ng dinh d
ng ch n l c c a v cây tr ng, phân
khoáng, ôxy hoá pyrit (FeS2) ;
- Đá ong hoá, karst hoá; - R a trôi, b c màu ; - Nhi m m n ;
- Cát l p lǜ quét ; - Bùng phát c d i. 1. 3.4. S c môi tr ng và tai bi n môi tr ng: S c môi tr
ng là nh ng thi t h i không mong đ i x y ra b i các quá trình tai bi n v t quá ng
ng an toàn c a h th ng môi tr
ng. Quá trình tai bi n là nh ng
quá trình gây h i v n hành trong h th ng môi tr
ng, đó là m t đ c tính v n có, ph n
ánh tính nhi u lo n, tính b t n đ nh c a b t c h th ng môi tr ng nào.
Các s c có th có ngu n g c t nhiên hay nhân sinh, nh ng th ng là do ph i h p c
hai ki u ngu n g c đó, vì chính các quá trình nhân sinh th ng đóng góp đáng k vào
s c thông qua vi c làm thay đ i tính nh y c m tai bi n c a c ng đ ng.
Các s c có th g m lo i c p di n - x y ra nhanh, m nh và đ t ng t nh đ ng
đ t, cháy rừng, lǜ l t... và lo i tr ng di n - x y ra ch m ch p, tr ng kỳ, từ từ nh
nhi m m n, sa m c hoá,... Các s c c p di n th
ng nhanh chóng k t thúc và đ c
xen k b ng m t kho ng th i gian dài bình yên không s c . Trong khi đó, các s c tr ng di n th ng di n ra liên t c, tr ng kỳ. ng x s c môi tr
ng ch là gi i quy t tình th . Chi n l c ng x lâu b n là
nh m vào quá trình gây ra s c quá trình tai bi n. Quá trình ng x tai bi n g m hai cách ti p c n :
- Cách ti p c n nh m vào tai bi n, đ gi m thi u thi t h i, gi m m c đ nghiêm
tr ng c a tai bi n, đ giúp cho c ng đ ng "tránh xa hi m ho ".
- Cách ti p c n nh m vào c ng đ ng, v i m c tiêu là gi m đ nh y c m tai bi n
c a c ng đ ng, t c là tĕng s c ch ng ch u, giúp cho c ng đ ng "s ng cùng tai bi n" (hình 1 .4). Tai bi n môi tr
ng, không ph i là m t s ki n, mà là m t quá trình Quá trình tai bi n môi tr ng g m ba giai đo n : 12
• Giai đoạn nguy cơ (hay hi m ho ) : các y u t gây h i t n t i trong h th ng,
nh ng ch a phát tri n gây m t n đ nh. H th ng môi tr
ng luôn luôn có 2 tính ch t :
- Tính ch ng ch u : t o ra kh nĕng c a h th ng ch u đ c các hành đ ng phát tri n c a con ng
i. Tính ch ng ch u đ ng th i cǜng là tính t đi u khi n c a môi tr ng.
- Tính b t n đ nh, còn g i là tính b t tr c, t o ra các quá trình tai bi n. Hình 1.4. Hai h
ng ti p c n trong ng x tai bi n môi tr ng
• Giai đoạn phát triển : Các y u t tai bi n t p trung l i, gia tĕng, t o tr ng thái m t n đ nh nh ng ch a v t qua ng
ng an toàn c a h th ng môi tr ng.
• Giai đoạn sự cố môi trường : Quá trình tai bi n v t qua ng ng an toàn, gây thi t h i cho con ng
i (s c khoẻ, tính m ng, s n nghi p). Nh ng s c gây thi t h i l n đ
c g i là tai ho , l n h n n a đ c g i là th m ho môi tr ng. Tai bi n môi tr
ng x y ra trong toàn b h th ng môi tr ng. Tuy nhiên, m i
phân h c a h th ng này l i là m t h b c th p h n. Tai bi n x y ra trong ph n h sinh thái t nhiên, đ
c g i là tai biến sinh thái. M t b ph n c a tai bi n sinh thái v n
hành trong t ph n đ ng, th c v t c a phân h , đ
c g i là tai biến sinh học. Nh v y
tai bi n sinh h c là s bùng phát d ch b nh ng
i, d ch h i v t nuôi - cây trong
ho c đ ng, th c v t hoang d i, và s suy thoái th m h i tài nguyên sinh h c do khai thác quá m c.
An toàn sinh học là m t b ph n c a tai bi n sinh h c, liên quan v i lĩnh v c
công ngh sinh h c. An toàn sinh h c là s an toàn khi đ a vào môi tr ng các sinh v t đã đ
c bi n n p di truy n - nghĩa là các loài mang b đen không có s n trong t nhiên.
Tai biến sinh học là quá trình ph bi n nh t, do đó hay g p nh t trong đ i s ng
h ng ngày. Chia theo ngu n g c có th g p các lo i tai bi n sinh h c nh sau :
- Các d ch đ a ph ng :s t rét, sán máng, d ch h ch, sán lá ph i, s t xu t huy t v.v... 13
- Nuôi tr ng thi u tính toán các loài đã b bi n n p di truy n (ví d : gi ng ngô không n y m m). - M t cân b ng loài do :
+ Đ a vào h m t loài l có tính c nh tranh cao (ví d c b u vàng) ;
+ L y ra kh i h m t vài loài khi n cho m t vài loài còn l i trong h bùng phát
thành d ch h i (ví d d ch chu t ...).
- Ô nhi m, gây bùng phát các loài thích nghi có kh nĕng gây h i do các loài này tr nên quen v i môi tr
ng ô nhi m (ví d t o đ c, r y nâu...). Vi c s d ng lan tràn
thu c b o v th c v t thu c nhóm này.
- Vǜ khí sinh hoá : đ n pháo có vi trùng d ch h ch, bom có vi khu n than ...
- Khai thác quá m c (phá rừng, đánh cá b ng ch t n ...). 1.4. AN NINH MÔI TR NG VÀ AN TOÀN MÔI TR NG :
- An ninh môi trường:là tr ng thái mà m t h th ng môi tr ng có kh nĕng
đ m b o đi u ki n s ng an toàn c a con ng i c trú trong h th ng đó. Tr ng thái an
ninh c a riêng phan h sinh thái t nhiên đ
c g i là an ninh sinh thái. Đó ch là m t khía c nh c a an ninh môi tr
ng. Quá trình gây m t n đ nh trong h th ng môi tr
ng chính là tai biến môi trường. Thu t ng "an ninh" th ng đ c hi u theo quy mô r ng, th
ng là m c qu c gia, khu v c hay qu c t . Trong ph m vi các đ a ph ng hẹp, ng i ta th
ng dùng thu t ng an toàn môi trường. Ví d rò r phóng x
từ m t b nh vi n, cháy m t khu rừng, m t tr n lǜ quét t i m t huy n, m t tr n d ch t do ô nhi m n c t i m t đ a ph
ng, m t tr n ng đ c th c ĕn do ô nhi m th c ph m t i m t xí nghi p... th ng đ
c coi là thu c ph m vi "an toàn môi tr ng". Nh ng s
ki n l n h n nh suy thoái t ng ôzôn, hi u ng nhà kính, sa m c hoá di n r ng... thu c lĩnh v c "an ninh môi tr
ng". Tuy nhiên, cǜng r t khó phân đ nh r ch ròi gi i h n
gi a "an ninh" và "an toàn".
Tỵ nạn môi trường là vi c con ng
i bu c ph i r i n i truy n th ng c a mình t m
th i hay vĩnh vi n do s hu ho i môi tr
ng gây nguy hi m cho cu c s ng c a h
(Chương trình môi trường Liên hợp quốc, 1985). Trên th gi i nĕm 1995 có kho ng 25 tri u ng i t n n môi tr ng, trong đó : - Ethiopia : 1,5 tri u - Somali : 500.000 - Su dan : 2 tri u - Sahara : 5 tri u - C n Sahara : 7 tri u - Trung Qu c : 6 tri u 14 - Mêhicô : 2 tri u.
Trên th gi i hi n nay, c 225 ng i thì m t ng i ph i t n n môi tr ng.
Nguyên nhân c a t n n môi tr
ng là s t h p c a m t s y u t sau:
- Không có đ t canh tác, m t đ t c trú ; - M t rừng ; - Hoang m c hoá ; - Xói mòn đ t ; - M n hoá ho c úng ng p ; - H n hán, thi u n c ;
- S c ép nông thôn : đói nghèo, áp l c dân s , thi u h t ng c s nông thôn, kỹ
thu t canh tác l c h u và thi u đ t canh tác ;
- Suy gi m đa d ng sinh h c ;
- Bi n đ ng khí h u và nh ng hi n t ng th i ti t c c đoan ; - Áp l c dân s ; - Suy dinh d ng và d ch b nh ; - Nghèo đói ; - Qu n lý nhà n c kém hi u qu . Ty n n môi tr ng là ch th , là th
c đo c a s m t n đ nh, ph n ánh s qu n lý
kém hi u qu và là m t trong nh ng nguyên nhân d n đ n xung đ t. Các y u t n d u
đ ng sau hi n t ng t n n môi tr ng là đa di n, ph c t p, th ng liên k t tác đ ng
và r t khó tách b ch riêng r .
1.5. NGHÈO KH VÀ MÔI TR NG:
Nghèo thu nhập - T ng thu nh p :
+ Vùng nông thôn mi n núi, h i đ o : 80.000đ/tháng ;
+ Vùng nông thôn đ ng b ng : 100.000đ/tháng ; + Vùng đô th : 150.000đ/tháng.
(Tiêu chuẩn nghèo Việt Nam do Bộ Lao động –
Thương binh và Xã hội công bố năm 2000) - Thu nh p d i 1USD/ng i/ngày (Theo UNDP).
Nĕm 1993, trên th gi i có 1,3 t ng
i nghèo theo tiêu chu n c a UNDP (nĕm
2000 : tĕng lên 2 t ). Và Vi t Nam, theo tiêu chu n Vi t Nam thì còn kho ng trên 15 d i 12 tri u ng i có thu nh p kho ng d i 15kg g o/ng i/tháng.
Nghèo toàn diện CPM (Capability Poverty Measure):
Là t l trung bình c a ba đ i l
ng (đ u liên quan đ n ph n ): trong đó : I1 : T l trẻ d i 5 tu i b suy dinh d ng ;
I2 : T l s ca sinh đẻ không đ c chĕm sóc y t b i cán b h sinh ;
I3 : T l s ph n (từ 1 5 tu i tr lên) mù ch .
Theo UNDP, nĕm 1993, Vi t Nam có ch s nghèo toàn di n là 20,1 % (ho c 0,201)
Chỉ số nghèo nhân văn HPI (Hu man Poverty Index) I1 : T l s ng i ch t t nhiên, ch t y u d i 40 tu i ; I2 : T l s ng
i l n (từ 15 tu i tr lên) mù ch ;
I3 : Trung bình c ng c a : t l s ng i không đ c dùng n c s ch (I3.l), s ng i không đ c h
ng d ch v y t (I3.2) và t l trẻ d i 5 tu i b suy dinh d
ng (I3.3), Theo UNDP (1997), Vi t Nam có ch s nghèo là 26,2% (ho c 0,262).
Quan h gi a nghèo kh và môi tr ng g m các m t sau đây :
- Nghèo kh làm cho các c ng đ ng nghèo ph thu c nhi u vào các ngu n tài nguyên m ng manh c a đ a ph ng, tr nên d b t n th ng do nh ng bi n đ ng c a thiên nhiên và xã h i.
- Nghèo làm cho thi u v n đ u t cho s n xu t, xây d ng c s h t ng, cho vĕn
hoá giáo d c và các d án c i t o môi tr ng.
- Nghèo kh làm gia tĕng t c đ khai thác tài nguyên theo h ng khai thác quá m c, khai thác hu di t. - Nghèo là m nh đ t lý t
ng cho mô hình phát tri n ch t p trung vào tĕng tr
ng kinh t và xây d ng m t xã h i tiêu th . - Góp ph n bùng n dân s . 1.6. DÂN S VÀ MÔI TR NG
T c đ tĕng dân s th gi i hi n nay là 1,7% m i nĕm. Th gi i m t 39 nĕm (1960 16
- 1999) đ tĕng dân s từ 3 t lên 6 t , nh ng ch m t 12 nĕm (1987 - 1999) đ t o ra t ng
i th 6. Có t i 90% dân s th gi i s ng các n
c đang phát tri n, n i mà các
qu c gia ít có kh nĕng gi i quy t các h qu do gia tĕng dân s đ i v i vi c gây ô nhi m và suy thoái môi tr ng. u tiên tr c h t c a các n c đang phát tri n là nuôi d
ng b ph n dân s ngày càng gia tĕng ch không đ s c chĕm lo đ n môi tr ng.
Tuy nhiên, tác đ ng x u đ n môi tr
ng do đông dân và nghèo đói ch a ph i là
toàn b tác đ ng c a v n đ dân s . Tiêu dùng quá m c c a dân c các n c công
nghi p cǜng là m t m t quan tr ng c a v n đ này. Chính nh ng n c này đã t o ra
hình m u c a m t xã h i tiêu th . M t ng
i Mỹ trung bình tiêu th nguyên li u và nĕng l ng g p 17-20 l n m t ng i Nam Á và x th i b ng l ng x th i c a 25 ng i Trung Qu c. Ng i ta tính đ
c ch riêng c ng đ ng Châu Âu, Hoa Kỳ và Liên
Xô cǜ đã phát x kho ng 45% t ng l ng khí nhà kính toàn c u.
Nh v y, tác đ ng c a dân s t i môi tr
ng, ngoài s dân, còn ph n ánh m c tiêu th trên đ u ng i và trình đ công ngh . I=P.C.T trong đó :
I : Tác đ ng c a dân s lên môi tr ng ; P : S dân ;
C : Tiêu th tài nguyên bình quân trên đ u ng i
T : Công ngh (quy t đ nh m c tác đ ng c a m i đ n v tài nguyên đ c tiêu th ).
Tác đ ng c a dân s đ n môi tr
ng còn ph thu c r t nhi u vào các quá trình
đ ng l c dân c : du c , di c , di dân, tái đ nh c , t n n... B n tính c a con ng i là
di chuy n và chính quá trình di chuy n đó đã làm gia tĕng tác đ ng c a dân s lên môi tr ng (ô l.2).
Ô 1.2 DÂN S VÀ PHÁT TRI N TH GI I
Châu Á là châu l c đông dân nh t th gi i v i h n 60% dân s th gi i hi n
đang sinh s ng t i châu l c này, trong đó Trung Qu c và n Đ là nh ng n c đông
dân nh t châu l c và th gi i, dân s Trung Qu c là 1,2 t ng i và n Đ là 980 tri u ng
i. Trong khi đó, Châu phi hi n đang là n i có m c tĕng dân s cao, đ c bi t là
vùng h Sahara. n i có t l tĕng dân s cao nh t th gi i (trung bình m i gia đình có
t i 7 con). Dân s toàn châu l c này vào kho ng 767 tri u ng i. Trái v i khu v c
Châu Á và Châu Phi đông đúc dân c , khu v c Mỹ La tinh và Caribe ch chi m h n
8% dân s th gi i. Khu v c này có kho ng 511 tri u ng i v i t l tĕng dân s đã
gi m h n 30% trong th p k qua và trung bình m i ph n ch có t i 3 con. Tu i th trung bình c a ng
i dân khu v c này đã ti n g n ngang b ng v i tu i th c a ng i dân các n
c đã phát tri n, t l t vong trẻ s sinh th p nh t trong các n c phát 17 tri n. T i các n
c phát tri n cao nh úc, New Zealand, Nh t B n, Châu Âu và B c
Mỹ, m c tĕng dân s hàng nĕm vào kho ng 0,3%, th m chí có th gi m xu ng d i 0 vào tr
c nĕm 2025. Hi n nay, dân s các khu v c này là 1,19 t . Trong s 6 t ng
i đang sinh s ng trên hành tinh c a chúng ta, có t i 800 tri u ng
i đang h ng ngày đ i m t v i n n đói, trong đó có kho ng 200 tri u em nh d i 5 tu i. H u h t nh ng ng i ch u nh h
ng c a n n đói l i là nh ng ng i s ng các
vùng nông thôn, nh ng b l c du canh du c và các làng chài nh . Và kh p m i n i
trên Trái Đ t, ph n , trẻ em, ng i già và ng i m đau là nh ng ng i ch u tác đ ng
m nh nh t c a tình tr ng thi u ĕn. M t b ph n l n dân s th gi i hi n nay đang ph i
đ ng đ u v i nghèo đói và r t nhi u nh ng v n đ xã h i khác là thanh niên, nh ng ng
i đ tu i từ 15 đ n 24.
Thanh niên hi n chi m kho ng 1/5 dân s th gi i, trong đó 85% s ng t i các n
c đang phát tri n v i 60% s ng t i Châu Á. Kho ng 2/3 thanh niên th gi i đang l n lên t i các n
c mà thu nh p bình quân đ u ng
i hàng nĕm ch a t i 1.000 USD,
trong khi đó ch có 12% thanh niên l n lên t i các n
c có thu nh p bình quân hàng
nĕm h n 10.000 USD. V i m t l c l
ng trẻ đông đ o nh v y, các n c đang phát
tri n, bên c nh vi c có m t ngu n nhân l c d i dào, đang ph i đ i phó v i n n th t
nghi p cao, đ c bi t trong thanh niên. T i h u h t các n c đang phát tri n, do các
vùng nông thôn không có đ các d ch v và c h i nên thanh niên ph i kéo nhau t i
các đô th đ tìm k sinh nhai. Ph n l n h là nh ng ng i không đ c h c hành và không đ
c đào t o ngh nên ch có m t s ít ng i có th tìm đ c vi c làm. Nh ng
thanh niên từ nông thôn di c ra thành ph ho c từ các n c nghèo đang phát tri n di c sang các n
c phát tri n, kh p m i n i đ u ph i đ i đ u v i n n th t nghi p nghi n r
u, nghi n ma tuý, th t v ng và trong m t s tr
ng h p h đã tham gia vào nh ng
ho t đ ng t i ác ho c t t . Trong khi đó, t i các n
c phát tri n l i x y ra hi n t ng
lão hoá dân s . Hi n nay, 77% s ng
i già tĕng thêm m i nĕm là các n c đang phát
tri n, d đoán t i nĕm 2015 con s này s là trên 80%. M t trong nh ng thách th c đang
đ t ra cho loài ng i, đ c bi t đ i v i thanh niên là cĕn b nh th k HIV/AIDS. Tính
đ n tháng 12-1998, toàn th gi i có 33,4 tri u ng i nhi m HIV, kho ng 1/3 trong s
này là đ tu i t 15 đ n 24, riêng nĕm 1998 có 2,5 tri u ng i đã ch t vì b nh AIDS. c tính 95% nh ng ng
i mang vi rút HIV hi n đang s ng t i các n c đang phát
tri n, và 2/3 s ng t i khu v c h Sahara Châu Phi, n i có t i 8% s ng i tr ng thành
b nhi m HIV. Theo th ng kê nĕm 1997, có h n m t n a trong s 2,6 tri u ng i m i
nhi m HIV là thanh niên. 1/3 nh ng ng
i mang thai hàng nĕm, trong đó nhi u ng i
mang thai ngoài ý mu n, cǜng là nh ng ph n đ tu i thanh niên.
Ngu n : Thu Hà, Báo Thể thao & Văn hoá, No82. 12/10/1999 18
1 .7. NH NG V N Đ MÔI TR NG TOÀN C U
1.7.1. Bi n đ i khí h u
S gia tĕng phát th i khí nhà kính (CO2, CH4, NOx, ôzôn, CFCS) cùng v i vi c
suy gi m di n tích rừng đã gây ra hi n t
ng nóng lên c a khí h u toàn c u. Nhi t đ
trung bình trong th k qua đã tĕng lên trong kho ng t c - 2oC. D báo đ n 2030, nhi t
đ trung bình c a Trái Đ t có th tĕng thêm 3°C, trong đó riêng CO2 đã góp ph n tĕng
thêm 1°C. S tĕng nhi t đ không x y ra đ ng đ u trên Trái Đ t các vùng vĩ đ cao
nhi t đ có th tĕng từ 6oC đ n 16oC, trong khi nh ng vùng lân c n xích đ o, nhi t đ ch tĕng đ n 2oC.
S nóng lên toàn c u làm thay đ i ch đ th i ti t khó l ng ; dâng cao m c n
c bi n gây xói l b và chìm ng p vùng đ t th p ven bi n ; m a l t gia tĕng vùng
ven bi n trong khi sa m c hoá tĕng c
ng nh ng vùng n m sâu trong l c đ a ; d ch
b nh tĕng lên do nóng, m; các b nh nhi t đ i lan to v phía các vùng vĩ đ cao. Ngh
đ nh th Kyoto tháng 12/1997 nh m gi m phát x khí nhà kính đã b Hoa Kỳ ph n đ i, vì Hoa Kỳ là n
c phát th i khí nhà kính nhi u nh t
1.7.2. Suy gi m t ng ôzôn
Nĕm 1991 đã phát hi n t ng ôzôn b u tr i Nam C c b th ng m t l r ng 24
tri u km2, l th ng này đã tĕng lên g p r
i vào nĕm 2000. Tia vǜ tr ào t tuôn xu ng
Trái Đ t qua l th ng này, đã gây ra : - Tĕng c
ng úng th da không s c t lên thêm 300.000 ca/nĕm.
- Tĕng thêm 1,7 tri u ca đ c thu tinh th m i nĕm. - c ch h th ng mi n d ch ng i và s sinh tr ng c a th c v t (h n ch quang h p).
- Gi m th c v t phù du bi n, từ đó làm gi m l ng h i s n.
1 .7.3. Ô nhi m xuyên biên gi i gia tĕng
- Lan truy n m a axit, ô nhi m theo các dòng sông xuyên biên gi i gia tĕng.
- Lan truy n thu tri u đ (bùng phát t o đ c h i), thu tri u đen (tràn d u) trên bi n và đ i d ng. - Tĕng đ phóng x : c a n
c bi n do đ ch t th i h t nhân và tai n n tàu ng m
h t nhân trong su t th k qua.
1 .7.4. Xu t kh u ch t th i đ c h i
Gi a nĕm 1986 đ n 1991 có t i 175 tri u t n ch t th i đ c h i đã đ c chào hàng trên th tr
ng th gi i, đ c bi t là các n
c vùng Caribe, Trung và Nam Phi. Quá
trình xây d ng và th c thi các tiêu chu n môi tr
ng không đ ng đ u trên toàn th gi i
và s phát tri n nhanh c a n n kinh t th tr
ng là nh ng nhân t chính t o đ ng l c 19
cho xu t kh u các ch t th i đ c h i trong nh ng nĕm g n đây Ph ng Tây, ng i
tiêu dùng có nhu c u ngày càng cao đ i v i các ngành công nghi p s ch, d n t i các
quy đ nh x lý, c t gi , th i b ch t th i đ c h i ngày càng nghiêm ng t h n. H n n a,
chi phí cǜng nh vi c thi u các bãi chôn l p các n
c này cǜng đang tĕng lên, trong khi các n
c nghèo có đ t đai r ng h n và các tiêu chu n th i ít ng t nghèo h n.
Hi n nay, vi c xu t kh u ch t th i đ c h i vào các n c đang phát tri n th ng d
i d ng nh ng h p đ ng, và chuy n giao b t h p pháp thông qua các công ty t
nhân cǜng nh chính ph c a các n c nghèo.
Ví d : Các công ty Anh đã tr cho Guinea-Bissau 120 tri u USD/nĕm cho vi c
chôn l p các ch t th i công nghi p - g n t ng đ ng v i t ng s n l ng thu nh p
qu c dân bình quân nĕm c a n
c đó. Congo thông qua các h p đ ng nh p kh u t nhân, m i nĕm n
c này đã nh p kh u kho ng 1 tri u t n ch t th i công nghi p từ Hà Lan, s ti n thu đ
c là 4 tri u USD trong h n 3 nĕm. Tuy nhiên, t ng s ti n đ
c tr từ các v nh p ch t th i này cǜng không đáng k
so v i m c chi phí cho c t gi , x lý và th i b các n c xu t kh u ch t th i.
Ví d : Thay cho vi c tr cho Guinea 40 USD/t n ch t th i công nghi p đ c h i,
th c ch t, Mỹ s ph i chi phí t i 1000 USD/t n khi x lý đ tho mãn đ c các quy
đ nh nghiêm ng t c a chính ph mình.
Nh n th c v các v n đ liên quan t i ch t th i đ c h i đang tĕng lên. S an toàn
c a nh ng lo i ch t th i này không ch là nh ng thách th c v m t công ngh mà còn
có th liên quan t i chính tr . Các n
c đang phát tri n còn khó khĕn h n r t nhi u so v i các n c công
nghi p trong vi c gi i quy t các ch t th i đ c h i k c v nh n th c cǜng nh v công
ngh . Nĕm 1988, T ch c th ng nh t Châu Phi đã thông qua hi p đ nh c m nh p kh u
các ch t th i đ c h i vào l c đ a này. Tuy nhiên, các n
c thành viên đã thay đ i hoàn toàn hi p đ nh này. Ch ng trình Môi tr
ng Liên h p qu c (UNEP) đã đ a ra m t danh sách g m 44 ch t đ
c coi là đ c h i và khuy n ngh các n c nh p kh u nên
đ a ra b ng ch ng v kh nĕng gi i quy t ch t th i đ c thù đ i v i vi c trao đ i, mua bán.
1.7.5. Suy thoái đa d ng sinh h c Trong th k 20, loài ng
i đã tiêu di t kho ng 700 loài đ ng, th c v t Nhi u
loài b tuy t ch ng khi còn ch a đ c con ng i bi t đ n. - Từ nĕm 1600 tr
c công nguyên đ n nĕm 1900 : trung bình 4 nĕm m t 1 loài.
- Từ nĕm 1900 đ n 1980 : 1 nĕm m t 1 loài.
- Từ nĕm 1980 đ n 2000 : 1 ngày m t 1 loài.
- D báo từ nĕm 2001 đ n 2010 : 1 gi m t 1 loài . 20