Thông tin
Quiz

Giáo trình Triết học Mác - Lênin 220tr | Trường Đại học sư phạm kỹ thuật TP Hồ Chí Minh

Nguồn gốc của triết học. Là một loại hình nhận thức đặc thù của con người, triết học ra đời ở cả Phương Đông và Phương Tây g'n như cùng một thời gian tại các trung tâm văn minh lớn của nhân loại thời Cổ đại. Ý thức triết học xuất hiện không ngẫu nhiên, mà có nguồn gốc thực tế từ tồn tại xã hội với một trình độ nhất định của sự phát triển văn minh, văn hóa, khoa học. Tài liệu giúp bạn tham khảo, ôn tập và đạt kết quả cao. Mời bạn đọc đón xem!

Môn:

Triết học Mác - Lenin (LLCT130105) 646 tài liệu

Trường:

Đại học Sư phạm Kỹ thuật Thành phố Hồ Chí Minh 3.1 K tài liệu

Thông tin:

220 trang 8 tháng trước

Tác giả:

Lê Kim Dung

docx.com.vn

Bình luận

Vui lòng đăng nhập hoặc đăng ký để gửi bình luận.

Giáo trình Triết học Mác - Lênin 220tr | Trường Đại học sư phạm kỹ thuật TP Hồ Chí Minh

34 17 lượt tải Tải xuống

Chương 1

TRIẾT HỌC VÀ VAI TRÒ CỦA TRIẾT HỌC TRONG ĐỜI SỐNG XÃ HỘI

-------------------

I. TRIẾT HỌC VÀ VẤN ĐỀ CƠ BẢN CỦA TRIẾT HỌC

1. Khái lược về triết học

a. Nguồn gốc của triết học

Là một loại hình nhận thức đặc thù của con người, trit hc ra đời  c Phương

Đông và Phương Tây g'n như cùng một thời gian (khong t* th k+ VIII đn th k+ VI

tr.CN) tại các trung tâm văn minh lớn của nhân loại thời C6 đại. Ý thức trit hc xuất hiện

không ngẫu nhiên, mà có nguồn gốc thực t t* tồn tại xã hội với một trình độ nhất định

của sự phát triển văn minh, văn hóa, khoa hc. Con người, với kỳ vng được đáp ứng nhu

c'u về nhận thức và hoạt động thực tiễn của mình đã sáng tạo ra nhJng luận thuyt

chung nhất, có tKnh hê thống phn ánh th giới xung quanh và th giới của chKnh conL

người. Trit hc là dạng tri thức lO luâLn xuất hiện sớm nhất trong lịch sử các loại hình lO

luận của nhân loại.

Với tKnh cách là một hình thái O thức xã hội, trit hc có nguồn gốc nhận thức và

nguồn gốc xã hội.

* Nguồn gốc nhận thức

Nhận thức th giới là một nhu c'u tự nhiên, khách quan của con người. Về măLt lịch

sử, tư duy huyền thoại và tKn ngưỡng nguyên thủy là loại hình trit lO đ'u tiên mà con

người dùng để gii thKch th giới bK ẩn xung quanh. Người nguyên thủy kt nối nhJng hiểu

bit rời rạc, mơ hồ, phi lôgKc...của mình trong các quan niệm đ'y xúc cm và hoang tưng

thành nhJng huyền thoại để gii thKch mi hiện tượng. Đỉnh cao của tư duy huyền thoại và

tKn ngưỡng nguyên thủy là kho tàng nhJng câu chuyện th'n thoại và nhJng tôn giáo sơ

khai như Tô tem giáo, Bái vật giáo, Saman giáo. Thời kỳ trit hc ra đời cũng là thời kỳ

suy gim và thu hẹp phạm vi của các loại hình tư duy huyền thoại và tôn giáo nguyên

thủy. Trit hc chKnh là hình thức tư duy lO luận đ'u tiên trong lịch sử tư tưng nhân loại

thay th được cho tư duy huyền thoại và tôn giáo.

Trong quá trình sống và ci bin th giới, t*ng bước con người có kinh nghiệm và có

tri thức về th giới. Ban đ'u là nhJng tri thức cụ thể, riêng lẻ, cm tKnh. Cùng với sự tin

bộ của sn xuất và đời sống, nhận thức của con người d'n d'n đạt đn trình độ cao hơn

trong việc gii thKch th giới một cách hệ thống, lôgKc và nhân qu... Mối quan hệ giJa cái

đã bit và cái chưa bit là đối tượng đồng thời là động lực đòi hỏi nhận thức ngày càng

quan tâm sâu sắc hơn đn cái chung, nhJng quy luật chung. Sự phát triển của tư duy tr*u

tượng và năng lực khái quát trong quá trình nhận thức sẽ đn lúc làm cho các quan điểm,

quan niệm chung nhất về th giới và về vai trò của con người trong th giới đó hình thành.

Đó là lúc trit hc xuất hiện với tư cách là một loại hình tư duy lO luận đối lập với các giáo

lO tôn giáo và trit lO huyền thoại.

Vào thời C6 đại, khi các loại hình tri thức còn  trong tình trạng tn mạn, dung hợp

và sơ khai, các khoa hc độc lập chưa hình thành, thì trit hc đóng vai trò là dạng nhâLn

thức lO luâLn t6ng hợp, gii quyt tất c các vấn đề lO luâLn chung về tự nhiên, xã hôLi, tư

duy. T* bu6i đ'u lịch sử trit hc và tới tận thời kỳ Trung C6, trit hc vẫn là tri thức bao

trùm, là “khoa hc của các khoa hc”. Trong hàng nghìn năm đó, trit hc được coi là có

sứ mệnh mang trong mình mi trK tuệ của nhân loại. Ngay c Cantơ, nhà trit hc sáng lập

ra Trit hc c6 điển Đức  th k+ XVIII, vẫn đồng thời là nhà khoa hc bách khoa. Sự

dung hợp đó của trit hc, một mặt phn ánh tình trạng chưa chKn muồi của các khoa hc

chuyên ngành, mặt khác lại nói lên nguồn gốc nhận thức của chKnh trit hc. Trit hc

không thể xuất hiện t* mnh đất trống, mà phi dựa vào các tri thức khác để khái quát và

định hướng ứng dụng. Các loại hình tri thức cụ thể  th k+ thứ VII tr.CN thực t đã khá

phong phú, đa dạng. Nhiều thành tựu mà về sau người ta xp vào tri thức cơ hc, toán

hc, y hc, nghệ thuật, kin trúc, quân sự và c chKnh trị…  Châu Âu thời bấy giờ đã đạt

tới mức mà đn nay vẫn còn khin con người ngạc nhiên. Gii phẫu hc C6 đại đã phát

hiện ra nhJng t+ lệ đặc biệt cân đối của cơ thể người và nhJng t+ lệ này đã tr thành

nhJng “chuẩn mực vàng” trong hội ha và kin trúc C6 đại góp ph'n tạo nên một số kỳ

quan của th giới. Dựa trên nhJng tri thức như vậy, trit hc ra đời và khái quát các tri

thức riêng lẻ thành luận thuyt, trong đó có nhJng khái niệm, phạm trù và quy luật… của

mình.

Như vậy, nói đn nguồn gốc nhận thức của trit hc là nói đn sự hình thành, phát

triển của tư duy tr*u tượng, của năng lực khái quát trong nhận thức của con người. Tri

thức cụ thể, riêng lẻ về th giới đn một giai đoạn nhất định phi được t6ng hợp, tr*u

tượng hóa, khái quát hóa thành nhJng khái niệm, phạm trù, quan điểm, quy luật, luận

thuyt… đủ sức ph6 quát để gii thKch th giới. Trit hc ra đời đáp ứng nhu c'u đó của

nhận thức. Do nhu c'u của sự tồn tại, con người không thỏa mãn với các tri thức riêng lẻ,

cục bộ về th giới, càng không thỏa mãn với cách gii thKch của các tKn điều và giáo lO tôn

giáo. Tư duy trit hc bắt đ'u t* các trit lO, t* sự khôn ngoan, t* tình yêu sự thông thái,

d'n hình thành các hệ thống nhJng tri thức chung nhất về th giới.

Trit hc chỉ xuất hiện khi kho tàng thức của loài người đã hình thành được một vốn

hiểu bit nhất định và trên cơ s đó, tư duy con người cũng đã đạt đn trình độ có kh

năng rút ra được cái chung trong muôn vàn nhJng sự kiện, hiện tượng riêng lẻ.

* Nguồn gốc xã hội

Trit hc không ra đời trong xã hội mông muội dã man. Như C.Mác nói: “Trit hc

không treo lơ lửng bên ngoài th giới, cũng như bộ óc không tồn tại bên ngoài con

người”

. Trit hc ra đời khi nền sn xuất xã hội đã có sự phân công lao động và loài

người đã xuất hiện giai cấp. Tức là khi ch độ cộng sn nguyên thủy tan rã, ch độ chim

hJu nô lệ đã hình thành, phương thức sn xuất dựa trên s hJu tư nhân về tư liệu sn

xuất đã xác định và  trình độ khá phát triển. Xã hội có giai cấp và nạn áp bức giai cấp hà

khắc đã được luật hóa. Nhà nước, công cụ trấn áp và điều hòa lợi Kch giai cấp đủ trưng

thành, “t* chỗ là tôi tớ của xã hội bin thành chủ nhân của xã hội”.

Gắn liền với các hiện tượng xã hội v*a nêu là lao động trK óc đã tách khỏi lao động

chân tay. TrK thức xuất hiện với tKnh cách là một t'ng lớp xã hội, có vị th xã hội xác định.

Vào th k+ VII - V tr.CN, t'ng lớp quO tộc, tăng lJ, điền chủ, nhà buôn, binh lKnh...đã chú O

đn việc hc hành. Nhà trường và hoạt động giáo dục đã tr thành một nghề trong xã hội.

Tri thức toán hc, địa lO, thiên văn, cơ hc, pháp luật, y hc...đã được ging dạy. Nghĩa là

t'ng lớp trK thức đã được xã hội Kt nhiều trng vng. T'ng lớp này có điều kiện và nhu c'u

nghiên cứu, có năng lực hệ thống hóa các quan niệm, quan điểm thành hc thuyt, lO

luận. NhJng người xuất sắc trong t'ng lớp này đã hệ thống hóa thành công tri thức thời

đại dưới dạng các quan điểm, các hc thuyt lO luận… có tKnh hệ thống, gii thKch được

sự vận động, quy luật hay các quan hệ nhân qu của một đối tượng nhất định, được xã

hội công nhận là các nhà thông thái, các trit gia (Wise man, Sage, Scholars,

Philosopher), tức là các nhà tư tưng. Về mối quan hệ giJa các trit gia với cội nguồn của

mình, C.Mác nhận xét: “Các trit gia không mc lên như nấm t* trái đất; h là sn phẩm

của thời đại của mình, của dân tôLc mình, mà dòng sJa tinh t nhất, quO giá và vô hình

được tập trung lại trong nhJng tư tưng trit hc”.

Trit hc xuất hiện trong lịch sử loài người với nhJng điều kiện như vậy và chỉ trong

nhJng điều kiện như vậy - là nội dung của vấn đề nguồn gốc xã hội của trit hc. “Trit

hc” là thuật ngJ được sử dụng l'n đ'u tiên trong trường phái Socrates (Xôcrát). Còn

thuật ngJ “Trit gia” (Philosophos) đ'u tiên xuất hiện  Heraclitus (Hêraclit), dùng để chỉ

người nghiên cứu về bn chất của sự vật.

Như vậy, trit hc chỉ ra đời khi xã hội loài người đã đạt đn một trình độ tương đối

cao của sn xuất xã hội, phân công lao động xã hội hình thành, của ci tương đối th*a

dư, tư hJu hóa tư liệu sn xuất được luật định, giai cấp phân hóa rõ và mạnh, nhà nước

ra đời. Trong một xã hội như vậy, t'ng lớp trK thức xuất hiện, giáo dục và nhà trường hình

thành và phát triển, các nhà thông thái đã đủ năng lực tư duy để tr*u tượng hóa, khái quát

hóa, hệ thống hóa toàn bộ tri thức thời đại và các hiện tượng của tồn tại xã hội để xây

dựng nên các hc thuyt, các lO luận, các trit thuyt. Với sự tồn tại mang tKnh pháp lO của

C.Mác và Ph.Ăngghen (2005), tập 1, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr. 156.Toàn tập,

ch độ s hJu tư nhân về tư liệu sn xuất, của trật tự giai cấp và của bộ máy nhà nước,

trit hc, tự nó đã mang trong mình tKnh giai cấp sâu sắc, nó công khai tKnh đng là phục

vụ cho lợi Kch của nhJng giai cấp, nhJng lực lượng xã hội nhất định.

Nguồn gốc nhận thức và nguồn gốc xã hội của sự ra đời của trit hc chỉ là sự phân

chia có tKnh chất tương đối để hiểu trit hc đã ra đời trong điều kiện nào và với nhJng

tiền đề như th nào. Trong thực t của xã hội loài người khong hơn hai nghìn năm trăm

năm trước, trit hc  Athens hay Trung Hoa và Ấn Độ C6 đại đều bắt đ'u t* sự rao

ging của các trit gia. Không nhiều người trong số h được xã hội th*a nhận ngay. Sự

tranh cãi và phê phán thường khá quyt liệt  c phương Đông lẫn phương Tây. Không Kt

quan điểm, hc thuyt phi mãi đn nhiều th hệ sau mới được khẳng định. Cũng có

nhJng nhà trit hc phi hy sinh mạng sống của mình để bo vệ hc thuyt, quan điểm

mà h cho là chân lO.

Thực ra nhJng bằng chứng thể hiện sự hình thành trit hc hiện không còn nhiều.

Đa số tài liệu trit hc thành văn thời C6 đại Hy Lạp đã mất, hoặc Kt ra cũng không còn

nguyên vẹn. Thời tiền C6 đại chỉ sót lại một Kt các câu trKch, chú gii và bn ghi tóm lược

do các tác gi đời sau vit lại. Tất c tác phẩm của Plato (Platôn), khong một ph'n ba tác

phẩm của Arixtốt, và một số Kt tác phẩm của Theophrastus, người k th*a Arixtốt, đã bị

thất lạc. Một số tác phẩm chJ La tinh và Hy Lạp của trường phái Êpiquya, chủ nghĩa Khắc

k+ (Stoicism) và Hoài nghi luận của thời hậu văn hóa Hy Lạp cũng vậy.

b. Khái niệm Triết học

Ở Trung Quốc, chJ ) đã có t* rất sớm, và ngày nay, chJ ( )trit (哲 trit hc 哲學

được coi là tương đương với thuật ngJ của Hy Lạp, với O nghĩa là sự truy tìmphilosophia

bn chất của đối tượng nhận thức, thường là con người, xã hội, vũ trụ và tư tưng. Trit

hc là biểu hiện cao của , là sự hiểu bit sâu sắc của con người về toàn bộ th giớitrí tuệ

thiên- địa- nhân và định hướng nhân sinh quan cho con người.

Ở Ấn Độ, thuật ngJ (trit hc) nghĩa gốc là hàm O là tri thứcDar'sana chiêm ngưng,

dựa trên lO trK, là để dẫn dắt con người đn với lẽ phi.con đưng suy ngm

Ở phương Tây, thuật ngJ “trit hc” như đang được sử dụng ph6 bin hiêLn nay,

cũng như trong tất c các hệ thống nhà trường, chKnh là φιλοσοφία (ting Hy Lạp; được

sử dụng nghĩa gốc sang các ngôn ngJ khác: Philosophy, philosophie, философия). Trit

hc, , xuất hiện  Hy Lạp C6 đại, với nghĩa là . NgườiPhilo- sophia yêu mn s thông thái

Hy Lạp C6 đại quan niệm, philosophia v*a mang nghĩa là gii thKch vũ trụ, định hướng

nhận thức và hành vi, v*a nhấn mạnh đn khát vng tìm kim chân lO của con người.

Như vậy, c  phương Đông và phương Tây, ngay t* đ'u, trit hc đã là hoạt động

tinh th'n bậc cao, là loại hình nhận thức có trình độ tr*u tượng hóa và khái quát hóa rất

cao. Trit hc nhìn nhận và đánh giá đối tượng xuyên qua thực t, xuyên qua hiện tượng

quan sát được về con người và vũ trụ. Ngay c khi trit hc còn bao gồm trong nó tất c

mi thành tựu của nhận thức, loại hình tri thức đặc biệt này đã tồn tại với tKnh cách là một

hình thái ý th%c xã hội.

Là loại hình tri thức đặc biệt của con người, trit hc nào cũng có tham vng xây

dựng nên bức tranh t6ng quát nhất về th giới và về con người. Nhưng khác với các loại

hình tri thức xây dựng th giới quan dựa trên niềm tin và quan niệm tưng tượng về th

giới, trit hc sử dụng các công cụ lO tKnh, các tiêu chuẩn lôgKc và nhJng kinh nghiệm mà

con người đã khám phá thực tại, để diễn t th giới và khái quát th giới quan bằng lO

luận. TKnh đặc thù của nhận thức trit hc thể hiện  đó.

Bách khoa thư định nghĩa, “Trit hc là sự xem xét lO tKnh, tr*u tượng vàBritannica

có phương pháp về thực tại với tKnh cách là một chỉnh thể hoặc nhJng khKa cạnh nền tng

của kinh nghiệm và sự tồn tại người. Sự truy vấn trit hc (Philosophical Inquyry) là thành

ph'n trung tâm của lịch sử trK tuệ của nhiều nền văn minh”.

“Bách khoa thư trit hc mới” của Viện Trit hc Nga xuất bn năm 2001 vit: “Trit

hc là hình thức đặc biệt của nhận thức và O thức xã hội về th giới, được thể hiện thành

hệ thống tri thức về nhJng nguyên tắc cơ bn và nền tng của tồn tại người, về nhJng

đặc trưng bn chất nhất của mối quan hệ giJa con người với tự nhiên, với xã hội và với

đời sống tinh th'n”.

Có nhiều định nghĩa về trit hc, nhưng các định nghĩa thường bao hàm nhJng nội

dung chủ yu sau:

- Trit hc là một hình thái O thức xã hội.

- Khách thể khám phá của trit hc là th giới (gồm c th giới bên trong và bên

ngoài con người) trong hệ thống chỉnh thể toàn vẹn vốn có của nó.

- Trit hc gii thKch tất c mi sự vật, hiện tượng, quá trình và quan hệ của th giới,

với mục đKch tìm ra nhJng quy luật ph6 bin nhất chi phối, quy định và quyt định sự vận

động của th giới, của con người và của tư duy.

- Với tKnh cách là loại hình nhận thức đặc thù, độc lập với khoa hc và khác biệt với

tôn giáo, tri thức trit hc mang tKnh hệ thống, lôgKc và tr*u tượng về th giới, bao gồm

nhJng nguyên tắc cơ bn, nhJng đặc trưng bn chất và nhJng quan điểm nền tng về

mi tồn tại.

- Trit hc là hạt nhân của th giới quan.

Trit hc là hình thái đặc biệt của O thức xã hội, được thể hiện thành hệ thống các

quan điểm lO luận chung nhất về th giới, về con người và về tư duy của con người trong

th giới ấy.

Với sự ra đời của Trit hc Mác - Lênin, trit hc là hệ thống quan điểm lí luận chung

nhất về th giới và vị trí con ngưi trong th giới đó, là khoa hc về những quy luật vận

động, phát triển chung nhất của t nhiên, xã hội và tư duy.

Trit hc khác với các khoa hc khác  tính đặc thù của hệ thống tri th%c khoa hc

và phương pháp nghiên c%u. Tri thức khoa hc trit hc mang tKnh khái quát cao dựa trên

sự tr*u tượng hóa sâu sắc về th giới, về bn chất cuộc sống con người. Phương pháp

nghiên cứu của trit hc là xem xét th giới như một chỉnh thể trong mối quan hệ giJa các

yu tố và tìm cách đưa lại một hệ thống các quan niệm về chỉnh thể đó. Trit hc là sự

diễn t th giới quan bằng lK luận. Điều đó chỉ có thể thực hiện bằng cách trit hc phi

dựa trên cơ s t6ng kt toàn bộ lịch sử của khoa hc và lịch sử của bn thân tư tưng

trit hc.

Không phi mi trit hc đều là khoa hc. Song các hc thuyt trit hc đều có đóng

góp Kt nhiều, nhất định cho sự hình thành tri thức khoa hc trit hc trong lịch sử; là nhJng

“vòng khâu”, nhJng “mắt khâu” trên “đường xoáy ốc” vô tận của lịch sử tư tưng trit hc

nhân loại. Trình độ khoa hc của một hc thuyt trit hc phụ thuộc vào sự phát triển của

đối tượng nghiên cứu, hệ thống tri thức và hệ thống phương pháp nghiên cứu.

c. Vấn đề đối tượng của triết học trong lịch sử

Cùng với quá trình phát triển của xã hội, của nhận thức và của bn thân trit hc,

trên thực t, nội dung của đối tượng của trit hc cũng thay đ6i trong các trường phái trit

hc khác nhau.

Đối tượng của trit hc là các quan hệ ph6 bin và các quy luật chung nhất của toàn

bộ tự nhiên, xã hội và tư duy.

Ngay t* khi ra đời, trit hc đã được xem là hình thái cao nhất của tri thức bao hàm,

trong nó tri thức của tất c các lĩnh vực mà mãi về sau, t* th k+ XV - XVII, mới d'n tách

ra thành các ngành khoa hc riêng. “Nền trit hc tự nhiên” là khái niệm chỉ trit hc 

phương Tây thời kỳ còn bao gồm trong nó tất c nhJng tri thức mà con người có được,

trước ht là các tri thức thuộc khoa hc tự nhiên sau này như toán hc, vật lO hc, thiên

văn hc... Theo S. Hawking, I. Cantơ là người đứng  đỉnh cao nhất trong số các nhà trit

hc vĩ đại của nhân loại - nhJng người coi “toàn bộ kin thức của loài người trong đó có

khoa hc tự nhiên là thuộc lĩnh vực của h”. Đây là nguyên nhân làm ny sinh quan niệm

v*a tKch cực v*a tiêu cực rằng, trit hc là khoa hc của mi khoa hc.

Ở thời kỳ Hy Lạp C6 đại, nền trit hc tự nhiên đã đạt được nhJng thành tựu vô

cùng rực rỡ, mà “các hình thức muôn hình muôn vẻ của nó, như đánh giá của

Ph.Ăngghen: đã có m'm mống và đang ny n h'u ht tất c các loại th giới quan sau

này”. Ảnh hưng của trit hc Hy Lạp C6 đại còn in đậm dấu ấn đn sự phát triển của tư

tưng trit hc  Tây Âu mãi về sau. Ngày nay, văn hóa Hy - La còn là tiêu chuẩn của

việc gia nhập Cộng đồng châu Âu.

Ở Tây Âu thời Trung c6, khi quyền lực của Giáo hội bao trùm mi lĩnh vực đời sống

xã hội thì trit hc tr thành nô lệ của th'n hc. Nền bị thay bằng nềntrit hc t nhiên

trit hc kinh viện. Trit hc trong g'n thiên niên k+ đêm trường Trung c6 chịu sự quy định

và chi phối của hệ tư tưng Kitô giáo. Đối tượng của trit hc Kinh viện chỉ tập trung vào

các chủ đề như niềm tin tôn giáo, thiên đường, địa ngục..- nhJng nội dung nặng về tư

biện, mặc khi hoặc chú gii các tKn điều phi th tục.

Phi đn sau “cuộc cách mạng” Copernicus, các khoa hc Tây Âu th k+ XV, XVI

mới d'n phục hưng, tạo cơ s tri thức cho sự phát triển mới của trit hc.

Cùng với sự hình thành và củng cố quan hệ sn xuất tư bn chủ nghĩa, để đáp ứng

các yêu c'u của thực tiễn, đặc biệt yêu c'u của sn xuất công nghiệp, các bộ môn khoa

hc chuyên ngành, trước ht là các khoa hc thực nghiệm đã ra đời. NhJng phát hiện lớn

về địa lO và thiên văn cùng nhJng thành tựu khác của khoa hc thực nghiệm th k+ XV -

XVI đã thúc đẩy cuộc đấu tranh giJa khoa hc, trit hc duy vật với chủ nghĩa duy tâm và

tôn giáo. Vấn đề đối tượng của trit hc bắt đ'u được đặt ra. NhJng đỉnh cao mới trong

chủ nghĩa duy vật th k+ XVII - XVIII đã xuất hiện  Anh, Pháp, Hà Lan với nhJng đại biểu

tiêu biểu như F.Bacon, T.Hobbes (Anh), D. Diderot, C. Helvetius (Pháp), B. Spinoza (Hà

Lan)... V.I.Lênin đặc biệt đánh giá cao công lao của các nhà duy vật Pháp thời kỳ này đối

với sự phát triển chủ nghĩa duy vật trong lịch sử trit hc trước Mác. Ông vit: “Trong suốt

c lịch sử hiện đại của châu Âu và nhất là vào cuối th k+ XVIII,  nước Pháp, nơi đã diễn

ra một cuộc quyt chin chống tất c nhJng rác rưi của thời Trung C6, chống ch độ

phong kin trong các thit ch và tư tưng, chỉ có chủ nghĩa duy vật là trit hc duy nhất

triệt để, trung thành với tất c mi hc thuyt của khoa hc tự nhiên, thù địch với mê tKn,

với thói đạo đức gi. Bên cạnh chủ nghĩa duy vật Anh và Pháp th k+ XVII - XVIII, tư duy

trit hc cũng phát triển mạnh trong các hc thuyt trit hc duy tâm mà đỉnh cao là Cantơ

và Hegel (Hêghen), đại biểu xuất sắc của trit hc c6 điển Đức.

Trit hc tạo điều kiện cho sự ra đời của các khoa hc, nhưng sự phát triển của các

khoa hc chuyên ngành cũng t*ng bước xóa bỏ vai trò của trit hc tự nhiên cũ, làm phá

sn tham vng của trit hc muốn đóng vai trò “khoa hc của các khoa hc”. Trit hc

Hêghen là hc thuyt trit hc cuối cùng thể hiện tham vng đó. Hêghen tự coi trit hc

của mình là một hệ thống nhận thức ph6 bin, trong đó nhJng ngành khoa hc riêng biệt

chỉ là nhJng mắt khâu phụ thuộc vào trit hc, là lôgKc hc ứng dụng.

Hoàn cnh kinh t - xã hội và sự phát triển mạnh mẽ của khoa hc vào đ'u th k+

XIX đã dẫn đn sự ra đời của trit hc Mác. Đoạn tuyệt triệt để với quan niệm trit hc là

“khoa hc của các khoa hc”, trit hc Mác xác định đối tượng nghiên cứu của mình là

tip t=c gi>i quyt mối quan hệ giữa tồn tại và tư duy, giữa vật chất và ý th%c trên lập

trưng duy vật triệt để và nghiên c%u những quy luật chung nhất của t nhiên, xã hội và tư

duy. Các nhà trit hc mác xKt về sau đã đánh giá, với Mác, l'n đ'u tiên trong lịch sử, đối

tượng của trit hc được xác lập một cách hợp lO.

Vấn đề tư cách khoa hc của trit hc và đối tượng của nó đã gây ra nhJng cuộc

tranh luận kéo dài cho đn hiện nay. Nhiều hc thuyt trit hc hiện đại  phương Tây

muốn t* bỏ quan niệm truyền thống về trit hc, xác định đối tượng nghiên cứu riêng cho

mình như mô t nhJng hiện tượng tinh th'n, phân tKch ngJ nghĩa, chú gii văn bn...

Mặc dù vậy, cái chung trong các hc thuyt trit hc là nghiên cứu nhJng vấn đề

chung nhất của giới tự nhiên, của xã hội và con người, mối quan hệ của con người, của tư

duy con người nói riêng với th giới.

d. Triết học - hạt nhân lý luận của thế giới quan

* Thế giới quan

Nhu c'u tự nhiên của con người về mặt nhận thức là muốn hiểu bit đn tận cùng,

sâu sắc và toàn diện về mi hiện tượng, sự vật, quá trình. Nhưng tri thức mà con người

và c loài người  thời nào cũng lại có hạn, là ph'n quá nhỏ bé so với th giới c'n nhận

thức vô tận bên trong và bên ngoài con người. Đó là tình huống có vấn đề (Problematic

Situation) của mi tranh luận trit hc và tôn giáo. Bằng trK tuệ duy lO, kinh nghiệm và sự

mẫn cm của mình, con người buộc phi xác định nhJng quan điểm về toàn bộ th giới

làm cơ s để định hướng cho nhận thức và hành động của mình. Đó chKnh là th giới

quan. Tương tự như các tiên đề, với th giới quan sự chứng minh nào cũng không đủ căn

cứ, trong khi niềm tin lại mách bo độ tin cậy.

“Th giới quan” là khái niệm có gốc ting Đức “Weltanschauung” l'n đ'u tiên được

I.Kant (Cantơ) sử dụng trong tác phẩm (Kritik derPhê phán năng l c phán đoán

Urteilskraft, 1790) dùng để chỉ th giới quan sát được với nghĩa là th giới trong sự cm

nhận của con người. Sau đó, F.Schelling đã b6 sung thêm cho khái niệm này một nội

dung quan trng là, khái niệm th giới quan luôn có sẵn trong nó một sơ đồ xác định về

th giới, một sơ đồ mà không c'n tới một sự gii thKch lO thuyt nào c. ChKnh theo nghĩa

này mà Hêghen đã nói đn “th giới quan đạo đức”, J.Goethe nói đn “th giới quan thơ

ca”, còn L.Ranke - “th giới quan tôn giáo”. Kể t* đó, khái niệm th giới quan như cách

hiểu ngày nay đã ph6 bin trong tất c các trường phái trit hc.

Khái niệm hiểu một cách ngắn gn là hệ thống quan điểm của conth giới quan

người về th giới. Có thể định nghĩa: Th giới quan là khái niệm trit hc chỉ hệ thống các

tri th%c, quan điểm, tình c>m, niềm tin, lý tưởng xác định về th giới và về vị trí của con

ngưi (bao hàm c> cá nhân, xã hội và nhân loại) trong th giới đó Th giới quan quy định.

các nguyên tắc, thái độ, giá trị trong định hướng nhận th%c và hoạt động th c tiễn của con

ngưi.

Các khái niệm “Bức tranh chung về th giới”, “Cm nhận về th giới”, “Nhận thức

chung về cuộc đời”… khá g'n gũi với khái niệm th giới quan. Th giới quan thường được

coi là bao hàm trong nó nhân sinh quan - vì nhân sinh quan là quan niệm của con người

về đời sống với các nguyên tắc, thái độ và định hướng giá trị của hoạt động người.

NhJng thành ph'n chủ yu của th giới quan là tri thức, niềm tin và lO tưng. Trong

đó tri thức là cơ s trực tip hình thành th giới quan, nhưng tri thức chỉ gia nhập th giới

quan khi đã được kiểm nghiệm Kt nhiều trong thực tiễn và tr thành niềm tin. LO tưng là

trình độ phát triển cao nhất của th giới quan. Với tKnh cách là hệ quan điểm chỉ dẫn tư

duy và hành động, th giới quan là phương thức để con người chim lĩnh hiện thực, thiu

th giới quan, con người không có phương hướng hành động.

Trong lịch sử phát triển của tư duy, th giới quan thể hiện dưới nhiều hình thức đa

dạng khác nhau, nên cũng được phân loại theo nhiều cách khác nhau. Chẳng hạn, th

giới quan tôn giáo, th giới quan khoa hc và th giới quan trit hc. Ngoài ba hình thức

chủ yu này, còn có thể có th giới quan huyền thoại (mà một trong nhJng hình thức thể

hiện tiêu biểu của nó là ); theo nhJng căn cứ phân chia khác, th giớithần thoại Hy Lạp

quan còn được phân loại theo các thời đại, các dân tộc, các tộc người, hoặc th giới quan

kinh nghiệm, th giới quan thông thường...

Th giới quan chung nhất, ph6 bin nhất, được sử dụng (một cách O thức hoặc

không O thức) trong mi ngành khoa hc và trong toàn bộ đời sống xã hội là th giới quan

trit hc.

* Hạt nhân lý luận của thế giới quan

Nói trit hc là hạt nhân của th giới quan, bi , bn thân trit hc chKnh làth% nhất

th giới quan. , trong các th giới quan khác như th giới quan của các khoa hcTh% hai

cụ thể, th giới quan của các dân tộc, hay các thời đại… trit hc bao giờ cũng là thành

ph'n quan trng, đóng vai trò là nhân tố cốt lõi. , với các loại th giới quan tônTh% ba

giáo, th giới quan kinh nghiệm hay th giới quan thông thường...trit hc bao giờ cũng có

nh hưng và chi phối, dù có thể không tự giác. , th giới quan trit hc như thTh% tư

nào sẽ quy định các th giới quan và các quan niệm khác như th.

Th giới quan duy vật biện chứng được coi là đỉnh cao của các loại th giới quan đã

t*ng có trong lịch sử. Vì th giới quan này đòi hỏi th giới phi được xem xét trong dựa

trên nhJng nguyên lO về mối liên hệ ph6 bin và nguyên lO về sự phát triển. T* đây, th

giới và con người được nhận thức và theo quan điểm toàn diện, lịch sử, cụ thể và phát

triển. Th giới quan duy vật biện chứng bao gồm tri thức khoa hc, niềm tin khoa hc và lO

tưng cách mạng.

Khi thực hiện chức năng của mình, nhJng quan điểm th giới quan luôn có xu

hướng được lO tưng hóa, thành nhJng khuôn mẫu văn hóa điều chỉnh hành vi. Ý nghĩa

to lớn của th giới quan thể hiện trước ht là  điểm này.

Th giới quan đóng vai trò đặc biệt quan trng trong cuộc sống của con người và xã

hội loài người. Bi lẽ, thứ nhất, nhJng vấn đề được trit hc đặt ra và tìm lời gii đáp

trước ht là nhJng vấn đề thuộc th giới quan. Thứ hai, th giới quan đúng đắn là tiền đề

quan trng để xác lập phương thức tư duy hợp lO và nhân sinh quan tKch cực trong khám

phá và chinh phục th giới. Trình độ phát triển của th giới quan là tiêu chK quan trng

đánh giá sự trưng thành của mỗi cá nhân cũng như của mỗi cộng đồng xã hội nhất định.

Th giới quan tôn giáo cũng là th giới quan chung nhất, có O nghĩa ph6 bin đối với

nhận thức và hoạt động thực tiễn của con người. Nhưng do bn chất là đặt niềm tin vào

các tKn điều, coi tKn ngưỡng cao hơn lO trK, phủ nhận tKnh khách quan của tri thức khoa

hc, nên không được ứng dụng trong khoa hc và thường dẫn đn sai l'm, tiêu cực trong

hoạt động thực tiễn. Th giới quan tôn giáo phù hợp hơn với nhJng trường hợp con

người gii thKch thất bại của mình. Trên thực t, cũng không Kt nhà khoa hc sùng đạo mà

vẫn có phát minh, nhưng với nhJng trường hợp này, mi gii thKch bằng nguyên nhân tôn

giáo đều không thuyt phục; c'n phi lO gii kỹ lưỡng hơn và sâu sắc hơn bằng nhJng

nguyên nhân vượt ra ngoài giới hạn của nhJng tKn điều.

Không Kt người, trong đó có các nhà khoa hc chuyên ngành, thường định kin với

trit hc, không th*a nhận trit hc có nh hưng hay chi phối th giới quan của mình.

Tuy th, với tKnh cách là một loại tri thức vĩ mô, gii quyt các vấn đề chung nhất của đời

sống, ẩn giấu sâu trong mỗi suy nghĩ và hành vi của con người, nên tư duy trit hc lại là

một thành tố hJu cơ trong tri thức khoa hc cũng như trong tri thức thông thường, là chỗ

dựa tiềm thức của kinh nghiệm cá nhân, dù các cá nhân cụ thể có hiểu bit  trình độ nào

và th*a nhận đn đâu vai trò của trit hc. Nhà khoa hc và c nhJng người Kt hc, không

có cách nào tránh được việc phi gii quyt các quan hệ ngẫu nhiên - tất yu hay nhân

qu trong hoạt động của h, c trong hoạt động khoa hc chuyên sâu cũng như trong đời

sống thường ngày. Nghĩa là, dù hiểu bit sâu hay nông cạn về trit hc, dù yêu thKch hay

ghét bỏ trit hc, con người vẫn bị chi phối bi trit hc, trit hc vẫn có mặt trong th giới

quan của mỗi người. Vấn đề chỉ là thứ trit hc nào sẽ chi phối con người trong hoạt động

của h, đặc biệt trong nhJng phát minh, sáng tạo hay trong xử lO nhJng tình huống gay

cấn của đời sống.

Với các nhà khoa hc, Ph.Ăngghen trong tác phẩm “Biện chứng của tự nhiên” đã

vit: “NhJng ai phỉ báng trit hc nhiều nhất lại chKnh là nhJng kẻ nô lệ của nhJng tàn tKch

thông tục hóa, tồi tệ nhất của nhJng hc thuyt trit hc tồi tệ nhất...Dù nhJng nhà khoa

hc tự nhiên có làm gì đi nJa thì h cũng vẫn bị trit hc chi phối. Vấn đề chỉ  chỗ h

muốn bị chi phối bi một thứ trit hc tồi tệ hợp mốt hay h muốn được hướng dẫn bi

một hình thức tư duy lO luận dựa trên sự hiểu bit về lịch sử tư tưng và nhJng thành tựu

của nó”.

Như vậy, trit hc với tKnh cách là hạt nhân lO luận, trên thực t, chi phối mi th giới

quan, dù người ta có chú O và th*a nhận điều đó hay không.

2. Vấn đề cơ bản của triết học

a. Nội dung vấn đề cơ bản của triết học

Trit hc, khác với một số loại hình nhận thức khác, trước khi gii quyt các vấn đề

cụ thể của mình, nó buộc phi gii quyt một vấn đề có O nghĩa nền tng và là điểm xuất

phát để gii quyt tất c nhJng vấn đề còn lại - vấn đề về mối quan hệ giJa vật chất với O

thức. Đây chKnh là của trit hc. Ph.Ăngghen vit: “Vấn đề cơ bn lớn củavấn đề cơ b>n

mi trit hc, đặc biệt là của trit hc hiện đại, là vấn đề quan hệ giJa tư duy với tồn tại” .

Bằng kinh nghiệm hay bằng lO trK, con người rốt cuộc đều phi th*a nhận rằng, hóa

ra tất c các hiện tượng trong th giới này chỉ có thể, hoặc là hiện tượng vật chất, tồn tại

bên ngoài và độc lập O thức con người, hoặc là hiện tượng thuộc tinh th'n, O thức của

chKnh con người. NhJng đối tượng nhận thức lạ lùng, huyền bK, hay phức tạp như linh

hồn, đấng siêu nhiên, linh cm, vô thức, vật thể, tia vũ trụ, ánh sáng, hạt Quark, hạt

Strangelet, hay trường (Sphere)...tất thy cho đn nay vẫn không phi là hiện tượng gì

khác nằm ngoài vật chất và O thức. Để gii quyt được các vấn đề chuyên sâu của t*ng

hc thuyt về th giới, thì câu hỏi đặt ra đối với trit hc trước ht vẫn là: Th giới tồn tại

bên ngoài tư duy con người có quan hệ như th nào với th giới tinh th'n tồn tại trong O

thức con người? Con người có kh năng hiểu bit đn đâu về sự tồn tại thực của th

giới? Bất kỳ trường phái trit hc nào cũng không thể lng tránh gii quyt vấn đề này -

mối quan hệ giữa vật chất và ý th%c, giữa tồn tại và tư duy.

Khi gii quyt vấn đề cơ bn, mỗi trit hc không chỉ xác định nền tng và điểm xuất

phát của mình để gii quyt các vấn đề khác mà thông qua đó, lập trường, th giới quan

của các hc thuyt và của các trit gia cũng được xác định.

Vấn đề cơ bn của trit hc có hai mặt, tr lời hai câu hỏi lớn.

Mặt th% nhất: GiJa O thức và vật chất thì cái nào có trước, cái nào có sau, cái nào

quyt định cái nào? Nói cách khác, khi truy tìm nguyên nhân cuối cùng của hiện tượng, sự

vật, hay sự vận động đang c'n phi gii thKch, thì nguyên nhân vật chất hay nguyên nhân

C.Mác và Ph.Ăngghen (1995), tập 21, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr. 403.Toàn tập,

tinh th'n đóng vai trò là cái quyt định.

Mặt th% hai: Con người có kh năng nhận thức được th giới hay không? Nói cách

khác, khi khám phá sự vật và hiện tượng, con người có dám tin rằng mình sẽ nhận thức

được sự vật và hiện tượng hay không.

Cách tr lời hai câu hỏi trên quy định lập trường của nhà trit hc và của trường phái

trit hc, xác định việc hình thành các trường phái lớn của trit hc.

b. Chủ ngh5a duy vật và chủ ngh5a duy tâm

Việc gii quyt mặt thứ nhất của vấn đề cơ bn của trit hc đã chia các nhà trit

hc thành hai trường phái lớn. NhJng người cho rằng vật chất, giới tự nhiên là cái có

trước và quyt định O thức của con người được gi là các nhà duy vật. Hc thuyt của h

hợp thành các môn phái khác nhau của chủ nghĩa duy vật, gii thKch mi hiện tượng của

th giới này bằng các nguyên nhân vật chất - nguyên nhân tận cùng của mi vận động

của th giới này là nguyên nhân vật chất. Ngược lại, nhJng người cho rằng O thức, tinh

th'n, O niệm, cm giác là cái có trước giới tự nhiên, được gi là các nhà duy tâm. Các hc

thuyt của h hợp thành các phái khác nhau của chủ nghĩa duy tâm, chủ trương gii thKch

toàn bộ th giới này bằng các nguyên nhân tư tưng, tinh th'n - nguyên nhân tận cùng

của mi vận động của th giới này là nguyên nhân tinh th'n.

- Cho đn nay, chủ nghĩa duy vật đã được thể hiện dưới ba hình Chủ nghPa duy vật:

thức cơ bn: chủ nghPa duy vật chất phác, chủ nghPa duy vật siêu hình và chủ nghPa duy

vật biện ch%ng.

+ là kt qu nhận thức của các nhà trit hc duy vậtChủ nghPa duy vật chất phác

thời C6 đại. Chủ nghĩa duy vật thời kỳ này th*a nhận tKnh thứ nhất của vật chất nhưng

đồng nhất vật chất với một hay một số chất cụ thể của vật chất và đưa ra nhJng kt luận

mà về sau người ta thấy mang nặng tKnh trực quan, ngây thơ, chất phác. Tuy hạn ch do

trình độ nhận thức thời đại về vật chất và cấu trúc vật chất, nhưng chủ nghĩa duy vật chất

phác thời C6 đại về cơ bn là đúng vì nó đã lấy bn thân giới tự nhiên để gii thKch th

giới, không viện đn Th'n linh, Thượng đ hay các lực lượng siêu nhiên.

+ là hình thức cơ bn thứ hai trong lịch sử của chủChủ nghPa duy vật siêu hình

nghĩa duy vật, thể hiện khá rõ  các nhà trit hc th k+ XV đn th k+ XVIII và điển hình

là  th k+ thứ XVII, XVIII. Đây là thời kỳ mà cơ hc c6 điển đạt được nhJng thành tựu

rực rỡ nên trong khi tip tục phát triển quan điểm chủ nghĩa duy vật thời C6 đại, chủ nghĩa

duy vật giai đoạn này chịu sự tác động mạnh mẽ của phương pháp tư duy siêu hình, cơ

giới - phương pháp nhìn th giới như một cỗ máy kh6ng lồ mà mỗi bộ phận tạo nên th

giới đó về cơ bn là  trong trạng thái biệt lập và tĩnh tại. Tuy không phn ánh đúng hiện

thực trong toàn cục nhưng chủ nghĩa duy vật siêu hình đã góp ph'n không nhỏ vào việc

đẩy lùi th giới quan duy tâm và tôn giáo, đặc biệt là  thời kỳ chuyển tip t* đêm trường

Trung c6 sang thời Phục hưng.

+ là hình thức cơ bn thứ ba của chủ nghĩa duy vật,Chủ nghPa duy vật biện ch%ng

do C.Mác và Ph.Ăngghen xây dựng vào nhJng năm 40 của th k+ XIX, sau đó được

V.I.Lênin phát triển. Với sự k th*a tinh hoa của các hc thuyt trit hc trước đó và sử

dụng khá triệt để thành tựu của khoa hc đương thời, chủ nghĩa duy vật biện chứng, ngay

t* khi mới ra đời đã khắc phục được hạn ch của chủ nghĩa duy vật chất phác thời C6

đại, chủ nghĩa duy vật siêu hình và là đỉnh cao trong sự phát triển của chủ nghĩa duy vật.

Chủ nghĩa duy vật biện chứng không chỉ phn ánh hiện thực đúng như chKnh bn thân nó

tồn tại mà còn là một công cụ hJu hiệu giúp nhJng lực lượng tin bộ trong xã hội ci tạo

hiện thực ấy.

- : Chủ nghĩa duy tâm gồm có hai phái: Chủ nghPa duy tâm chủ nghPa duy tâm chủ

quan và chủ nghPa duy tâm khách quan.

+ th*a nhận tKnh thứ nhất của . TrongChủ nghPa duy tâm chủ quan ý th%c con ngưi

khi phủ nhận sự tồn tại khách quan của hiện thực, chủ nghĩa duy tâm chủ quan khẳng

định mi sự vật, hiện tượng chỉ là phức hợp của nhJng cm giác.

+ cũng th*a nhận tKnh thứ nhất của O thức nhưng coiChủ nghPa duy tâm khách quan

đó là có trước và tồn tại độc lập với con người. Thực thể tinhlà th% tinh thần khách quan

th'n khách quan này thường được gi bằng nhJng cái tên khác nhau như ý niệm, tinh

thần tuyệt đối, lý tính th giới…

Chủ nghĩa duy tâm trit hc cho rằng O thức, tinh th'n là cái có trước và sn sinh ra

giới tự nhiên. Bằng cách đó, chủ nghĩa duy tâm đã th*a nhận sự sáng tạo của một lực

lượng siêu nhiên nào đó đối với toàn bộ th giới. Vì vậy, tôn giáo thường sử dụng các hc

thuyt duy tâm làm cơ s lO luận, luận chứng cho các quan điểm của mình, tuy có sự khác

nhau đáng kể giJa chủ nghĩa duy tâm trit hc với chủ nghĩa duy tâm tôn giáo. Trong th

giới quan tôn giáo, lòng tin là cơ s chủ yu và đóng vai trò chủ đạo đối với vận động.

Còn chủ nghĩa duy tâm trit hc lại là sn phẩm của tư duy lO tKnh dựa trên cơ s tri thức

và năng lực mạnh mẽ của tư duy.

Về phương diện nhận thức luận, sai l'm cố O của chủ nghĩa duy tâm bắt nguồn t*

cách xem xét phin diện, tuyệt đối hóa, th'n thánh hóa một mặt, một đặc tKnh nào đó của

quá trình nhận thức mang tKnh biện chứng của con người.

Bên cạnh nguồn gốc nhận thức, chủ nghĩa duy tâm ra đời còn có nguồn gốc xã hội.

Sự tách rời lao động trK óc với lao động chân tay và địa vị thống trị của lao động trK óc đối

với lao động chân tay trong các xã hội trước đây đã tạo ra quan niệm về vai trò quyt định

của nhân tố tinh th'n. Trong lịch sử, giai cấp thống trị và nhiều lực lượng xã hội đã t*ng

ủng hộ, sử dụng chủ nghĩa duy tâm làm nền tng lO luận cho nhJng quan điểm chKnh trị -

xã hội của mình.

Hc thuyt trit hc nào th*a nhận chỉ một trong hai thực thể (vật chất hoặc tinh

th'n) là bn nguyên (nguồn gốc) của th giới, quyt định sự vận động của th giới được

gi là (nhất nguyên luận duy vật hoặc nhất nguyên luận duy tâm).nhất nguyên luận

Trong lịch sử trit hc cũng có nhJng nhà trit hc gii thKch th giới bằng c hai bn

nguyên vật chất và tinh th'n, xem vật chất và tinh th'n là hai bn nguyên có thể cùng

quyt định nguồn gốc và sự vận động của th giới. Hc thuyt trit hc như vậy được gi

là (điển hình như Descartes). NhJng người nhị nguyên luận thường lànhị nguyên luận

nhJng người, trong trường hợp gii quyt một vấn đề nào đó,  vào một thời điểm nhất

định, là người duy vật, nhưng  vào một thời điểm khác, và khi gii quyt một vấn đề

khác, lại là người duy tâm. Song, xét đn cùng nhị nguyên luận thuộc về chủ nghĩa duy

tâm.

Xưa nay, nhJng quan điểm, hc phái trit hc thực ra là rất phong phú và đa dạng.

Nhưng dù đa dạng đn mấy, chúng cũng chỉ thuộc về hai lập trường cơ bn. Trit hc do

vậy được chia thành hai trưng phái chính: chủ nghPa duy vật và chủ nghPa duy tâm. Lịch

sử trit hc do vậy cũng chủ yu là lịch sử đấu tranh của hai trường phái duy vật và duy

tâm.

c. Thuyết có thể biết (Khả tri) và thuyết không thể biết (Bất khả tri)

Đây là kt qu của cách gii quyt mặt thứ hai vấn đề cơ bn của trit hc. Với câu

hỏi “Con người có thể nhận thức được th giới hay không?”, tuyệt đại đa số các nhà trit

hc (c duy vật và duy tâm) tr lời một cách khẳng định: th*a nhận kh năng nhận thức

được th giới của con người.

Hc thuyt trit hc khẳng định kh năng nhận thức của con người được gi là

thuyt Kh> tri (Gnosticism, Thuyt có thể bit). Thuyt kh tri khẳng định con người về

nguyên tắc có thể hiểu được bn chất của sự vật. Nói cách khác, cm giác, biểu tượng,

quan niệm và nói chung O thức mà con người có được về sự vật về nguyên tắc, là phù

hợp với bn thân sự vật.

Hc thuyt trit hc phủ nhận kh năng nhận thức của con người được gi là thuyt

không thể bit (bất kh> tri). Theo thuyt này, con người, về nguyên tắc, không thể hiểu

được bn chất của đối tượng. Kt qu nhận thức mà loài người có được, theo thuyt này,

chỉ là hình thức bề ngoài, hạn hẹp và cắt xén về đối tượng. Các hình nh, tKnh chất, đặc

điểm…của đối tượng mà các giác quan của con người thu nhận được trong quá trình

nhận thức, cho dù có tKnh xác thực, cũng không cho phép con người đồng nhất chúng với

đối tượng. Đó không phi là cái tuyệt đối tin cậy.

Bất kh tri không tuyệt đối phủ nhận nhJng thực tại siêu nhiên hay thực tại được

cm giác của con người, nhưng vẫn khẳng định O thức con người không thể đạt tới thực

tại tuyệt đối hay thực tại như nó vốn có, vì mi thực tại tuyệt đối đều nằm ngoài kinh

nghiệm của con người về th giới. Thuyt Bất kh tri cũng không đặt vấn đề về niềm tin,

mà là chỉ phủ nhận kh năng vô hạn của nhận thức.

Thuật ngJ “bất kh tri” (Agnosticism) được đưa ra năm 1869 bi Thomas Henry

Huxley (1825 - 1895), nhà trit hc tự nhiên người Anh, người đã khái quát thực chất của

lập trường này t* các tư tưng trit hc của D. Hume và I. Cantơ. Đại biểu điển hình cho

nhJng nhà trit hc bất kh tri cũng chKnh là Hume và Cantơ.

Ít nhiều liên quan đn thuyt bất kh tri là sự ra đời của trào lưu hoài nghi luận t*

trit hc Hy Lạp C6 đại. NhJng người theo trào lưu này nâng sự hoài nghi lên thành

nguyên tắc trong việc xem xét tri thức đã đạt được và cho rằng con người không thể đạt

đn chân lO khách quan. Tuy cực đoan về mặt nhận thức, nhưng thời PhụcHoài nghi luận

hưng đã giJ vai trò quan trng trong cuộc đấu tranh chống hệ tư tưng và quyền uy của

Giáo hội Trung c6. th*a nhận sự hoài nghi đối với c Kinh thánh và các tKnHoài nghi luận

điều tôn giáo.

Quan niệm bất kh tri đã có trong trit hc ngay t* Epicurus (341 - 270 tr.CN) khi ông

đưa ra nhJng luận thuyt chống lại quan niệm đương thời về chân lO tuyệt đối. Nhưng

phi đn Cantơ, bất kh tri mới tr thành hc thuyt trit hc có nh hưng sâu rộng đn

trit hc, khoa hc và th'n hc châu Âu. Trước Cantơ, Hume quan niệm tri thức con

người chỉ d*ng  trình độ kinh nghiệm. Chân lO phi phù hợp với kinh nghiệm. Hume phủ

nhận nhJng sự tr*u tượng hóa vượt quá kinh nghiệm, dù là nhJng khái quát có giá trị.

Nguyên tắc kinh nghiệm (Principle of Experience) của Hume thực ra có O nghĩa đáng kể

cho sự xuất hiện của các khoa hc thực nghiệm. Tuy nhiên, việc tuyệt đối hóa kinh ngiệm

đn mức phủ nhận các thực tại siêu nhiên, đã khin Hume rơi vào bất kh tri.

Mặc dù quan điểm bất kh tri của Cantơ không phủ nhận các thực tại siêu nhiên như

Hume, nhưng với thuyt về (Ding an sich), Cantơ đã tuyệt đối hóa sự bK ẩn củaVật t nó

đối tượng được nhận thức. Cantơ cho rằng con người không thể có được nhJng tri thức

đúng đắn, chân thực, bn chất về nhJng thực tại nằm ngoài kinh nghiệm kh giác

(Verstand). Việc khẳng định về sự bất lực của trK tuệ trước th giới thực tại đã làm nên

quan điểm bất kh tri vô cùng độc đáo của Cantơ.

Trong lịch sử trit hc, thuyt Bất kh tri và quan niệm của Cantơ đã bịVật t nó

Feuerbach (Phoiơbắc) và Hêghen phê phán gay gắt. Trên quan điểm duy vật biện chứng,

Ph.Ăngghen tip tục phê phán Cantơ, khi khẳng định kh năng nhận thức vô tận của con

người. Theo Ph.Ăngghen, con người có thể nhận thức được và nhận thức được một cách

đúng đắn bn chất của mi sự vật và hiện tượng. Không có một ranh giới nào của Vật t

nó mà nhận thức của con người không thể vượt qua được. Ông vit: “Nu chúng ta có thể

minh chứng được tKnh chKnh xác của quan điểm của chúng ta về một hiện tượng tự nhiên

nào đó, bằng cách tự chúng ta làm ra hiện tượng ấy, bằng cách tạo ra nó t* nhJng điều

kiện của nó, và hơn nJa, còn bắt nó phi phục vụ mục đKch của chúng ta, thì sẽ không

còn có cái “vật tự nó” không thể nắm được của Cantơ nJa”.

NhJng người theo Kh tri luận tin tưng rằng, nhận thức là một quá trình không

ng*ng đi sâu khám phá bn chất sự vật. Với quá trình đó, Vật tự nó sẽ buộc phi bin

thành “Vật cho ta”.

3. Biện chứng và siêu hình

a. Khái niệm biện chứng và siêu hình trong lịch sử

Các khái niệm “biện chứng” và “siêu hình” trong lịch sử trit hc được dùng theo một

số nghĩa khác nhau. Nghĩa xuất phát của t* “biện chứng” là nghệ thuật tranh luận để tìm

chân lO bằng cách phát hiện mâu thuẫn trong cách lập luận (Do Xôcrát dùng). Nghĩa xuất

phát của t* “siêu hình” là dùng để chỉ trit hc, với tKnh cách là khoa hc siêu cm tKnh, phi

thực nghiệm (Do Arixtốt dùng)

Trong trit hc hiện đại, đặc biệt là trit hc mác xKt, chúng được dùng, trước ht để

chỉ hai phương pháp tư duy chung nhất đối lập nhau, đó là phương pháp biện chứng và

phương pháp siêu hình.

Sự đối lập giJa hai phương pháp tư duy thể hiện:

Phương pháp siêu hình

+ Nhận thức đối tượng  trạng thái cô lập, tách rời đối tượng ra khỏi các quan hệ

được xem xét và coi các mặt đối lập với nhau có một ranh giới tuyệt đối.

+ Nhận thức đối tượng  trạng thái tĩnh; đồng nhất đối tượng với trạng thái tĩnh nhất

thời đó. Th*a nhận sự bin đ6i chỉ là sự bin đ6i về số lượng, về các hiện tượng bề

ngoài. Nguyên nhân của sự bin đ6i coi là nằm  bên ngoài đối tượng.

Phương pháp siêu hình có cội nguồn hợp lO của nó t* trong khoa hc c6 điển. Muốn

nhận thức bất kỳ một đối tượng nào, trước ht con người phi tách đối tượng ấy ra khỏi

nhJng liên hệ nhất định và nhận thức nó  trạng thái không bin đ6i trong một không gian

và thời gian xác định. Đó là phương pháp được đưa t* toán hc và vật lO hc c6 điển vào

các khoa hc thực nghiệm và vào trit hc. Song phương pháp siêu hình chỉ có tác dụng

trong một phạm vi nhất định bi hiện thực khách quan, trong bn chất của nó, không rời

rạc và không ngưng đng như phương pháp tư duy này quan niệm.

Phương pháp siêu hình có công lớn trong việc gii quyt các vấn đề có liên quan

đn cơ hc c6 điển. Nhưng khi m rộng phạm vi khái quát sang gii quyt các vấn đề về

vận động, về liên hệ thì lại làm cho nhận thức rơi vào phương pháp luận siêu hình.

Ph.Ăngghen đã chỉ rõ, phương pháp siêu hình “chỉ nhìn thấy nhJng sự vật riêng biệt mà

không nhìn thấy mối liên hệ qua lại giJa nhJng sự vật ấy, chỉ nhìn thấy sự tồn tại của

nhJng sự vật ấy mà không nhìn thấy sự phát sinh và sự tiêu vong của nhJng sự vật ấy,

chỉ nhìn thấy trạng thái tĩnh của nhJng sự vật ấy mà quên mất sự vận động của nhJng sự

vật ấy, chỉ nhìn thấy cây mà không thấy r*ng” .

Phương pháp biện ch%ng

+ Nhận thức đối tượng trong các mối liên hệ ph6 bin vốn có của nó. Đối tượng và

các thành ph'n của đối tượng luôn trong sự lệ thuộc, nh hưng nhau, ràng buộc, quy

định lẫn nhau.

+ Nhận thức đối tượng  trạng thái luôn vận động bin đ6i, nằm trong khuynh hướng

ph6 quát là phát triển. Quá trình vận động này thay đ6i c về lượng và c về chất của các

sự vật, hiện tượng. Nguồn gốc của sự vận động, thay đ6i đó là sự đấu tranh của các mặt

đối lập của mâu thuẫn nội tại của bn thân sự vật.

Quan điểm biện chứng cho phép chủ thể nhận thức không chỉ thấy nhJng sự vật

riêng biệt mà còn thấy c mối liên hệ giJa chúng, không chỉ thấy sự tồn tại của sự vật mà

còn thấy c sự sinh thành, phát triển và sự tiêu vong của sự vật, không chỉ thấy trạng thái

tĩnh của sự vật mà còn thấy c trạng thái động của nó. Ph.Ăngghen nhận xét, tư duy của

nhà siêu hình chỉ dựa trên nhJng phn đề tuyệt đối không thể dung nhau được, đối với h

một sự vật hoặc tồn tai hoặc không tồn tại, một sự vật không thể v*a là chKnh nó lại v*a là

cái khác, cái khẳng định và cái phủ định tuyệt đối bài tr* lẫn nhau. Ngược lại, tư duy biện

chứng là tư duy mềm dẻo, linh hoạt, không tuyệt đối hóa nhJng ranh giới nghiêm ngặt.

Phương pháp biện chứng là phương pháp của tư duy phù hợp với mi hiện thực. Nó th*a

nhận một chỉnh thể trong lúc v*a là nó lại v*a không phi là nó; th*a nhận cái khẳng định

và cái phủ định v*a loại tr* nhau lại v*a gắn bó với nhau .

Phương pháp biện chứng phn ánh hiện thực đúng như nó tồn tại. Nhờ vậy, phương

pháp tư duy biện chứng tr thành công cụ hJu hiệu giúp con người nhận thức và ci tạo

th giới và là phương pháp luận tối ưu của mi khoa hc.

b. Các hình thức của phép biện chứng trong lịch sử

Cùng với sự phát triển của tư duy con người, phương pháp biện chứng đã tri qua

ba giai đoạn phát triển, được thể hiện trong trit hc với ba hình thức lịch sử của nó: phép

biện ch%ng t phát, phép biện ch%ng duy tâm và phép biện ch%ng duy vật.

+ Hình thức thứ nhất là thời C6 đại. Các nhà biện chứng cphép biện ch%ng t phát

phương Đông lẫn phương Tây thời C6 đại đã thấy được các sự vật, hiện tượng của vũ trụ

C.Mác và Ph.Ăngghen (1994), tập 20, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr. 37.Toàn tập,

C.Mác và Ph.Ăngghen (1994), Toàn tập, tập 20, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr. 696.

vận động trong sự sinh thành, bin hóa vô cùng vô tận. Tuy nhiên, nhJng gì các nhà biện

chứng thời đó thấy được chỉ là trực kin, chưa có các kt qu của nghiên cứu và thực

nghiệm khoa hc minh chứng.

+ Hình thức thứ hai là . Đỉnh cao của hình thức này đượcphép biện ch%ng duy tâm

thể hiện trong trit hc c6 điển Đức, người khi đ'u là Cantơ và người hoàn thiện là

Hêghen. Có thể nói, l'n đ'u tiên trong lịch sử phát triển của tư duy nhân loại, các nhà trit

hc Đức đã trình bày một cách có hệ thống nhJng nội dung quan trng nhất của phương

pháp biện chứng. Biện chứng theo h, bắt đ'u t* tinh th'n và kt thúc  tinh th'n. Th

giới hiện thực chỉ là sự phn ánh nên phép biện chứng của các nhàbiện ch%ng củaý niệm

trit hc c6 điển Đức là .biện ch%ng duy tâm

+ Hình thức thứ ba là . Phép biện chứng duy vật được thểphép biện ch%ng duy vật

hiện trong trit hc do C.Mác và Ph.Ăngghen xây dựng, sau đó được V.I.Lênin và các nhà

trit hc hậu th phát triển. C.Mác và Ph.Ăngghen đã gạt bỏ tKnh th'n bK, tư biện của trit

hc c6 điển Đức, k th*a nhJng hạt nhân hợp lO trong phép biện chứng duy tâm để xây

dựng phép biện chứng duy vật với tKnh cách là hc thuyt về mối liên hệ phW bin và về

s phát triển dưới hình th%c hoàn bị nhất. Công lao của Mác và Ph.Ăngghen còn  chỗ

tạo được sự thống nhất giJa chủ nghĩa duy vật với phép biện chứng trong lịch sử phát

triển trit hc nhân loại, làm cho phép biện chứng tr thành vàphép biện ch%ng duy vật

chủ nghĩa duy vật tr thành chủ nghPa duy vật biện ch%ng.

II. TRIẾT HỌC MÁC-LÊNIN VÀ VAI TRÒ CỦA TRIẾT HỌC MÁC-LÊNIN TRONG ĐỜI

SỐNG XÃ HỘI

1. Sự ra đời và phát triển của triết học Mác - Lênin

a. Những điều kiện lịch sử của sự ra đời triết học Mác

Sự xuất hiện trit hc Mác là một cuộc cách mạng vĩ đại trong lịch sử trit hc. Đó là

kt qu tất yu của sự phát triển lịch sử tư tưng trit hc và khoa hc của nhân loại,

trong sự phụ thuộc vào nhJng điều kiện kinh t - xã hội, mà trực tip là thực tiễn đấu tranh

giai cấp của giai cấp vô sn với giai cấp tư sn. Đó cũng là kt qu của sự thống nhất

giJa điều kiện khách quan và nhân tố chủ quan của C.Mác và Ph.Ăngghen.

* Điều kiện kinh tế - xã hội

S củng cố và phát triển của phương th%c s>n xuất tư b>n chủ nghPa trong điều kiện

cách mạng công nghiệp.

Trit hc Mác ra đời vào nhJng năm 40 của th k+ XIX. Sự phát triển rất mạnh mẽ

của lực lượng sn xuất do tác động của cuộc cách mạng công nghiệp, làm cho phương

thức sn xuất tư bn chủ nghĩa được củng cố vJng chắc là đặc điểm n6i bật trong đời

sống kinh t- xã hội  nhJng nước chủ yu của châu Âu. Nước Anh đã hoàn thành cuộc

cách mạng công nghiệp và tr thành cường quốc công nghiệp lớn nhất. Ở Pháp, cuộc

cách mạng công nghiệp đang đi vào giai đoạn hoàn thành. Cuộc cách mạng công nghiệp

cũng làm cho nền sn xuất xã hội  Đức được phát triển mạnh ngay trong lòng xã hội

phong kin. Nhận định về sự phát triển mạnh mẽ của lực lượng sn xuất như vậy, C.Mác

và Ph.Ăngghen vit: "Giai cấp tư sn, trong quá trình thống trị giai cấp chưa đ'y một th

k+, đã tạo ra nhJng lực lượng sn xuất nhiều hơn và đồ sộ hơn lực lượng sn xuất của tất

c các th hệ trước kia gộp lại".

Sự phát triển mạnh mẽ lực lượng sn xuất làm cho quan hệ sn xuất tư bn chủ

nghĩa được củng cố, phương thức sn xuất tư bn chủ nghĩa phát triển mạnh mẽ trên cơ

s vật chất - kỹ thuật của chKnh mình, do đó đã thể hiện rõ tKnh hơn hẳn của nó so với

phương thức sn xuất phong kin.

Mặt khác, sự phát triển của chủ nghĩa tư bn làm cho nhJng mâu thuẫn xã hội càng

thêm gay gắt và bộc lộ ngày càng rõ rệt. Của ci xã hội tăng lên nhưng chẳng nhJng lO

tưng về bình đẳng xã hội mà cuộc cách mạng tư tưng nêu ra đã không thực hiện được

mà lại làm cho bất công xã hội tăng thêm, đối kháng xã hội sâu sắc hơn, nhJng xung đột

giJa vô sn và tư sn đã tr thành nhJng cuộc đấu tranh giai cấp.

S xuất hiện của giai cấp vô s>n trên vũ đài lịch sử với tính cách một l c lượng

chính trị - xã hội độc lập là nhân tố chính trị - xã hội quan trng cho s ra đi trit hc

Mác.

Giai cấp vô sn và giai cấp tư sn ra đời, lớn lên cùng với sự hình thành và phát

triển của phương thức sn xuất tư bn chủ nghĩa trong lòng ch độ phong kin. Giai cấp

vô sn cũng đã đi theo giai cấp tư sn trong cuộc đấu tranh lật đ6 ch độ phong kin.

Khi ch độ tư bn chủ nghĩa được xác lập, giai cấp tư sn tr thành giai cấp thống

trị xã hội và giai cấp vô sn là giai cấp bị trị thì mâu thuẫn giJa vô sn với tư sn vốn

mang tKnh chất đối kháng càng phát triển, tr thành nhJng cuộc đấu tranh giai cấp. Cuộc

khi nghĩa của thợ dệt  Lyông (Pháp) năm 1831, bị đàn áp và sau đó lại n6 ra vào năm

1834, "đã vạch ra một điều bK mật quan trng - như một tờ báo chKnh thức của chKnh phủ

hồi đó đã nhận định - đó là cuộc đấu tranh bên trong, diễn ra trong xã hội, giJa giai cấp

nhJng người có của và giai cấp nhJng kẻ không có gì ht...". Ở Anh, có phong trào Hin

chương vào cuối nhJng năm 30 th k+ XIX, là "phong trào cách mạng vô sn to lớn đ'u

tiên, thật sự có tKnh chất qu'n chúng và có hình th%c chính trị”. Nước Đức còn đang  vào

đêm trước của cuộc cách mạng tư sn, song sự phát triển công nghiệp trong điều kiện

cách mạng công nghiệp đã làm cho giai cấp vô sn lớn nhanh, nên cuộc đấu tranh của

thợ dệt  Xilêdi cũng đã mang tKnh chất giai cấp tự phát và đã đưa đn sự ra đời một t6

chức vô sn cách mạng là "Đồng minh nhJng người chKnh nghĩa".

Trong hoàn cnh lịch sử đó, giai cấp tư sn không còn đóng vai trò là giai cấp cách

mạng. Ở Anh và Pháp, giai cấp tư sn đang là giai cấp thống trị, lại hong sợ trước cuộc

đấu tranh của giai cấp vô sn nên không còn là lực lượng cách mạng trong quá trình ci

tạo dân chủ như trước. Giai cấp tư sn Đức đang lớn lên trong lòng ch độ phong kin,

vốn đã khip sợ bạo lực cách mạng khi nhìn vào tấm gương Cách mạng tư sn Pháp

1789, nay lại thêm sợ hãi trước sự phát triển của phong trào công nhân Đức. Nó mơ

tưng bin đ6i nền quân chủ phong kin Đức thành nền dân chủ tư sn một cách hoà

bình. Vì vậy, giai cấp vô sn xuất hiện trên vũ đài lịch sử không chỉ có sứ mệnh là "kẻ phá

hoại" chủ nghĩa tư bn mà còn là lực lượng tiên phong trong cuộc đấu tranh cho nền dân

chủ và tin bộ xã hội.

Th c tiễn cách mạng của giai cấp vô s>n là cơ sở chủ yu nhất cho s ra đi trit

hc Mác.

Trit hc, theo cách nói của Hegel, là sự nắm bắt thời đại bằng tư tưng. Vì vậy,

thực tiễn xã hội nói chung, nhất là thực tiễn cách mạng vô sn, đòi hỏi phi được soi sáng

bi lO luận nói chung và trit hc nói riêng. NhJng vấn đề của thời đại do sự phát triển của

chủ nghĩa tư bn đặt ra đã được phn ánh bi tư duy lO luận t* nhJng lập trường giai cấp

khác nhau. T* đó hình thành nhJng hc thuyt với tKnh cách là một hệ thống nhJng quan

điểm lO luận về trit hc, kinh t và chKnh trị xã hội khác nhau. Điều đó được thể hiện rất rõ

qua các trào lưu khác nhau của chủ nghĩa xã hội thời đó. Sự lO gii về nhJng khuyt tật

của xã hội tư bn đương thời, về sự c'n thit phi thay th nó bằng xã hội tốt đẹp, thực

hiện được sự bình đẳng xã hội theo nhJng lập trường giai cấp khác nhau đã sn sinh ra

nhiều bin thể của chủ nghĩa xã hội như: “chủ nghĩa xã hội phong kin”, “chủ nghĩa xã hội

tiểu tư sn”, “chủ nghĩa xã hội tư sn”...

Sự xuất hiện giai cấp vô sn cách mạng đã tạo cơ s xã hội cho sự hình thành lO

luận tin bộ và cách mạng mới. Đó là lO luận thể hiện th giới quan cách mạng của giai

cấp cách mạng triệt để nhất trong lịch sử, do đó, kt hợp một cách hJu cơ tKnh cách mạng

và tKnh khoa hc trong bn chất của mình; nhờ đó, nó có kh năng gii đáp bằng lO luận

nhJng vấn đề của thời đại đặt ra. LO luận như vậy đã được sáng tạo nên bi C.Mác và

Ph.Ăngghen, trong đó trit hc đóng vai trò là cơ s lO luận chung: cơ s th giới quan và

phương pháp luận.

* Nguồn gốc lý luận và tiền đề khoa học tự nhiên

Nguồn gốc lý luận

Để xây dựng hc thuyt của mình ngang t'm cao của trK tuệ nhân loại, C.Mác và

Ph.Ăngghen đã k th*a nhJng thành tựu trong lịch sử tư tưng của nhân loại. Lênin vit:

“Lịch sử trit hc và lịch sử khoa hc xã hội chỉ ra một cách hoàn toàn rõ ràng rằng chủ

Bấm Tải xuống để xem toàn bộ.

| 1/220

| | Tải xuống

Preview text:

Chương 1
TRIẾT HỌC VÀ VAI TRÒ CỦA TRIẾT HỌC TRONG ĐỜI SỐNG XÃ HỘI -------------------
I. TRIẾT HỌC VÀ VẤN ĐỀ CƠ BẢN CỦA TRIẾT HỌC
1. Khái lược về triết học
a. Nguồn gốc của triết học
Là một loại hình nhận thức đặc thù của con người, trit hc ra đời  c Phương
Đông và Phương Tây g'n như cùng một thời gian (khong t* th k+ VIII đn th k+ VI
tr.CN) tại các trung tâm văn minh lớn của nhân loại thời C6 đại. Ý thức trit hc xuất hiện
không ngẫu nhiên, mà có nguồn gốc thực t t* tồn tại xã hội với một trình độ nhất định
của sự phát triển văn minh, văn hóa, khoa hc. Con người, với kỳ vng được đáp ứng nhu
c'u về nhận thức và hoạt động thực tiễn của mình đã sáng tạo ra nhJng luận thuyt
chung nhất, có tKnh hêL thống phn ánh th giới xung quanh và th giới của chKnh con
người. Trit hc là dạng tri thức lO luâLn xuất hiện sớm nhất trong lịch sử các loại hình lO luận của nhân loại.
Với tKnh cách là một hình thái O thức xã hội, trit hc có nguồn gốc nhận thức và nguồn gốc xã hội.
* Nguồn gốc nhận thức
Nhận thức th giới là một nhu c'u tự nhiên, khách quan của con người. Về măLt lịch
sử, tư duy huyền thoại và tKn ngưỡng nguyên thủy là loại hình trit lO đ'u tiên mà con
người dùng để gii thKch th giới bK ẩn xung quanh. Người nguyên thủy kt nối nhJng hiểu
bit rời rạc, mơ hồ, phi lôgKc...của mình trong các quan niệm đ'y xúc cm và hoang tưng
thành nhJng huyền thoại để gii thKch mi hiện tượng. Đỉnh cao của tư duy huyền thoại và
tKn ngưỡng nguyên thủy là kho tàng nhJng câu chuyện th'n thoại và nhJng tôn giáo sơ
khai như Tô tem giáo, Bái vật giáo, Saman giáo. Thời kỳ trit hc ra đời cũng là thời kỳ
suy gim và thu hẹp phạm vi của các loại hình tư duy huyền thoại và tôn giáo nguyên
thủy. Trit hc chKnh là hình thức tư duy lO luận đ'u tiên trong lịch sử tư tưng nhân loại
thay th được cho tư duy huyền thoại và tôn giáo.
Trong quá trình sống và ci bin th giới, t*ng bước con người có kinh nghiệm và có
tri thức về th giới. Ban đ'u là nhJng tri thức cụ thể, riêng lẻ, cm tKnh. Cùng với sự tin
bộ của sn xuất và đời sống, nhận thức của con người d'n d'n đạt đn trình độ cao hơn
trong việc gii thKch th giới một cách hệ thống, lôgKc và nhân qu... Mối quan hệ giJa cái
đã bit và cái chưa bit là đối tượng đồng thời là động lực đòi hỏi nhận thức ngày càng
quan tâm sâu sắc hơn đn cái chung, nhJng quy luật chung. Sự phát triển của tư duy tr*u
tượng và năng lực khái quát trong quá trình nhận thức sẽ đn lúc làm cho các quan điểm, 1
quan niệm chung nhất về th giới và về vai trò của con người trong th giới đó hình thành.
Đó là lúc trit hc xuất hiện với tư cách là một loại hình tư duy lO luận đối lập với các giáo
lO tôn giáo và trit lO huyền thoại.
Vào thời C6 đại, khi các loại hình tri thức còn  trong tình trạng tn mạn, dung hợp
và sơ khai, các khoa hc độc lập chưa hình thành, thì trit hc đóng vai trò là dạng nhâLn
thức lO luâLn t6ng hợp, gii quyt tất c các vấn đề lO luâLn chung về tự nhiên, xã hôLi, tư
duy. T* bu6i đ'u lịch sử trit hc và tới tận thời kỳ Trung C6, trit hc vẫn là tri thức bao
trùm, là “khoa hc của các khoa hc”. Trong hàng nghìn năm đó, trit hc được coi là có
sứ mệnh mang trong mình mi trK tuệ của nhân loại. Ngay c Cantơ, nhà trit hc sáng lập
ra Trit hc c6 điển Đức  th k+ XVIII, vẫn đồng thời là nhà khoa hc bách khoa. Sự
dung hợp đó của trit hc, một mặt phn ánh tình trạng chưa chKn muồi của các khoa hc
chuyên ngành, mặt khác lại nói lên nguồn gốc nhận thức của chKnh trit hc. Trit hc
không thể xuất hiện t* mnh đất trống, mà phi dựa vào các tri thức khác để khái quát và
định hướng ứng dụng. Các loại hình tri thức cụ thể  th k+ thứ VII tr.CN thực t đã khá
phong phú, đa dạng. Nhiều thành tựu mà về sau người ta xp vào tri thức cơ hc, toán
hc, y hc, nghệ thuật, kin trúc, quân sự và c chKnh trị…  Châu Âu thời bấy giờ đã đạt
tới mức mà đn nay vẫn còn khin con người ngạc nhiên. Gii phẫu hc C6 đại đã phát
hiện ra nhJng t+ lệ đặc biệt cân đối của cơ thể người và nhJng t+ lệ này đã tr thành
nhJng “chuẩn mực vàng” trong hội ha và kin trúc C6 đại góp ph'n tạo nên một số kỳ
quan của th giới. Dựa trên nhJng tri thức như vậy, trit hc ra đời và khái quát các tri
thức riêng lẻ thành luận thuyt, trong đó có nhJng khái niệm, phạm trù và quy luật… của mình.
Như vậy, nói đn nguồn gốc nhận thức của trit hc là nói đn sự hình thành, phát
triển của tư duy tr*u tượng, của năng lực khái quát trong nhận thức của con người. Tri
thức cụ thể, riêng lẻ về th giới đn một giai đoạn nhất định phi được t6ng hợp, tr*u
tượng hóa, khái quát hóa thành nhJng khái niệm, phạm trù, quan điểm, quy luật, luận
thuyt… đủ sức ph6 quát để gii thKch th giới. Trit hc ra đời đáp ứng nhu c'u đó của
nhận thức. Do nhu c'u của sự tồn tại, con người không thỏa mãn với các tri thức riêng lẻ,
cục bộ về th giới, càng không thỏa mãn với cách gii thKch của các tKn điều và giáo lO tôn
giáo. Tư duy trit hc bắt đ'u t* các trit lO, t* sự khôn ngoan, t* tình yêu sự thông thái,
d'n hình thành các hệ thống nhJng tri thức chung nhất về th giới.
Trit hc chỉ xuất hiện khi kho tàng thức của loài người đã hình thành được một vốn
hiểu bit nhất định và trên cơ s đó, tư duy con người cũng đã đạt đn trình độ có kh
năng rút ra được cái chung trong muôn vàn nhJng sự kiện, hiện tượng riêng lẻ.
* Nguồn gốc xã hội 2
Trit hc không ra đời trong xã hội mông muội dã man. Như C.Mác nói: “Trit hc
không treo lơ lửng bên ngoài th giới, cũng như bộ óc không tồn tại bên ngoài con
người”1. Trit hc ra đời khi nền sn xuất xã hội đã có sự phân công lao động và loài
người đã xuất hiện giai cấp. Tức là khi ch độ cộng sn nguyên thủy tan rã, ch độ chim
hJu nô lệ đã hình thành, phương thức sn xuất dựa trên s hJu tư nhân về tư liệu sn
xuất đã xác định và  trình độ khá phát triển. Xã hội có giai cấp và nạn áp bức giai cấp hà
khắc đã được luật hóa. Nhà nước, công cụ trấn áp và điều hòa lợi Kch giai cấp đủ trưng
thành, “t* chỗ là tôi tớ của xã hội bin thành chủ nhân của xã hội”.
Gắn liền với các hiện tượng xã hội v*a nêu là lao động trK óc đã tách khỏi lao động
chân tay. TrK thức xuất hiện với tKnh cách là một t'ng lớp xã hội, có vị th xã hội xác định.
Vào th k+ VII - V tr.CN, t'ng lớp quO tộc, tăng lJ, điền chủ, nhà buôn, binh lKnh...đã chú O
đn việc hc hành. Nhà trường và hoạt động giáo dục đã tr thành một nghề trong xã hội.
Tri thức toán hc, địa lO, thiên văn, cơ hc, pháp luật, y hc...đã được ging dạy. Nghĩa là
t'ng lớp trK thức đã được xã hội Kt nhiều trng vng. T'ng lớp này có điều kiện và nhu c'u
nghiên cứu, có năng lực hệ thống hóa các quan niệm, quan điểm thành hc thuyt, lO
luận. NhJng người xuất sắc trong t'ng lớp này đã hệ thống hóa thành công tri thức thời
đại dưới dạng các quan điểm, các hc thuyt lO luận… có tKnh hệ thống, gii thKch được
sự vận động, quy luật hay các quan hệ nhân qu của một đối tượng nhất định, được xã
hội công nhận là các nhà thông thái, các trit gia (Wise man, Sage, Scholars,
Philosopher), tức là các nhà tư tưng. Về mối quan hệ giJa các trit gia với cội nguồn của
mình, C.Mác nhận xét: “Các trit gia không mc lên như nấm t* trái đất; h là sn phẩm
của thời đại của mình, của dân tôLc mình, mà dòng sJa tinh t nhất, quO giá và vô hình
được tập trung lại trong nhJng tư tưng trit hc”.
Trit hc xuất hiện trong lịch sử loài người với nhJng điều kiện như vậy và chỉ trong
nhJng điều kiện như vậy - là nội dung của vấn đề nguồn gốc xã hội của trit hc. “Trit
hc” là thuật ngJ được sử dụng l'n đ'u tiên trong trường phái Socrates (Xôcrát). Còn
thuật ngJ “Trit gia” (Philosophos) đ'u tiên xuất hiện  Heraclitus (Hêraclit), dùng để chỉ
người nghiên cứu về bn chất của sự vật.
Như vậy, trit hc chỉ ra đời khi xã hội loài người đã đạt đn một trình độ tương đối
cao của sn xuất xã hội, phân công lao động xã hội hình thành, của ci tương đối th*a
dư, tư hJu hóa tư liệu sn xuất được luật định, giai cấp phân hóa rõ và mạnh, nhà nước
ra đời. Trong một xã hội như vậy, t'ng lớp trK thức xuất hiện, giáo dục và nhà trường hình
thành và phát triển, các nhà thông thái đã đủ năng lực tư duy để tr*u tượng hóa, khái quát
hóa, hệ thống hóa toàn bộ tri thức thời đại và các hiện tượng của tồn tại xã hội để xây
dựng nên các hc thuyt, các lO luận, các trit thuyt. Với sự tồn tại mang tKnh pháp lO của
1 C.Mác và Ph.Ăngghen (2005), Toàn tập, tập 1, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr. 156. 3
ch độ s hJu tư nhân về tư liệu sn xuất, của trật tự giai cấp và của bộ máy nhà nước,
trit hc, tự nó đã mang trong mình tKnh giai cấp sâu sắc, nó công khai tKnh đng là phục
vụ cho lợi Kch của nhJng giai cấp, nhJng lực lượng xã hội nhất định.
Nguồn gốc nhận thức và nguồn gốc xã hội của sự ra đời của trit hc chỉ là sự phân
chia có tKnh chất tương đối để hiểu trit hc đã ra đời trong điều kiện nào và với nhJng
tiền đề như th nào. Trong thực t của xã hội loài người khong hơn hai nghìn năm trăm
năm trước, trit hc  Athens hay Trung Hoa và Ấn Độ C6 đại đều bắt đ'u t* sự rao
ging của các trit gia. Không nhiều người trong số h được xã hội th*a nhận ngay. Sự
tranh cãi và phê phán thường khá quyt liệt  c phương Đông lẫn phương Tây. Không Kt
quan điểm, hc thuyt phi mãi đn nhiều th hệ sau mới được khẳng định. Cũng có
nhJng nhà trit hc phi hy sinh mạng sống của mình để bo vệ hc thuyt, quan điểm mà h cho là chân lO.
Thực ra nhJng bằng chứng thể hiện sự hình thành trit hc hiện không còn nhiều.
Đa số tài liệu trit hc thành văn thời C6 đại Hy Lạp đã mất, hoặc Kt ra cũng không còn
nguyên vẹn. Thời tiền C6 đại chỉ sót lại một Kt các câu trKch, chú gii và bn ghi tóm lược
do các tác gi đời sau vit lại. Tất c tác phẩm của Plato (Platôn), khong một ph'n ba tác
phẩm của Arixtốt, và một số Kt tác phẩm của Theophrastus, người k th*a Arixtốt, đã bị
thất lạc. Một số tác phẩm chJ La tinh và Hy Lạp của trường phái Êpiquya, chủ nghĩa Khắc
k+ (Stoicism) và Hoài nghi luận của thời hậu văn hóa Hy Lạp cũng vậy.
b. Khái niệm Triết học
Ở Trung Quốc, chJ trit ( 哲 ) đã có t* rất sớm, và ngày nay, chJ trit hc ( 哲學 )
được coi là tương đương với thuật ngJ philosophia của Hy Lạp, với O nghĩa là sự truy tìm
bn chất của đối tượng nhận thức, thường là con người, xã hội, vũ trụ và tư tưng. Trit
hc là biểu hiện cao của trí tuệ, là sự hiểu bit sâu sắc của con người về toàn bộ th giới
thiên- địa- nhân và định hướng nhân sinh quan cho con người.
Ở Ấn Độ, thuật ngJ Dar'sana (trit hc) nghĩa gốc là chiêm ngưng, hàm O là tri thức
dựa trên lO trK, là con đưng suy ngm để dẫn dắt con người đn với lẽ phi.
Ở phương Tây, thuật ngJ “trit hc” như đang được sử dụng ph6 bin hiêLn nay,
cũng như trong tất c các hệ thống nhà trường, chKnh là φιλοσοφία (ting Hy Lạp; được
sử dụng nghĩa gốc sang các ngôn ngJ khác: Philosophy, philosophie, философия). Trit
hc, Philo- sophia, xuất hiện  Hy Lạp C6 đại, với nghĩa là yêu mn s thông thái. Người
Hy Lạp C6 đại quan niệm, philosophia v*a mang nghĩa là gii thKch vũ trụ, định hướng
nhận thức và hành vi, v*a nhấn mạnh đn khát vng tìm kim chân lO của con người.
Như vậy, c  phương Đông và phương Tây, ngay t* đ'u, trit hc đã là hoạt động
tinh th'n bậc cao, là loại hình nhận thức có trình độ tr*u tượng hóa và khái quát hóa rất 4
cao. Trit hc nhìn nhận và đánh giá đối tượng xuyên qua thực t, xuyên qua hiện tượng
quan sát được về con người và vũ trụ. Ngay c khi trit hc còn bao gồm trong nó tất c
mi thành tựu của nhận thức, loại hình tri thức đặc biệt này đã tồn tại với tKnh cách là một
hình thái ý th%c xã hội.
Là loại hình tri thức đặc biệt của con người, trit hc nào cũng có tham vng xây
dựng nên bức tranh t6ng quát nhất về th giới và về con người. Nhưng khác với các loại
hình tri thức xây dựng th giới quan dựa trên niềm tin và quan niệm tưng tượng về th
giới, trit hc sử dụng các công cụ lO tKnh, các tiêu chuẩn lôgKc và nhJng kinh nghiệm mà
con người đã khám phá thực tại, để diễn t th giới và khái quát th giới quan bằng lO
luận. TKnh đặc thù của nhận thức trit hc thể hiện  đó.
Bách khoa thư Britannica định nghĩa, “Trit hc là sự xem xét lO tKnh, tr*u tượng và
có phương pháp về thực tại với tKnh cách là một chỉnh thể hoặc nhJng khKa cạnh nền tng
của kinh nghiệm và sự tồn tại người. Sự truy vấn trit hc (Philosophical Inquyry) là thành
ph'n trung tâm của lịch sử trK tuệ của nhiều nền văn minh”.
“Bách khoa thư trit hc mới” của Viện Trit hc Nga xuất bn năm 2001 vit: “Trit
hc là hình thức đặc biệt của nhận thức và O thức xã hội về th giới, được thể hiện thành
hệ thống tri thức về nhJng nguyên tắc cơ bn và nền tng của tồn tại người, về nhJng
đặc trưng bn chất nhất của mối quan hệ giJa con người với tự nhiên, với xã hội và với đời sống tinh th'n”.
Có nhiều định nghĩa về trit hc, nhưng các định nghĩa thường bao hàm nhJng nội dung chủ yu sau:
- Trit hc là một hình thái O thức xã hội.
- Khách thể khám phá của trit hc là th giới (gồm c th giới bên trong và bên
ngoài con người) trong hệ thống chỉnh thể toàn vẹn vốn có của nó.
- Trit hc gii thKch tất c mi sự vật, hiện tượng, quá trình và quan hệ của th giới,
với mục đKch tìm ra nhJng quy luật ph6 bin nhất chi phối, quy định và quyt định sự vận
động của th giới, của con người và của tư duy.
- Với tKnh cách là loại hình nhận thức đặc thù, độc lập với khoa hc và khác biệt với
tôn giáo, tri thức trit hc mang tKnh hệ thống, lôgKc và tr*u tượng về th giới, bao gồm
nhJng nguyên tắc cơ bn, nhJng đặc trưng bn chất và nhJng quan điểm nền tng về mi tồn tại.
- Trit hc là hạt nhân của th giới quan.
Trit hc là hình thái đặc biệt của O thức xã hội, được thể hiện thành hệ thống các
quan điểm lO luận chung nhất về th giới, về con người và về tư duy của con người trong th giới ấy. 5
Với sự ra đời của Trit hc Mác - Lênin, trit hc là hệ thống quan điểm lí luận chung
nhất về th giới và vị trí con ngưi trong th giới đó, là khoa hc về những quy luật vận
động, phát triển chung nhất của t nhiên, xã hội và tư duy.
Trit hc khác với các khoa hc khác  tính đặc thù của hệ thống tri th%c khoa hc
và phương pháp nghiên c%u. Tri thức khoa hc trit hc mang tKnh khái quát cao dựa trên
sự tr*u tượng hóa sâu sắc về th giới, về bn chất cuộc sống con người. Phương pháp
nghiên cứu của trit hc là xem xét th giới như một chỉnh thể trong mối quan hệ giJa các
yu tố và tìm cách đưa lại một hệ thống các quan niệm về chỉnh thể đó. Trit hc là sự
diễn t th giới quan bằng lK luận. Điều đó chỉ có thể thực hiện bằng cách trit hc phi
dựa trên cơ s t6ng kt toàn bộ lịch sử của khoa hc và lịch sử của bn thân tư tưng trit hc.
Không phi mi trit hc đều là khoa hc. Song các hc thuyt trit hc đều có đóng
góp Kt nhiều, nhất định cho sự hình thành tri thức khoa hc trit hc trong lịch sử; là nhJng
“vòng khâu”, nhJng “mắt khâu” trên “đường xoáy ốc” vô tận của lịch sử tư tưng trit hc
nhân loại. Trình độ khoa hc của một hc thuyt trit hc phụ thuộc vào sự phát triển của
đối tượng nghiên cứu, hệ thống tri thức và hệ thống phương pháp nghiên cứu.
c. Vấn đề đối tượng của triết học trong lịch sử
Cùng với quá trình phát triển của xã hội, của nhận thức và của bn thân trit hc,
trên thực t, nội dung của đối tượng của trit hc cũng thay đ6i trong các trường phái trit hc khác nhau.
Đối tượng của trit hc là các quan hệ ph6 bin và các quy luật chung nhất của toàn
bộ tự nhiên, xã hội và tư duy.
Ngay t* khi ra đời, trit hc đã được xem là hình thái cao nhất của tri thức, bao hàm
trong nó tri thức của tất c các lĩnh vực mà mãi về sau, t* th k+ XV - XVII, mới d'n tách
ra thành các ngành khoa hc riêng. “Nền trit hc tự nhiên” là khái niệm chỉ trit hc 
phương Tây thời kỳ còn bao gồm trong nó tất c nhJng tri thức mà con người có được,
trước ht là các tri thức thuộc khoa hc tự nhiên sau này như toán hc, vật lO hc, thiên
văn hc... Theo S. Hawking, I. Cantơ là người đứng  đỉnh cao nhất trong số các nhà trit
hc vĩ đại của nhân loại - nhJng người coi “toàn bộ kin thức của loài người trong đó có
khoa hc tự nhiên là thuộc lĩnh vực của h”. Đây là nguyên nhân làm ny sinh quan niệm
v*a tKch cực v*a tiêu cực rằng, trit hc là khoa hc của mi khoa hc.
Ở thời kỳ Hy Lạp C6 đại, nền trit hc tự nhiên đã đạt được nhJng thành tựu vô
cùng rực rỡ, mà “các hình thức muôn hình muôn vẻ của nó, như đánh giá của
Ph.Ăngghen: đã có m'm mống và đang ny n h'u ht tất c các loại th giới quan sau
này”. Ảnh hưng của trit hc Hy Lạp C6 đại còn in đậm dấu ấn đn sự phát triển của tư 6
tưng trit hc  Tây Âu mãi về sau. Ngày nay, văn hóa Hy - La còn là tiêu chuẩn của
việc gia nhập Cộng đồng châu Âu.
Ở Tây Âu thời Trung c6, khi quyền lực của Giáo hội bao trùm mi lĩnh vực đời sống
xã hội thì trit hc tr thành nô lệ của th'n hc. Nền trit hc t nhiên bị thay bằng nền
trit hc kinh viện. Trit hc trong g'n thiên niên k+ đêm trường Trung c6 chịu sự quy định
và chi phối của hệ tư tưng Kitô giáo. Đối tượng của trit hc Kinh viện chỉ tập trung vào
các chủ đề như niềm tin tôn giáo, thiên đường, địa ngục..- nhJng nội dung nặng về tư
biện, mặc khi hoặc chú gii các tKn điều phi th tục.
Phi đn sau “cuộc cách mạng” Copernicus, các khoa hc Tây Âu th k+ XV, XVI
mới d'n phục hưng, tạo cơ s tri thức cho sự phát triển mới của trit hc.
Cùng với sự hình thành và củng cố quan hệ sn xuất tư bn chủ nghĩa, để đáp ứng
các yêu c'u của thực tiễn, đặc biệt yêu c'u của sn xuất công nghiệp, các bộ môn khoa
hc chuyên ngành, trước ht là các khoa hc thực nghiệm đã ra đời. NhJng phát hiện lớn
về địa lO và thiên văn cùng nhJng thành tựu khác của khoa hc thực nghiệm th k+ XV -
XVI đã thúc đẩy cuộc đấu tranh giJa khoa hc, trit hc duy vật với chủ nghĩa duy tâm và
tôn giáo. Vấn đề đối tượng của trit hc bắt đ'u được đặt ra. NhJng đỉnh cao mới trong
chủ nghĩa duy vật th k+ XVII - XVIII đã xuất hiện  Anh, Pháp, Hà Lan với nhJng đại biểu
tiêu biểu như F.Bacon, T.Hobbes (Anh), D. Diderot, C. Helvetius (Pháp), B. Spinoza (Hà
Lan)... V.I.Lênin đặc biệt đánh giá cao công lao của các nhà duy vật Pháp thời kỳ này đối
với sự phát triển chủ nghĩa duy vật trong lịch sử trit hc trước Mác. Ông vit: “Trong suốt
c lịch sử hiện đại của châu Âu và nhất là vào cuối th k+ XVIII,  nước Pháp, nơi đã diễn
ra một cuộc quyt chin chống tất c nhJng rác rưi của thời Trung C6, chống ch độ
phong kin trong các thit ch và tư tưng, chỉ có chủ nghĩa duy vật là trit hc duy nhất
triệt để, trung thành với tất c mi hc thuyt của khoa hc tự nhiên, thù địch với mê tKn,
với thói đạo đức gi. Bên cạnh chủ nghĩa duy vật Anh và Pháp th k+ XVII - XVIII, tư duy
trit hc cũng phát triển mạnh trong các hc thuyt trit hc duy tâm mà đỉnh cao là Cantơ
và Hegel (Hêghen), đại biểu xuất sắc của trit hc c6 điển Đức.
Trit hc tạo điều kiện cho sự ra đời của các khoa hc, nhưng sự phát triển của các
khoa hc chuyên ngành cũng t*ng bước xóa bỏ vai trò của trit hc tự nhiên cũ, làm phá
sn tham vng của trit hc muốn đóng vai trò “khoa hc của các khoa hc”. Trit hc
Hêghen là hc thuyt trit hc cuối cùng thể hiện tham vng đó. Hêghen tự coi trit hc
của mình là một hệ thống nhận thức ph6 bin, trong đó nhJng ngành khoa hc riêng biệt
chỉ là nhJng mắt khâu phụ thuộc vào trit hc, là lôgKc hc ứng dụng.
Hoàn cnh kinh t - xã hội và sự phát triển mạnh mẽ của khoa hc vào đ'u th k+
XIX đã dẫn đn sự ra đời của trit hc Mác. Đoạn tuyệt triệt để với quan niệm trit hc là 7
“khoa hc của các khoa hc”, trit hc Mác xác định đối tượng nghiên cứu của mình là
tip t=c gi>i quyt mối quan hệ giữa tồn tại và tư duy, giữa vật chất và ý th%c trên lập
trưng duy vật triệt để và nghiên c%u những quy luật chung nhất của t nhiên, xã hội và tư
duy. Các nhà trit hc mác xKt về sau đã đánh giá, với Mác, l'n đ'u tiên trong lịch sử, đối
tượng của trit hc được xác lập một cách hợp lO.
Vấn đề tư cách khoa hc của trit hc và đối tượng của nó đã gây ra nhJng cuộc
tranh luận kéo dài cho đn hiện nay. Nhiều hc thuyt trit hc hiện đại  phương Tây
muốn t* bỏ quan niệm truyền thống về trit hc, xác định đối tượng nghiên cứu riêng cho
mình như mô t nhJng hiện tượng tinh th'n, phân tKch ngJ nghĩa, chú gii văn bn...
Mặc dù vậy, cái chung trong các hc thuyt trit hc là nghiên cứu nhJng vấn đề
chung nhất của giới tự nhiên, của xã hội và con người, mối quan hệ của con người, của tư
duy con người nói riêng với th giới.
d. Triết học - hạt nhân lý luận của thế giới quan * Thế giới quan
Nhu c'u tự nhiên của con người về mặt nhận thức là muốn hiểu bit đn tận cùng,
sâu sắc và toàn diện về mi hiện tượng, sự vật, quá trình. Nhưng tri thức mà con người
và c loài người  thời nào cũng lại có hạn, là ph'n quá nhỏ bé so với th giới c'n nhận
thức vô tận bên trong và bên ngoài con người. Đó là tình huống có vấn đề (Problematic
Situation) của mi tranh luận trit hc và tôn giáo. Bằng trK tuệ duy lO, kinh nghiệm và sự
mẫn cm của mình, con người buộc phi xác định nhJng quan điểm về toàn bộ th giới
làm cơ s để định hướng cho nhận thức và hành động của mình. Đó chKnh là th giới
quan. Tương tự như các tiên đề, với th giới quan sự chứng minh nào cũng không đủ căn
cứ, trong khi niềm tin lại mách bo độ tin cậy.
“Th giới quan” là khái niệm có gốc ting Đức “Weltanschauung” l'n đ'u tiên được
I.Kant (Cantơ) sử dụng trong tác phẩm Phê phán năng l c phán đoán (Kritik der
Urteilskraft, 1790) dùng để chỉ th giới quan sát được với nghĩa là th giới trong sự cm
nhận của con người. Sau đó, F.Schelling đã b6 sung thêm cho khái niệm này một nội
dung quan trng là, khái niệm th giới quan luôn có sẵn trong nó một sơ đồ xác định về
th giới, một sơ đồ mà không c'n tới một sự gii thKch lO thuyt nào c. ChKnh theo nghĩa
này mà Hêghen đã nói đn “th giới quan đạo đức”, J.Goethe nói đn “th giới quan thơ
ca”, còn L.Ranke - “th giới quan tôn giáo”. Kể t* đó, khái niệm th giới quan như cách
hiểu ngày nay đã ph6 bin trong tất c các trường phái trit hc.
Khái niệm th giới quan hiểu một cách ngắn gn là hệ thống quan điểm của con
người về th giới. Có thể định nghĩa: Th giới quan là khái niệm trit hc chỉ hệ thống các
tri th%c, quan điểm, tình c>m, niềm tin, lý tưởng xác định về th giới và về vị trí của con 8
ngưi (bao hàm c> cá nhân, xã hội và nhân loại) trong th giới đó. Th giới quan quy định
các nguyên tắc, thái độ, giá trị trong định hướng nhận th%c và hoạt động th c tiễn của con ngưi.
Các khái niệm “Bức tranh chung về th giới”, “Cm nhận về th giới”, “Nhận thức
chung về cuộc đời”… khá g'n gũi với khái niệm th giới quan. Th giới quan thường được
coi là bao hàm trong nó nhân sinh quan - vì nhân sinh quan là quan niệm của con người
về đời sống với các nguyên tắc, thái độ và định hướng giá trị của hoạt động người.
NhJng thành ph'n chủ yu của th giới quan là tri thức, niềm tin và lO tưng. Trong
đó tri thức là cơ s trực tip hình thành th giới quan, nhưng tri thức chỉ gia nhập th giới
quan khi đã được kiểm nghiệm Kt nhiều trong thực tiễn và tr thành niềm tin. LO tưng là
trình độ phát triển cao nhất của th giới quan. Với tKnh cách là hệ quan điểm chỉ dẫn tư
duy và hành động, th giới quan là phương thức để con người chim lĩnh hiện thực, thiu
th giới quan, con người không có phương hướng hành động.
Trong lịch sử phát triển của tư duy, th giới quan thể hiện dưới nhiều hình thức đa
dạng khác nhau, nên cũng được phân loại theo nhiều cách khác nhau. Chẳng hạn, th
giới quan tôn giáo, th giới quan khoa hc và th giới quan trit hc. Ngoài ba hình thức
chủ yu này, còn có thể có th giới quan huyền thoại (mà một trong nhJng hình thức thể
hiện tiêu biểu của nó là thần thoại Hy Lạp); theo nhJng căn cứ phân chia khác, th giới
quan còn được phân loại theo các thời đại, các dân tộc, các tộc người, hoặc th giới quan
kinh nghiệm, th giới quan thông thường...
Th giới quan chung nhất, ph6 bin nhất, được sử dụng (một cách O thức hoặc
không O thức) trong mi ngành khoa hc và trong toàn bộ đời sống xã hội là th giới quan trit hc.
* Hạt nhân lý luận của thế giới quan
Nói trit hc là hạt nhân của th giới quan, bi th% nhất, bn thân trit hc chKnh là
th giới quan. Th% hai, trong các th giới quan khác như th giới quan của các khoa hc
cụ thể, th giới quan của các dân tộc, hay các thời đại… trit hc bao giờ cũng là thành
ph'n quan trng, đóng vai trò là nhân tố cốt lõi. Th% ,
ba với các loại th giới quan tôn
giáo, th giới quan kinh nghiệm hay th giới quan thông thường...trit hc bao giờ cũng có
nh hưng và chi phối, dù có thể không tự giác. Th% tư, th giới quan trit hc như th
nào sẽ quy định các th giới quan và các quan niệm khác như th.
Th giới quan duy vật biện chứng được coi là đỉnh cao của các loại th giới quan đã
t*ng có trong lịch sử. Vì th giới quan này đòi hỏi th giới phi được xem xét trong dựa
trên nhJng nguyên lO về mối liên hệ ph6 bin và nguyên lO về sự phát triển. T* đây, th
giới và con người được nhận thức và theo quan điểm toàn diện, lịch sử, cụ thể và phát 9
triển. Th giới quan duy vật biện chứng bao gồm tri thức khoa hc, niềm tin khoa hc và lO tưng cách mạng.
Khi thực hiện chức năng của mình, nhJng quan điểm th giới quan luôn có xu
hướng được lO tưng hóa, thành nhJng khuôn mẫu văn hóa điều chỉnh hành vi. Ý nghĩa
to lớn của th giới quan thể hiện trước ht là  điểm này.
Th giới quan đóng vai trò đặc biệt quan trng trong cuộc sống của con người và xã
hội loài người. Bi lẽ, thứ nhất, nhJng vấn đề được trit hc đặt ra và tìm lời gii đáp
trước ht là nhJng vấn đề thuộc th giới quan. Thứ hai, th giới quan đúng đắn là tiền đề
quan trng để xác lập phương thức tư duy hợp lO và nhân sinh quan tKch cực trong khám
phá và chinh phục th giới. Trình độ phát triển của th giới quan là tiêu chK quan trng
đánh giá sự trưng thành của mỗi cá nhân cũng như của mỗi cộng đồng xã hội nhất định.
Th giới quan tôn giáo cũng là th giới quan chung nhất, có O nghĩa ph6 bin đối với
nhận thức và hoạt động thực tiễn của con người. Nhưng do bn chất là đặt niềm tin vào
các tKn điều, coi tKn ngưỡng cao hơn lO trK, phủ nhận tKnh khách quan của tri thức khoa
hc, nên không được ứng dụng trong khoa hc và thường dẫn đn sai l'm, tiêu cực trong
hoạt động thực tiễn. Th giới quan tôn giáo phù hợp hơn với nhJng trường hợp con
người gii thKch thất bại của mình. Trên thực t, cũng không Kt nhà khoa hc sùng đạo mà
vẫn có phát minh, nhưng với nhJng trường hợp này, mi gii thKch bằng nguyên nhân tôn
giáo đều không thuyt phục; c'n phi lO gii kỹ lưỡng hơn và sâu sắc hơn bằng nhJng
nguyên nhân vượt ra ngoài giới hạn của nhJng tKn điều.
Không Kt người, trong đó có các nhà khoa hc chuyên ngành, thường định kin với
trit hc, không th*a nhận trit hc có nh hưng hay chi phối th giới quan của mình.
Tuy th, với tKnh cách là một loại tri thức vĩ mô, gii quyt các vấn đề chung nhất của đời
sống, ẩn giấu sâu trong mỗi suy nghĩ và hành vi của con người, nên tư duy trit hc lại là
một thành tố hJu cơ trong tri thức khoa hc cũng như trong tri thức thông thường, là chỗ
dựa tiềm thức của kinh nghiệm cá nhân, dù các cá nhân cụ thể có hiểu bit  trình độ nào
và th*a nhận đn đâu vai trò của trit hc. Nhà khoa hc và c nhJng người Kt hc, không
có cách nào tránh được việc phi gii quyt các quan hệ ngẫu nhiên - tất yu hay nhân
qu trong hoạt động của h, c trong hoạt động khoa hc chuyên sâu cũng như trong đời
sống thường ngày. Nghĩa là, dù hiểu bit sâu hay nông cạn về trit hc, dù yêu thKch hay
ghét bỏ trit hc, con người vẫn bị chi phối bi trit hc, trit hc vẫn có mặt trong th giới
quan của mỗi người. Vấn đề chỉ là thứ trit hc nào sẽ chi phối con người trong hoạt động
của h, đặc biệt trong nhJng phát minh, sáng tạo hay trong xử lO nhJng tình huống gay cấn của đời sống.
Với các nhà khoa hc, Ph.Ăngghen trong tác phẩm “Biện chứng của tự nhiên” đã 10
vit: “NhJng ai phỉ báng trit hc nhiều nhất lại chKnh là nhJng kẻ nô lệ của nhJng tàn tKch
thông tục hóa, tồi tệ nhất của nhJng hc thuyt trit hc tồi tệ nhất...Dù nhJng nhà khoa
hc tự nhiên có làm gì đi nJa thì h cũng vẫn bị trit hc chi phối. Vấn đề chỉ  chỗ h
muốn bị chi phối bi một thứ trit hc tồi tệ hợp mốt hay h muốn được hướng dẫn bi
một hình thức tư duy lO luận dựa trên sự hiểu bit về lịch sử tư tưng và nhJng thành tựu của nó”.
Như vậy, trit hc với tKnh cách là hạt nhân lO luận, trên thực t, chi phối mi th giới
quan, dù người ta có chú O và th*a nhận điều đó hay không.
2. Vấn đề cơ bản của triết học
a. Nội dung vấn đề cơ bản của triết học
Trit hc, khác với một số loại hình nhận thức khác, trước khi gii quyt các vấn đề
cụ thể của mình, nó buộc phi gii quyt một vấn đề có O nghĩa nền tng và là điểm xuất
phát để gii quyt tất c nhJng vấn đề còn lại - vấn đề về mối quan hệ giJa vật chất với O
thức. Đây chKnh là vấn đề cơ b>n của trit hc. Ph.Ăngghen vit: “Vấn đề cơ bn lớn của
mi trit hc, đặc biệt là của trit hc hiện đại, là vấn đề quan hệ giJa tư duy với tồn tại”2.
Bằng kinh nghiệm hay bằng lO trK, con người rốt cuộc đều phi th*a nhận rằng, hóa
ra tất c các hiện tượng trong th giới này chỉ có thể, hoặc là hiện tượng vật chất, tồn tại
bên ngoài và độc lập O thức con người, hoặc là hiện tượng thuộc tinh th'n, O thức của
chKnh con người. NhJng đối tượng nhận thức lạ lùng, huyền bK, hay phức tạp như linh
hồn, đấng siêu nhiên, linh cm, vô thức, vật thể, tia vũ trụ, ánh sáng, hạt Quark, hạt
Strangelet, hay trường (Sphere)...tất thy cho đn nay vẫn không phi là hiện tượng gì
khác nằm ngoài vật chất và O thức. Để gii quyt được các vấn đề chuyên sâu của t*ng
hc thuyt về th giới, thì câu hỏi đặt ra đối với trit hc trước ht vẫn là: Th giới tồn tại
bên ngoài tư duy con người có quan hệ như th nào với th giới tinh th'n tồn tại trong O
thức con người? Con người có kh năng hiểu bit đn đâu về sự tồn tại thực của th
giới? Bất kỳ trường phái trit hc nào cũng không thể lng tránh gii quyt vấn đề này -
mối quan hệ giữa vật chất và ý th%c, giữa tồn tại và tư duy.
Khi gii quyt vấn đề cơ bn, mỗi trit hc không chỉ xác định nền tng và điểm xuất
phát của mình để gii quyt các vấn đề khác mà thông qua đó, lập trường, th giới quan
của các hc thuyt và của các trit gia cũng được xác định.
Vấn đề cơ bn của trit hc có hai mặt, tr lời hai câu hỏi lớn.
Mặt th% nhất: GiJa O thức và vật chất thì cái nào có trước, cái nào có sau, cái nào
quyt định cái nào? Nói cách khác, khi truy tìm nguyên nhân cuối cùng của hiện tượng, sự
vật, hay sự vận động đang c'n phi gii thKch, thì nguyên nhân vật chất hay nguyên nhân
2 C.Mác và Ph.Ăngghen (1995), Toàn tập, tập 21, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr. 403. 11
tinh th'n đóng vai trò là cái quyt định.
Mặt th% hai: Con người có kh năng nhận thức được th giới hay không? Nói cách
khác, khi khám phá sự vật và hiện tượng, con người có dám tin rằng mình sẽ nhận thức
được sự vật và hiện tượng hay không.
Cách tr lời hai câu hỏi trên quy định lập trường của nhà trit hc và của trường phái
trit hc, xác định việc hình thành các trường phái lớn của trit hc.
b. Chủ ngh5a duy vật và chủ ngh5a duy tâm
Việc gii quyt mặt thứ nhất của vấn đề cơ bn của trit hc đã chia các nhà trit
hc thành hai trường phái lớn. NhJng người cho rằng vật chất, giới tự nhiên là cái có
trước và quyt định O thức của con người được gi là các nhà duy vật. Hc thuyt của h
hợp thành các môn phái khác nhau của chủ nghĩa duy vật, gii thKch mi hiện tượng của
th giới này bằng các nguyên nhân vật chất - nguyên nhân tận cùng của mi vận động
của th giới này là nguyên nhân vật chất. Ngược lại, nhJng người cho rằng O thức, tinh
th'n, O niệm, cm giác là cái có trước giới tự nhiên, được gi là các nhà duy tâm. Các hc
thuyt của h hợp thành các phái khác nhau của chủ nghĩa duy tâm, chủ trương gii thKch
toàn bộ th giới này bằng các nguyên nhân tư tưng, tinh th'n - nguyên nhân tận cùng
của mi vận động của th giới này là nguyên nhân tinh th'n.
- Chủ nghPa duy vật: Cho đn nay, chủ nghĩa duy vật đã được thể hiện dưới ba hình
thức cơ bn: chủ nghPa duy vật chất phác, chủ nghPa duy vật siêu hình và chủ nghPa duy vật biện ch%ng.
+ Chủ nghPa duy vật chất phác là kt qu nhận thức của các nhà trit hc duy vật
thời C6 đại. Chủ nghĩa duy vật thời kỳ này th*a nhận tKnh thứ nhất của vật chất nhưng
đồng nhất vật chất với một hay một số chất cụ thể của vật chất và đưa ra nhJng kt luận
mà về sau người ta thấy mang nặng tKnh trực quan, ngây thơ, chất phác. Tuy hạn ch do
trình độ nhận thức thời đại về vật chất và cấu trúc vật chất, nhưng chủ nghĩa duy vật chất
phác thời C6 đại về cơ bn là đúng vì nó đã lấy bn thân giới tự nhiên để gii thKch th
giới, không viện đn Th'n linh, Thượng đ hay các lực lượng siêu nhiên.
+ Chủ nghPa duy vật siêu hình là hình thức cơ bn thứ hai trong lịch sử của chủ
nghĩa duy vật, thể hiện khá rõ  các nhà trit hc th k+ XV đn th k+ XVIII và điển hình
là  th k+ thứ XVII, XVIII. Đây là thời kỳ mà cơ hc c6 điển đạt được nhJng thành tựu
rực rỡ nên trong khi tip tục phát triển quan điểm chủ nghĩa duy vật thời C6 đại, chủ nghĩa
duy vật giai đoạn này chịu sự tác động mạnh mẽ của phương pháp tư duy siêu hình, cơ
giới - phương pháp nhìn th giới như một cỗ máy kh6ng lồ mà mỗi bộ phận tạo nên th
giới đó về cơ bn là  trong trạng thái biệt lập và tĩnh tại. Tuy không phn ánh đúng hiện
thực trong toàn cục nhưng chủ nghĩa duy vật siêu hình đã góp ph'n không nhỏ vào việc 12
đẩy lùi th giới quan duy tâm và tôn giáo, đặc biệt là  thời kỳ chuyển tip t* đêm trường
Trung c6 sang thời Phục hưng.
+ Chủ nghPa duy vật biện ch%ng là hình thức cơ bn thứ ba của chủ nghĩa duy vật,
do C.Mác và Ph.Ăngghen xây dựng vào nhJng năm 40 của th k+ XIX, sau đó được
V.I.Lênin phát triển. Với sự k th*a tinh hoa của các hc thuyt trit hc trước đó và sử
dụng khá triệt để thành tựu của khoa hc đương thời, chủ nghĩa duy vật biện chứng, ngay
t* khi mới ra đời đã khắc phục được hạn ch của chủ nghĩa duy vật chất phác thời C6
đại, chủ nghĩa duy vật siêu hình và là đỉnh cao trong sự phát triển của chủ nghĩa duy vật.
Chủ nghĩa duy vật biện chứng không chỉ phn ánh hiện thực đúng như chKnh bn thân nó
tồn tại mà còn là một công cụ hJu hiệu giúp nhJng lực lượng tin bộ trong xã hội ci tạo hiện thực ấy.
- Chủ nghPa duy tâm: Chủ nghĩa duy tâm gồm có hai phái: chủ nghPa duy tâm chủ
quan và chủ nghPa duy tâm khách quan.
+ Chủ nghPa duy tâm chủ quan th*a nhận tKnh thứ nhất của ý th%c con ngưi. Trong
khi phủ nhận sự tồn tại khách quan của hiện thực, chủ nghĩa duy tâm chủ quan khẳng
định mi sự vật, hiện tượng chỉ là phức hợp của nhJng cm giác.
+ Chủ nghPa duy tâm khách quan cũng th*a nhận tKnh thứ nhất của O thức nhưng coi
đó là là th% tinh thần khách quan có trước và tồn tại độc lập với con người. Thực thể tinh
th'n khách quan này thường được gi bằng nhJng cái tên khác nhau như ý niệm, tinh
thần tuyệt đối, lý tính th giới…
Chủ nghĩa duy tâm trit hc cho rằng O thức, tinh th'n là cái có trước và sn sinh ra
giới tự nhiên. Bằng cách đó, chủ nghĩa duy tâm đã th*a nhận sự sáng tạo của một lực
lượng siêu nhiên nào đó đối với toàn bộ th giới. Vì vậy, tôn giáo thường sử dụng các hc
thuyt duy tâm làm cơ s lO luận, luận chứng cho các quan điểm của mình, tuy có sự khác
nhau đáng kể giJa chủ nghĩa duy tâm trit hc với chủ nghĩa duy tâm tôn giáo. Trong th
giới quan tôn giáo, lòng tin là cơ s chủ yu và đóng vai trò chủ đạo đối với vận động.
Còn chủ nghĩa duy tâm trit hc lại là sn phẩm của tư duy lO tKnh dựa trên cơ s tri thức
và năng lực mạnh mẽ của tư duy.
Về phương diện nhận thức luận, sai l'm cố O của chủ nghĩa duy tâm bắt nguồn t*
cách xem xét phin diện, tuyệt đối hóa, th'n thánh hóa một mặt, một đặc tKnh nào đó của
quá trình nhận thức mang tKnh biện chứng của con người.
Bên cạnh nguồn gốc nhận thức, chủ nghĩa duy tâm ra đời còn có nguồn gốc xã hội.
Sự tách rời lao động trK óc với lao động chân tay và địa vị thống trị của lao động trK óc đối
với lao động chân tay trong các xã hội trước đây đã tạo ra quan niệm về vai trò quyt định
của nhân tố tinh th'n. Trong lịch sử, giai cấp thống trị và nhiều lực lượng xã hội đã t*ng 13
ủng hộ, sử dụng chủ nghĩa duy tâm làm nền tng lO luận cho nhJng quan điểm chKnh trị - xã hội của mình.
Hc thuyt trit hc nào th*a nhận chỉ một trong hai thực thể (vật chất hoặc tinh
th'n) là bn nguyên (nguồn gốc) của th giới, quyt định sự vận động của th giới được
gi là nhất nguyên luận (nhất nguyên luận duy vật hoặc nhất nguyên luận duy tâm).
Trong lịch sử trit hc cũng có nhJng nhà trit hc gii thKch th giới bằng c hai bn
nguyên vật chất và tinh th'n, xem vật chất và tinh th'n là hai bn nguyên có thể cùng
quyt định nguồn gốc và sự vận động của th giới. Hc thuyt trit hc như vậy được gi
là nhị nguyên luận (điển hình như Descartes). NhJng người nhị nguyên luận thường là
nhJng người, trong trường hợp gii quyt một vấn đề nào đó,  vào một thời điểm nhất
định, là người duy vật, nhưng  vào một thời điểm khác, và khi gii quyt một vấn đề
khác, lại là người duy tâm. Song, xét đn cùng nhị nguyên luận thuộc về chủ nghĩa duy tâm.
Xưa nay, nhJng quan điểm, hc phái trit hc thực ra là rất phong phú và đa dạng.
Nhưng dù đa dạng đn mấy, chúng cũng chỉ thuộc về hai lập trường cơ bn. Trit hc do
vậy được chia thành hai trưng phái chính: chủ nghPa duy vật và chủ nghPa duy tâm. Lịch
sử trit hc do vậy cũng chủ yu là lịch sử đấu tranh của hai trường phái duy vật và duy tâm.
c. Thuyết có thể biết (Khả tri) và thuyết không thể biết (Bất khả tri)
Đây là kt qu của cách gii quyt mặt thứ hai vấn đề cơ bn của trit hc. Với câu
hỏi “Con người có thể nhận thức được th giới hay không?”, tuyệt đại đa số các nhà trit
hc (c duy vật và duy tâm) tr lời một cách khẳng định: th*a nhận kh năng nhận thức
được th giới của con người.
Hc thuyt trit hc khẳng định kh năng nhận thức của con người được gi là
thuyt Kh> tri (Gnosticism, Thuyt có thể bit). Thuyt kh tri khẳng định con người về
nguyên tắc có thể hiểu được bn chất của sự vật. Nói cách khác, cm giác, biểu tượng,
quan niệm và nói chung O thức mà con người có được về sự vật về nguyên tắc, là phù
hợp với bn thân sự vật.
Hc thuyt trit hc phủ nhận kh năng nhận thức của con người được gi là thuyt
không thể bit (bất kh> tri). Theo thuyt này, con người, về nguyên tắc, không thể hiểu
được bn chất của đối tượng. Kt qu nhận thức mà loài người có được, theo thuyt này,
chỉ là hình thức bề ngoài, hạn hẹp và cắt xén về đối tượng. Các hình nh, tKnh chất, đặc
điểm…của đối tượng mà các giác quan của con người thu nhận được trong quá trình
nhận thức, cho dù có tKnh xác thực, cũng không cho phép con người đồng nhất chúng với
đối tượng. Đó không phi là cái tuyệt đối tin cậy. 14
Bất kh tri không tuyệt đối phủ nhận nhJng thực tại siêu nhiên hay thực tại được
cm giác của con người, nhưng vẫn khẳng định O thức con người không thể đạt tới thực
tại tuyệt đối hay thực tại như nó vốn có, vì mi thực tại tuyệt đối đều nằm ngoài kinh
nghiệm của con người về th giới. Thuyt Bất kh tri cũng không đặt vấn đề về niềm tin,
mà là chỉ phủ nhận kh năng vô hạn của nhận thức.
Thuật ngJ “bất kh tri” (Agnosticism) được đưa ra năm 1869 bi Thomas Henry
Huxley (1825 - 1895), nhà trit hc tự nhiên người Anh, người đã khái quát thực chất của
lập trường này t* các tư tưng trit hc của D. Hume và I. Cantơ. Đại biểu điển hình cho
nhJng nhà trit hc bất kh tri cũng chKnh là Hume và Cantơ.
Ít nhiều liên quan đn thuyt bất kh tri là sự ra đời của trào lưu hoài nghi luận t*
trit hc Hy Lạp C6 đại. NhJng người theo trào lưu này nâng sự hoài nghi lên thành
nguyên tắc trong việc xem xét tri thức đã đạt được và cho rằng con người không thể đạt
đn chân lO khách quan. Tuy cực đoan về mặt nhận thức, nhưng Hoài nghi luận thời Phục
hưng đã giJ vai trò quan trng trong cuộc đấu tranh chống hệ tư tưng và quyền uy của
Giáo hội Trung c6. Hoài nghi luận th*a nhận sự hoài nghi đối với c Kinh thánh và các tKn điều tôn giáo.
Quan niệm bất kh tri đã có trong trit hc ngay t* Epicurus (341 - 270 tr.CN) khi ông
đưa ra nhJng luận thuyt chống lại quan niệm đương thời về chân lO tuyệt đối. Nhưng
phi đn Cantơ, bất kh tri mới tr thành hc thuyt trit hc có nh hưng sâu rộng đn
trit hc, khoa hc và th'n hc châu Âu. Trước Cantơ, Hume quan niệm tri thức con
người chỉ d*ng  trình độ kinh nghiệm. Chân lO phi phù hợp với kinh nghiệm. Hume phủ
nhận nhJng sự tr*u tượng hóa vượt quá kinh nghiệm, dù là nhJng khái quát có giá trị.
Nguyên tắc kinh nghiệm (Principle of Experience) của Hume thực ra có O nghĩa đáng kể
cho sự xuất hiện của các khoa hc thực nghiệm. Tuy nhiên, việc tuyệt đối hóa kinh ngiệm
đn mức phủ nhận các thực tại siêu nhiên, đã khin Hume rơi vào bất kh tri.
Mặc dù quan điểm bất kh tri của Cantơ không phủ nhận các thực tại siêu nhiên như
Hume, nhưng với thuyt về Vật t
nó (Ding an sich), Cantơ đã tuyệt đối hóa sự bK ẩn của
đối tượng được nhận thức. Cantơ cho rằng con người không thể có được nhJng tri thức
đúng đắn, chân thực, bn chất về nhJng thực tại nằm ngoài kinh nghiệm kh giác
(Verstand). Việc khẳng định về sự bất lực của trK tuệ trước th giới thực tại đã làm nên
quan điểm bất kh tri vô cùng độc đáo của Cantơ.
Trong lịch sử trit hc, thuyt Bất kh tri và quan niệm Vật t nó của Cantơ đã bị
Feuerbach (Phoiơbắc) và Hêghen phê phán gay gắt. Trên quan điểm duy vật biện chứng,
Ph.Ăngghen tip tục phê phán Cantơ, khi khẳng định kh năng nhận thức vô tận của con
người. Theo Ph.Ăngghen, con người có thể nhận thức được và nhận thức được một cách 15
đúng đắn bn chất của mi sự vật và hiện tượng. Không có một ranh giới nào của Vật t
nó mà nhận thức của con người không thể vượt qua được. Ông vit: “Nu chúng ta có thể
minh chứng được tKnh chKnh xác của quan điểm của chúng ta về một hiện tượng tự nhiên
nào đó, bằng cách tự chúng ta làm ra hiện tượng ấy, bằng cách tạo ra nó t* nhJng điều
kiện của nó, và hơn nJa, còn bắt nó phi phục vụ mục đKch của chúng ta, thì sẽ không
còn có cái “vật tự nó” không thể nắm được của Cantơ nJa”.
NhJng người theo Kh tri luận tin tưng rằng, nhận thức là một quá trình không
ng*ng đi sâu khám phá bn chất sự vật. Với quá trình đó, Vật tự nó sẽ buộc phi bin thành “Vật cho ta”.
3. Biện chứng và siêu hình
a. Khái niệm biện chứng và siêu hình trong lịch sử
Các khái niệm “biện chứng” và “siêu hình” trong lịch sử trit hc được dùng theo một
số nghĩa khác nhau. Nghĩa xuất phát của t* “biện chứng” là nghệ thuật tranh luận để tìm
chân lO bằng cách phát hiện mâu thuẫn trong cách lập luận (Do Xôcrát dùng). Nghĩa xuất
phát của t* “siêu hình” là dùng để chỉ trit hc, với tKnh cách là khoa hc siêu cm tKnh, phi
thực nghiệm (Do Arixtốt dùng)
Trong trit hc hiện đại, đặc biệt là trit hc mác xKt, chúng được dùng, trước ht để
chỉ hai phương pháp tư duy chung nhất đối lập nhau, đó là phương pháp biện chứng và phương pháp siêu hình.
Sự đối lập giJa hai phương pháp tư duy thể hiện:
Phương pháp siêu hình
+ Nhận thức đối tượng  trạng thái cô lập, tách rời đối tượng ra khỏi các quan hệ
được xem xét và coi các mặt đối lập với nhau có một ranh giới tuyệt đối.
+ Nhận thức đối tượng  trạng thái tĩnh; đồng nhất đối tượng với trạng thái tĩnh nhất
thời đó. Th*a nhận sự bin đ6i chỉ là sự bin đ6i về số lượng, về các hiện tượng bề
ngoài. Nguyên nhân của sự bin đ6i coi là nằm  bên ngoài đối tượng.
Phương pháp siêu hình có cội nguồn hợp lO của nó t* trong khoa hc c6 điển. Muốn
nhận thức bất kỳ một đối tượng nào, trước ht con người phi tách đối tượng ấy ra khỏi
nhJng liên hệ nhất định và nhận thức nó  trạng thái không bin đ6i trong một không gian
và thời gian xác định. Đó là phương pháp được đưa t* toán hc và vật lO hc c6 điển vào
các khoa hc thực nghiệm và vào trit hc. Song phương pháp siêu hình chỉ có tác dụng
trong một phạm vi nhất định bi hiện thực khách quan, trong bn chất của nó, không rời
rạc và không ngưng đng như phương pháp tư duy này quan niệm.
Phương pháp siêu hình có công lớn trong việc gii quyt các vấn đề có liên quan
đn cơ hc c6 điển. Nhưng khi m rộng phạm vi khái quát sang gii quyt các vấn đề về 16
vận động, về liên hệ thì lại làm cho nhận thức rơi vào phương pháp luận siêu hình.
Ph.Ăngghen đã chỉ rõ, phương pháp siêu hình “chỉ nhìn thấy nhJng sự vật riêng biệt mà
không nhìn thấy mối liên hệ qua lại giJa nhJng sự vật ấy, chỉ nhìn thấy sự tồn tại của
nhJng sự vật ấy mà không nhìn thấy sự phát sinh và sự tiêu vong của nhJng sự vật ấy,
chỉ nhìn thấy trạng thái tĩnh của nhJng sự vật ấy mà quên mất sự vận động của nhJng sự
vật ấy, chỉ nhìn thấy cây mà không thấy r*ng”3.
Phương pháp biện ch%ng
+ Nhận thức đối tượng trong các mối liên hệ ph6 bin vốn có của nó. Đối tượng và
các thành ph'n của đối tượng luôn trong sự lệ thuộc, nh hưng nhau, ràng buộc, quy định lẫn nhau.
+ Nhận thức đối tượng  trạng thái luôn vận động bin đ6i, nằm trong khuynh hướng
ph6 quát là phát triển. Quá trình vận động này thay đ6i c về lượng và c về chất của các
sự vật, hiện tượng. Nguồn gốc của sự vận động, thay đ6i đó là sự đấu tranh của các mặt
đối lập của mâu thuẫn nội tại của bn thân sự vật.
Quan điểm biện chứng cho phép chủ thể nhận thức không chỉ thấy nhJng sự vật
riêng biệt mà còn thấy c mối liên hệ giJa chúng, không chỉ thấy sự tồn tại của sự vật mà
còn thấy c sự sinh thành, phát triển và sự tiêu vong của sự vật, không chỉ thấy trạng thái
tĩnh của sự vật mà còn thấy c trạng thái động của nó. Ph.Ăngghen nhận xét, tư duy của
nhà siêu hình chỉ dựa trên nhJng phn đề tuyệt đối không thể dung nhau được, đối với h
một sự vật hoặc tồn tai hoặc không tồn tại, một sự vật không thể v*a là chKnh nó lại v*a là
cái khác, cái khẳng định và cái phủ định tuyệt đối bài tr* lẫn nhau. Ngược lại, tư duy biện
chứng là tư duy mềm dẻo, linh hoạt, không tuyệt đối hóa nhJng ranh giới nghiêm ngặt.
Phương pháp biện chứng là phương pháp của tư duy phù hợp với mi hiện thực. Nó th*a
nhận một chỉnh thể trong lúc v*a là nó lại v*a không phi là nó; th*a nhận cái khẳng định
và cái phủ định v*a loại tr* nhau lại v*a gắn bó với nhau4.
Phương pháp biện chứng phn ánh hiện thực đúng như nó tồn tại. Nhờ vậy, phương
pháp tư duy biện chứng tr thành công cụ hJu hiệu giúp con người nhận thức và ci tạo
th giới và là phương pháp luận tối ưu của mi khoa hc.
b. Các hình thức của phép biện chứng trong lịch sử
Cùng với sự phát triển của tư duy con người, phương pháp biện chứng đã tri qua
ba giai đoạn phát triển, được thể hiện trong trit hc với ba hình thức lịch sử của nó: phép
biện ch%ng t phát, phép biện ch%ng duy tâm và phép biện ch%ng duy vật.
+ Hình thức thứ nhất là phép biện ch%ng t phát thời C6 đại. Các nhà biện chứng c
phương Đông lẫn phương Tây thời C6 đại đã thấy được các sự vật, hiện tượng của vũ trụ
3 C.Mác và Ph.Ăngghen (1994), Toàn tập, tập 20, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr. 37.
4 C.Mác và Ph.Ăngghen (1994), Toàn tập, tập 20, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr. 696. 17
vận động trong sự sinh thành, bin hóa vô cùng vô tận. Tuy nhiên, nhJng gì các nhà biện
chứng thời đó thấy được chỉ là trực kin, chưa có các kt qu của nghiên cứu và thực
nghiệm khoa hc minh chứng.
+ Hình thức thứ hai là phép biện ch%ng duy tâm. Đỉnh cao của hình thức này được
thể hiện trong trit hc c6 điển Đức, người khi đ'u là Cantơ và người hoàn thiện là
Hêghen. Có thể nói, l'n đ'u tiên trong lịch sử phát triển của tư duy nhân loại, các nhà trit
hc Đức đã trình bày một cách có hệ thống nhJng nội dung quan trng nhất của phương
pháp biện chứng. Biện chứng theo h, bắt đ'u t* tinh th'n và kt thúc  tinh th'n. Th
giới hiện thực chỉ là sự phn ánh biện ch%ng củaý niệm nên phép biện chứng của các nhà
trit hc c6 điển Đức là biện ch%ng duy tâm.
+ Hình thức thứ ba là phép biện ch%ng duy vật. Phép biện chứng duy vật được thể
hiện trong trit hc do C.Mác và Ph.Ăngghen xây dựng, sau đó được V.I.Lênin và các nhà
trit hc hậu th phát triển. C.Mác và Ph.Ăngghen đã gạt bỏ tKnh th'n bK, tư biện của trit
hc c6 điển Đức, k th*a nhJng hạt nhân hợp lO trong phép biện chứng duy tâm để xây
dựng phép biện chứng duy vật với tKnh cách là hc thuyt về mối liên hệ phW bin và về
s phát triển dưới hình th%c hoàn bị nhất. Công lao của Mác và Ph.Ăngghen còn  chỗ
tạo được sự thống nhất giJa chủ nghĩa duy vật với phép biện chứng trong lịch sử phát
triển trit hc nhân loại, làm cho phép biện chứng tr thành phép biện ch%ng duy vật và
chủ nghĩa duy vật tr thành chủ nghPa duy vật biện ch%ng.
II. TRIẾT HỌC MÁC-LÊNIN VÀ VAI TRÒ CỦA TRIẾT HỌC MÁC-LÊNIN TRONG ĐỜI SỐNG XÃ HỘI
1. Sự ra đời và phát triển của triết học Mác - Lênin
a. Những điều kiện lịch sử của sự ra đời triết học Mác
Sự xuất hiện trit hc Mác là một cuộc cách mạng vĩ đại trong lịch sử trit hc. Đó là
kt qu tất yu của sự phát triển lịch sử tư tưng trit hc và khoa hc của nhân loại,
trong sự phụ thuộc vào nhJng điều kiện kinh t - xã hội, mà trực tip là thực tiễn đấu tranh
giai cấp của giai cấp vô sn với giai cấp tư sn. Đó cũng là kt qu của sự thống nhất
giJa điều kiện khách quan và nhân tố chủ quan của C.Mác và Ph.Ăngghen.
* Điều kiện kinh tế - xã hội
S củng cố và phát triển của phương th%c s>n xuất tư b>n chủ nghPa trong điều kiện
cách mạng công nghiệp.
Trit hc Mác ra đời vào nhJng năm 40 của th k+ XIX. Sự phát triển rất mạnh mẽ
của lực lượng sn xuất do tác động của cuộc cách mạng công nghiệp, làm cho phương
thức sn xuất tư bn chủ nghĩa được củng cố vJng chắc là đặc điểm n6i bật trong đời
sống kinh t- xã hội  nhJng nước chủ yu của châu Âu. Nước Anh đã hoàn thành cuộc 18
cách mạng công nghiệp và tr thành cường quốc công nghiệp lớn nhất. Ở Pháp, cuộc
cách mạng công nghiệp đang đi vào giai đoạn hoàn thành. Cuộc cách mạng công nghiệp
cũng làm cho nền sn xuất xã hội  Đức được phát triển mạnh ngay trong lòng xã hội
phong kin. Nhận định về sự phát triển mạnh mẽ của lực lượng sn xuất như vậy, C.Mác
và Ph.Ăngghen vit: "Giai cấp tư sn, trong quá trình thống trị giai cấp chưa đ'y một th
k+, đã tạo ra nhJng lực lượng sn xuất nhiều hơn và đồ sộ hơn lực lượng sn xuất của tất
c các th hệ trước kia gộp lại".
Sự phát triển mạnh mẽ lực lượng sn xuất làm cho quan hệ sn xuất tư bn chủ
nghĩa được củng cố, phương thức sn xuất tư bn chủ nghĩa phát triển mạnh mẽ trên cơ
s vật chất - kỹ thuật của chKnh mình, do đó đã thể hiện rõ tKnh hơn hẳn của nó so với
phương thức sn xuất phong kin.
Mặt khác, sự phát triển của chủ nghĩa tư bn làm cho nhJng mâu thuẫn xã hội càng
thêm gay gắt và bộc lộ ngày càng rõ rệt. Của ci xã hội tăng lên nhưng chẳng nhJng lO
tưng về bình đẳng xã hội mà cuộc cách mạng tư tưng nêu ra đã không thực hiện được
mà lại làm cho bất công xã hội tăng thêm, đối kháng xã hội sâu sắc hơn, nhJng xung đột
giJa vô sn và tư sn đã tr thành nhJng cuộc đấu tranh giai cấp.
S xuất hiện của giai cấp vô s>n trên vũ đài lịch sử với tính cách một l c lượng
chính trị - xã hội độc lập là nhân tố chính trị - xã hội quan trng cho s ra đi trit hc Mác.
Giai cấp vô sn và giai cấp tư sn ra đời, lớn lên cùng với sự hình thành và phát
triển của phương thức sn xuất tư bn chủ nghĩa trong lòng ch độ phong kin. Giai cấp
vô sn cũng đã đi theo giai cấp tư sn trong cuộc đấu tranh lật đ6 ch độ phong kin.
Khi ch độ tư bn chủ nghĩa được xác lập, giai cấp tư sn tr thành giai cấp thống
trị xã hội và giai cấp vô sn là giai cấp bị trị thì mâu thuẫn giJa vô sn với tư sn vốn
mang tKnh chất đối kháng càng phát triển, tr thành nhJng cuộc đấu tranh giai cấp. Cuộc
khi nghĩa của thợ dệt  Lyông (Pháp) năm 1831, bị đàn áp và sau đó lại n6 ra vào năm
1834, "đã vạch ra một điều bK mật quan trng - như một tờ báo chKnh thức của chKnh phủ
hồi đó đã nhận định - đó là cuộc đấu tranh bên trong, diễn ra trong xã hội, giJa giai cấp
nhJng người có của và giai cấp nhJng kẻ không có gì ht...". Ở Anh, có phong trào Hin
chương vào cuối nhJng năm 30 th k+ XIX, là "phong trào cách mạng vô sn to lớn đ'u
tiên, thật sự có tKnh chất qu'n chúng và có hình th%c chính trị”. Nước Đức còn đang  vào
đêm trước của cuộc cách mạng tư sn, song sự phát triển công nghiệp trong điều kiện
cách mạng công nghiệp đã làm cho giai cấp vô sn lớn nhanh, nên cuộc đấu tranh của
thợ dệt  Xilêdi cũng đã mang tKnh chất giai cấp tự phát và đã đưa đn sự ra đời một t6
chức vô sn cách mạng là "Đồng minh nhJng người chKnh nghĩa". 19
Trong hoàn cnh lịch sử đó, giai cấp tư sn không còn đóng vai trò là giai cấp cách
mạng. Ở Anh và Pháp, giai cấp tư sn đang là giai cấp thống trị, lại hong sợ trước cuộc
đấu tranh của giai cấp vô sn nên không còn là lực lượng cách mạng trong quá trình ci
tạo dân chủ như trước. Giai cấp tư sn Đức đang lớn lên trong lòng ch độ phong kin,
vốn đã khip sợ bạo lực cách mạng khi nhìn vào tấm gương Cách mạng tư sn Pháp
1789, nay lại thêm sợ hãi trước sự phát triển của phong trào công nhân Đức. Nó mơ
tưng bin đ6i nền quân chủ phong kin Đức thành nền dân chủ tư sn một cách hoà
bình. Vì vậy, giai cấp vô sn xuất hiện trên vũ đài lịch sử không chỉ có sứ mệnh là "kẻ phá
hoại" chủ nghĩa tư bn mà còn là lực lượng tiên phong trong cuộc đấu tranh cho nền dân
chủ và tin bộ xã hội.
Th c tiễn cách mạng của giai cấp vô s>n là cơ sở chủ yu nhất cho s ra đi trit hc Mác.
Trit hc, theo cách nói của Hegel, là sự nắm bắt thời đại bằng tư tưng. Vì vậy,
thực tiễn xã hội nói chung, nhất là thực tiễn cách mạng vô sn, đòi hỏi phi được soi sáng
bi lO luận nói chung và trit hc nói riêng. NhJng vấn đề của thời đại do sự phát triển của
chủ nghĩa tư bn đặt ra đã được phn ánh bi tư duy lO luận t* nhJng lập trường giai cấp
khác nhau. T* đó hình thành nhJng hc thuyt với tKnh cách là một hệ thống nhJng quan
điểm lO luận về trit hc, kinh t và chKnh trị xã hội khác nhau. Điều đó được thể hiện rất rõ
qua các trào lưu khác nhau của chủ nghĩa xã hội thời đó. Sự lO gii về nhJng khuyt tật
của xã hội tư bn đương thời, về sự c'n thit phi thay th nó bằng xã hội tốt đẹp, thực
hiện được sự bình đẳng xã hội theo nhJng lập trường giai cấp khác nhau đã sn sinh ra
nhiều bin thể của chủ nghĩa xã hội như: “chủ nghĩa xã hội phong kin”, “chủ nghĩa xã hội
tiểu tư sn”, “chủ nghĩa xã hội tư sn”...
Sự xuất hiện giai cấp vô sn cách mạng đã tạo cơ s xã hội cho sự hình thành lO
luận tin bộ và cách mạng mới. Đó là lO luận thể hiện th giới quan cách mạng của giai
cấp cách mạng triệt để nhất trong lịch sử, do đó, kt hợp một cách hJu cơ tKnh cách mạng
và tKnh khoa hc trong bn chất của mình; nhờ đó, nó có kh năng gii đáp bằng lO luận
nhJng vấn đề của thời đại đặt ra. LO luận như vậy đã được sáng tạo nên bi C.Mác và
Ph.Ăngghen, trong đó trit hc đóng vai trò là cơ s lO luận chung: cơ s th giới quan và phương pháp luận.
* Nguồn gốc lý luận và tiền đề khoa học tự nhiên
Nguồn gốc lý luận
Để xây dựng hc thuyt của mình ngang t'm cao của trK tuệ nhân loại, C.Mác và
Ph.Ăngghen đã k th*a nhJng thành tựu trong lịch sử tư tưng của nhân loại. Lênin vit:
“Lịch sử trit hc và lịch sử khoa hc xã hội chỉ ra một cách hoàn toàn rõ ràng rằng chủ 20