Giáo trình Triết học Mác - Lênin Chương 1: Triết học và vai trò của triết học trong đời sống xã hội | Trường Đại học sư phạm kỹ thuật TP Hồ Chí Minh

Là một loại hình nhận thức đặc thù của con người, Triết học ra đời cả ở phương Đông và phương tây gần như cùng một thời gian tai các trung tâm văn minh lớn của nhân loại . Tài liệu giúp bạn tham khảo, ôn tập và đạt kết quả cao. Mời bạn đọc đón xem!

21 11 lượt tải Tải xuống

Chia sẻ Báo cáo tài liệu

Chương 1

TRIẾ ỌT H C VÀ VAI TRÒ CỦA TRIẾT HỌC NG XÃ H I TRONG ĐỜI SỐ Ộ

-------------------

I. TRIẾT H T HỌC VÀ VẤN ĐỀ CƠ BẢN C A TRIỦ Ế ỌC

1. Khái lược về triết học

a. Ngu n g a tri t h c ồ ốc củ ế ọ

Là m t lo i hình nh n th c thù c i, tri t h cộ ạ ậ ức đặ ủa con ngườ  c ra đời   Phương

Đông và Phương Tây gn như cùng mộ VIII đt thời gian (khong t th k n th k VI

tr.CN) t i các trung tâm v n c a nhân lo i th i C i. Ý th c tri t h c xuạ ăn minh lớ ủ ạ ờ  đạ ứ   ất

hiện không ng u nhiên, mà có ngu n g c th c t t t n t i xã h i vẫ ồ ố ự   ồ ạ ộ ới m nhột trình độ ất

đị ỳnh của sự phát triển i, vvăn minh, văn hóa, khoa hc. Con ngườ ới k vng được đáp

ứ ứ ự ng nhu c ều v nhận th c và ho ng thạt độ c tiễn c o ra nhủa mình đã sáng tạ ng luận

thuyt chung nh t, c tấ ó nh hệ thống ph n ánh th gi  ới xung quanh v già th ới c a chủ nh

con người. Trit hc là dạng tri thức l luận xuất hiện sớm nhất trong lịch sử các loại

hình lý lu n c a nhân lo ậ ủ ại.

Với tính cách là m t hình thái ý th c xã h i, tri t h c có ngu n g c nh n th c và ộ ứ ộ   ồ ố ậ ứ

nguồn g c xã hố ội.

* Ngu n g c nh c ồ ố ận thứ

Nhận th c th gi i là m t nhu c u t nhiên, khách quan c i. V mứ  ớ ộ  ự ủa con ngườ ề ặt

lịch s n tho ng nguyên th y là lo i h nh tri t l u tiên mà ử, tư duy huyề ại và tn ngưỡ ủ ạ ì   đ

con người dùng để ẩn xung quanh. Ngườ gii thích th giới bí i nguyên thủy kt nối

nhng hi u bi t rể  ời r , phi lôgíc...c a mình trong các quan ni y xúc cạc, mơ hồ ủ ệm đ m

và hoang tư ượng. Đỉ ủa tư ng thành nhng huyền thoại để gii thích mi hiện t nh cao c

duy huy n tho ng nguyên th y là kho tàng nh ng câu chuy n th n tho i và ề ại và tn ngưỡ ủ  ệ  ạ

nhng tôn giáo sơ khai như Tô tem giáo, Bái vật giáo, Saman giáo. Thời kỳ trit hc ra

đời cũng là thời kỳ suy gi m và thu h p ph m vi c a các lo i h ẹ ạ ủ ạ ình tư duy huyền thoại

và tôn giáo nguyên th y. Tri t h c chính là hình th u tiên trong l ch ủ   ức tư duy l luận đ ị

sử tư tưng nhân loại thay th n tho i và tôn giáo.  được cho tư duy huyề ạ

Trong quá trình s ng và c i bi n th i, t i có kinh nghi m và ố    giớ ng bước con ngườ ệ

có tri th c v gi u là nh ng tri th c c , riêng l , c m tính. Cùng v i s ứ ề th ới. Ban đ  ứ ụ thể ẻ  ớ ự

tin b c a s n xu i s ng, nh n th c c i d n d cao ộ ủ  ất và đờ ố ậ ứ ủa con ngườ  n đạt đn trình độ

hơn trong việc gii thích th giới mộ ốt cách hệ th ng, lôgíc và nhân qu... M i quan hố ệ

gia cái đã bit và cái chưa bit là đối tượng đồ ời là độ ực đòi hỏng th ng l i nhận thức

ngày càng quan tâm sâu s n cái chung, nh ng quy lu t chung. S phát tri n cắc hơn đ  ậ ự ể ủa

tư duy tru tượng và năng lực khái quát trong quá trình nhận thức sẽ đn lúc làm cho

các quan điể ủa con ngườm, quan niệm chung nhất về  th giới và về vai trò c i trong th

giới đó hình thành. Đó là lúc tri ới tư cách là mộ ại hình tư duy l t hc xuất hiện v t lo

luận đối lập v i các giáo lý tôn giáo và tri t lý huy n tho i. ớ  ề ạ

Vào thời C đại, khi các lo i hình tri th c c n ạ ứ ò  trong tình tr ng t n m n, dung ạ  ạ

hợp và sơ khai, các khoa hc độ ập chưa hình thành, thìc l trit h ng vai trc đó ò l d ng à ạ

nhận th c l n t ng hứ  luậ  ợp, gi i quy t t t c c c v l n chung v t nhiên, x   ấ  á ấn đề  luậ ề ự ã

hội, tư duy. T i đ bu u lịch sử trit hc và tới tận thời kỳ Trung C, trit hc vẫn là tri

thức bao trùm, là “khoa h c”. Trong hàng nghìn năm đó, tric của các khoa h t hc

được coi là có sứ mệnh mang trong mình mi trí tuệ của nhân loại. Ngay c Cantơ, nhà

tri tht h c sáng l p ra Tri t h c c ậ    điển Đức   k XVIII, v ng th i là nhà khoa  ẫn đồ ờ

hc bách khoa. S dung h a tri t h c, mự ợp đó củ   ột mặt phn ánh tình trạng chưa chn

muồi của các khoa hc chuyên ngành, mặt khác lại nói lên nguồn gốc nhận thức của

chính tri c không tht h c. Tri t h ể xu t hi n t m t tr ng, mà ph a vào các tri ấ ệ  nh đấ ố i dự

th th thức khác để khái quát và định hướ ng ứng dụng. Các loại hình tri thức cụ ể   k 

thứ VII tr.CN th c t ng. Nhi u thành t u mà v i ta ự  đã khá phong phú, đa dạ ề ự ề sau ngườ

xp vào tri th c, toán h c, y h c, ngh t, ki n trúc, quân s và c chính trức cơ h   ệ thuậ  ự  ị…

 ờ ờ ớ Châu Âu th i bấy gi đã đạt t i m n nay v n còn khi i ngức mà đ ẫ n con ngườ ạc

nhiên. Gi i ph u h c C n ra nh ng t l c bi i c  ẫ   đại đã phát hiệ   ệ đặ ệt cân đố ủa cơ thể

ngườ i và nhng t lệ này đã tr ng “chuẩ ực vàng” trong hộ thành nh n m i ha và kin

trúc C i góp ph n t o nên m t s k quan c a th gi i. D a trên nh ng tri th đạ  ạ ộ ố ỳ ủ  ớ ự  ức như

vậy, tri t h i và khái quát các tri th c riêng l thành lu n thuy c ra đờ ứ ẻ ậ t, trong đó có

nhng khái ni m trù và quy lu ệm, phạ ật… của mình.

Như vậy, nói đ c là nói đn nguồn gốc nhận thức của trit h n sự hình thành, phát

triển c ng, c c khái quát trong nh n th c c i. Tri ủa tư duy tru tượ ủa năng lự ậ ứ ủa con ngườ

thức c , riêng l v n m n nh nh ph c t ng hụ thể ẻ ề th giới đ ột giai đoạ ất đị i đượ  ợp, tr u 

tượng hóa, khái quát hóa thành nhng khái niệm, ph m, quy lu t, lu n ạm trù, quan điể ậ ậ

thuyt… đủ quát để c ra đời đáp ứ u đó củ sức ph gii thích th giới. Trit h ng nhu c a

nhận th c. Do nhu c u c a s t n t i không th a mãn vứ  ủ ự ồ ại, con ngườ ỏ ới các tri th c riêng ứ

lẻ, cục b v giộ ề th ới, càng không th a mãn v i cách gi i thích c u và giáo ỏ ớ  ủa các tn điề

l tôn giáo. Tư duy tri ắt đt hc b u t các trit lý, t sự khôn ngoan, t tình yêu s ự

thông thái, d t v i. n hình thành các hệ thống nh ng tri th c chung nh ứ ấ ề th giớ

Trit h c ch t hi n khi kho tàng th c c c m ỉ xuấ ệ ứ ủa loài người đã hình thành đượ ột

vốn hi u bi t ể  nhất định và trên cơ s đó, tư duy con người cũng đã đạt đn trình độ có

kh n c cái chung trong muôn vàn nh ng s ki n, hi ng riêng l . ăng rút ra đượ  ự ệ ện tượ ẻ

* n g c xã hNguồ ố ội

Trit h i trong xã h i mông muc không ra đờ ộ ội dã man. Như C.Mác nói: “Trit

hc không treo lơ lử ới, cũng như bộng bên ngoài th gi óc không tồn tại bên ngoài con

ngườ

i”

. Trit h i khi nc ra đờ ền sn xuất xã h ng và loài ội đã có sự phân công lao độ

người đã xuất hiện giai cấp. Tức là khi ch độ cộng sn nguyên th y tan rã, ch ủ  độ

chim h u nô l n xu a trên s h ệ đã hình thành, phương thức s ất dự  u tư nhân về tư liệu

sn xu nh và ất đã xác đị  trình độ khá phát triển. Xã hội có giai cấp và nạn áp bức giai

cấp hà kh c lu c, công cắc đã đượ ật hóa. Nhà nướ ụ trấn áp và điề ấp đủu hòa lợi ích giai c

trưng thành, “t chỗ là tôi tớ của xã hội bin thành chủ nhân của xã hội”.

G vắn liền ới các hi ng xã h i v i lao ện tượ ộ a nêu là lao động tr óc đã tách khỏ

độ ớ ị ộng chân tay. Trí thức xuất hiện v i tính cách là một tng lớp xã hội, có v th xã h i

xác định. Vào th k VII - V tr.CN, t ng l p quý t n ch , nhà buôn, binh  ớ ộc, tăng l, điề ủ

lính...đã chú  đ c hành. Nhà trườ ạt độ ục đã trn việc h ng và ho ng giáo d thành một

nghề trong xã h i. Tri th c toán h c, pháp lu t, y hộ ứ c, địa l, thiên văn, cơ h ậ c...đã

đượ ớ ớc ging d ng lạy. Nghĩa là t p trí th c xã hức đã đượ ội ít nhiều trng vng. Tng l p

này c u ki n và nhu c u nghiên c c h ng hóa các quan ni m, quan ó điề ệ  ứu, có năng lự ệ thố ệ

điểm thành hc thuyt, lý luận. Nh i xung ngườ ất sắc trong tng lớp này đã hệ thống

hóa thành công tri th c th i d m, các h c thuy t lý luứ ời đại dướ ạng các quan điể   ận… có

C.Mác và Ph. p 1, Nxb Chính tr c gia, Hà N i, tr. 156. Ăngghen (2005), Toàn t p, ậ tậ ị quố ộ

tính h ng, gi c s v ng, quy lu t hay các quan h nhân qu c a mệ thố i thch đượ ự ận độ ậ ệ  ủ ột

đối tượ ất định, đượng nh c xã hội công nhận là các nhà thông thái, các trit gia (Wise

man, Sage, Scholars, Philosopher), t ng. V m i quan h gi a các ức là các nhà tư tư ề ố ệ 

trit gia v i c i ngu n c a mình, C.Mác nh n xét: c tri t gia không mớ ộ ồ ủ ậ “Cá  c lên như

nấm t trái đấ ời đạt; h là sn phẩm của th i của mình, của dân tộc mình, mà dòng sa

tinh t i trong nh nh c t p trung lất, qu giá và vô hình đượ ậ ạ ng tư tưng trit hc”.

Trit h c xu t hi n trong l ch s i v i nh u ki y và ch  ấ ệ ị ử loài ngườ ớ ng điề ện như vậ ỉ

trong nh u ki - là n i dung c a v ngu n g c xã h i c a tri t h c. ng điề ện như vậy ộ ủ ấn đề ồ ố ộ ủ  

“Trit h t ngc” là thuậ  được sử dụng l ng phái Socrates (Xôcrát). n đu tiên trong trườ

Còn thu t ng u tiên xu t hi n ậ  “Trit gia” (Philosophos) đ ấ ệ  Heraclitus (Hêraclit), dùng

để ỉ ngườ ch i nghiên cứu về bn chất của sự vật.

Như vậ ra đờ ội loài người đã đạt đ ột trình độ tương y, trit hc chỉ i khi xã h n m

đối cao của sn xuất xã hội, ph ng xã hân công lao độ ội hình thành, của ci tương đối

tha dư, tư hu hóa tư liệ ất đượ ật địu sn xu c lu nh, giai cấp phân hóa rõ và mạnh, nhà

nước ra đờ ội như vậi. Trong một xã h y, tng lớp trí thức xuất hiện, giáo dục và nhà

trường hình thành và phát triển, các nhà thông thái đã đủ năng lực tư duy để u tượ tr ng

hóa, khái quát hóa, h ng hóa toàn b tri th c th i và các hi ng c a t n tệ thố ộ ứ ời đạ ện tượ ủ ồ ại

xã h xây d ng nên các h c thuy t, các lý lu n, các tri t thuy t. V i s t n t i mang ội để ự   ậ   ớ ự ồ ạ

tính pháp lý c a ch s h u s n xu t, c a tr t t giai c p và c a b ủ  độ  u tư nhân về tư liệ  ấ ủ ậ ự ấ ủ ộ

máy nhà nướ nó đã mang trong mình tnh giai cấc, trit hc, tự p sâu sắc, nó công khai

tnh đng là phụ ụ ủc v cho lợi ích c a nh  ựng giai cấp, nh ng l c lượ ộng xã h i nhất định.

Nguồn g c nh n th c và ngu n g c xã h i c a s i c a tri t h c ch là s ố ậ ứ ồ ố ộ ủ ự ra đờ ủ   ỉ ự

phân chia có tính ch hi u tri t h u ki n nào và vất tương đối để ể  c đã ra đời trong điề ệ ới

nhng ti nào. Trong th c t cền đề như th ự  ủa xã h i khoội loài ngườ ng hơn hai nghìn

năm trăm năm trướ Ấn Độ đại đềc, trit hc  Athens hay Trung Hoa và C u bắt đu t

sự rao gi ng c ủa các tri t gia. Không nhi i trong s h ều ngườ ố  được xã h i th a nhộ  ận

ngay. S ng khá quy t li cự tranh cãi và phê phán thườ  ệt   phương Đông lẫn phương

Tây. Không t quan điể i mãi đ ới đượm, hc thuyt ph n nhiều th hệ sau m c khẳng

định. Cũng có nhng nhà trit hc phi hy sinh m ng s ng c b o v hạ ố ủa mình để  ệ c

thuyt, quan điểm mà h cho là chân lý.

Thực ra nh ng b ng ch ng th n s hình thành tri t h c hi n không còn nhi ằ ứ ể hiệ ự   ệ ều.

Đa số c thành văn thờ ạp đã mấ ặc t ra cũng không còn tài liệu trit h i C đại Hy L t, ho

nguyên v n. Th i ti n C i ch sót l i m t ít các câu trích, chú gi i và b n ghi tóm ẹ ờ ề  đạ ỉ ạ ộ  

lượ đờc do các tác gi i sau vit lại. Tất c tác phẩm của Plato (Platôn), khong một

phn ba tác ph m c a Arixt t, và m t s ít tác ph m c i kẩ ủ ố ộ ố ẩ ủa Theophrastus, ngườ  tha

Arixtốt, đã bị ủa trườ thất lạc. Một số tác phẩm ch La tinh và Hy Lạp c ng phái

Êpiquya, ch c k (Stoicism) và Hoài nghi lu n c a th i hủ nghĩa Khắ  ậ ủ ờ ậu văn hóa Hy Lạp

cũng vậy.

b. Khái ni m Triệ ết học

Ở ố Trung Qu c, ch trit (哲) đã có t rất sớm, và ngày nay, ch trit hc (哲學)

được coi là tương đương vớ ới  nghĩa là sựi thuật ng philosophia của Hy Lạp, v truy

tìm b n ch t c ng nh n th i, xã h ng.  ấ ủa đối tượ ậ ức, thường là con ngườ ội, vũ trụ và tư tư

Trit h c là bi u hi n cao c , là s hi u bi t sâu s c c a i v toàn b  ể ệ ủa trí tuệ ự ể  ắ ủ con ngườ ề ộ

th i. gi i thiên- a- ớ đị nhân và định hướng nhân sinh quan cho con ngườ

Ở Ấn Độ, thuật ng Dar'sana (trit hc) nghĩa gốc là hàm ý là tri chiêm ngưng,

thức dựa d n d i ph i. trên lý trí, là con đưng suy ngm để ẫ ắt con ngườ đn với lẽ 

Ở ụ  phương Tây, thuậ như đang đượt ng “ tri t hc” c sử d ng ph bin hiện nay,

cũng như trong tấ ống nhà trườ φιλοσοφία ạp; đượt c các hệ th ng, chính là (ting Hy L c

sử d c sang các ngôn ngụng nghĩa gố  khác: Philosophy, philosophie, философия).

Trit hc, Philo- sophia, xu t hi n Hy L i, v i ngh a là . ấ ệ  ạp C đạ ớ ĩ yêu m n s thông thái 

Người Hy L p C i quan ni m, philosophia v a nh ạ  đạ ệ  mang nghĩa là gii thch vũ trụ, đị

hướng nhận thức và hành vi, va nhấn mạnh đn khát vng tìm kim chân lý của con

người.

Như vậ phương Đông và phương Tây, ngay t c đã là hoạy, c  đu, trit h t

động tinh thn bậc cao, là loại hình nhận th ng hóa và khái quát ức có trình độ tru tượ

hóa r t cao. Tri t h c nhìn nh ng xuyên qua th c t , xuyên qua ấ   ận và đánh giá đối tượ ự 

hiện tượng quan sát đượ con người và vũ trục về . Ngay c khi trit hc còn bao gồm

trong nó t t c m i thành t u c a nh n th c, lo i hình tri th c bi n tấ   ự ủ ậ ứ ạ ức đặ ệt này đã tồ ại với

tính cách là m t ộ hình thái ý th c xã h ội.

Là lo i hình tri th c bi t c i, tri t h c n ng xây ạ ức đặ ệ ủa con ngườ   ào cũng có tham v

dựng nên b c tranh tứ ng quát nh t vấ ề th gi i và v i các loớ ề con người. Nhưng khác vớ ại

hình tri th c xây d ng th gi i quan d a trên ni m tin và quan ni ng v ứ ự  ớ ự ề ệm tưng tượ ề th

giới, tri t h c s d ng các công c lý tính, các tiêu chu n lôgíc và nh ng kinh nghi  ử ụ ụ ẩ  ệm

mà con người đã khám phá thự ại, đểc t diễn t th giới và khái quát th giới quan bằng

lý lu t hận. Tnh đặc thù của nh c triận thứ  c th hi n ể ệ  đó.

Bách khoa thư định nghĩa, “Tri u tượBritannica t hc là sự xem xét lý tính, tr ng

và có phương pháp về thực tại với tính cách là một chỉnh thể ặ ho c nhng khía cạnh nền

tng của kinh nghi m và s t n t i. S truy v n tri t h c (Philosophical Inquyry) ệ ự ồ ại ngườ ự ấ  

là thành phn trung tâm c trí tu c u n n ủa lịch sử ệ ủa nhiề ề văn minh”.

“Bách khoa thư tri ới” củ n năm 2001 vit hc m a Viện Trit hc Nga xuất b t:

“Trit h ủc là hình th c biức đặ ệt c a nhậ ề ển thức và ý thức xã h i vộ th giới, được th

hiện thành h ng tri th c v nh ng nguyên t n và n n t ng c a t n tệ thố ứ ề  ắc cơ b ề  ủ ồ ại người,

về nh n ch t nh t cng đặc trưng b ấ ấ ủa m i quan hố ệ gia con người với tự nhiên, với xã

hội và v i sới đờ ống tinh th n”.

Có nhiều nh ngh a v ng bao hàm nh ng nđị ĩ ề trit hc, nhưng các định nghĩa thườ  ội

dung ch y u sau: ủ 

- c là m t hình thái ý th h Trit h ộ ức xã ội.

- Khách th khám phá c a tri t h c là th gi i (g m c gi i bên trong và bên ể ủ    ớ ồ  th ớ

ngoài con người) trong hệ thống chỉnh thể toàn vẹn vốn có của nó.

- t h c gi i thích t t c m i s v t, hi ng, quá trình và quan h c a th Tri   ấ   ự ậ ện tượ ệ ủ 

giới, với m tìm ra nh ng quy lu t ph bi n nh t chi ph nh và quy nh ục đch  ậ   ấ ối, quy đị t đị

sự v ng c giận độ ủa th ới, của con người và của tư duy.

- V i tính cách là lo i hình nh n th c l p v i khoa h c và khác biớ ạ ậ ức đặc thù, độ ậ ớ  ệt

với tôn giáo, tri th c tri t hứ  c mang tính h ng, lôgíc và tr ng v gi i, bao ệ thố u tượ ề th ớ

gồm nh ng nguyên t n, nh n ch t và nh m n n t ng  ắc cơ b ng đặc trưng b ấ ng quan điể ề 

về m n ti tồ ại.

- c là h t nhân c gi Trit h ạ ủa th ới quan.

Trit h c bi t c a ý th c xã h c th hi n thành h ng các c là hình thái đặ ệ ủ ứ ội, đượ ể ệ ệ thố

quan điể con ngườ tư duy của con ngườm lý luận chung nhất về th giới, về i và về i

trong th i  giớ ấy.

Với s i c a Tri t h c Mác - Lênin, ự ra đờ ủ   trit h c là h m lí lu ệ thống quan điể ận

chung nh t v gi i và v i trong th gi c vấ ề th ớ ị trí con ngư  ới đó, là khoa h ề những quy

luật v t cận động, phát triển chung nhấ ủa t nhiên, xã h  ội và tư duy.

Trit h c khác v i các khoa h c khác  ớ   tính đặc thù của hệ thống tri thc khoa

h uc và phương pháp nghiên c . Tri th c khoa hứ c trit hc mang tính khái quát cao

dựa trên sự tru tượng hóa sâu sắc về th gi i, v b n ch t cu c s i. ớ ề  ấ ộ ống con ngườ

Phương pháp nghiên cứ ới như mộu của trit hc là xem xét th gi t chỉnh thể trong mối

quan h gi a các yệ  u tố ố và tìm cách đưa lại một hệ th ng các quan niệ ềm v chỉnh thể

đó. Tri ận. Điều đó chỉt hc là sự diễn t th giới quan bằng lí lu có thể thực hiện bằng

cách tri t h c ph i d t ng k t toàn b l ch s c a khoa h c và l ch s c   ựa trên cơ s   ộ ị ử ủ  ị ử ủa

bn thân tư tưng trit hc.

Không ph i m i tri t h u là khoa h c. Song các h c thuy   c đề    t tri t h u có c đề

đóng góp t nhiề ất địu, nh nh cho sự hình thành tri thức khoa hc trit hc trong lịch sử;

là nh ng xoáy n c a l ch sng “vòng khâu”, nhng “mắt khâu” trên “đườ ốc” vô tậ ủ ị ử tư

tưng trit hc nhân lo khoa hại. Trình độ c của một hc thuyt trit hc phụ thuộc vào

sự phát tri n c ng nghiên c u, h ng tri th c và hể ủa đối tượ ứ ệ thố ứ ệ thống phương pháp

nghiên c u. ứ

c. V ng c a tri c trong l ch s ấn đề đối tượ ủ ết họ ị ử

Cùng v i quá trình phát tri n c a xã h i, c a nh n th c và c a b n thân tri t h c, ớ ể ủ ộ ủ ậ ứ ủ   

trên th c t , n i dung c ng c a tri t h ng phái ự  ộ ủa đối tượ ủ  c cũng thay đi trong các trườ

trit hc khác nhau.

Đối tượng của trit hc là các quan hệ ph bin và các quy luật chung nhất của

toàn bộ t nhiên, xã hự ội và tư duy.

Ngay t i, t t h c c xem là hình thái cao nh t c a tri th bao  khi ra đờ ri  đã đượ ấ ủ ức,

hàm trong nó tri th c c a t t c các l nh v c mà mãi v sau, t k XV - XVII, mứ ủ ấ  ĩ ự ề  th  ới

dn tách ra thành các ngành khoa h n tri t h c t m ch c riêng. “Nề   ự nhiên” là khái niệ ỉ

trit h i k còn bao g m trong nó t t c ng tri th c mà con c  phương Tây thờ ỳ ồ ấ  nh ứ

người có được, trướ nhiên sau này như toán hc ht là các tri thức thuộc khoa hc tự c,

vật lý h ng nh cao nhc, thiên văn hc... Theo S. Hawking, I. Cantơ là người đứ  đỉ ất

trong s các nhà tri t h i c a nhân lo - nh ki n th c cố  c vĩ đạ ủ ại ng người coi “toàn bộ  ứ ủa

loài người trong đó có khoa h ộc lĩnh vự Đây là nguyên nhân c tự nhiên là thu c của h”.

làm n y sinh quan ni m v a tích c c v a tiêu c c r ng,  ệ  ự  ự ằ trit h c là khoa h c của mi

khoa hc.

Ở ờ ỳ  đạ th i k Hy Lạp C i, nền trit hc tự nhiên đã đạt được nhng thành tựu vô

cùng r c r , mà các hình th c muôn hình muôn v c a nó, a ự ỡ “ ứ ẻ ủ như đánh giá củ

Ph.Ăngghen: đã có m ống và đang nm m y n h u h t t t c các lo i th gi i quan sau    ấ  ạ  ớ

này”. Ảnh hưng của trit hc Hy L p C m d u n s phát tri n cạ  đại còn in đậ ấ ấn đ ự ể ủa

tư tư sau. Ngày nay, văn hóa Hy ng trit hc  Tây Âu mãi về - La còn là tiêu chuẩn

của việc gia nhập C ng châu Âu. ộng đồ

Ở ờ ĩ Tây Âu th i Trung c, khi quyền lực của Giáo hội bao trùm mi l nh vực đời

sống xã hội thì tri t h c tr thành nô l c a th n h c. N n ệ ủ   ề trit h c t nhiên   bị thay

bằng n n ề trit hc kinh viện. Tri t h c trong g n thiên niên k ng Trung c   đêm trườ 

chịu sự quy định và chi phối của hệ tư tưng Kitô giáo. Đối tượng của trit hc Kinh

viện chỉ t p trung vào các chậ ủ đề như niềm tin tôn giáo, thiên đường, địa ngục..- nh ng 

nội dung nặng v n, m i ho c chú gi u phi th tề tư biệ ặc kh ặ i các tn điề  ục.

Phi đn sau “cuộc cách mạng” Copernicus, các khoa hc Tây Âu th k XV,

XVI m i d n ph c cho s phát tri n m a tri ớ  ục hưng, tạo cơ s tri thứ ự ể ới củ t hc.

Cùng v i s hình thành và c ng c quan h s n xu n ch ngh ng ớ ự ủ ố ệ  ất tư b ủ ĩa, để đáp ứ

các yêu c u c a th c ti c bi t yêu c u c a s n xu t công nghi p, các b môn khoa  ủ ự ễn, đặ ệ  ủ  ấ ệ ộ

hc chuyên ngành, trướ ệm đã ra đờc ht là các khoa hc thực nghi i. Nhng phát hiện

l h nghiớn về địa l và thiên văn cùng n ng thành t u khác c a khoa h c thự ủ  ực ệm th k 

XV - y cu u tranh gi a khoa h c, tri t h c duy v t v i ch nghXVI đã thúc đẩ ộc đấ     ậ ớ ủ ĩa

duy tâm và tôn giáo. V ng c a tri t h c b t ra. Nh nh ấn đề đối tượ ủ   ắt đu được đặ ng đỉ

cao m i trong ch ngh a duy v t th k X - t hi n Anh, Pháp, Hà Lan ớ ủ ĩ ậ   VII XVIII đã xuấ ệ 

v nới nh g đạ ểu như F.Bacon, T.Hobbes (Anh), D. Diderot, C. Helvetius i biểu tiêu bi

(Pháp), B. Spinoza (Hà Lan)... V.I.Lênin đặ ệt đánh giá cao công lao củc bi a các nhà

duy v t Pháp th i k i v i s phát tri n ch ngh a duy v t trong l ch s t hậ ờ ỳ này đố ớ ự ể ủ ĩ ậ ị ử tri c

trướ ịc Mác. Ông vit: “Trong suốt c l ch sử hi i cện đạ ủa châu Âu và nhất là vào cuối

th k XVIII, n n ra m t cu c quy  ước Pháp, nơi đã diễ ộ ộ t chin chống tấ t c nhng rác

rư ủ ờ độ ỉi c a th i Trung C, chống ch phong kin trong các thit ch và tư tưng, ch có

chủ ngh a duy v là tri t h c duy nh t tri , trung thành v i t t c m i h c thuyĩ ật   ấ ệt để ớ ấ    t

của khoa h c t ch v i mê tín, v c gi . Bên c ự nhiên, thù đị ớ ới thói đạo đứ  ạnh chủ nghĩa

duy v t Anh và Pháp th k XVII - t h c c ng phát tri n m nh trong ậ   XVIII, tư duy tri  ũ ể ạ

các h c thuy  ất tri ểt hc i biduy tâm mà đỉnh cao là Cantơ và Hegel (Hêghen), đạ u xu t

s iắc của tri c ct h  đ ển Đức.

Trit h i cc t cho sạo điều kiện ự ra đờ ủa các khoa h phát tri n c a các c, nhưng sự ể ủ

khoa h c chuyên ngành c ng t c xóa b vai trò c a tri t h c t ũ ng bướ ỏ ủ   ự nhiên cũ, làm

phá s n tham v ng c a tri t h c khoa h c c a các khoa h  ủ   muốn đóng vai trò “  ủ c”. Trit

hc Hêghen là h c thuy t tri t h c cu    ối cùng th hi n tham v coi triể ệ ng đó. Hêghen tự t

hc c a mình là mủ ột hệ thống nh n th c ph bi ng ngành khoa hậ ứ  n, trong đó nh c

riêng biệt ch là nh t hỉ ng m t khâu ph ắ ụ thuộc vào tri c, là lôgíc h ng d ng. c ứ ụ

Hoàn c nh kinh t - xã h i và s phát tri n m nh m c a khoa h u th k   ộ ự ể ạ ẽ ủ c vào đ  

XIX đã dẫ a đờ Mác. Đoạ ệt đển đn sự r i của trit hc n tuyệt tri với quan niệm trit hc

là i “khoa h c c a các khoa h ủ c”, trit hc Mác xác định đố tượng nghiên c u cứ ủa mình

là tip t c gi i quy i quan h gi a t n t a v c trên l  t mố ệ ữ ồ ại và tư duy, giữ ật ch t và ý thấ  ập

trưng duy vậ ật tri và nghiên cệt để u những quy lu t chung nh t cấ ủa t nhiên, xã hội

và tư duy. Các nhà tri t h c mác xít v i Mác, l u tiên trong l ch   ề sau đã đánh giá, vớ n đ ị

sử, đối tượng của trit hc được xác lập một cách hợp lý.

Vấn đề t c c a tri t h c ng c ng cuư cách khoa h ủ   và đối tượ ủa nó đã gây ra nh ộc

tranh lu n hi n nay. Nhi u h c thuy t tri t h c hiận kéo dài cho đ ệ ề     ện đại  phương Tây

muố ỏn t b quan niệm truyền ng vthố ề  tri t h ng nghiên cc, xác định đối tượ ứu riêng

cho mình như mô t ện tượ i văn nhng hi ng tinh thn, phân tích ng nghĩa, chú gi

bn...

Mặc dù v y, cái chung trong các h c thuy t tri t h c là nghiên c u nh ng v ậ     ứ  ấn đề

chung nh a gi i t nhiên, c a xã h i, m i quan h c a i, cất củ ớ ự ủ ội và con ngườ ố ệ ủ con ngườ ủa

tư duy con người nói riêng với th giới.

d. Tri - h t nhân lý lu a th gi i quan ết học ạ ận củ ế ớ

* gi i quan Thế ớ

Nhu c u t nhiên c i v m t nh n th c là mu n hi u bi n t n cùng,  ự ủa con ngườ ề ặ ậ ứ ố ể t đ ậ

sâu s c và toàn di n v mắ ệ ề i hi ng, sện tượ ự vật, quá trình. Nhưng tri thức mà con người

và c i có h n, là ph n quá nh bé so v i gi i c n nh n  loài người  thời nào cũng lạ ạ  ỏ ớ th ớ  ậ

thức vô t ng có v (Problematic ận bên trong và bên ngoài con người. Đó là tình huố ấn đề

Situation) c a m i tranh lu n tri t h c và tôn giáo. B ng trí tu duy lý, kinh nghi m và ủ  ậ   ằ ệ ệ

s iự m n c m c i bu c ph nh nhẫ  ủa mình, con ngườ ộ i xác đị ng quan đ ểm v toàn bề ộ th

giới làm cơ s định hướ ức và hành độ ủa mình. Đó chnh là th để ng cho nhận th ng c

giới quan. Tương tự như các tiên đề ứng minh nào cũng không , với th giới quan sự ch

đủ , trong khi nicăn cứ ềm tin lại mách bo độ tin cậy.

“Th gi là khái niới quan” ệm có gốc ti u tiên ng Đức “Weltanschauung” ln đ

được I.Kant (Cantơ) sử dụng trong tác phẩm Phê phán năng lc phán đoán (Kritik der

Urteilskraft, 1790) dùng để ới quan sát đượ ới nghĩa là th chỉ th gi c v giới trong sự cm

nhận c sung thêm cho khái ni m này m t nủa con người. Sau đó, F.Schelling đã b ệ ộ ội

dung quan tr ng là, khái ni m th gi i quan luôn có s n trong nó m nh v  ệ  ớ ẵ ột sơ đồ xác đị ề

th gi i, m mà không c n t i m t s gi i thích lý thuy t nào c . Chính theo ớ ột sơ đồ  ớ ộ ự   

nghĩa này mà Hêghen đã nói đn “th ới quan đạo đức”, J.Goethe nói đn “th gi giới

quan thơ ca”, còn L.Ranke ới quan tôn giáo”. Kể đó, khái niệ- “th gi t m th giới quan

như cách hiểu ngày nay đã ph bin trong tất c các trường phái trit hc.

Khái ni hi u m cách ng n g n là h m c a con ệm th gi i quanớ ể ột ắ  ệ thống quan điể ủ

ngườ ới về th gi i. Có thể định nghĩa: Th gi i quan là khái ni m tri t h c chớ ệ   ỉ hệ thống

các tri th m, tình c m, ni nh v i và v v trí cc, quan điể  ềm tin, lý tưởng xác đị ề th giớ ề ị ủa

con ngư ới đói (bao hàm c cá nhân, xã hội và nhân loại) trong th gi . Th giới quan

quy đị ắc, thái độ trong định hướ ạt độnh các nguyên t , giá trị ng nhận thc và ho ng thc

tiễn c ủa con ngưi.

Các khái ni c tranh chung v gi m nh n v giệm “Bứ ề th ới”, “C ậ ề th ới”, “Nhận

thức chung v i khái ni m th gi i quan. Th gi i quan ề cuộc đời”… khá gn gũi vớ ệ  ớ  ớ

thường được coi là bao hàm trong nó nhân sinh quan - vì nhân sinh quan là quan niệm

của con người về đời s ng v i các nguyên t ng giá tr c a hoố ớ ắc, thái độ và định hướ ị ủ ạt

động người.

Nhng thành ph n ch y u c a th gi i quan là tri th c, ni ng.  ủ  ủ  ớ ứ ềm tin và l tư

Trong đó tri thức là cơ s ới quan, nhưng tri thứ trực tip hình thành th gi c chỉ gia nhập

th gi c ki m nghi m ít nhi u trong th c ti n và tr thành ni m tin. ới quan khi đã đượ ể ệ ề ự ễ  ề

L tư h động là trìn phát triển cao nhất của th giới quan. Với tính cách là hệ quan

điểm chỉ dẫn tư duy và hành độ ới quan là phương thức để con ngường, th gi i chim

lĩnh hiện thực, thi u th gi ng. ới quan, con người không có phương hướng hành độ

Trong l ch s phát tri n c gi i quan th hi i nhi u hình thị ử ể ủa tư duy, th ớ ể ện dướ ề ức đa

dạng khác nhau, nên cũng được phân loại theo nhiều cách khác nhau. Chẳng hạn, th

giới quan tôn giáo, th gi ới quan khoa hc và th gi ới quan tri t h c. Ngoài ba hình  

thức ch y u này, còn có th có th gi i quan huy n tho i (mà m t trong nh ng hình ủ  ể  ớ ề ạ ộ 

thức th n tiêu bi u c a nó là ể hiệ ể ủ thần tho i Hy Lạ ạp); theo nh phân chia khác, ng căn cứ

th gi c phân lo i theo các th i, các dân t c, các t i, ho c th ới quan còn đượ ạ ời đạ ộ ộc ngườ ặ 

giới quan kinh nghi m, th gi ng... ệ  ới quan thông thườ

Th gi i quan chung nh t, ph n nh c s d ng (m t cách ý th c hoớ ấ  bi ất, đượ ử ụ ộ ứ ặc

không ý th c) trong m i ngành khoa h c và trong toàn b i s ng xã h i là th giứ   ộ đờ ố ộ  ới

quan tri t hc.

* H t nhân lý lu a th gi i quan ạ ận củ ế ớ

Nói tri t h là h t nhân c a th gi i quan, b , b n thân tri t h c chính  c ạ ủ  ớ i th nhất   

là th gi i quan. , trong các th gi gi i quan c a các khoa  ớ Th hai  ới quan khác như th ớ ủ

hc cụ thể, th gi i quan c ớ ủa các dân tộc, hay các th t h c bao giời đại… tri  ờ cũng là

thành phn quan tr c t lõi. , v i các lo i th gi i quan ng, đóng vai trò là nhân tố ố Th ba ớ ạ  ớ

tôn giáo, th gi i quan kinh nghi m hay th gi t h c bao gi  ớ ệ  ới quan thông thường...tri  ờ

cũng có nh hưng và chi phối, dù có thể không tự giác. , thTh tư  giới quan trit hc

như th quy đị ệm khác như th nào sẽ nh các th giới quan và các quan ni .

Th gi i quan duy v t bi n ch nh cao c a các lo i th gi i quan ớ ậ ệ ứng được coi là đỉ ủ ạ  ớ

đã t ới quan này đòi hỏ i đượng có trong lịch sử. Vì th gi i th giới ph c xem xét trong

dựa trên nh ng nguyên lý v m ề ối liên h ph bi n và nguyên lý v s phát tri n. T ệ   ề ự ể 

đây, th ới và con người đượ ức và theo quan điể gi c nhận th m toàn diện, lịch sử, cụ thể

và phát tri n. Th i quan duy v t bi n ch ng bao g m tri th c khoa h c, ni m tin ể  giớ ậ ệ ứ ồ ứ  ề

khoa h c và lý t ng cách m ng.  ư ạ

Khi th c hi n ch a mình, nh m th gi i quan luôn có xu ự ệ ức năng củ ng quan điể  ớ

hướng được l tư ẫu văn hóa điề ỉnh hành vi. Ý nghĩa ng hóa, thành nhng khuôn m u ch

to l t là ớn c a th gi i quan th hiủ  ớ ể ện trước h  điểm này.

Th gi c bi t quan tr ng trong cu c s ng c i và ới quan đóng vai trò đặ ệ  ộ ố ủa con ngườ

xã h i. B i l , th nh t, nh ng v c tri t h t ra và tìm l i giội loài ngườ  ẽ ứ ấ  ấn đề đượ  c đặ ờ i

đáp trướ ấn đề ới quan đúng đắc ht là nhng v thuộc th giới quan. Thứ hai, th gi n là

tiền đề ng để ập phương thức tư duy hợ quan tr xác l p lý và nhân sinh quan tích cực

trong khám phá và chinh ph c th gi phát tri n c a th i quan là tiêu chí ụ  ới. Trình độ ể ủ  giớ

quan tr ng thành c a m a m i c ng xã ng đánh giá sự trư ủ ỗi cá nhân cũng như củ ỗ ộng đồ

hội nhất định.

Th gi i q gi i quan chung nh biớ uan tôn giáo cũng là th ớ ất, có  nghĩa ph n đối

với nh n th c và ho ng th c ti n c n ch t ni m tin ậ ứ ạt độ ự ễ ủa con người. Nhưng do b ất là đặ ề

vào các tn điều, coi tn ngưỡng cao hơn l tr, phủ nhận tính khách quan của tri thức

khoa h c, nê ng d ng trong khoa h ng d n sai l m, tiêu  n không được ứ ụ c và thườ ẫn đ 

cực trong ho ng th c tiạt độ ự ễn. Th gi i quan tôn giáo phù h i nh ng  ớ ợp hơn vớ ng trườ

hợp con ngườ , cũng không t nhà khoa hi gii thích thất bại của mình. Trên thực t c

sùng đạ phát minh, nhưng vớ ng trườo mà vẫn có i nh ng hợp này, m i gi i thích b ng   ằ

nguyên nhân tôn giáo đều không thuyt phục; cn phi lý gii kỹ lưỡng hơn và sâu sắc

hơn bằ ng nguyên nhân vượ ng tn điềng nh t ra ngoài giới hạn của nh u.

Không t người, trong đó có các nhà kh c chuyên ngành, thường địoa h nh kin với

trit h c, không th a nh n tri t h c có ng hay chi ph i th gi i quan c a mình.   ậ   nh hư ố  ớ ủ

Tuy th , v i tính cách là m t lo i tri th i quy t các v chung nh t c ớ ộ ạ ức vĩ mô, gi  ấn đề ấ ủa

đời sống, ẩn giấu sâu trong mỗi suy ngh và hành vi cĩ ủa con người, nên tư duy trit hc

lại là m t thành t h c khoa h ng, ộ ố u cơ trong tri thứ c cũng như trong tri thức thông thườ

là ch d a ti m th c c a kinh nghi m cá nhân, dù các cá nhân c có hi u bi ỗ ự ề ứ ủ ệ ụ thể ể t 

trình độ ận đn đâu v nào và tha nh ai trò của trit hc. Nhà khoa hc và c nhng

người ít h c vic, không có cách nào tránh đượ ệc phi gii quyt các quan hệ ẫ ng u nhiên

- t t yấ u hay nhân qu trong ho ng cạt độ ủ a h, c trong ho ng khoa hạt độ c chuyên sâu

cũng như trong đờ ống thười s ng ngày. u bi t sâu hay nông c n vNghĩa là, dù hiể  ạ ề trit

hc, dù yêu thích hay ghét bỏ trit h i v n b chi phc, con ngườ ẫ ị ối b i tri t h  c, tri t h c

vẫn có m t trong th gi i quan c a m i. Vặ  ớ ủ ỗi ngườ ấn đề chỉ là th tri t hứ  c nào sẽ chi

phối con ngườ ạt độ , đặi trong ho ng của h c biệt trong nhng phát minh, sáng tạo hay

trong x lý nhử ng tình hu ng gay c n c i s ng. ố ấ ủa đờ ố

Với các nhà khoa h n ch ng c a tc, Ph.Ăngghen trong tác phẩm “Biệ ứ ủ ự nhiên” đã

vit: “Nhng ai phỉ báng trit hc nhiều nhất lại chính là nhng kẻ nô lệ của nhng tàn

tích thông t c hóa, t i t nh t c a nh ng h c thuy t tri t h c t i t nh Dù nh ng nhà ụ ồ ệ ấ ủ      ồ ệ ất... 

khoa h c t a thì h n b t h c chi ph i. V  ự nhiên có làm gì đi n  cũng vẫ ị tri  ố ấn đề chỉ 

chỗ h n b chi ph i b i m t th t h c t i t h p m t hay h ng  muố ị ố  ộ ứ tri  ồ ệ ợ ố  muốn được hướ

dẫn b i m ột hình th n d a trên s hi u bi t v l ch s ng và nh ng ức tư duy l luậ ự ự ể  ề ị ử tư tư 

thành tựu c ủa nó”.

Như vậy, trit hc với tính cách là hạt nhân lý luận, trên thực t, chi phối mi th

giới quan, dù ngườ ận điều đó hay không.i ta có chú ý và tha nh

2. Vấn đề cơ bản của triết học

a. N i dung v a tri ộ ấn đề cơ bản củ ết học

Trit h c, khác v i m t s i hình nh n th c khi gi i quy t các v ớ ộ ố loạ ậ ức khác, trướ   ấn

đề cụ thể của mình, nó buộc phi gii quyt một v n tấn đề có  nghĩa nề ng và là điểm

xuất phát để ấn đề ấn đề gii quyt tất c nhng v còn lại - v về mối quan hệ gia vật

chất v i ý th a tri t h t: ớ ức. Đây chnh là vấn đề cơ b n củ  c. Ph.Ăngghen vi “Vấn đề cơ

bn l n cớ ủa mi tri t h c bi t là c c, đặ ệ ủa tri t h c hi i, là v quan h giện đạ ấn đề ệ a tư

duy v n t .

ới tồ ại”

Bằng kinh nghi m hay b i rệ ằng l tr, con ngườ ốt cu u ph i th a nh n r ng, ộc đề   ậ ằ

hóa ra t t c các hi ng trong th gi i này ch có th , ho c là hi ng v t chấ  ện tượ  ớ ỉ ể ặ ện tượ ậ ất,

tồn t i bên ng p ý th i, ho ng thu n, ý thạ oài và độc lậ ức con ngườ ặc là hiện tượ ộc tinh th ức

của chnh con ngườ ng đối tượi. Nh ng nhận thức lạ lùng, huyền bí, hay phức tạp như

linh h ng siêu nhiên, linh c m, vô th c, v t th , ánh sáng, h t Quark, hồn, đấ  ứ ậ ể, tia vũ trụ ạ ạt

Strangelet, hay trườ y cho đng (Sphere)...tất th n nay v n không ph i là hi ng gì ẫ  ện tượ

khác n m ngoài v t ch t và ý th gi i quy c các v chuyên sâu c a t ng ằ ậ ấ ức. Để  t đượ ấn đề ủ 

hc thuy t v ề th gi i, thì câu h i v i tri t h c h t v n là: Th gi i tớ ỏi đặt ra đố ớ  c trướ  ẫ  ớ ồn

tại bên ngoài tư duy con ngườ như thi có quan hệ nào với th giới tinh thn tồn tại

trong ý th i có kh u bi s t n t i th c cức con người? Con ngườ  năng hiể t đn đâu về ự ồ ạ ự ủa

th gi i? B t kớ ấ ỳ trường phái trit h lc nào cũng không thể ng tránh gii quyt v ấn đề

này - m i quan h gi a v t và ý th c, gi a t n tố ệ ữ ật chấ  ữ ồ ại và tư duy.

Khi gi i quy t v n, m i tri t h c không ch nh n n t  ấn đề cơ b ỗ   ỉ xác đị ề ng và điểm

xuất phát của mình để khác mà thông qua đó, lập trườ gii quyt các vấn đề ng, th giới

quan c a các h c thuy t nh. ủ  t và của các tri gia cũng được xác đị

Vấn đề n c a tri t h lcơ b ủ  c có hai mặt, tr ời hai câu h i lỏ ớn.

Mặt th nh ất: Gi a ý th c và v t ch c, cái nào có sau, cái nào  ứ ậ ất thì cái nào có trướ

quyt đị ện tượnh cái nào? Nói cách khác, khi truy tìm nguyên nhân cuối cùng của hi ng,

sự v t, hay s v n ph i gi i thích, thì nguyên nhân v t ch t hay nguyên ậ ự ận động đang c   ậ ấ

nhân tinh th nh. n đóng vai trò là cái quyt đị

C.Mác và Ph.Ăngghen (1995), Toàn t p, ậ tập 21, Nxb Chính trị quốc gia, Hà N i, tr. 403. ộ

Mặt th hai: Con người có kh n th gi i hay không? Nói cách năng nhậ ức được th ớ

khác, khi khám phá s v t và hi i có dám tin r ng mình s nh n thự ậ ện tượng, con ngườ ằ ẽ ậ ức

được sự vật và hiện tượng hay không.

Cách tr l i hai câu h i nh l ng c a nhà tri t h c và c ng  ờ ỏ trên quy đị ập trườ ủ   ủa trườ

phái tri nh vi ng phái l n c a tri t hc, xác đị ệc hình thành các trườ ớ ủ t hc.

b. Ch ngh a duy v t và ch ngh a duy tâm ủ  ậ ủ 

Việc gi i quy t m t th nh t c a v n c a tri t h  ặ ứ ấ ủ ấn đề cơ b ủ  c đã chia các nhà trit

hc ng phái l n. Nh i cho r ng v t ch t, gi i t nhiên là cái có thành hai trườ ớ ng ngườ ằ ậ ấ ớ ự

trướ đị c và quyt nh ý thức c c gủa con người đượ i là các nhà duy v t. H c thuy t cậ   ủa

h h p thành các môn phái khác nhau cợ ủa ch ngh a duy v t, gi i thích mủ ĩ ậ  i hi ng ện tượ

của th gi i này b ng các nguyên nhân v t ch - nguyên nhân t n cùng c a m i v n ớ ằ ậ ất ậ ủ  ậ

độ ớng của th gi i này là nguyên nhân v t ch c l i, nh i cho r ng ý th c, ậ ất. Ngượ ạ ng ngườ ằ ứ

tinh th n, ý ni m, c c gi i t c g i là các nhà duy tâm.  ệ m giác là cái có trướ ớ ự nhiên, đượ 

Các h c thuy t c a h h p thành các phái khác nhau c a ch ngh a duy tâm, ch  ủ  ợ ủ ủ ĩ ủ trương

gii thích toàn bộ th giới này bằng ng, tinh thcác nguyên nhân tư tư n - nguyên nhân

tận cùng của mi vận động của th giới này là nguyên nhân tinh th n. 

- n nay, ch ngh a duy v c th hi i ba Chủ ngh a duy v t:  ậ Cho đ ủ ĩ ật đã đượ ể ện dướ

hình th n: ức cơ b chủ ngha duy v t chậ ất phác, chủ ngha duy v t siêu hình và ch ậ ủ

ngh nga duy v n chật biệ  .

+ Chủ ngh a duy v t ch t phác  ậ ấ là k t qu nh n th c c a các nhà tri t h c duy v  ậ ứ ủ   ật

thời C đại. Ch ngh a duy v t th i k này th a nh n tính th nh t c a v t chủ ĩ ậ ờ ỳ  ậ ứ ấ ủ ậ ất nhưng

đồ ớng nhất vật chất v i một hay một số chất cụ thể của vật ch ng kất và đưa ra nh t luận

mà v i ta th y mang n ng tính tr t phác. Tuy h n ch do ề sau ngườ ấ ặ ực quan, ngây thơ, chấ ạ 

trình độ ời đạ ất, nhưng c nhận thức th i về vật chất và cấu trúc vật ch hủ nghĩa duy vật

chất phác th i C c y b n thân gi n gi i thích ờ  đại về ơ bn là đúng vì nó đã lấ  ới tự hiên để 

th gi i, không vi n Th hay các l ng siêu nhiên. ớ ện đ n linh, Thượng đ ực lượ

+ Chủ  ngh a duy vật siêu hình là hình th n th hai trong lức cơ b ứ ịch s c a ch ử ủ ủ

nghĩa duy v t, th hi n khá rõ ậ ể ệ  các nhà tri t h c k  th  XV đn th k XVIII và điển

hình là k i k th  thứ XVII, XVIII. Đây là thờ ỳ mà cơ hc c điển đạt được nhng

thành t u r c r nên trong khi ti p t c phát tri m ch ngh a duy v t th i C ự ự ỡ  ụ ển quan điể ủ ĩ ậ ờ 

đạ ĩ ịi, chủ ngh a duy v n này chật giai đoạ u sự t ng mác độ ạnh mẽ của phương pháp tư duy

siêu hình, cơ giớ phương pháp nhìn th ới như mội - gi t cỗ máy kh ng l mà m i b  ồ ỗ ộ

phận t o nên gi n là ạ th ới đó về cơ b  trong tr ng thái bi t l p và t nh t i. Tuy không ạ ệ ậ ĩ ạ

phn ánh đúng hiệ ục nhưng chủ ật siêu hình đã gn thực trong toàn c nghĩa duy v óp phn

không nh vào vi y lùi thỏ ệc đẩ  giới quan duy tâm và tôn giáo, đặc biệt là  thời kỳ

chuyển p t ng Trung c sang thti  đêm trườ  ời Ph c ụ hưng.

+ Chủ ngh a duy v t bi n ch ng  ậ ệ  là hình th n th ba c a ch ngh a duy vức cơ b ứ ủ ủ ĩ ật,

do C.Mác và Ph.Ăngghen xây dự ng năm 40 củ XIX, sau đó đượng vào nh a th k c

V.I.Lênin phát triển. V i s k a tinh hoa c a các h c thuy t tri ớ ự  th ủ   t hc trước đó và sử

dụng khá tri thành t u c a khoa h i, chệt để ự ủ c đương thờ ủ ngh a duy v t bi n ch ng, ĩ ậ ệ ứ

ngay t khi m c ph c h n ch c a ch ngh a duy v t ch t phác th ới ra đời đã khắ ục đượ ạ  ủ ủ ĩ ậ ấ ời

C đại, ch nghủ ĩa duy v nh cao trong s phát triật siêu hình và là đỉ ự ển của ch ngh a duy ủ ĩ

vật. Ch ngh a duy v t bi n ch ng không ch ph n ánh hi n thủ ĩ ậ ệ ứ ỉ  ệ ực đúng như chnh bn

thân nó t n t i mà còn là mồ ạ ộ ụ ột công c h u hiệu giúp nh ng l ng tiực lượ n b trong xã

hội c i t ạo hi n thệ ực ấy.

- : Ch ngh a duy tâm g m có hai phái: Chủ ngh a duy tâm ủ ĩ ồ chủ ngh a duy tâm ch  ủ

quan và ch ngh a duy tâm khách quanủ  .

+ Chủ ngh a duy tâm ch quan  ủ tha nh n tính th nh t cậ ứ ấ ủa ý thc con ngưi.

Trong khi ph nh n s t n t i khách quan c a hi n th c, ch ngh a duy tâm ch quan ủ ậ ự ồ ạ ủ ệ ự ủ ĩ ủ

khẳng định mi sự v t, hi ng chậ ện tượ ỉ l c hà phứ ợp của nhng c m giác. 

+ Chủ ngh a duy tâm khách quan  cũng th a nh n tính th nh t c a ý th ậ ứ ấ ủ ức nhưng

coi đó là có trướ ại độ ới con ngườlà th tinh th n khách quan  ầ c và tồn t c lập v i. Thực

thể tinh thn khách quan này thường đượ g cái tên khác nhau như c gi bằng nhn ý

ni iệm, tinh thần tuy giệt đối, lý tính th ớ …

Chủ ngh a duy tâm tri t h c cho r ng ý th c, tinh th c và s n sinh ĩ   ằ ứ n là cái có trướ 

ra gi i t nhiên. B ng c a nh sáng t o c a mớ ự ằ ách đó, chủ nghĩa duy tâm đã th ận sự ạ ủ ột lực

lượng siêu nhiên nào đó đối với toàn bộ th giới. Vì vậy, tôn giáo thường sử dụng các

hc thuy lý lu n, lu n ch ng cho các m c a mình, tuy có t duy tâm làm cơ s ậ ậ ứ quan điể ủ

sự khác nhau đáng kể gia chủ nghĩa duy tâm trit hc với chủ nghĩa duy tâm tôn giáo.

Trong th gi i quan tôn g ch y i v ớ iáo, lòng tin là cơ s ủ u và đóng vai trò chủ đạo đố ới

vận độ ủa tư duy l tnh dựng. Còn chủ nghĩa duy tâm trit hc lại là sn phẩm c a trên

cơ s và năng lự ủa tư duy. tri thức c mạnh mẽ c

Về phương diện nhận thức luận, sai lm cố ý của chủ nghĩa duy tâm b t ngu n t ắ ồ 

cách xem xét phi n di n, tuy i hóa, th n thánh hóa m t m t, m ệ ệt đố  ộ ặ ột đặc tnh nào đó

của quá trình nhận th c mang tính bi n ch ng cứ ệ ứ ủa con người.

Bên c nh ngu n g c nh n th c, ch ngh i còn có ngu n g c xã ạ ồ ố ậ ứ ủ ĩa duy tâm ra đờ ồ ố

hội. S tách r ng trí óc v a vự ời lao độ ới lao động chân tay và đị ị thống tr c ng trí ị ủa lao độ

óc đố ới lao độ ội trước đây đã tại v ng chân tay trong các xã h o ra quan niệm về vai trò

quyt định của nhân tố tinh thn. Trong lịch sử, giai cấp thống trị và nhiều lực lượng xã

hội đã tng ủng hộ, sử dụng chủ nghĩa duy tâm làm n n t ng lý lu n cho nh ng quan ề  ậ 

điể ịm chính tr - xã hội của mình.

Hc thuy t tri t h c nào th a nh n ch    ậ ỉ m t trong hai th c th (v t ch t ho c tinh ộ ự ể ậ ấ ặ

thn) là b n nguyên (ngu n g c) c a th gi i, quy nh s v ng c a th gi c  ồ ố ủ  ớ t đị ự ận độ ủ  ới đượ

gi là nhất nguyên luận (nhất nguyên lu n duy v t nguyên lu n duy tâm). ậ ật hoặc nhấ ậ

Trong l ch s t t h c c ng có nh ng nhà tri t h c gi i thích th gi i b ng c hai ị ử ri  ũ      ớ ằ 

bn nguyên v t ch t và tinh th n, xem v t ch t và tinh th n là hai b n nguyên có th ậ ấ  ậ ấ   ể

cùng quy nh ngu n g c và s v ng c a th gi i. H c thuy t tri t ht đị ồ ố ự ận độ ủ  ớ    c như vậy

đượ nhưc gi là nhị nguyên luận (điển hình Descartes). Nh i nhng ngườ ị nguyên luận

thườ ợ ờng là nh ng hng người, trong trườ p gii quyt một v vào mấn đề nào đó,  ột th i

điể ộm nh i duy v vào mất định, là ngườ ật, nhưng  t th m khác, và khi giời điể i quyt

một v khác, l i duy tâm. n cùng nh nguyên lu n thu c v ấn đề ại là ngườ Song, xét đ ị ậ ộ ề

chủ nghĩa duy tâm.

Xưa nay, nhng quan điể ất phong phú và đa dạm, hc phái trit hc thực ra là r ng.

Nhưng dù đa dạng đ ấy, chúng cũng chỉ ập trường cơ bn m thuộc về hai l n. Trit hc

do v c chia thàn ng phái chính: ch ngh a duy v t và ch ngh a duy tâmậy đượ h hai trư ủ  ậ ủ  .

Lịch s tử rit h c do v y c ng ch y u là l ch s u tranh c a ng phái duy v ậ ũ ủ  ị ử đấ ủ hai trườ ật

và duy tâm.

c. Thuy t có th bi t (Kh tri) và thuy t không th bi t (B t kh tri) ế ể ế ả ế ể ế ấ ả

Đây là ấn đề cơ b kt qu của cách gii quyt mặt thứ hai v n của trit hc. Với

câu hỏi “Con ngườ ức đượ ệt đại đa sối có thể nhận th c th giới hay không?”, tuy các nhà

trit h c duy v t và duy tâm) tr l i m t cách kh nh: th a nh n kh n  (c ậ  ờ ộ ẳng đị  ậ  năng nhậ

thức được th gi ới của con người.

Hc thuy t tri t h c kh nh kh n th c c c g i là    ẳng đị  năng nhậ ứ ủa con người đượ 

thuyt Kh tri (Gnosticism, Thuy t có th bi t). Thuy t kh tri kh i v  ể    ẳng định con ngườ ề

nguyên t c có th hi c b n ch t c a s v t. Nói cách khác, c m giác, bi ng, ắ ể ểu đượ  ấ ủ ự ậ  ểu tượ

quan ni m và nói chung ý th c v s v t v nguyên t c, là phù ệ ức mà con người có đượ ề ự ậ ề ắ

hợp v i b n thân s v t. ớ  ự ậ

Hc thuy t tri t h c ph   ủ nh n khậ  năng nh n th c c c g i là ậ ứ ủa con người đượ 

thuyt không th bi t (b t kh tri)ể  ấ  . Theo thuy t i, v nguyên t c, không  này, con ngườ ề ắ

thể hi c b n ch t c ng. K t qu nh n th c, theo ểu đượ  ấ ủa đối tượ   ậ ức mà loài người có đượ

thuyt này, chỉ là hình th c b ngoài, h n h p và c t xén vứ ề ạ ẹ ắ ề đối tượng. Các hình nh, 

tính ch ng mà các giác quan c i thu nhất, đặc điểm…của đối tượ ủa con ngườ ận được

trong quá trình nh n th c, cho dù có tính xác thậ ứ ực, cũng không cho phép con người

đồ ớ ống nhất chúng v i đ i tư t đố ợng. Đó không phi là cái tuyệ i tin cậy.

Bất kh tri không tuy i ph nh n nh ng th c t i siêu nhiên hay th c t ệt đố ủ ậ  ự ạ ự ại được

cm giác c n kh nh ý th i không th t t i thủa con người, nhưng vẫ ẳng đị ức con ngườ ể đạ ớ ực

tại tuy i hay th c t n có, vì mệt đố ự ại như nó vố i th c t i tuyự ạ ệt đối đều nằm ngoài kinh

nghiệm c i vủa con ngườ ề th giới. Thuy t B t kh t v v ni ấ  tri cũng không đặ ấn đề ề ềm

tin, mà là ch ph n kh n c a nh n th ỉ ủ nhậ  năng vô hạ ủ ậ ức.

Thuật ng t kh i Thomas Henry  “bấ  tri” (Agnosticism) được đưa ra năm 1869 b

Huxley (1825 - 1895), nhà tri t h c t n c ch  ự hiên người Anh, người đã khái quát thự ất

của l ng này t ng tri t h c c i biập trườ  các tư tư   ủa D. Hume và I. Cantơ. Đạ ểu điển

hình cho nh ng nhà tri t kh  t hc bấ  tri cũng chnh là Hume và Cantơ.

Ít nhi n thuy t b t kh tri là s i c ều liên quan đ  ấ  ự ra đờ ủa trào lưu hoài nghi lu n ậ t

trit h c Hy L p C i. Nh i theo tr hoài nghi lên thành  ạ  đạ ng ngườ ào lưu này nâng sự

nguyên t c trong vi c xem xét tri th c t c và cho r i không thắ ệ ứ đã đạ đượ ằng con ngườ ể đạt

đ ờn chân lý khách quan. Tuy cực đoan về mặt nhận thức, nhưng Hoài nghi lu n ậ th i

Phục vai trò quan tr ng trong cu c u tranh ch ng h ng và quyhưng đã gi  ộ đấ ố ệ tư tư ền

uy c a Giáo h i Trung c . a nh n s h i v i c Kinh thánh ủ ộ  Hoài nghi lu n ậ th ậ ự oài nghi đố ớ 

và các tn điều tôn giáo.

Quan ni m b t kh t h c ngay t Epicurus (341 - 270 tr.CN) khi ệ ấ  tri đã có trong tri  

ông đưa ra nhng luận thuy ạt ch ng lố i quan ni i vệm đương thờ ề chân lý tuyệt đối.

Nhưng phi đn Cantơ, bấ nh hưt kh tri mới tr thành hc thuyt trit hc có ng sâu

rộng n tri t h c, khoa h c và th n h m tri đ     c châu Âu. Trước Cantơ, Hume quan niệ

thức con ngườ trình đội chỉ dng  kinh nghiệm. Chân lý phi phù hợp với kinh

nghiệm. Hume ph nh n nh ng s t quá kinh nghi m, dù là nh ng ủ ậ  ự tru tượng hóa vượ ệ 

khái quát có giá tr . Nguyên t c kinh nghi m (Principle of Experience) c a Hume thị ắ ệ ủ ực

ra có  nghĩa đáng kể cho sự xuất hiện của các khoa hc thực nghiệm. Tuy nhiên, việc

tuyệt đố ệm đ ại siêu nhiên, đã khin Hume rơi i hóa kinh ngi n mức phủ nhận các thực t

vào b ất kh tri.

Mặc dù quan điể ủa Cantơ không phủm bất kh tri c nhận các thực tại siêu nhiên

như Hume, nhưng vớ (Ding an sich), Cantơ đã tuyệt đối thuyt về Vật t nó i hóa sự bí

ẩ ận c c nhủa đối tượng đượ n th i không thức. Cantơ cho rằng con ngườ ể có được nhng

tri th n, chân th c, b n ch t v nh ng th c t i n m ngoài kinh nghi m kh ức đúng đắ ự  ấ ề  ự ạ ằ ệ 

giác (Verstand). Vi c kh nh v s b t l c c a trí tu c th gi i th c tệ ẳng đị ề ự ấ ự ủ ệ trướ  ớ ự ại đã làm

nên quan điể ộc đáo của Cantơ. m bất kh tri vô cùng đ

Trong l ch s t h c, thuyị ử tri   ệt Bất kh tri và quan ni m Vật t nó c ủa Cantơ đã bị

Feuerbach ( và Hêghen phê phán gay g m duy v t biPhoiơbắc) ắt. Trên quan điể ậ ện

chứng, Ph.Ăngghen ti ục phê phán Cantơ, khi khẳng đị năng nhập t nh kh n thức vô tận

của con người. Theo Ph.Ăngghen, con ngườ ức đượ ức đượi có thể nhận th c và nhận th c

một cách đúng đắ ện tượn bn chất của mi sự vật và hi ng. Không có một ranh giới nào

của Vật t nó mà nh n th c c i không th c. Ông viậ ứ ủa con ngườ ể vượt qua đượ t: “Nu

chúng ta có th minh ch c tính chính xác c m c chúng ta v mể ứng đượ ủa quan điể ủa ề ột

hiện tượ nhiên nào đó, bằ ện tượng tự ng cách tự chúng ta làm ra hi ng ấy, b ng cách tằ ạo

ra nó t u ki n c a, còn b t nó ph i ph c v m nhng điề ệ ủa nó, và hơn n ắ  ụ ụ ục đch của

chúng ta, thì s c cẽ nkhông còn có cái “vật tự nó” không thể ắm đượ ủa Can tơ na”.

Nhng ngườ ận tin tưi theo Kh tri lu ng rằng, nhận thức là một quá trình không

ngng đi sâu khám phá b ới quá trình đó, Vận chất sự vật. V t tự nó sẽ buộc phi bin

thành “Vật cho ta”.

3. Biện chứng và siêu hình

a. Khái ni m bi n ch ng và siêu hình trong l ch s ệ ệ ứ ị ử

Các khái ni n ch và siêu hình trong l ch s t h c dùng theo ệm “biệ ứng” “ ” ị ử tri c đượ

m bi ngột s ngh t phát cố ĩa khác nhau. Nghĩa xuấ ủa t “ ện chứ ” là ngh t tranh luệ thuậ ận

để tìm chân lý bằng cách phát hiện mâu thuẫn trong cách lập luận (Do dùng). Xôcrát

Nghĩa xuấ “siêu hình” là dùng đểt phát của t chỉ trit hc, với tính cách là khoa hc

siêu cm tính, phi th c nghi m (Do Arixt t dùng) ự ệ ố

Trong tri t h c hi c bi t là tri t h c h  ện đại, đặ ệ  c mác xt, chúng được dùng, trướ t

để chỉ h duy chung nh i l n chai phương pháp tư ất đố ập nhau, đó là phương pháp biệ ứng

và phương pháp siêu hình.

Sự đối lập gia hai phương pháp tư duy thể hiện:

Phương pháp siêu hình

+ Nh n th ng ng thái cô l p, tách r ng ra kh i các quan h ậ ức đối tượ  trạ ậ ời đối tượ ỏ ệ

đượ ớ ớc xem xét và coi các mặt đối lập v i nhau có một ranh gi i tuy ệt đối.

+ Nh n th ng ng thái t ng nh ng v i trậ ức đối tượ  trạ ĩnh; đồ ất đối tượ ớ ạng thái tĩnh

nhất th a nh n s bi i chời đó. Th ậ ự n đ ỉ là s bi i v sự n đ ề ố lượng, v các hi ng b ề ện tượ ề

ngoài. Nguyên nhân c a s bi n oi là n b ng. ủ ự  đi c ằm  ên ngoài đối tượ

Phương pháp siêu hình có cội nguồn hợp lý của nó t trong khoa hc c điển.

Muốn nh n th c b t k m i c h i ph ng ậ ứ ấ ỳ ột đố tượng nào, trướ t con ngườ i tách đối tượ ấy

ra kh i nh ng liên h nh nh và nh n th c nó ng thái không bi i trong mỏ  ệ ất đị ậ ứ  trạ n đ ột

không gian và th i toán h c và v t lý ờ gian xác định. Đó là phương pháp được đưa t  ậ

hc c n vào các khoa h c th c nghi m và vào tri t h điể  ự ệ  c. Song phương pháp siêu

hình ch có tác d ng trong m t ph m vi nh nh b i hi n th c khách quan, trong bỉ ụ ộ ạ ất đị  ệ ự n

chất c a nó, không r i rủ ờ ạc và không ngưng đng như phương pháp tư duy này quan

niệm.

Phương pháp siêu hình có công lớ ấn đền trong việc gii quyt các v có liên quan

đn cơ h điển. Nhưng khi m ấn đềc c rộng phạm vi khái quát sang gii quyt các v

về v ng, v liên h thì l i làm cho nh n th n siêu hình. ận độ ề ệ ạ ậ ức rơi vào phương pháp luậ

Ph.Ăngghen đã chỉ rõ, phương pháp siêu hình “chỉ nhìn thấy nhng sự vật riêng biệt mà

không nhìn th y m i liên h qua l i gi a nh ng s v y, ch nhìn th y s t n t i cấ ố ệ ạ   ự ật ấ ỉ ấ ự ồ ạ ủa

nhng s v y mà không nhìn th y s phát sinh và s tiêu vong c a nh ng s v y, ự ật ấ ấ ự ự ủ  ự ật ấ

chỉ ĩ ủ nhìn thấy trạng thái t nh c a nhng sự vật ấy mà quên m t s v ng c a nh ng ấ ự ận độ ủ 

ự v y, chật ấ ỉ nhìn th y cây mà không th y r . ấ ấ ng”

Phương pháp biện chng

+ Nh n th ng trong các m i liên h ph bi n v n có c ng ậ ức đối tượ ố ệ   ố ủa nó. Đối tượ

và các thành ph n c ng luôn trong s l c, ng nhau, ràng bu c,  ủa đối tượ ự ệ thuộ nh hư ộ

quy định lẫn nhau.

+ Nh n th ng ng thái luôn v ng bi i, n m trong khuynh ậ ức đối tượ  trạ ận độ n đ ằ

hướ ng ph quát là phát triển. Quá trình v i cận động này thay đ  về lượng và c về ấ ch t

của các s vự ật, hi ng. Ngu n g c c a s vện tượ ồ ố ủ ự ận động, thay đi đó là sự đấu tranh của

các m i l p c a mâu thu n n i t a b n thân s v ặt đố ậ ủ ẫ ộ ại củ  ự ật.

Quan điểm biện chứng cho phép chủ thể nhận thức không chỉ thấy nhng sự vật

riêng bi t mà còn th y c m i liên h gi a chúng, không ch y s t n t i c a s vệ ấ  ố ệ  ỉ thấ ự ồ ạ ủ ự ật

mà còn th y c s sinh thành, phát tri n và s tiêu vong c a s v t, không chấ  ự ể ự ủ ự ậ ỉ thấy

trạng thái tĩnh của sự vật mà còn thấy c ng c n xét,  trạng thái độ ủa nó. Ph.Ăngghen nhậ

tư duy củ n đề ệt đốa nhà siêu hình chỉ dựa trên nhng ph tuy i không thể dung nhau

đượ ớc, đối v i h một sự vật hoặc tồn tai hoặc không tồn tại, một sự vật không thể va là

chính nó l i v a là cái khác, cái kh nh và cái ph nh tuy i bài tr l n nhau. ạ  ẳng đị ủ đị ệt đố  ẫ

Ngược l n chại, tư duy biệ ứng là tư duy mề ệt đốm dẻo, linh hoạt, không tuy i hóa nhng

ranh gi i nghiêm ng n chớ ặt. Phương pháp biệ ứng là phương pháp của tư duy phù hợp

với m n th c. Nó th n m t ch nh th trong lúc v a là nó l a không ph i là i hiệ ự a nhậ ộ ỉ ể  ại v 

nó; th a nh n cái kh nh và cái ph nh v a lo i tr nhau l i v a g n bó v ậ ẳng đị ủ đị  ạ  ạ  ắ ới

nhau

Phương pháp biệ ực đúng như nó tồn chứng phn ánh hiện th n tại. Nhờ vậy,

phương pháp tư duy biệ ệu giúp con ngườn chứng tr thành công cụ hu hi i nhận thức

và c o gi i và n t a m i khoa h i tạ th ớ là phương pháp luậ ối ưu củ  c.

b. Các hình th a phép bi n ch ng trong l ch s ức củ ệ ứ ị ử

Cùng v i s phát tri n c n ch qua ớ ự ể ủa tư duy con người, phương pháp biệ ứng đã tri

ba giai đoạ ển, đượn phát tri c thể hiện trong trit hc với ba hình thức lịch sử của nó:

phép bi n ch ng t phát, phép bi n ch ng duy tâm và phép bi n ch ng duy vệ   ệ  ệ  ật.

+ Hình th c th nh t là i C i. Các nhà bi n chứ ứ ấ phép bi n ch t phát ệ ng  thờ  đạ ệ ứng

c phương Đôn ẫn phương Tây thờg l i C đại đã thấy đượ ện tược các sự vật, hi ng của

vũ trụ v ng trong s sinh thành, bi n hóa vô cùng vô t n. Tuy nhiên, nh ng gì các ận độ ự  ậ 

nhà bi n ch ng th c ch là tr c ki t qu c a nghiên cệ ứ ời đó thấy đượ ỉ ự n, chưa có các k  ủ ứu

và th c minh ch ng. ực nghiệm khoa h ứ

+ Hình th c th hai là nh cao c a hình thứ ứ phép bi n ch ng duy tâmệ  . Đỉ ủ ức này được

thể hi n trong tri t h c c i kh i hoàn thi n là ệ    điển Đức, ngườ i đu là Cantơ và ngườ ệ

Hêghen. Có thể nói, l u tiên trong l ch s phát tri n c i, các nhà n đ ị ử ể ủa tư duy nhân loạ

tri tht h t cách có hc Đức đã trình bày mộ ệ ống nh ng n i dung quan tr ng nh t c ộ  ấ ủa

C.Mác và Ph.Ăngghen (1994), Toàn t p, ậ tập 20, Nxb Chính trị quốc gia, Hà N i, tr. 37.ộ

C.Mác và Ph.Ăngghen (1994), Toàn tập, tập 20, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr. 696.

phương pháp biệ ắt đn chứng. Biện chứng theo h, b u t tinh thn và kt thúc  tinh

thn. Th gi i hi n th c ch là s ph n ánh nên phép bi n ch ng  ớ ệ ự ỉ ự  biện ch ng c aý ni ủ ệm ệ ứ

của các nhà trit hc c c là  điển Đứ biện ch ng duy  tâm.

+ Hình th c th ba là . Phép bi n ch ng duy v c ứ ứ phép bi n ch ng duy vệ  ật ệ ứ ật đượ thể

hiện trong tri t h c V.I.Lênin và các  c do C.Mác và Ph.Ăngghen xây dựng, sau đó đượ

nhà tri t h c h u th phát tri t b tính th  ậ  ển. C.Mác và Ph.Ăngghen đã gạ ỏ n b, tư biện

của trit h c c c, k  điển Đứ  tha nh ng h t nhân h p lý trong phép bi ạ ợ ện ch ng duy ứ

tâm để xây dựng phép biện chứng duy vật với tính cách là hc m i liên h ph thuyt về ố ệ 

bin và v s phát tri n ề  ể dưới hình th c hoàn b nh ị ất. Công lao của Mác và Ph.Ăngghen

còn a ch chỗ t c s ng nh t giạo đượ ự thố ấ  ủ t v i phép bi n ch ng trong l ch nghĩa duy vậ ớ ệ ứ ị

sử phát tri n tri t h c nhân lo i, làm cho phép bi n ch ng trể   ạ ệ ứ  thành phép bi n ch ng ệ 

duy v uy v t bi n chật và chủ nghĩa duy vật tr thành chủ ngha d ậ ệ ng.

II. TRI T H C MÁC-LÊNIN VÀ VAI TRÒ C T H C MÁC-LÊNIN Ế Ọ ỦA TRIẾ Ọ

TRONG ĐỜI SỐNG XÃ HỘI

1. Sự ra đời và phát triển của triết học Mác - Lênin

a. Nh ch s c a s i tri t h ững điều ki n lệ ị ử ủ ự ra đờ ế ọc Mác

Sự xu t hi n tri t h c Mác là m t cu c cách m ng i trong lấ ệ   ộ ộ ạ vĩ đạ ịch s t hử tri c.

Đó là k tư tưt qu tất yu của sự phát triển lịch sử ng trit hc và khoa hc của nhân

lo thuại, trong s phự ụ ộc vào nh u ki n kinh t - xã h i, mà tr c ti p là th c ti n ng điề ệ  ộ ự  ự ễ

đấ ủu tranh giai cấp của giai cấp vô sn với giai c t quấp tư sn. Đó cũng là k  c a sự

thống nh t gi u ki n khách quan và nhân t quan cấ a điề ệ ố chủ ủa C.Mác và Ph.Ăngghen.

* Điều kiện kinh tế - xã hội

S c ng c và phát tri n c c s n xu n chủ ố ể ủa phương th  ất tư b ủ ngha trong điều

kiện cách m ng công nghi p. ạ ệ

Trit h i vào nh a th k XIX. S phát tri n r t m nh c Mác ra đờ ng năm 40 củ   ự ể ấ ạ

mẽ của l ng s n xu ng cực lượ  ất do tác độ ủa cu c cách m ng công nghi p, làm cho ộ ạ ệ

phương thứ ất tư b nghĩa đượ ắc là đặc điểc sn xu n chủ c củng cố vng ch m ni bật

trong đờ ng nưới sống kinh t- xã hội  nh c chủ yu của châu Âu. Nước Anh đã hoàn

thành cu c cách m ng công nghi p và tr ng qu c công nghi p l n nh ộ ạ ệ  thành cườ ố ệ ớ ất. Ở

Pháp, cu c cách m ng công nghi n hoàn thành. Cu c cách m ng ộ ạ ệp đang đi vào giai đoạ ộ ạ

công nghi n s n xu t xã h c phát tri n m nh ngay trong ệp cũng làm cho nề  ấ ội  Đức đượ ể ạ

lòng xã h i phong ki n. Nh nh v s phát tri n m nh m c a l ng s n xuộ  ận đị ề ự ể ạ ẽ ủ ực lượ  ất

như vậy, C.Mác và Ph.Ăngghen vi ấp tư st: "Giai c n, trong quá trình thống trị giai cấp

chưa đ , đã tạ ực lượ ều hơn và đồ hơn lựy một th k o ra nhng l ng sn xuất nhi sộ c

lượng sn xuất củ trướa tất c các th hệ c kia gộp lại".

S phát tri n m nh m l ng s n xu t làm cho quan h s n xu n ch ự ể ạ ẽ ực lượ  ấ ệ  ất tư b ủ

nghĩa đượ ố, phương thứ ất tư b nghĩa phát triể trên cơ c củng c c sn xu n chủ n mạnh mẽ

s v t ch - kậ ất ỹ thu t c hi n c a nó so vậ ủa chnh mình, do đó đã thể ện rõ tnh hơn hẳ ủ ới

phương thức sn xuất phong kin.

Mặt khác, s phát tri n c a chự ể ủ ủ nghĩa tư bn làm cho nhng mâu thuẫn xã hội

càng thêm gay g t và b c l ngày càng rõ r t. C a c i xã h ng ắ ộ ộ ệ ủ  ội tăng lên nhưng chẳ

nhng l tư bình đẳ ạng tư tưng nêu ra đã không thựng về ng xã hội mà cuộc cách m c

hiện đượ ội tăng thêm, đố ắc hơn, c mà lại làm cho bất công xã h i kháng xã hội sâu s

nhng xung độ n và tư sn đã trt gia vô s thành nhng cuộc đấu tranh giai cấp.

S t hi n c a giai c p vô s ch s v i tính cách m t l ng  xuấ ệ ủ ấ n trên vũ đài lị ử ớ ộ c lượ

chính tr - xã h p là nhân t chính tr - xã h i quan tr ng cho s i triị ội độc lậ ố ị ộ   ra đ t hc

Mác.

Giai c p vô s n và giai c i, l n lên cùng v i s hình thành và phát ấ  ấp tư sn ra đờ ớ ớ ự

triển c c s n xu n ch phong ki n. Giai c p ủa phương thứ  ất tư b ủ nghĩa trong lòng ch độ  ấ

vô s n trong cu u tranh l phong ki n. n cũng đã đi theo giai cấp tư s ộc đấ ật đ ch độ 

Khi ch n ch c xác l p, giai c n tr thành giai c p th ng  độ tư b ủ nghĩa đượ ậ ấp tư s  ấ ố

tr trị ị xã hội và giai cấp vô sn là giai cấp b ị thì mâu thuẫn gia vô sn v n với tư s ốn

mang tính ch i kháng càng phát tri n, tr thành nh ng cu u tranh giai c p. ất đố ể   ộc đấ ấ

Cuộc kh a th d Lyông i ni nghĩa củ ợ ệt  (Pháp) năm 1831, bị đàn áp và sau đó lạ  ra

vào năm 1834, "đã vạ ột điề như mộch ra m u bí mật quan trng - t tờ báo chính thức của

chính ph h nh - u tranh bên trong, di n ra trong xã hủ ồi đó đã nhận đị đó là cuộc đấ ễ ội,

gia giai c p nh i có c a và giai c p nh ng k không có gì h Anh, có ấ ng ngườ ủ ấ  ẻ t...". Ở

phong trào Hi i nh k XIX, là "phong trào cách m ng n chương vào cuố ng năm 30 th  ạ

vô s n to l u tiên, th t s có tính ch t qu n chúng và có hình  ớn đ ậ ự ấ  thc chính trị”. Nước

Đức còn đang  vào đêm trướ ạng tư s c của cuộc cách m n, song sự phát triển công

nghiệp trong điề ệp đã làm cho giai cấu kiện cách mạng công nghi p vô sn lớn nhanh,

nên cu u tranh c a th d t giai c p tộc đấ ủ ợ ệt  Xilêdi cũng đã mang tnh chấ ấ ự phát và đã

đưa đ ra đờ g là "Đồ ng ngườn sự i một t chức vô sn cách mạn ng minh nh i chính

nghĩa".

Trong hoàn c nh l ch s p  ị ử đó, giai cấp tư sn không còn đóng vai trò là giai cấ

cách m ng. Anh và Pháp, giai c p th ng tr , l i ho ng sạ Ở ấp tư sn đang là giai cấ ố ị ạ  ợ trước

cuộc đấ ực lượu tranh của giai cấp vô sn nên không còn là l ng cách mạng trong quá

trình c i t o dân ch c. Giai c n lên trong lòng ch  ạ ủ như trướ ấp tư sn Đức đang lớ  độ

phong ki n, v p s b o l c cách m ốn đã khi ợ ạ ự ạng khi nhìn vào tấm gương Cách mạng tư

sn Pháp 1789, nay l i thêm sạ ợ hãi trướ ủa phong trào công nhân Đức sự phát triển c c.

Nó mơ tư n đ n Đứ tư sng bi i nền quân chủ phong ki c thành nền dân chủ n một cách

hoà bình. Vì v y, giai c p vô s n xu t hi ch s không ch có s m nh là ậ ấ  ấ ện trên vũ đài lị ử ỉ ứ ệ

"kẻ phá ho n mà còn là l ng tiên phong trong cu u tranh cho ại" chủ nghĩa tư b ực lượ ộc đấ

nền dân ch và ti n bủ  ộ xã hội.

Thc ti n cách m ng c a giai c p vô s y u nh t cho s i triễ ạ ủ ấ n là cơ sở chủ  ấ  ra đ t

hc Mác.

Trit h c, theo cách nói c a Hegel, là s n m b t th i b ng. Vì v y,  ủ ự ắ ắ ời đạ ằng tư tư ậ

thực ti n xã h i nói chung, nh t là th c ti n cách m ng vô s i ph c soi ễ ộ ấ ự ễ ạ n, đòi hỏ i đượ

sáng b i lý lu n nói chung và tri t h c nói riêng. Nh ng v c a th i do s phát  ậ    ấn đề ủ ời đạ ự

triển c a ch c ph n ánh bủ ủ nghĩa tư bn đặt ra đã đượ  i tư duy l luận t nhng lập

trườ ớ ộng giai cấp khác nhau. T đó hình thành nhng hc thuyt v i tính cách là m t hệ

th triống nh m lý lu n vng quan điể ậ ề t h c, kinh t và chính tr xã h  ị ội khác nhau. Điều

đó đượ ất rõ qua các trào lưu khác nhau củ nghĩa xã hộ ời đó. Sực thể hiện r a chủ i th lý

gii v nh ng khuy t t t c a xã h i, v s c n thi t ph i thay th nó ề   ậ ủ ội tư bn đương thờ ề ự    

bằng xã hội t p, th c hi c s ng xã h i theo nh ng l ng giai cốt đẹ ự ện đượ ự bình đẳ ộ  ập trườ ấp

khác nhau đã s nghĩa xã hội như: “ nghĩa xã hộn sinh ra nhiều bin thể của chủ chủ i

phong ki , , ... n” “chủ nghĩa xã hội tiểu tư sn” “chủ nghĩa xã hội tư sn”

Sự xu t hi n giai c p vô s n cách m xã h i cho s hình thành lý ấ ệ ấ  ạng đã tạo cơ s ộ ự

luận ti n b và cách m ng m n th hi n th gi i quan cách m ng c a giai  ộ ạ ới. Đó là l luậ ể ệ  ớ ạ ủ

cấp cách mạng tri nh t trong l ch s t h p m t cách hệt để ấ ị ử, do đó, k ợ ộ u cơ tnh cách

mạng và tính khoa h c trong b n ch t c  ấ ủa mình; nhờ đó, nó có kh năng gii đáp bằng

lý lu n nh ng v c a th t ra. Lý lu c sáng t o nên bậ  ấn đề ủ ời đại đặ ận như vậy đã đượ ạ i

C.Mác và Ph.Ăngghen, trong đó tri c đóng vai trò là cơ s ận chung: cơ st h lý lu th

giới quan và phương pháp luận.

* Ngu n g c lý lu n và ti khoa h nhiênồ ố ậ ề ền đ ọc tự

Nguồn g c lý lu ố ận

Để ủ xây dựng hc thuyt của mình ngang tm cao c a trí tuệ nhân loại, C.Mác và

Ph.Ăngghen đã k tha nhng thành tự ửu trong l ch sị tư tưng của nhân loại. Lênin

vit: “Lịch s t hử tri c và lịch s khoa h c xã h i chử  ộ ỉ ra m t cách hoàn toàn rõ ràng ộ

rằng ch ng ủ nghĩa Mác không có gì là giố “chủ nghĩa tông phái” ểu theo nghĩa là mộ, hi t

hc thuy ng nh c, n y sinh ng phát tri i ct đóng kn và cứ ắ   ngoài con đườ ển vĩ đạ ủa văn

minh th gi i còn ch rõ, h c thuy t c a Mác i là s a k ng và  ới". Ngườ ỉ   ủ “ra đờ ự th  thẳ

trực ti p nh ng h c thuy t c a nh i bi u xu t s c nh t trong tri t h c, trong kinh     ủ ng đạ ể ấ ắ ấ  

t chính trị h c và trong ch .  ủ nghĩa xã hội”

Trit h c c c bi t nh t nhân h t h c c a hai   điển Đức, đặ ệ ng “hạ ợp l” trong tri  ủ

nhà tri t h c tiêu bi u là Hegel và Feuerbach, là ngu n g c lý lu n tr c ti p c a tri  ể ồ ố ậ ự  ủ t

hc Mác.

C.Mác và Ph.Ăngghen đã t ng ngường là nh i theo hc trit hc Hegel. Sau

này, c b a tri t h c Hegel, các ông v khi đã t ỏ chủ nghĩa duy tâm củ   ẫn đánh giá cao

tư tư ợp l" đó đã đượng biện chứng của nó. Chính cái "hạt nhân h c Mác k tha

bằng cách c i t o, l ạ ột bỏ cái vỏ thn b để xây dựng nên lý luận mới của phép biện

chứng - phép bi n ch ng duy v t. Trong khi phê phán chệ ứ ậ ủ nghĩa duy tâm của Hegel,

C.Mác đã dự nghĩa duy vậa vào truyền thống của chủ t trit hc mà trực tip là chủ

nghĩa duy vậ ủa Feuerbach; đồ ời đã c nghĩa duy vật cũ, khắt trit hc c ng th i tạo chủ c

phục tính ch t siêu hình và nh ng h n ch l ch s khác cấ  ạ  ị ử ủa nó. T đó C.Mác và

Ph.Ăngghen xây dựng nên trit hc m t và phép biới, trong đó chủ nghĩa duy vậ ện

chứng th t v i nhau m t cách h i tính cách là nh ng b n hống nhấ ớ ộ u cơ. Vớ  ộ phậ ợp

thành h ng lý lu n c a tri t h c Mác, ệ thố ậ ủ   chủ nghĩa duy vậ ứng đềt và phép biện ch u

có s i v t so v i ngu n g c c a chúng. Không th u ch ự bin đ ề chấ ớ ồ ố ủ ấy điều đó, mà hiể ủ

nghĩa duy vậ ứng như sự ắp ghép cơ h nghĩa duy vật biện ch l c chủ t của trit hc

Feuerbach v i phép bi n ch ng Hegel, s c tri t h xây ớ ệ ứ ẽ không hiểu đượ  c Mác. Để

dựng tri t h c duy v t bi n ch i t o cậ ệ ứng, C.Mác đã c ạ  chủ nghĩa duy vật cũ, c phép

biện ch ng cứ ủa Hegel. C.Mác vi n ch ng ct: "Phương pháp biệ ứ ủa tôi không nh ng 

khác phương pháp củ cơ bn mà còn đố ới phươnga Hegel về i lập hẳn v pháp ấy na".

Gii thoát ch t khủ nghĩa duy vậ ỏi phép siêu hình, Mác đã làm cho chủ nghĩa duy vật

tr nên hoàn b và m r ng h c thuy y t n th c gi i t n ch n ị  ộ  t ấ  chỗ nhậ ứ ớ ự nhiên đ ỗ nhậ

thức xã hội loài người.

Sự hình thành tư tưng trit hc  C.Mác và Ph.Ăngghen diễn ra trong sự tác

độ ớng lẫn nhau và thâm nhập vào nhau v i nh ng, lý lung tư tư ận về kinh t và chính

trị ộ - xã h i.

Việc k a và c i t o kinh t chính tr h c v i nh i bi u xu t s c là Adam  th  ạ  ị  ớ ng đạ ể ấ ắ

Smith (A.Xmit) và David Ricardo (Đ. Ricacđô) kh ốc đểông nhng làm nguồn g xây

dựng hc thuy t kinh t mà còn là nhân t  ố không thể thiu được trong sự hình thành và

phát tri n tri t h ng, vi c nghiên c u nh ng v t hể  c Mác. Chnh Mác đã nói rằ ệ ứ  ấn đề tri c

về xã h n ông ph u kinh t hội đã khi i đi vào nghiên cứ  c và nh i có thờ đó mớ ể đi tới

hoàn thành quan ni m duy v ch s ng th i xây d ng nên h c thuy kinh t cệ ật lị ử, đồ ờ ự  t về  ủa

mình.

Chủ nghĩa xã hội không tư ng đạ ng như Saint Simon ng Pháp với nh i biểu ni ti

(Xanh Ximông) và Charles Fourier (Sáclơ Phuriê) là mộ ồ ốt trong ba ngu n g c lý luận

của ch n g c lý luủ nghĩa Mác. Đương nhiên, đó là nguồ ố ận tr c ti p c a h c thuyự  ủ  t Mác

về chủ nghĩa xã hội - chủ nghĩa xã hộ u như trii khoa hc. Song, n t hc Mác nói

chung, ch t l ch s nói riêng là ti n tr c ti p làm cho chủ nghĩa duy vậ ị ử ền đề lý luậ ự  ủ nghĩa

xã h i phát tri n t ng thành khoa h hình ộ ể  không tư c, thì điều đó cũng có nghĩa là sự

thành và phát tri n tri t h c Mác không tách r i v i s phát tri n nh m lý ể   ờ ớ ự ể ng quan điể

luận v ề chủ nghĩa xã hội của Mác.

Tiền đề khoa hc t nhiên

Cùng v i nh ng ngu n g c lý lu n trên, nh ng thành t u khoa h c t nhiên là ớ  ồ ố ậ  ự  ự

nhng ti cho s i tri t h c c i mền đề ự ra đờ  c Mác. Điều đó đượ ắt nghĩa b ối liên h ệ

khăng kht gia trit hc và khoa hc nói chung, khoa hc tự nhiên nói riêng. Sự phát

tri thển tư duy tri ựa trên cơ st hc phi d tri thức do các khoa hc cụ ể đem lại. Vì th,

như Ph.Ăngghen đã chỉ rõ, mỗi khi khoa hc tự nhiên có nhng phát minh mang tính

chất vạch thời đại thì ch t không th i hình th ủ nghĩa duy vậ ể không thay đ ức c a nó.ủ

Trong nh ng th p k u th k XIX, khoa h c t nhiên phát tri n m nh v ậ  đ    ự ể ạ ới

nhiều phát minh quan tr ng. Nh ng phát minh l  ớn của khoa h c t nhiên làm b c l ự ộ ộ rõ

tính h n ch và s b t l c c c nh n th c th ạ  ự ấ ự ủa phương pháp tư duy siêu hình trong việ ậ ứ 

giới. Phương pháp tư duy siêu hình n XVII và XVIII đã tri bật  th k thành một tr

ngại lớn cho s phát tri n khoa h c. Khoa h c t nhiên không th p t c n u không ự ể   ự ể ti ụ 

"t b l i vỏ tư duy siêu hình mà quay tr ạ ới tư duy biện chứng, bằng cách này hay cách

khác". M t khác, v i nh ng phát minh c a mình, khoa h tri thặ ớ  ủ c đã cung cấp cơ s ức

khoa h phát tri n ch t kh i tính t phát c a phép bi n ch ng c để ển tư duy biệ ứng vượ ỏ ự ủ ệ ứ

C đại, đồng thời thoát khỏi vỏ thn bí c a phép bi n chủ ệ ứng duy tâm. Tư duy biện

chứng t h nh c tri c C đại, như nhận đị ủa Ph.Ăngghen, tuy mới chỉ là "một trực kin

thiên tài"; nay đã là kt qu của một công trình nghiên cứu khoa hc chặt chẽ dựa trên

tri th c khoa h c t nhiên h a ba phát minh lứ  ự ồi đó. Ph.Ăngghen nêu bật  nghĩa củ ớn đối

với s hình thành tri t hự  c duy v t bi n ch nh lu t b o toàn và chuyậ ệ ứng: đị ậ  ển hóa năng

lượng, thuy t t  bào và thuy t ti n hóa c i nhủa Charles Darwin (Đácuyn). Vớ ng phát

minh đó, khoa hc đã vạch ra mối liên hệ thống nhất gia nhng dạng tồn tại khác

nhau, các hình th c v ng khác nhau trong tính th ng nh t v t ch t c a th giứ ận độ ố ấ ậ ấ ủ  ới,

vạch ra tính bi n ch ng cệ ứ ủa s v ng và phát tri n cự ận độ ể ủa nó. Đánh giá về  nghĩa của

nhng thành t u khoa h c t nhiên thự  ự ời ấy, Ph.Ăngghen vit: "Quan niệm m i v giớ ề ới

tự nhiên đã đượ ng nét cơ b ắc đềc hoàn thành trên nh n: Tất c cái gì cứng nh u bị tan

ra, tất c t c cái gì là c u bi n thành mây khói, và tố định đề  ấ  nhng gì đặc biệt mà người

ta cho là t n t thành nh t th ng minh r ng ồ ại vĩnh cửu thì đã tr ấ ời; và người ta đã chứ ằ

toàn b i tộ giớ ự u v ng theo m t dòng và tu u". nhiên đề ận độ ộ n hoàn vĩnh cử

Như vậ c Mác cũng như toàn bộ nghĩa Mác ra đời như mộy, trit h chủ t tất yu

lịch s không nh i s ng và th c ti n, nh t là th c ti n cách m ng c a giai cử ng vì đờ ố ự ễ ấ ự ễ ạ ủ ấp

công nhân, đòi hỏ ới soi đườ ền đề ra đời phi có lý luận m ng mà còn vì nhng ti cho sự i

lý lu i tận mới đã được nhân loạ ạo ra.

* Nhân tố chủ quan trong sự hình thành triết học Mác

Trit h c Mác xu t hi n không ch là k t qu c a s v ng và phát tri n có tính  ấ ệ ỉ   ủ ự ận độ ể

quy lu t c a các nhân t khác c hình thành thông qua vai trò cậ ủ ố h quan mà còn đượ ủa

nhân t quan. Thiên tài và ho ng th c ti n không bi t m t m i c a C.Mác và ố chủ ạt độ ự ễ  ệ ỏ ủ

Ph.Ăngghen, lập trườ m đặ ủa hai ông đống giai cấp công nhân và tình c c biệt c i

vớinhân dân lao độ ạn vĩ đạ ạng đã kng, hoà quyện với tình b i của hai nhà cách m t tinh

thành nhân tố quan cho s i c t h chủ ự ra đờ ủa tri c Mác.

S dĩ C.Mác và Ph.Ăngghen đã làm nên được bước ngoặt cách mạng trong lí luận

và xây d c m t khoa h c tri t h c m i, là vì hai ông là nh ng thiên tài ki t xuựng đượ ộ    ớ  ệ ất

có s k t h p nhu n nhuy n và sâu s c nh ng ph m ch t tinh tuý và uyên bác nh t cự  ợ  ễ ắ  ẩ ấ ấ ủa

nhà bác h c và nhà cách m ng. Chi u sâu c t h c, chi u r ng c a nhãn  ạ ề ủa tư duy tri  ề ộ ủ

quan khoa h m sáng t o trong vi c gi i quy t nh ng nhi m v do th c ti n c, quan điể ạ ệ    ệ ụ ự ễ

đặt ra là phẩm ch c biất đặ ệt ni bật của hai ông. C.Mác (1818 - o v1883) đã b ệ luận án

tin sĩ trit hc một cách xuất sắc khi mới 24 tui. Với một trí tuệ uyên bác bao trùm

nhiều lĩnh vực rộng lớn và một nhãn quan chính trị đặc biệt nhạy cm; C.Mác đã vượt

qua nh ng h n ch l ch s c a các nhà tri t h ạ  ị ử ủ  c đương thời để gii đáp thành công

nhng v b c thi t v m t lí lu n c a nhân lo i. "Thiên tài c a Mác chính là ấn đề ứ  ề ặ ậ ủ ạ ủ  chỗ

ông đã gii đáp đượ ấn đề mà tư tưc nhng v ng tiên tin của nhân loại đã nêu ra".

C C.Mác và Ph.Ăngghen đề ội đương thờu xuất thân t tng lớp trên của xã h i,

nhưng hai ông đều sớm tự nguyện hin dâng cu i mình cho cu u tranh vì hộc đờ ộc đấ ạnh

phúc c a nhân lo i. B u tích c c tham gia ho ng ủ ạ n thân C.Mác và Ph.Ăngghen đề ự ạt độ

thực ti n. T ho u tranh cễ  ạt động đấu tranh trên báo ch đn tham gia phong trào đấ ủa

công nhân, tham gia thành l p và ho ng trong các t c c a công nhân... S ng ậ ạt độ  chứ ủ ố

trong phong trào công nhân, được tận mắt chứng ki ấn nh ựng s b t công gia ông chủ

tư bn và ngườ ủa người lao động làm thuê, hiểu sâu sắc cuộc sống khốn kh c i lao

động và thông cm với h ng v, C.Mác và Ph.Ăngghen đã đứ ề phía nh i cùng ng ngườ

kh, đấ ắc bén đểu tranh không mệt mỏi vì lợi ích của h, trang bị cho h một công cụ s

nhận th c và c i t o th giứ  ạ  ới. G n ch t ho ng lí lu n và ho ng th c ti o ắ ặ ạt độ ậ ạt độ ự ễn đã tạ

nên độ ủa C.Mác và Ph.Ăngghen.ng lực sáng tạo c

Thông qua lao động khoa hc nghiêm túc, công phu, đồng thời thông qua hoạt

động thực tiễn tch cực không mệt mỏi, C.Mác và Ph.Ăngghen đã thực hiện một bước

chuyển lập trường t dân chủ cách mạng và nhân đạo chủ nghĩa sang lập trường giai

cấp công nhân và nhân đạo cộng sn. Chỉ đứng trên lập trường giai cấp công nhân mới

đưa ra được quan điểm duy vật lịch sử mà nhng người bị hạn ch bi lập trường giai

cấp cũ không thể đưa ra được; mới làm cho nghiên cứu khoa hc thực sự tr thành niềm

say mê nhận thức nhằm gii đáp vấn đề gii phóng con người, gii phóng giai cấp, gii

phóng nhân loại.

Cũng như C.Mác, Ph.Ăngghen (1820 1895), ngay t thời trai trẻ đã tỏ ra có năng -

khiu đặc biệt và nghị lực nghiên cứu, hc tập phi thường. C.Mác tìm thấy 

Ph.Ăngghen một người cùng tư tưng, một người bạn nhất mực trung thủy và một

người đồng ch trợ lực gắn bó mật thit trong sự nghiệp chung. "Giai cấp vô sn châu

Âu có thể nói rằng khoa hc của mình là tác phẩm sáng tạo của hai bác hc kiêm chin

sĩ mà tình bạn đã vượt xa tất c nhng gì là cm động nhất trong nhng truyền thuyt

của đời xưa kể về tình bạn của con người".

b. Nh ng th y hình thành và phát tri n c a Tri c Mác ữ ời kỳ chủ ếu trong sự ể ủ ết họ

* i k ng tri t h c v tTh ỳ hình thành tư tưở   ới bước quá độ ừ chủ ngha duy tâm và

dân ch cách m ng sang ch t và ch ng s n (1841 - 1844ủ ạ ủ ngha duy vậ ủ ngha cộ  )

Các Mác sinh ngày 5 tháng 5 năm 1818 tại Trier, Vương quốc Ph. Ở Mác, tinh

thn nhân đạ nghĩa và xu hướ do đã sớo chủ ng yêu tự m hình thành và phát triển ngay

thời thơ ấ nh hư ủa gia đình, nhà trườ ộc đờu, do ng tốt c ng và các quan hệ xã hội. Cu i

sinh viên c c nh ng ph m ch - tinh th nh ủa Mác đã đượ  ẩ ất đạo đức n cao đẹp đó đị

hướ ớ ủng, không ng c b ng và phát tri n vng đượ ồi dưỡ ển đưa ông đ i ch nghĩa dân chủ

cách m m vô th n. ạng và quan điể 

Sau khi t t nghi p trung h c v i bài lu n n i ti ng v b u nhi t huy t cách m ng ố ệ  ớ ậ   ề  ệ  ạ

của m t thanh niên mu n ch n cho mình m t ngh có th c ng hiộ ố  ộ ề ể ố n nhi u nh t cho ề ấ

nhân lo n h c lu t t i h i h c Béclin. ại, C.Mác đ  ậ ại Trường Đạ c Bon và sau đó là Đạ 

Chàng sinh viên Mác đy hoài bão, đã tìm đ c và sau đó là đn với trit h n với hai nhà

trit h i tic n ng là Hegel và Feuerbach.

Thờ ỳ i k này, C.Mác tích cực tham gia các cuộc tranh luận, nhất là Câu lạc bộ

tin s. Ở đây ngườ ấn đề ời đại, rèn vũ kh tư i ta tranh luận về các v chính trị của th

tư ủng cho cuộc cách m i gạng tư sn đang tớ n. L ng dân chập trườ tư sn trong C.Mác

ngày càng rõ r t. Trong lu n án ti t h c c a mình, C.Mác vi t: "Giệ ậ n sĩ tri  ủ  ống như

Prômêtê sau khi đã đánh cắ ống, đã bắt đ ửa và cư p lửa t trên trời xu u xây dựng nhà c

trú trên trái đấ c cũng vậy, sau khi bao quát đượt, trit h c toàn bộ th giới, nó ni dậy

chống l i th gi i các hi ng". Tri t h c Hegel v i tinh th n bi n ch ng cách m ng ạ  ớ ện tượ   ớ  ệ ứ ạ

của nó được Mác xem là chân l, nhưng lại là chủ nghĩa duy tâm, vì th đã ny sinh

mâu thu n gi a h t nhân lí lu n duy tâm v i tinh th n dân ch cách m ng và vô th n ẫ  ạ ậ ớ  ủ ạ 

trong th i quan c a ti giớ ủ n sĩ C.Mác. Và mâu thuẫn này đã tng bước được gii quyt

trong quá trình k i tht h p ho ng lí lu n vợ ạt độ ậ ớ ực tiễn đấu tranh cách mạng của C.Mác.

Tháng 4 năm 1841, sau khi nhậ ễn sĩ tri ại Đạn bằng ti t hc t i hc Tng hợp

Giênna, C.Mác tr v v i d nh xin vào gi ng d y tri t h i h c T ng ề ớ ự đị  ạ  c  Trường Đạ  

hợp Bon và s cho xu t b n m t t t p chí v i tên gẽ ấ  ộ ờ ạ ớ i là Tư liệ ngha vô thầu của chủ n

nhưng đã không thự ện được, vì Nhà nướ đã thự n độc hi c Ph c hiện chính sách ph ng,

đàn áp nhng người dân chủ cách mạng. Trong hoàn cnh ấy, C.Mác cùng một số

ngườ ộ ịi thu c phái n sang ho ng chính trHegel trẻ đã chuyể ạt độ , tham gia vào cuộc đấu

tranh tr c ti p ch ng chự  ố ủ nghĩa chuyên ch Ph, giành quyền tự do dân chủ. Bài báo

Nhận xét b n ch m i nh t v m duy t c a Ph ỉ thị ớ ấ ề ch độ kiể ệ ủ  được C.Mác vi u t vào đ

1842 đánh dấu bướ ộc đờ ạt động cũng như sực ngoặt quan trng trong cu i ho chuyển

bin tư tưng của ông.

Vào đu năm 1842, tờ ra đờ n bước đ tư báo Sông Ranh i. Sự chuyển bi u về

tư ờ ỳ  ộng của C.Mác diễn ra trong th i k ông làm việc báo này. T một c ng tác viên

(tháng 5/1842), b ng s và s c s o c thành mằ ự năng n ắ  ủa mình, C.Mác đã tr ột biên tập

viên đóng vai trò linh hồ như mộn của tờ báo (tháng 10/1842) và làm cho nó có vị th t

cơ quan ngôn luận chủ yu của phái dân chủ - mcách ạng.

Thực ti u tranh trên báo chí cho t do dân ch ng dân ch - ễn đấ ự ủ đã làm cho tư tư ủ

cách m ng C.Mác có n u tranh "vì lạ  ội dung ngày càng chnh xác hơn, theo hướng đấ ợi

Bấm Tải xuống để xem toàn bộ.

| 1/178

| | Tải xuống

Preview text:

Chương 1
TRIẾT HỌC VÀ VAI TRÒ CỦA TRIẾT HỌC TRONG ĐỜI SỐNG XÃ HỘI -------------------
I. TRIẾT HỌC VÀ VẤN ĐỀ CƠ BẢN CỦA TRIẾT HỌC
1. Khái lược về triết học
a. Nguồn gốc của triết học
Là một loại hình nhận thức đặc thù của con người, trit hc ra đời  c Phương
Đông và Phương Tây gn như cùng một thời gian (khong t th k VIII đn th k VI
tr.CN) tại các trung tâm văn minh lớn của nhân loại thời C đại. Ý thức trit hc xuất
hiện không ngẫu nhiên, mà có nguồn gốc thực t t tồn tại xã hội với một trình độ nhất
định của sự phát triển văn minh, văn hóa, khoa hc. Con người, với kỳ vng được đáp
ứng nhu cu về nhận thức và hoạt động thực tiễn của mình đã sáng tạo ra nhng luận
thuyt chung nhất, có tnh hệ thống phn ánh th giới xung quanh và th giới của chnh
con người. Trit hc là dạng tri thức l luận xuất hiện sớm nhất trong lịch sử các loại
hình lý luận của nhân loại .
Với tính cách là một hình thái ý thức xã hội, trit hc có nguồn gốc nhận thức và nguồn gốc xã hội.
* Nguồn gốc nhận thức
Nhận thức th giới là một nhu cu tự nhiên, khách quan của con người. Về mặt
lịch sử, tư duy huyền thoại và tn ngưỡng nguyên thủy là loại hình trit l đu tiên mà
con người dùng để gii thích th giới bí ẩn xung quanh. Người nguyên thủy kt nối
nhng hiểu bit rời rạc, mơ hồ, phi lôgíc...của mình trong các quan niệm đy xúc cm
và hoang tưng thành nhng huyền thoại để gii thích mi hiện tượng. Đỉnh cao của tư
duy huyền thoại và tn ngưỡng nguyên thủy là kho tàng nhng câu chuyện thn thoại và
nhng tôn giáo sơ khai như Tô tem giáo, Bái vật giáo, Saman giáo. Thời kỳ trit hc ra
đời cũng là thời kỳ suy gim và thu hẹp phạm vi của các loại hình tư duy huyền thoại
và tôn giáo nguyên thủy. Trit hc chính là hình thức tư duy l luận đu tiên trong lịch
sử tư tưng nhân loại thay th được cho tư duy huyền thoại và tôn giáo.
Trong quá trình sống và ci bin th giới, tng bước con người có kinh nghiệm và
có tri thức về th giới. Ban đu là nhng tri thức cụ thể, riêng lẻ, cm tính. Cùng với sự
tin bộ của sn xuất và đời sống, nhận thức của con người dn dn đạt đn trình độ cao
hơn trong việc gii thích th giới một cách hệ t ố
h ng, lôgíc và nhân qu... Mối quan hệ
gia cái đã bit và cái chưa bit là đối tượng đồng thời là động lực đòi hỏi nhận thức
ngày càng quan tâm sâu sắc hơn đn cái chung, nhng quy luật chung. Sự phát triển của
tư duy tru tượng và năng lực khái quát trong quá trình nhận thức sẽ đn lúc làm cho
các quan điểm, quan niệm chung nhất về t 
h giới và về vai trò của con người trong th
giới đó hình thành. Đó là lúc trit hc xuất hiện với tư cách là một loại hình tư duy l
luận đối lập với các giáo lý tôn giáo và trit lý huyền thoại.
Vào thời C đại, khi các loại hình tri thức còn  trong tình trạng tn mạn, dung
hợp và sơ khai, các khoa hc độc lập chưa hình thành, thì trit hc đóng vai trò là dạng
nhận thức l luận tng hợp, gii quyt tất c các vấn đề l luận chung về tự nhiên, xã
hội, tư duy. T bui đu lịch sử trit hc và tới tận thời kỳ Trung C, trit hc vẫn là tri
thức bao trùm, là “khoa hc của các khoa hc”. Trong hàng nghìn năm đó, trit hc
được coi là có sứ mệnh mang trong mình mi trí tuệ của nhân loại. Ngay c Cantơ, nhà 1
trit hc sáng lập ra Trit hc c điển Đức  th k XVIII, vẫn đồng thời là nhà khoa
hc bách khoa. Sự dung hợp đó của trit hc, một mặt phn ánh tình trạng chưa chn
muồi của các khoa hc chuyên ngành, mặt khác lại nói lên nguồn gốc nhận thức của
chính trit hc. Trit hc không thể xuất hiện t mnh đất trống, mà phi dựa vào các tri
thức khác để khái quát và định hướng ứng dụng. Các loại hình tri thức cụ thể  th k
thứ VII tr.CN thực t đã khá phong phú, đa dạng. Nhiều thành tựu mà về sau người ta
xp vào tri thức cơ hc, toán hc, y hc, nghệ thuật, kin trúc, quân sự và c chính trị…
 Châu Âu thời bấy giờ đã đạt tới mức mà đn nay vẫn còn khin con người ngạc
nhiên. Gii phẫu hc C đại đã phát hiện ra nhng t lệ đặc biệt cân đối của cơ thể
người và nhng t lệ này đã tr thành nhng “chuẩn mực vàng” trong hội ha và kin
trúc C đại góp phn tạo nên một số kỳ quan của th giới. Dựa trên nhng tri thức như
vậy, trit hc ra đời và khái quát các tri thức riêng lẻ thành luận thuyt, trong đó có
nhng khái niệm, phạm trù và quy luật… của mình.
Như vậy, nói đn nguồn gốc nhận thức của trit hc là nói đn sự hình thành, phát
triển của tư duy tru tượng, của năng lực khái quát trong nhận thức của con người. Tri
thức cụ thể, riêng lẻ về th giới đn một giai đoạn nhất định phi được tng hợp, tru
tượng hóa, khái quát hóa thành nhng khái niệm, phạm trù, quan điểm, quy luật, luận
thuyt… đủ sức ph quát để gii thích th giới. Trit hc ra đời đáp ứng nhu cu đó của
nhận thức. Do nhu cu của sự tồn tại, con người không thỏa mãn với các tri thức riêng
lẻ, cục bộ về th giới, càng không thỏa mãn với cách gii thích của các tn điều và giáo
l tôn giáo. Tư duy trit hc bắt đu t các trit lý, t sự khôn ngoan, t tình yêu sự
thông thái, dn hình thành các hệ thống nhng tri thức chung nhất về th giới.
Trit hc chỉ xuất hiện khi kho tàng thức của loài người đã hình thành được một
vốn hiểu bit nhất định và trên cơ s đó, tư duy con người cũng đã đạt đn trình độ có
kh năng rút ra được cái chung trong muôn vàn nhng sự kiện, hiện tượng riêng lẻ.
* Nguồn gốc xã hội
Trit hc không ra đời trong xã hội mông muội dã man. Như C.Mác nói: “Trit
hc không treo lơ lửng bên ngoài th giới, cũng như bộ óc không tồn tại bên ngoài con
người”1. Trit hc ra đời khi nền sn xuất xã hội đã có sự phân công lao động và loài
người đã xuất hiện giai cấp. Tức là khi ch độ cộng sn nguyên thủy tan rã, ch độ
chim hu nô lệ đã hình thành, phương thức sn xuất dựa trên s hu tư nhân về tư liệu
sn xuất đã xác định và  trình độ khá phát triển. Xã hội có giai cấp và nạn áp bức giai
cấp hà khắc đã được luật hóa. Nhà nước, công cụ trấn áp và điều hòa lợi ích giai cấp đủ
trưng thành, “t chỗ là tôi tớ của xã hội bin thành chủ nhân của xã hội”.
Gắn liền với các hiện tượng xã hội va nêu là lao động tr óc đã tách khỏi lao
động chân tay. Trí thức xuất hiện với tính cách là một tng lớp xã hội, có vị th xã hội
xác định. Vào th k VII - V tr.CN, tng lớp quý tộc, tăng l, điền chủ, nhà buôn, binh
lính...đã chú  đn việc hc hành. Nhà trường và hoạt động giáo dục đã tr thành một
nghề trong xã hội. Tri thức toán hc, địa l, thiên văn, cơ hc, pháp luật, y hc...đã
được ging dạy. Nghĩa là tng lớp trí thức đã được xã hội ít nhiều trng vng. Tng lớp
này có điều kiện và nhu cu nghiên cứu, có năng lực hệ thống hóa các quan niệm, quan
điểm thành hc thuyt, lý luận. Nhng người xuất sắc trong tng lớp này đã hệ thống
hóa thành công tri thức thời đại dưới dạng các quan điểm, các hc thuyt lý luận… có
1 C.Mác và Ph.Ăngghen (2005), Toàn tập, tập 1, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr. 156. 2
tính hệ thống, gii thch được sự vận động, quy luật hay các quan hệ nhân qu của một
đối tượng nhất định, được xã hội công nhận là các nhà thông thái, các trit gia (Wise
man, Sage, Scholars, Philosopher), tức là các nhà tư tưng. Về mối quan hệ gia các
trit gia với cội nguồn của mình, C.Mác nhận xét: “Các trit gia không mc lên như
nấm t trái đất; h là sn phẩm của thời đại của mình, của dân tộc mình, mà dòng sa
tinh t nhất, qu giá và vô hình được tập trung lại trong nhng tư tưng trit hc”.
Trit hc xuất hiện trong lịch sử loài người với nhng điều kiện như vậy và chỉ
trong nhng điều kiện như vậy - là nội dung của vấn đề nguồn gốc xã hội của trit hc.
“Trit hc” là thuật ng được sử dụng ln đu tiên trong trường phái Socrates (Xôcrát).
Còn thuật ng “Trit gia” (Philosophos) đu tiên xuất hiện  Heraclitus (Hêraclit), dùng
để chỉ người nghiên cứu về bn chất của sự vật.
Như vậy, trit hc chỉ ra đời khi xã hội loài người đã đạt đn một trình độ tương
đối cao của sn xuất xã hội, phân công lao động xã hội hình thành, của ci tương đối
tha dư, tư hu hóa tư liệu sn xuất được luật định, giai cấp phân hóa rõ và mạnh, nhà
nước ra đời. Trong một xã hội như vậy, tng lớp trí thức xuất hiện, giáo dục và nhà
trường hình thành và phát triển, các nhà thông thái đã đủ năng lực tư duy để t  r u tượng
hóa, khái quát hóa, hệ thống hóa toàn bộ tri thức thời đại và các hiện tượng của tồn tại
xã hội để xây dựng nên các hc thuyt, các lý luận, các trit thuyt. Với sự tồn tại mang
tính pháp lý của ch độ s hu tư nhân về tư liệu sn xuất, của trật tự giai cấp và của bộ
máy nhà nước, trit hc, tự nó đã mang trong mình tnh giai cấp sâu sắc, nó công khai
tnh đng là phục vụ cho lợi ích ủ
c a nhng giai cấp, nhng lực lượng xã hội nhất định.
Nguồn gốc nhận thức và nguồn gốc xã hội của sự ra đời của trit hc chỉ là sự
phân chia có tính chất tương đối để hiểu trit hc đã ra đời trong điều kiện nào và với
nhng tiền đề như th nào. Trong thực t của xã hội loài người khong hơn hai nghìn
năm trăm năm trước, trit hc  Athens hay Trung Hoa và Ấn Độ C đại đều bắt đu t
sự rao ging của các trit gia. Không nhiều người trong số h được xã hội tha nhận
ngay. Sự tranh cãi và phê phán thường khá quyt liệt  c phương Đông lẫn phương
Tây. Không t quan điểm, hc thuyt phi mãi đn nhiều th hệ sau mới được khẳng
định. Cũng có nhng nhà trit hc phi hy sinh mạng sống của mình để bo vệ hc
thuyt, quan điểm mà h cho là chân lý.
Thực ra nhng bằng chứng thể hiện sự hình thành trit hc hiện không còn nhiều.
Đa số tài liệu trit hc thành văn thời C đại Hy Lạp đã mất, hoặc t ra cũng không còn
nguyên vẹn. Thời tiền C đại chỉ sót lại một ít các câu trích, chú gii và bn ghi tóm
lược do các tác gi đời sau vit lại. Tất c tác phẩm của Plato (Platôn), khong một
phn ba tác phẩm của Arixtốt, và một số ít tác phẩm của Theophrastus, người k tha
Arixtốt, đã bị thất lạc. Một số tác phẩm ch La tinh và Hy Lạp của trường phái
Êpiquya, chủ nghĩa Khắc k (Stoicism) và Hoài nghi luận của thời hậu văn hóa Hy Lạp cũng vậy.
b. Khái niệm Triết học
Ở Trung Quốc, ch trit (哲) đã có t rất sớm, và ngày nay, ch trit hc (哲學)
được coi là tương đương với thuật ng philosophia của Hy Lạp, với  nghĩa là sự truy
tìm bn chất của đối tượng nhận thức, thường là con người, xã hội, vũ trụ và tư tưng.
Trit hc là biểu hiện cao của trí tuệ, là sự hiểu bit sâu sắc của con người về toàn bộ
th giới thiên- địa- nhân và định hướng nhân sinh quan cho con người. 3
Ở Ấn Độ, thuật ng Dar'sana (trit hc) nghĩa gốc là chiêm ngưng, hàm ý là tri
thức dựa trên lý trí, là con đưng suy ngm để dẫn dắt con người đn với lẽ phi.
Ở phương Tây, thuật ng “tr 
i t hc” như đang được sử dụng ph bin hiện nay,
cũng như trong tất c các hệ t ố
h ng nhà trường, chính là φιλοσοφία (ting Hy Lạp; được
sử dụng nghĩa gốc sang các ngôn ng khác: Philosophy, philosophie, философия).
Trit hc, Philo- sophia, xuất hiện  Hy Lạp C đại, với nghĩa là yêu mn s thông thái.
Người Hy Lạp C đại quan niệm, philosophia va mang nghĩa là gii thch vũ trụ, định
hướng nhận thức và hành vi, va nhấn mạnh đn khát vng tìm kim chân lý của con người.
Như vậy, c  phương Đông và phương Tây, ngay t đu, trit hc đã là hoạt
động tinh thn bậc cao, là loại hình nhận thức có trình độ tru tượng hóa và khái quát
hóa rất cao. Trit hc nhìn nhận và đánh giá đối tượng xuyên qua thực t, xuyên qua
hiện tượng quan sát được về con người và vũ trụ. Ngay c khi trit hc còn bao gồm
trong nó tất c mi thành tựu của nhận thức, loại hình tri thức đặc biệt này đã tồn tại với
tính cách là một hình thái ý thc xã hội.
Là loại hình tri thức đặc biệt của con người, trit hc nào cũng có tham vng xây
dựng nên bức tranh tng quát nhất về th giới và về con người. Nhưng khác với các loại
hình tri thức xây dựng th giới quan dựa trên niềm tin và quan niệm tưng tượng về th
giới, trit hc sử dụng các công cụ lý tính, các tiêu chuẩn lôgíc và nhng kinh nghiệm
mà con người đã khám phá thực tại, để diễn t th giới và khái quát th giới quan bằng
lý luận. Tnh đặc thù của nhận thức trit hc thể hiện  đó.
Bách khoa thư Britannica định nghĩa, “Trit hc là sự xem xét lý tính, tru tượng
và có phương pháp về thực tại với tính cách là một chỉnh thể hoặc nhng khía cạnh nền
tng của kinh nghiệm và sự tồn tại người. Sự truy vấn trit hc (Philosophical Inquyry)
là thành phn trung tâm của lịch sử trí tuệ của nhiều nền văn minh”.
“Bách khoa thư trit hc mới” của Viện Trit hc Nga xuất bn năm 2001 vit:
“Trit hc là hình thức đặc biệt của nhận thức và ý thức xã hội về th giới, được thể
hiện thành hệ thống tri thức về nhng nguyên tắc cơ bn và nền tng của tồn tại người,
về nhng đặc trưng bn chất nhất của mối quan hệ gia con người với tự nhiên, với xã
hội và với đời sống tinh thn”.
Có nhiều định nghĩa về trit hc, nhưng các định nghĩa thường bao hàm nhng nội dung chủ yu sau:
- Trit hc là một hình thái ý thức xã hội.
- Khách thể khám phá của trit hc là th giới (gồm c th giới bên trong và bên
ngoài con người) trong hệ thống chỉnh thể toàn vẹn vốn có của nó.
- Trit hc gii thích tất c mi sự vật, hiện tượng, quá trình và quan hệ của th
giới, với mục đch tìm ra nhng quy luật ph bin nhất chi phối, quy định và quyt định
sự vận động của th giới, của con người và của tư duy.
- Với tính cách là loại hình nhận thức đặc thù, độc lập với khoa hc và khác biệt
với tôn giáo, tri thức trit hc mang tính hệ thống, lôgíc và tru tượng về th giới, bao
gồm nhng nguyên tắc cơ bn, nhng đặc trưng bn chất và nhng quan điểm nền tng về mi tồn tại.
- Trit hc là hạt nhân của th giới quan .
Trit hc là hình thái đặc biệt của ý thức xã hội, được thể hiện thành hệ thống các 4
quan điểm lý luận chung nhất về th giới, về con người và về tư duy của con người trong th giới ấy.
Với sự ra đời của Trit hc Mác - Lênin, trit hc là hệ thống quan điểm lí luận
chung nhất về th giới và vị trí con ngưi trong th giới đó, là khoa hc về những quy
luật vận động, phát triển chung nhất của t nhiên, xã hội và tư duy.
Trit hc khác với các khoa hc khác  tính đặc thù của hệ thống tri thc khoa
hc và phương pháp nghiên cu. Tri thức khoa hc trit hc mang tính khái quát cao
dựa trên sự tru tượng hóa sâu sắc về th giới, về bn chất cuộc sống con người.
Phương pháp nghiên cứu của trit hc là xem xét th giới như một chỉnh thể trong mối
quan hệ gia các yu tố và tìm cách đưa lại một hệ t ố
h ng các quan niệm về chỉnh thể
đó. Trit hc là sự diễn t th giới quan bằng lí luận. Điều đó chỉ có thể thực hiện bằng
cách trit hc phi dựa trên cơ s tng kt toàn bộ lịch sử của khoa hc và lịch sử của
bn thân tư tưng trit hc.
Không phi mi trit hc đều là khoa hc. Song các hc thuyt trit hc đều có
đóng góp t nhiều, nhất định cho sự hình thành tri thức khoa hc trit hc trong lịch sử;
là nhng “vòng khâu”, nhng “mắt khâu” trên “đường xoáy ốc” vô tận của lịch sử tư
tưng trit hc nhân loại. Trình độ khoa hc của một hc thuyt trit hc phụ thuộc vào
sự phát triển của đối tượng nghiên cứu, hệ thống tri thức và hệ thống phương pháp nghiên cứu.
c. Vấn đề đối tượng của triết học trong lịch sử
Cùng với quá trình phát triển của xã hội, của nhận thức và của bn thân trit hc,
trên thực t, nội dung của đối tượng của trit hc cũng thay đi trong các trường phái trit hc khác nhau.
Đối tượng của trit hc là các quan hệ ph bin và các quy luật chung nhất của
toàn bộ tự nhiên, xã hội và tư duy.
Ngay t khi ra đời, trit hc đã được xem là hình thái cao nhất của tri thức, bao
hàm trong nó tri thức của tất c các lĩnh vực mà mãi về sau, t th k XV - XVII, mới
dn tách ra thành các ngành khoa hc riêng. “Nền trit hc tự nhiên” là khái niệm chỉ
trit hc  phương Tây thời kỳ còn bao gồm trong nó tất c nhng tri thức mà con
người có được, trước ht là các tri thức thuộc khoa hc tự nhiên sau này như toán hc,
vật lý hc, thiên văn hc... Theo S. Hawking, I. Cantơ là người đứng  đỉnh cao nhất
trong số các nhà trit hc vĩ đại của nhân loại - nhng người coi “toàn bộ kin thức của
loài người trong đó có khoa hc tự nhiên là thuộc lĩnh vực của h”. Đây là nguyên nhân
làm ny sinh quan niệm va tích cực va tiêu cực rằng, trit hc là khoa hc của mi khoa hc. Ở t ờ
h i kỳ Hy Lạp C đại, nền trit hc tự nhiên đã đạt được nhng thành tựu vô
cùng rực rỡ, mà “các hình thức muôn hình muôn vẻ của nó, như đánh giá của
Ph.Ăngghen: đã có mm mống và đang ny n hu ht tất c các loại th giới quan sau
này”. Ảnh hưng của trit hc Hy Lạp C đại còn in đậm dấu ấn đn sự phát triển của
tư tưng trit hc  Tây Âu mãi về sau. Ngày nay, văn hóa Hy - La còn là tiêu chuẩn
của việc gia nhập Cộng đồng châu Âu.
Ở Tây Âu thời Trung c, khi quyền lực của Giáo hội bao trùm mi lĩnh vực đời
sống xã hội thì trit hc tr thành nô lệ của thn hc. Nền trit hc t nhiên bị thay
bằng nền trit hc kinh viện. Trit hc trong gn thiên niên k đêm trường Trung c 5
chịu sự quy định và chi phối của hệ tư tưng Kitô giáo. Đối tượng của trit hc Kinh
viện chỉ tập trung vào các chủ đề như niềm tin tôn giáo, thiên đường, địa ngục..- nhng
nội dung nặng về tư biện, mặc khi hoặc chú gii các tn điều phi th tục.
Phi đn sau “cuộc cách mạng” Copernicus, các khoa hc Tây Âu th k XV,
XVI mới dn phục hưng, tạo cơ s tri thức cho sự phát triển mới của trit hc.
Cùng với sự hình thành và củng cố quan hệ sn xuất tư bn chủ nghĩa, để đáp ứng
các yêu cu của thực tiễn, đặc biệt yêu cu của sn xuất công nghiệp, các bộ môn khoa
hc chuyên ngành, trước ht là các khoa hc thực nghiệm đã ra đời. Nhng phát hiện
lớn về địa l và thiên văn cùng nhng thành tựu khác của khoa hc thực nghiệm th k
XV - XVI đã thúc đẩy cuộc đấu tranh gia khoa hc, trit hc duy vật với chủ nghĩa
duy tâm và tôn giáo. Vấn đề đối tượng của trit hc bắt đu được đặt ra. Nhng đỉnh
cao mới trong chủ nghĩa duy vật th k XVII - XVIII đã xuất hiện  Anh, Pháp, Hà Lan
với nhng đại biểu tiêu biểu như F.Bacon, T.Hobbes (Anh), D. Diderot, C. Helvetius
(Pháp), B. Spinoza (Hà Lan)... V.I.Lênin đặc biệt đánh giá cao công lao của các nhà
duy vật Pháp thời kỳ này đối với sự phát triển chủ nghĩa duy vật trong lịch sử trit hc
trước Mác. Ông vit: “Trong suốt c lịch sử hiện đại của châu Âu và nhất là vào cuối
th k XVIII,  nước Pháp, nơi đã diễn ra một cuộc quyt chin chống tất c nhng rác rưi của t ờ
h i Trung C, chống ch độ phong kin trong các thit ch và tư tưng, chỉ có
chủ nghĩa duy vật là trit hc duy nhất triệt để, trung thành với tất c mi hc thuyt
của khoa hc tự nhiên, thù địch với mê tín, với thói đạo đức gi. Bên cạnh chủ nghĩa
duy vật Anh và Pháp th k XVII - XVIII, tư duy trit hc cũng phát triển mạnh trong
các hc thuyt trit hc duy tâm mà đỉnh cao là Cantơ và Hegel (Hêghen), đại biểu xuất
sắc của trit hc c điển Đức.
Trit hc tạo điều kiện cho sự ra đời của các khoa hc, nhưng sự phát triển của các
khoa hc chuyên ngành cũng tng bước xóa bỏ vai trò của trit hc tự nhiên cũ, làm
phá sn tham vng của trit hc muốn đóng vai trò “khoa hc của các khoa hc”. Trit
hc Hêghen là hc thuyt trit hc cuối cùng thể hiện tham vng đó. Hêghen tự coi trit
hc của mình là một hệ thống nhận thức ph bin, trong đó nhng ngành khoa hc
riêng biệt chỉ là nhng mắt khâu phụ thuộc vào trit hc, là lôgíc hc ứng dụng.
Hoàn cnh kinh t - xã hội và sự phát triển mạnh mẽ của khoa hc vào đu th k
XIX đã dẫn đn sự ra đời của trit hc Mác. Đoạn tuyệt triệt để với quan niệm trit hc
là “khoa hc của các khoa hc”, trit hc Mác xác định đối tượng nghiên cứu của mình
là tip tc gii quyt mối quan hệ giữa tồn tại và tư duy, giữa vật chất và ý thc trên lập
trưng duy vật triệt để và nghiên cu những quy luật chung nhất của t nhiên, xã hội
và tư duy. Các nhà trit hc mác xít về sau đã đánh giá, với Mác, ln đu tiên trong lịch
sử, đối tượng của trit hc được xác lập một cách hợp lý.
Vấn đề tư cách khoa hc của trit hc và đối tượng của nó đã gây ra nhng cuộc
tranh luận kéo dài cho đn hiện nay. Nhiều hc thuyt trit hc hiện đại  phương Tây
muốn t bỏ quan niệm truyền thống về tr 
i t hc, xác định đối tượng nghiên cứu riêng
cho mình như mô t nhng hiện tượng tinh thn, phân tích ng nghĩa, chú gii văn bn...
Mặc dù vậy, cái chung trong các hc thuyt trit hc là nghiên cứu nhng vấn đề
chung nhất của giới tự nhiên, của xã hội và con người, mối quan hệ của con người, của
tư duy con người nói riêng với th giới. 6
d. Triết học - hạt nhân lý luận của thế giới quan
* Thế giới quan
Nhu cu tự nhiên của con người về mặt nhận thức là muốn hiểu bit đn tận cùng,
sâu sắc và toàn diện về mi hiện tượng, sự vật, quá trình. Nhưng tri thức mà con người
và c loài người  thời nào cũng lại có hạn, là phn quá nhỏ bé so với th giới cn nhận
thức vô tận bên trong và bên ngoài con người. Đó là tình huống có vấn đề (Problematic
Situation) của mi tranh luận trit hc và tôn giáo. Bằng trí tuệ duy lý, kinh nghiệm và
sự mẫn cm của mình, con người buộc phi xác định nhng quan điểm về toàn bộ th
giới làm cơ s để định hướng cho nhận thức và hành động của mình. Đó chnh là th
giới quan. Tương tự như các tiên đề, với th giới quan sự chứng minh nào cũng không
đủ căn cứ, trong khi niềm tin lại mách bo độ tin cậy.
“Th giới quan” là khái niệm có gốc ting Đức “Weltanschauung” ln đu tiên
được I.Kant (Cantơ) sử dụng trong tác phẩm Phê phán năng lc phán đoán (Kritik der
Urteilskraft, 1790) dùng để chỉ th giới quan sát được với nghĩa là th giới trong sự cm
nhận của con người. Sau đó, F.Schelling đã b sung thêm cho khái niệm này một nội
dung quan trng là, khái niệm th giới quan luôn có sẵn trong nó một sơ đồ xác định về
th giới, một sơ đồ mà không cn tới một sự gii thích lý thuyt nào c. Chính theo
nghĩa này mà Hêghen đã nói đn “th giới quan đạo đức”, J.Goethe nói đn “th giới
quan thơ ca”, còn L.Ranke - “th giới quan tôn giáo”. Kể t đó, khái niệm th giới quan
như cách hiểu ngày nay đã ph bin trong tất c các trường phái trit hc.
Khái niệm th giới quan hiểu một cách ngắn gn là hệ thống quan điểm của con
người về th giới. Có thể định nghĩa: Th giới quan là khái niệm trit hc chỉ hệ thống
các tri thc, quan điểm, tình cm, niềm tin, lý tưởng xác định về th giới và về vị trí của
con ngưi (bao hàm c cá nhân, xã hội và nhân loại) trong th giới đó. Th giới quan
quy định các nguyên tắc, thái độ, giá trị trong định hướng nhận thc và hoạt động thc
tiễn của con ngưi.
Các khái niệm “Bức tranh chung về th giới”, “Cm nhận về th giới”, “Nhận
thức chung về cuộc đời”… khá gn gũi với khái niệm th giới quan. Th giới quan
thường được coi là bao hàm trong nó nhân sinh quan - vì nhân sinh quan là quan niệm
của con người về đời sống với các nguyên tắc, thái độ và định hướng giá trị của hoạt động người.
Nhng thành phn chủ yu của th giới quan là tri thức, niềm tin và l tưng.
Trong đó tri thức là cơ s trực tip hình thành th giới quan, nhưng tri thức chỉ gia nhập
th giới quan khi đã được kiểm nghiệm ít nhiều trong thực tiễn và tr thành niềm tin.
L tưng là trình độ phát triển cao nhất của th giới quan. Với tính cách là hệ quan
điểm chỉ dẫn tư duy và hành động, th giới quan là phương thức để con người chim
lĩnh hiện thực, thiu th giới quan, con người không có phương hướng hành động.
Trong lịch sử phát triển của tư duy, th giới quan thể hiện dưới nhiều hình thức đa
dạng khác nhau, nên cũng được phân loại theo nhiều cách khác nhau. Chẳng hạn, th
giới quan tôn giáo, th giới quan khoa hc và th giới quan trit hc. Ngoài ba hình
thức chủ yu này, còn có thể có th giới quan huyền thoại (mà một trong nhng hình
thức thể hiện tiêu biểu của nó là thần thoại Hy Lạp); theo nhng căn cứ phân chia khác,
th giới quan còn được phân loại theo các thời đại, các dân tộc, các tộc người, hoặc th
giới quan kinh nghiệm, th giới quan thông thường... 7
Th giới quan chung nhất, ph bin nhất, được sử dụng (một cách ý thức hoặc
không ý thức) trong mi ngành khoa hc và trong toàn bộ đời sống xã hội là th giới quan trit hc.
* Hạt nhân lý luận của thế giới quan
Nói trit hc là hạt nhân của th giới quan, bi th nhất, bn thân trit hc chính
là th giới quan. Th hai, trong các th giới quan khác như th giới quan của các khoa
hc cụ thể, th giới quan của các dân tộc, hay các thời đại… trit hc bao giờ cũng là
thành phn quan trng, đóng vai trò là nhân tố cốt lõi. Th ba, với các loại th giới quan
tôn giáo, th giới quan kinh nghiệm hay th giới quan thông thường...trit hc bao giờ
cũng có nh hưng và chi phối, dù có thể không tự giác. Th tư, th giới quan trit hc
như th nào sẽ quy định các th giới quan và các quan niệm khác như th.
Th giới quan duy vật biện chứng được coi là đỉnh cao của các loại th giới quan
đã tng có trong lịch sử. Vì th giới quan này đòi hỏi th giới phi được xem xét trong
dựa trên nhng nguyên lý về mối liên hệ ph bin và nguyên lý về sự phát triển. T
đây, th giới và con người được nhận thức và theo quan điểm toàn diện, lịch sử, cụ thể
và phát triển. Th giới quan duy vật biện chứng bao gồm tri thức khoa hc, niềm tin
khoa hc và lý tưng cách mạng.
Khi thực hiện chức năng của mình, nhng quan điểm th giới quan luôn có xu
hướng được l tưng hóa, thành nhng khuôn mẫu văn hóa điều chỉnh hành vi. Ý nghĩa
to lớn của th giới quan thể hiện trước ht là  điểm này.
Th giới quan đóng vai trò đặc biệt quan trng trong cuộc sống của con người và
xã hội loài người. Bi lẽ, thứ nhất, nhng vấn đề được trit hc đặt ra và tìm lời gii
đáp trước ht là nhng vấn đề thuộc th giới quan. Thứ hai, th giới quan đúng đắn là
tiền đề quan trng để xác lập phương thức tư duy hợp lý và nhân sinh quan tích cực
trong khám phá và chinh phục th giới. Trình độ phát triển của th giới quan là tiêu chí
quan trng đánh giá sự trưng thành của mỗi cá nhân cũng như của mỗi cộng đồng xã hội nhất định.
Th giới quan tôn giáo cũng là th giới quan chung nhất, có  nghĩa ph bin đối
với nhận thức và hoạt động thực tiễn của con người. Nhưng do bn chất là đặt niềm tin
vào các tn điều, coi tn ngưỡng cao hơn l tr, phủ nhận tính khách quan của tri thức
khoa hc, nên không được ứng dụng trong khoa hc và thường dẫn đn sai lm, tiêu
cực trong hoạt động thực tiễn. Th giới quan tôn giáo phù hợp hơn với nhng trường
hợp con người gii thích thất bại của mình. Trên thực t, cũng không t nhà khoa hc
sùng đạo mà vẫn có phát minh, nhưng với nhng trường hợp này, mi gii thích bằng
nguyên nhân tôn giáo đều không thuyt phục; cn phi lý gii kỹ lưỡng hơn và sâu sắc
hơn bằng nhng nguyên nhân vượt ra ngoài giới hạn của nhng tn điều.
Không t người, trong đó có các nhà khoa hc chuyên ngành, thường định kin với
trit hc, không tha nhận trit hc có nh hưng hay chi phối th giới quan của mình.
Tuy th, với tính cách là một loại tri thức vĩ mô, gii quyt các vấn đề chung nhất của
đời sống, ẩn giấu sâu trong mỗi suy nghĩ và hành vi của con người, nên tư duy trit hc
lại là một thành tố hu cơ trong tri thức khoa hc cũng như trong tri thức thông thường,
là chỗ dựa tiềm thức của kinh nghiệm cá nhân, dù các cá nhân cụ thể có hiểu bit 
trình độ nào và tha nhận đn đâu vai trò của trit hc. Nhà khoa hc và c nhng
người ít hc, không có cách nào tránh được việc phi gii quyt các quan hệ ngẫu nhiên 8
- tất yu hay nhân qu trong hoạt động của h, c trong hoạt động khoa hc chuyên sâu
cũng như trong đời sống thường ngày. Nghĩa là, dù hiểu bit sâu hay nông cạn về trit
hc, dù yêu thích hay ghét bỏ trit hc, con người vẫn bị chi phối bi trit hc, trit hc
vẫn có mặt trong th giới quan của mỗi người. Vấn đề chỉ là thứ trit hc nào sẽ chi
phối con người trong hoạt động của h, đặc biệt trong nhng phát minh, sáng tạo hay
trong xử lý nhng tình huống gay cấn của đời sống.
Với các nhà khoa hc, Ph.Ăngghen trong tác phẩm “Biện chứng của tự nhiên” đã
vit: “Nhng ai phỉ báng trit hc nhiều nhất lại chính là nhng kẻ nô lệ của nhng tàn
tích thông tục hóa, tồi tệ nhất của nhng hc thuyt trit hc tồi tệ nhất.. D . ù nhng nhà
khoa hc tự nhiên có làm gì đi na thì h cũng vẫn bị trit hc chi phối. Vấn đề chỉ 
chỗ h muốn bị chi phối bi một thứ trit hc tồi tệ hợp mốt hay h muốn được hướng
dẫn bi một hình thức tư duy l luận dựa trên sự hiểu bit về lịch sử tư tưng và nhng thành tựu của nó”.
Như vậy, trit hc với tính cách là hạt nhân lý luận, trên thực t, chi phối mi th
giới quan, dù người ta có chú ý và tha nhận điều đó hay không.
2. Vấn đề cơ bản của triết học
a. Nội dung vấn đề cơ bản của triết học
Trit hc, khác với một số loại hình nhận thức khác, trước khi gii quyt các vấn
đề cụ thể của mình, nó buộc phi gii quyt một vấn đề có  nghĩa nền tng và là điểm
xuất phát để gii quyt tất c nhng vấn đề còn lại - vấn đề về mối quan hệ gia vật
chất với ý thức. Đây chnh là vấn đề cơ bn của trit hc. Ph.Ăngghen vit: “Vấn đề cơ
bn lớn của mi trit hc, đặc biệt là của trit hc hiện đại, là vấn đề quan hệ gia tư duy với tồn tại”2.
Bằng kinh nghiệm hay bằng l tr, con người rốt cuộc đều phi tha nhận rằng,
hóa ra tất c các hiện tượng trong th giới này chỉ có thể, hoặc là hiện tượng vật chất,
tồn tại bên ngoài và độc lập ý thức con người, hoặc là hiện tượng thuộc tinh thn, ý thức
của chnh con người. Nhng đối tượng nhận thức lạ lùng, huyền bí, hay phức tạp như
linh hồn, đấng siêu nhiên, linh cm, vô thức, vật thể, tia vũ trụ, ánh sáng, hạt Quark, hạt
Strangelet, hay trường (Sphere)...tất thy cho đn nay vẫn không phi là hiện tượng gì
khác nằm ngoài vật chất và ý thức. Để gii quyt được các vấn đề chuyên sâu của tng
hc thuyt về th giới, thì câu hỏi đặt ra đối với trit hc trước ht vẫn là: Th giới tồn
tại bên ngoài tư duy con người có quan hệ như th nào với th giới tinh thn tồn tại
trong ý thức con người? Con người có kh năng hiểu bit đn đâu về sự tồn tại thực của
th giới? Bất kỳ trường phái trit hc nào cũng không thể lng tránh gii quyt vấn đề
này - mối quan hệ giữa vật chất và ý thc, giữa tồn tại và tư duy.
Khi gii quyt vấn đề cơ bn, mỗi trit hc không chỉ xác định nền tng và điểm
xuất phát của mình để gii quyt các vấn đề khác mà thông qua đó, lập trường, th giới
quan của các hc thuyt và của các trit gia cũng được xác định.
Vấn đề cơ bn của trit hc có hai mặt, tr lời hai câu hỏi lớn.
Mặt th nhất: Gia ý thức và vật chất thì cái nào có trước, cái nào có sau, cái nào
quyt định cái nào? Nói cách khác, khi truy tìm nguyên nhân cuối cùng của hiện tượng,
sự vật, hay sự vận động đang cn phi gii thích, thì nguyên nhân vật chất hay nguyên
nhân tinh thn đóng vai trò là cái quyt định.
2 C.Mác và Ph.Ăngghen (1995), Toàn tập, tập 21, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr. 403. 9
Mặt th hai: Con người có kh năng nhận thức được th giới hay không? Nói cách
khác, khi khám phá sự vật và hiện tượng, con người có dám tin rằng mình sẽ nhận thức
được sự vật và hiện tượng hay không.
Cách tr lời hai câu hỏi trên quy định lập trường của nhà trit hc và của trường
phái trit hc, xác định việc hình thành các trường phái lớn của trit hc.
b. Chủ ngha duy vật và chủ ngha duy tâm
Việc gii quyt mặt thứ nhất của vấn đề cơ bn của trit hc đã chia các nhà trit
hc thành hai trường phái lớn. Nhng người cho rằng vật chất, giới tự nhiên là cái có
trước và quyt định ý thức của con người được gi là các nhà duy vật. Hc thuyt của
h hợp thành các môn phái khác nhau của chủ nghĩa duy vật, gii thích mi hiện tượng
của th giới này bằng các nguyên nhân vật chất - nguyên nhân tận cùng của mi vận
động của th giới này là nguyên nhân vật chất. Ngược lại, nhng người cho rằng ý thức,
tinh thn, ý niệm, cm giác là cái có trước giới tự nhiên, được gi là các nhà duy tâm.
Các hc thuyt của h hợp thành các phái khác nhau của chủ nghĩa duy tâm, chủ trương
gii thích toàn bộ th giới này bằng các nguyên nhân tư tưng, tinh thn - nguyên nhân
tận cùng của mi vận động của th giới này là nguyên nhân tinh thn.
- Chủ ngha duy vật: Cho đn nay, chủ nghĩa duy vật đã được thể hiện dưới ba
hình thức cơ bn: chủ ngha duy vật chất phác, chủ ngha duy vật siêu hình và chủ
ngha duy vật biện chng.
+ Chủ ngha duy vật chất phác là kt qu nhận thức của các nhà trit hc duy vật
thời C đại. Chủ nghĩa duy vật thời kỳ này tha nhận tính thứ nhất của vật chất nhưng
đồng nhất vật chất với một hay một số chất cụ thể của vật chất và đưa ra nhng kt luận
mà về sau người ta thấy mang nặng tính trực quan, ngây thơ, chất phác. Tuy hạn ch do
trình độ nhận thức thời đại về vật chất và cấu trúc vật chất, nhưng chủ nghĩa duy vật
chất phác thời C đại về cơ bn là đúng vì nó đã lấy bn thân giới tự nhiên để gii thích
th giới, không viện đn Thn linh, Thượng đ hay các lực lượng siêu nhiên.
+ Chủ ngha duy vật siêu hình là hình thức cơ bn thứ hai trong lịch sử của chủ
nghĩa duy vật, thể hiện khá rõ  các nhà trit hc th k XV đn th k XVIII và điển
hình là  th k thứ XVII, XVIII. Đây là thời kỳ mà cơ hc c điển đạt được nhng
thành tựu rực rỡ nên trong khi tip tục phát triển quan điểm chủ nghĩa duy vật thời C
đại, chủ nghĩa duy vật giai đoạn này chịu sự tác động mạnh mẽ của phương pháp tư duy
siêu hình, cơ giới - phương pháp nhìn th giới như một cỗ máy khng lồ mà mỗi bộ
phận tạo nên th giới đó về cơ bn là  trong trạng thái biệt lập và tĩnh tại. Tuy không
phn ánh đúng hiện thực trong toàn cục nhưng chủ nghĩa duy vật siêu hình đã góp phn
không nhỏ vào việc đẩy lùi th giới quan duy tâm và tôn giáo, đặc biệt là  thời kỳ
chuyển tip t đêm trường Trung c sang thời Phục hưng.
+ Chủ ngha duy vật biện chng là hình thức cơ bn thứ ba của chủ nghĩa duy vật,
do C.Mác và Ph.Ăngghen xây dựng vào nhng năm 40 của th k XIX, sau đó được
V.I.Lênin phát triển. Với sự k tha tinh hoa của các hc thuyt trit hc trước đó và sử
dụng khá triệt để thành tựu của khoa hc đương thời, chủ nghĩa duy vật biện chứng,
ngay t khi mới ra đời đã khắc phục được hạn ch của chủ nghĩa duy vật chất phác thời
C đại, chủ nghĩa duy vật siêu hình và là đỉnh cao trong sự phát triển của chủ nghĩa duy
vật. Chủ nghĩa duy vật biện chứng không chỉ phn ánh hiện thực đúng như chnh bn
thân nó tồn tại mà còn là một công cụ hu hiệu giúp nhng lực lượng tin bộ trong xã 10
hội ci tạo hiện thực ấy.
- Chủ ngha duy tâm: Chủ nghĩa duy tâm gồm có hai phái: chủ ngha duy tâm chủ
quan và chủ ngha duy tâm khách quan.
+ Chủ ngha duy tâm chủ quan tha nhận tính thứ nhất của ý thc con ngưi.
Trong khi phủ nhận sự tồn tại khách quan của hiện thực, chủ nghĩa duy tâm chủ quan
khẳng định mi sự vật, hiện tượng chỉ là phức hợp của nhng cm giác.
+ Chủ ngha duy tâm khách quan cũng tha nhận tính thứ nhất của ý thức nhưng
coi đó là là th tinh thần khách quan có trước và tồn tại độc lập với con người. Thực
thể tinh thn khách quan này thường được gi bằng nhng cái tên khác nhau như ý
niệm, tinh thần tuyệt đối, lý tính th giới…
Chủ nghĩa duy tâm trit hc cho rằng ý thức, tinh thn là cái có trước và sn sinh
ra giới tự nhiên. Bằng cách đó, chủ nghĩa duy tâm đã tha nhận sự sáng tạo của một lực
lượng siêu nhiên nào đó đối với toàn bộ th giới. Vì vậy, tôn giáo thường sử dụng các
hc thuyt duy tâm làm cơ s lý luận, luận chứng cho các quan điểm của mình, tuy có
sự khác nhau đáng kể gia chủ nghĩa duy tâm trit hc với chủ nghĩa duy tâm tôn giáo.
Trong th giới quan tôn giáo, lòng tin là cơ s chủ yu và đóng vai trò chủ đạo đối với
vận động. Còn chủ nghĩa duy tâm trit hc lại là sn phẩm của tư duy l tnh dựa trên
cơ s tri thức và năng lực mạnh mẽ của tư duy.
Về phương diện nhận thức luận, sai lm cố ý của chủ nghĩa duy tâm bắt nguồn t
cách xem xét phin diện, tuyệt đối hóa, thn thánh hóa một mặt, một đặc tnh nào đó
của quá trình nhận thức mang tính biện chứng của con người.
Bên cạnh nguồn gốc nhận thức, chủ nghĩa duy tâm ra đời còn có nguồn gốc xã
hội. Sự tách rời lao động trí óc với lao động chân tay và địa vị thống trị của lao động trí
óc đối với lao động chân tay trong các xã hội trước đây đã tạo ra quan niệm về vai trò
quyt định của nhân tố tinh thn. Trong lịch sử, giai cấp thống trị và nhiều lực lượng xã
hội đã tng ủng hộ, sử dụng chủ nghĩa duy tâm làm nền tng lý luận cho nhng quan
điểm chính trị - xã hội của mình.
Hc thuyt trit hc nào tha nhận chỉ một trong hai thực thể (vật chất hoặc tinh
thn) là bn nguyên (nguồn gốc) của th giới, quyt định sự vận động của th giới được
gi là nhất nguyên luận (nhất nguyên luận duy vật hoặc nhất nguyên luận duy tâm).
Trong lịch sử trit hc cũng có nhng nhà trit hc gii thích th giới bằng c hai
bn nguyên vật chất và tinh thn, xem vật chất và tinh thn là hai bn nguyên có thể
cùng quyt định nguồn gốc và sự vận động của th giới. Hc thuyt trit hc như vậy
được gi là nhị nguyên luận (điển hình như Descartes). Nhng người nhị nguyên luận
thường là nhng người, trong trường hợp gii quyt một vấn đề nào đó,  vào một thời
điểm nhất định, là người duy vật, nhưng  vào một thời điểm khác, và khi gii quyt
một vấn đề khác, lại là người duy tâm. Song, xét đn cùng nhị nguyên luận thuộc về chủ nghĩa duy tâm.
Xưa nay, nhng quan điểm, hc phái trit hc thực ra là rất phong phú và đa dạng.
Nhưng dù đa dạng đn mấy, chúng cũng chỉ thuộc về hai lập trường cơ bn. Trit hc
do vậy được chia thành hai trưng phái chính: chủ ngha duy vật và chủ ngha duy tâm.
Lịch sử trit hc do vậy cũng chủ yu là lịch sử đấu tranh của hai trường phái duy vật và duy tâm.
c. Thuyết có thể biết (Khả tri) và thuyết không thể biết (Bất khả tri) 11
Đây là kt qu của cách gii quyt mặt thứ hai vấn đề cơ bn của trit hc. Với
câu hỏi “Con người có thể nhận thức được th giới hay không?”, tuyệt đại đa số các nhà
trit hc (c duy vật và duy tâm) tr lời một cách khẳng định: tha nhận kh năng nhận
thức được th giới của con người.
Hc thuyt trit hc khẳng định kh năng nhận thức của con người được gi là
thuyt Kh tri (Gnosticism, Thuyt có thể bit). Thuyt kh tri khẳng định con người về
nguyên tắc có thể hiểu được bn chất của sự vật. Nói cách khác, cm giác, biểu tượng,
quan niệm và nói chung ý thức mà con người có được về sự vật về nguyên tắc, là phù
hợp với bn thân sự vật.
Hc thuyt trit hc phủ nhận kh năng nhận thức của con người được gi là
thuyt không thể bit (bất kh tri). Theo thuyt này, con người, về nguyên tắc, không
thể hiểu được bn chất của đối tượng. Kt qu nhận thức mà loài người có được, theo
thuyt này, chỉ là hình thức bề ngoài, hạn hẹp và cắt xén về đối tượng. Các hình nh,
tính chất, đặc điểm…của đối tượng mà các giác quan của con người thu nhận được
trong quá trình nhận thức, cho dù có tính xác thực, cũng không cho phép con người
đồng nhất chúng với đối tượng. Đó không phi là cái tuyệt ố đ i tin cậy.
Bất kh tri không tuyệt đối phủ nhận nhng thực tại siêu nhiên hay thực tại được
cm giác của con người, nhưng vẫn khẳng định ý thức con người không thể đạt tới thực
tại tuyệt đối hay thực tại như nó vốn có, vì mi thực tại tuyệt đối đều nằm ngoài kinh
nghiệm của con người về th giới. Thuyt Bất kh tri cũng không đặt vấn đề về niềm
tin, mà là chỉ phủ nhận kh năng vô hạn của nhận thức.
Thuật ng “bất kh tri” (Agnosticism) được đưa ra năm 1869 bi Thomas Henry
Huxley (1825 - 1895), nhà trit hc tự nhiên người Anh, người đã khái quát thực chất
của lập trường này t các tư tưng trit hc của D. Hume và I. Cantơ. Đại biểu điển
hình cho nhng nhà trit hc bất kh tri cũng chnh là Hume và Cantơ.
Ít nhiều liên quan đn thuyt bất kh tri là sự ra đời của trào lưu hoài nghi luận t
trit hc Hy Lạp C đại. Nhng người theo trào lưu này nâng sự hoài nghi lên thành
nguyên tắc trong việc xem xét tri thức đã đạt được và cho rằng con người không thể đạt
đn chân lý khách quan. Tuy cực đoan về mặt nhận thức, nhưng Hoài nghi luận thời
Phục hưng đã gi vai trò quan trng trong cuộc đấu tranh chống hệ tư tưng và quyền
uy của Giáo hội Trung c. Hoài nghi luận tha nhận sự hoài nghi đối với c Kinh thánh
và các tn điều tôn giáo.
Quan niệm bất kh tri đã có trong trit hc ngay t Epicurus (341 - 270 tr.CN) khi
ông đưa ra nhng luận thuyt chống lại quan niệm đương thời về chân lý tuyệt đối.
Nhưng phi đn Cantơ, bất kh tri mới tr thành hc thuyt trit hc có nh hưng sâu
rộng đn trit hc, khoa hc và thn hc châu Âu. Trước Cantơ, Hume quan niệm tri
thức con người chỉ dng  trình độ kinh nghiệm. Chân lý phi phù hợp với kinh
nghiệm. Hume phủ nhận nhng sự tru tượng hóa vượt quá kinh nghiệm, dù là nhng
khái quát có giá trị. Nguyên tắc kinh nghiệm (Principle of Experience) của Hume thực
ra có  nghĩa đáng kể cho sự xuất hiện của các khoa hc thực nghiệm. Tuy nhiên, việc
tuyệt đối hóa kinh ngiệm đn mức phủ nhận các thực tại siêu nhiên, đã khin Hume rơi vào bất kh tri .
Mặc dù quan điểm bất kh tri của Cantơ không phủ nhận các thực tại siêu nhiên
như Hume, nhưng với thuyt về Vật t nó (Ding an sich), Cantơ đã tuyệt đối hóa sự bí 12
ẩn của đối tượng được nhận thức. Cantơ cho rằng con người không thể có được nhng
tri thức đúng đắn, chân thực, bn chất về nhng thực tại nằm ngoài kinh nghiệm kh
giác (Verstand). Việc khẳng định về sự bất lực của trí tuệ trước th giới thực tại đã làm
nên quan điểm bất kh tri vô cùng ộ đ c đáo của Cantơ.
Trong lịch sử trit hc, thuyt Bất kh tri và quan niệm Vật t nó của Cantơ đã bị
Feuerbach (Phoiơbắc) và Hêghen phê phán gay gắt. Trên quan điểm duy vật biện
chứng, Ph.Ăngghen tip tục phê phán Cantơ, khi khẳng định kh năng nhận thức vô tận
của con người. Theo Ph.Ăngghen, con người có thể nhận thức được và nhận thức được
một cách đúng đắn bn chất của mi sự vật và hiện tượng. Không có một ranh giới nào
của Vật t nó mà nhận thức của con người không thể vượt qua được. Ông vit: “Nu
chúng ta có thể minh chứng được tính chính xác của quan điểm của chúng ta về một
hiện tượng tự nhiên nào đó, bằng cách tự chúng ta làm ra hiện tượng ấy, bằng cách tạo
ra nó t nhng điều kiện của nó, và hơn na, còn bắt nó phi phục vụ mục đch của
chúng ta, thì sẽ không còn có cái “vật tự nó” không thể nắm được của Cantơ na”.
Nhng người theo Kh tri luận tin tưng rằng, nhận thức là một quá trình không
ngng đi sâu khám phá bn chất sự vật. Với quá trình đó, Vật tự nó sẽ buộc phi bin thành “Vật cho ta”.
3. Biện chứng và siêu hình
a. Khái niệm biện chứng và siêu hình trong lịch sử
Các khái niệm “biện chứng” và “siêu hình” trong lịch sử trit hc được dùng theo
một số nghĩa khác nhau. Nghĩa xuất phát của t “biện chứng” là nghệ thuật tranh luận
để tìm chân lý bằng cách phát hiện mâu thuẫn trong cách lập luận (Do Xôcrát dùng).
Nghĩa xuất phát của t “siêu hình” là dùng để chỉ trit hc, với tính cách là khoa hc
siêu cm tính, phi thực nghiệm (Do Arixtốt dùng)
Trong trit hc hiện đại, đặc biệt là trit hc mác xt, chúng được dùng, trước ht
để chỉ hai phương pháp tư duy chung nhất đối lập nhau, đó là phương pháp biện chứng
và phương pháp siêu hình.
Sự đối lập gia hai phương pháp tư duy thể hiện: Phương pháp siêu hình
+ Nhận thức đối tượng  trạng thái cô lập, tách rời đối tượng ra khỏi các quan hệ
được xem xét và coi các mặt đối lập với nhau có một ranh giới tuyệt đối .
+ Nhận thức đối tượng  trạng thái tĩnh; đồng nhất đối tượng với trạng thái tĩnh
nhất thời đó. Tha nhận sự bin đi chỉ là sự bin đi về số lượng, về các hiện tượng bề
ngoài. Nguyên nhân của sự bin đi o
c i là nằm  bên ngoài đối tượng.
Phương pháp siêu hình có cội nguồn hợp lý của nó t trong khoa hc c điển.
Muốn nhận thức bất kỳ một đối tượng nào, trước ht con người phi tách đối tượng ấy
ra khỏi nhng liên hệ nhất định và nhận thức nó  trạng thái không bin đi trong một
không gian và thời gian xác định. Đó là phương pháp được đưa t toán hc và vật lý
hc c điển vào các khoa hc thực nghiệm và vào trit hc. Song phương pháp siêu
hình chỉ có tác dụng trong một phạm vi nhất định bi hiện thực khách quan, trong bn
chất của nó, không rời rạc và không ngưng đng như phương pháp tư duy này quan niệm.
Phương pháp siêu hình có công lớn trong việc gii quyt các vấn đề có liên quan
đn cơ hc c điển. Nhưng khi m rộng phạm vi khái quát sang gii quyt các vấn đề 13
về vận động, về liên hệ thì lại làm cho nhận thức rơi vào phương pháp luận siêu hình.
Ph.Ăngghen đã chỉ rõ, phương pháp siêu hình “chỉ nhìn thấy nhng sự vật riêng biệt mà
không nhìn thấy mối liên hệ qua lại gia nhng sự vật ấy, chỉ nhìn thấy sự tồn tại của
nhng sự vật ấy mà không nhìn thấy sự phát sinh và sự tiêu vong của nhng sự vật ấy,
chỉ nhìn thấy trạng thái tĩnh của nhng sự vật ấy mà quên mất sự vận động của nhng
sự vật ấy, chỉ nhìn thấy cây mà không thấy rng”3.
Phương pháp biện chng
+ Nhận thức đối tượng trong các mối liên hệ ph bin vốn có của nó. Đối tượng
và các thành phn của đối tượng luôn trong sự lệ thuộc, nh hưng nhau, ràng buộc, quy định lẫn nhau.
+ Nhận thức đối tượng  trạng thái luôn vận động bin đi, nằm trong khuynh
hướng ph quát là phát triển. Quá trình vận động này thay đi c về lượng và c về chất
của các sự vật, hiện tượng. Nguồn gốc của sự vận động, thay đi đó là sự đấu tranh của
các mặt đối lập của mâu thuẫn nội tại của bn thân sự vật .
Quan điểm biện chứng cho phép chủ thể nhận thức không chỉ thấy nhng sự vật
riêng biệt mà còn thấy c mối liên hệ gia chúng, không chỉ thấy sự tồn tại của sự vật
mà còn thấy c sự sinh thành, phát triển và sự tiêu vong của sự vật, không chỉ thấy
trạng thái tĩnh của sự vật mà còn thấy c trạng thái động của nó. Ph.Ăngghen nhận xét,
tư duy của nhà siêu hình chỉ dựa trên nhng phn đề tuyệt đối không thể dung nhau được, đối ớ
v i h một sự vật hoặc tồn tai hoặc không tồn tại, một sự vật không thể va là
chính nó lại va là cái khác, cái khẳng định và cái phủ định tuyệt đối bài tr lẫn nhau.
Ngược lại, tư duy biện chứng là tư duy mềm dẻo, linh hoạt, không tuyệt đối hóa nhng
ranh giới nghiêm ngặt. Phương pháp biện chứng là phương pháp của tư duy phù hợp
với mi hiện thực. Nó tha nhận một chỉnh thể trong lúc va là nó lại va không phi là
nó; tha nhận cái khẳng định và cái phủ định va loại tr nhau lại va gắn bó với nhau4.
Phương pháp biện chứng phn ánh hiện thực đúng như nó tồn tại. Nhờ vậy,
phương pháp tư duy biện chứng tr thành công cụ hu hiệu giúp con người nhận thức
và ci tạo th giới và là phương pháp luận tối ưu của mi khoa hc.
b. Các hình thức của phép biện chứng trong lịch sử
Cùng với sự phát triển của tư duy con người, phương pháp biện chứng đã tri qua
ba giai đoạn phát triển, được thể hiện trong trit hc với ba hình thức lịch sử của nó:
phép biện chng t phát, phép biện chng duy tâm và phép biện chng duy vật.
+ Hình thức thứ nhất là phép biện chng t phát thời C đại. Các nhà biện chứng
c phương Đông lẫn phương Tây thời C đại đã thấy được các sự vật, hiện tượng của
vũ trụ vận động trong sự sinh thành, bin hóa vô cùng vô tận. Tuy nhiên, nhng gì các
nhà biện chứng thời đó thấy được chỉ là trực kin, chưa có các kt qu của nghiên cứu
và thực nghiệm khoa hc minh chứng.
+ Hình thức thứ hai là phép biện chng duy tâm. Đỉnh cao của hình thức này được
thể hiện trong trit hc c điển Đức, người khi đu là Cantơ và người hoàn thiện là
Hêghen. Có thể nói, ln đu tiên trong lịch sử phát triển của tư duy nhân loại, các nhà
trit hc Đức đã trình bày một cách có hệ thống nhng nội dung quan trng nhất của
3 C.Mác và Ph.Ăngghen (1994), Toàn tập, tập 20, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr. 37.
4 C.Mác và Ph.Ăngghen (1994), Toàn tập, tập 20, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr. 696. 14
phương pháp biện chứng. Biện chứng theo h, bắt đu t tinh thn và kt thúc  tinh
thn. Th giới hiện thực chỉ là sự phn ánh biện chng củaý niệm nên phép biện chứng
của các nhà trit hc c điển Đức là biện chng duy tâm.
+ Hình thức thứ ba là phép biện chng duy vật. Phép biện chứng duy vật được thể
hiện trong trit hc do C.Mác và Ph.Ăngghen xây dựng, sau đó được V.I.Lênin và các
nhà trit hc hậu th phát triển. C.Mác và Ph.Ăngghen đã gạt bỏ tính thn b, tư biện
của trit hc c điển Đức, k tha nhng hạt nhân hợp lý trong phép biện chứng duy
tâm để xây dựng phép biện chứng duy vật với tính cách là hc thuyt về mối liên hệ ph
bin và về s phát triển dưới hình thc hoàn bị nhất. Công lao của Mác và Ph.Ăngghen
còn  chỗ tạo được sự thống nhất gia chủ nghĩa duy vật với phép biện chứng trong lịch
sử phát triển trit hc nhân loại, làm cho phép biện chứng tr thành phép biện chng
duy vật và chủ nghĩa duy vật tr thành chủ ngha duy vật biện chng.
II. TRIẾT HỌC MÁC-LÊNIN VÀ VAI TRÒ CỦA TRIẾT HỌC MÁC-LÊNIN
TRONG ĐỜI SỐNG XÃ HỘI
1. Sự ra đời và phát triển của triết học Mác - Lênin
a. Những điều kiện lịch sử của sự ra đời triết học Mác
Sự xuất hiện trit hc Mác là một cuộc cách mạng vĩ đại trong lịch sử trit hc.
Đó là kt qu tất yu của sự phát triển lịch sử tư tưng trit hc và khoa hc của nhân
loại, trong sự phụ thuộc vào nhng điều kiện kinh t - xã hội, mà trực tip là thực tiễn
đấu tranh giai cấp của giai cấp vô sn với giai cấp tư sn. Đó cũng là kt qu của sự
thống nhất gia điều kiện khách quan và nhân tố chủ quan của C.Mác và Ph.Ăngghen.
* Điều kiện kinh tế - xã hội
S củng cố và phát triển của phương thc sn xuất tư bn chủ ngha trong điều
kiện cách mạng công nghiệp.
Trit hc Mác ra đời vào nhng năm 40 của th k XIX. Sự phát triển rất mạnh
mẽ của lực lượng sn xuất do tác động của cuộc cách mạng công nghiệp, làm cho
phương thức sn xuất tư bn chủ nghĩa được củng cố vng chắc là đặc điểm ni bật
trong đời sống kinh t- xã hội  nhng nước chủ yu của châu Âu. Nước Anh đã hoàn
thành cuộc cách mạng công nghiệp và tr thành cường quốc công nghiệp lớn nhất. Ở
Pháp, cuộc cách mạng công nghiệp đang đi vào giai đoạn hoàn thành. Cuộc cách mạng
công nghiệp cũng làm cho nền sn xuất xã hội  Đức được phát triển mạnh ngay trong
lòng xã hội phong kin. Nhận định về sự phát triển mạnh mẽ của lực lượng sn xuất
như vậy, C.Mác và Ph.Ăngghen vit: "Giai cấp tư sn, trong quá trình thống trị giai cấp
chưa đy một th k, đã tạo ra nhng lực lượng sn xuất nhiều hơn và đồ sộ hơn lực
lượng sn xuất của tất c các th hệ trước kia gộp lại".
Sự phát triển mạnh mẽ lực lượng sn xuất làm cho quan hệ sn xuất tư bn chủ
nghĩa được củng cố, phương thức sn xuất tư bn chủ nghĩa phát triển mạnh mẽ trên cơ
s vật chất - kỹ thuật của chnh mình, do đó đã thể hiện rõ tnh hơn hẳn của nó so với
phương thức sn xuất phong kin.
Mặt khác, sự phát triển của chủ nghĩa tư bn làm cho nhng mâu thuẫn xã hội
càng thêm gay gắt và bộc lộ ngày càng rõ rệt. Của ci xã hội tăng lên nhưng chẳng
nhng l tưng về bình đẳng xã hội mà cuộc cách mạng tư tưng nêu ra đã không thực
hiện được mà lại làm cho bất công xã hội tăng thêm, đối kháng xã hội sâu sắc hơn,
nhng xung đột gia vô sn và tư sn đã tr thành nhng cuộc đấu tranh giai cấp. 15
S xuất hiện của giai cấp vô sn trên vũ đài lịch sử với tính cách một lc lượng
chính trị - xã hội độc lập là nhân tố chính trị - xã hội quan trng cho s ra đi trit hc Mác.
Giai cấp vô sn và giai cấp tư sn ra đời, lớn lên cùng với sự hình thành và phát
triển của phương thức sn xuất tư bn chủ nghĩa trong lòng ch độ phong kin. Giai cấp
vô sn cũng đã đi theo giai cấp tư sn trong cuộc đấu tranh lật đ ch độ phong kin.
Khi ch độ tư bn chủ nghĩa được xác lập, giai cấp tư sn tr thành giai cấp thống
trị xã hội và giai cấp vô sn là giai cấp bị trị thì mâu thuẫn gia vô sn với tư sn vốn
mang tính chất đối kháng càng phát triển, tr thành nhng cuộc đấu tranh giai cấp.
Cuộc khi nghĩa của thợ dệt  Lyông (Pháp) năm 1831, bị đàn áp và sau đó lại n ra
vào năm 1834, "đã vạch ra một điều bí mật quan trng - như một tờ báo chính thức của
chính phủ hồi đó đã nhận định - đó là cuộc đấu tranh bên trong, diễn ra trong xã hội,
gia giai cấp nhng người có của và giai cấp nhng kẻ không có gì ht...". Ở Anh, có
phong trào Hin chương vào cuối nhng năm 30 th k XIX, là "phong trào cách mạng
vô sn to lớn đu tiên, thật sự có tính chất qun chúng và có hình thc chính trị”. Nước
Đức còn đang  vào đêm trước của cuộc cách mạng tư sn, song sự phát triển công
nghiệp trong điều kiện cách mạng công nghiệp đã làm cho giai cấp vô sn lớn nhanh,
nên cuộc đấu tranh của thợ dệt  Xilêdi cũng đã mang tnh chất giai cấp tự phát và đã
đưa đn sự ra đời một t chức vô sn cách mạng là "Đồng minh nhng người chính nghĩa".
Trong hoàn cnh lịch sử đó, giai cấp tư sn không còn đóng vai trò là giai cấp
cách mạng. Ở Anh và Pháp, giai cấp tư sn đang là giai cấp thống trị, lại hong sợ trước
cuộc đấu tranh của giai cấp vô sn nên không còn là lực lượng cách mạng trong quá
trình ci tạo dân chủ như trước. Giai cấp tư sn Đức đang lớn lên trong lòng ch độ
phong kin, vốn đã khip sợ bạo lực cách mạng khi nhìn vào tấm gương Cách mạng tư
sn Pháp 1789, nay lại thêm sợ hãi trước sự phát triển của phong trào công nhân Đức.
Nó mơ tưng bin đi nền quân chủ phong kin Đức thành nền dân chủ tư sn một cách
hoà bình. Vì vậy, giai cấp vô sn xuất hiện trên vũ đài lịch sử không chỉ có sứ mệnh là
"kẻ phá hoại" chủ nghĩa tư bn mà còn là lực lượng tiên phong trong cuộc đấu tranh cho
nền dân chủ và tin bộ xã hội.
Thc tiễn cách mạng của giai cấp vô sn là cơ sở chủ yu nhất cho s ra đi trit hc Mác.
Trit hc, theo cách nói của Hegel, là sự nắm bắt thời đại bằng tư tưng. Vì vậy,
thực tiễn xã hội nói chung, nhất là thực tiễn cách mạng vô sn, đòi hỏi phi được soi
sáng bi lý luận nói chung và trit hc nói riêng. Nhng vấn đề của thời đại do sự phát
triển của chủ nghĩa tư bn đặt ra đã được phn ánh bi tư duy l luận t nhng lập
trường giai cấp khác nhau. T đó hình thành nhng hc thuyt với tính cách là một hệ
thống nhng quan điểm lý luận về trit hc, kinh t và chính trị xã hội khác nhau. Điều
đó được thể hiện rất rõ qua các trào lưu khác nhau của chủ nghĩa xã hội thời đó. Sự lý
gii về nhng khuyt tật của xã hội tư bn đương thời, về sự cn thit phi thay th nó
bằng xã hội tốt đẹp, thực hiện được sự bình đẳng xã hội theo nhng lập trường giai cấp
khác nhau đã sn sinh ra nhiều bin thể của chủ nghĩa xã hội như: “chủ nghĩa xã hội
phong kin”, “chủ nghĩa xã hội tiểu tư sn”, “chủ nghĩa xã hội tư sn”...
Sự xuất hiện giai cấp vô sn cách mạng đã tạo cơ s xã hội cho sự hình thành lý 16
luận tin bộ và cách mạng mới. Đó là l luận thể hiện th giới quan cách mạng của giai
cấp cách mạng triệt để nhất trong lịch sử, do đó, kt hợp một cách hu cơ tnh cách
mạng và tính khoa hc trong bn chất của mình; nhờ đó, nó có kh năng gii đáp bằng
lý luận nhng vấn đề của thời đại đặt ra. Lý luận như vậy đã được sáng tạo nên bi
C.Mác và Ph.Ăngghen, trong đó trit hc đóng vai trò là cơ s lý luận chung: cơ s th
giới quan và phương pháp luận.
* Nguồn gốc lý luận và tiền ề
đ khoa học tự nhiên
Nguồn gốc lý luận
Để xây dựng hc thuyt của mình ngang tm cao của trí tuệ nhân loại, C.Mác và
Ph.Ăngghen đã k tha nhng thành tựu trong lịch sử tư tưng của nhân loại. Lênin
vit: “Lịch sử trit hc và lịch sử khoa hc xã hội chỉ ra một cách hoàn toàn rõ ràng
rằng chủ nghĩa Mác không có gì là giống “chủ nghĩa tông phái”, hiểu theo nghĩa là một
hc thuyt đóng kn và cứng nhắc, ny sinh  ngoài con đường phát triển vĩ đại của văn
minh th giới". Người còn chỉ rõ, hc thuyt của Mác “ra đời là sự tha k thẳng và
trực tip nhng hc thuyt của nhng đại biểu xuất sắc nhất trong trit hc, trong kinh
t chính trị hc và trong chủ nghĩa xã hội”.
Trit hc c điển Đức, đặc biệt nhng “hạt nhân hợp l” trong trit hc của hai
nhà trit hc tiêu biểu là Hegel và Feuerbach, là nguồn gốc lý luận trực tip của trit hc Mác.
C.Mác và Ph.Ăngghen đã tng là nhng người theo hc trit hc Hegel. Sau
này, c khi đã t bỏ chủ nghĩa duy tâm của trit hc Hegel, các ông vẫn đánh giá cao
tư tưng biện chứng của nó. Chính cái "hạt nhân hợp l" đó đã được Mác k tha
bằng cách ci tạo, lột bỏ cái vỏ thn b để xây dựng nên lý luận mới của phép biện
chứng - phép biện chứng duy vật. Trong khi phê phán chủ nghĩa duy tâm của Hegel,
C.Mác đã dựa vào truyền thống của chủ nghĩa duy vật trit hc mà trực tip là chủ
nghĩa duy vật trit hc của Feuerbach; đồng thời đã ci tạo chủ nghĩa duy vật cũ, khắc
phục tính chất siêu hình và nhng hạn ch lịch sử khác của nó. T đó C.Mác và
Ph.Ăngghen xây dựng nên trit hc mới, trong đó chủ nghĩa duy vật và phép biện
chứng thống nhất với nhau một cách hu cơ. Với tính cách là nhng bộ phận hợp
thành hệ thống lý luận của trit hc Mác, chủ nghĩa duy vật và phép biện chứng đều
có sự bin đi về chất so với nguồn gốc của chúng. Không thấy điều đó, mà hiểu chủ
nghĩa duy vật biện chứng như sự lắp ghép cơ hc chủ nghĩa duy vật của trit hc
Feuerbach với phép biện chứng Hegel, sẽ không hiểu được trit hc Mác. Để xây
dựng trit hc duy vật biện chứng, C.Mác đã ci tạo c chủ nghĩa duy vật cũ, c phép
biện chứng của Hegel. C.Mác vit: "Phương pháp biện chứng của tôi không nhng
khác phương pháp của Hegel về cơ bn mà còn đối lập hẳn với phương pháp ấy na".
Gii thoát chủ nghĩa duy vật khỏi phép siêu hình, Mác đã làm cho chủ nghĩa duy vật
tr nên hoàn bị và m rộng hc thuyt ấy t chỗ nhận thức giới tự nhiên đn chỗ nhận
thức xã hội loài người.
Sự hình thành tư tưng trit hc  C.Mác và Ph.Ăngghen diễn ra trong sự tác
động lẫn nhau và thâm nhập vào nhau với nhng tư tưng, lý luận về kinh t và chính trị - xã hội.
Việc k tha và ci tạo kinh t chính trị hc với nhng đại biểu xuất sắc là Adam
Smith (A.Xmit) và David Ricardo (Đ. Ricacđô) không nhng làm nguồn gốc để xây 17
dựng hc thuyt kinh t mà còn là nhân tố không thể thiu được trong sự hình thành và
phát triển trit hc Mác. Chnh Mác đã nói rằng, việc nghiên cứu nhng vấn đề trit hc
về xã hội đã khin ông phi đi vào nghiên cứu kinh t hc và nhờ đó mới có thể đi tới
hoàn thành quan niệm duy vật lịch sử, đồng thời xây dựng nên hc thuyt về kinh t của mình.
Chủ nghĩa xã hội không tưng Pháp với nhng đại biểu ni ting như Saint Simon
(Xanh Ximông) và Charles Fourier (Sáclơ Phuriê) là một trong ba nguồn gốc lý luận
của chủ nghĩa Mác. Đương nhiên, đó là nguồn gốc lý luận trực tip của hc thuyt Mác
về chủ nghĩa xã hội - chủ nghĩa xã hội khoa hc. Song, nu như trit hc Mác nói
chung, chủ nghĩa duy vật lịch sử nói riêng là tiền đề l
ý luận trực tip làm cho chủ nghĩa
xã hội phát triển t không tưng thành khoa hc, thì điều đó cũng có nghĩa là sự hình
thành và phát triển trit hc Mác không tách rời với sự phát triển nhng quan điểm lý
luận về chủ nghĩa xã hội của Mác.
Tiền đề khoa hc t nhiên
Cùng với nhng nguồn gốc lý luận trên, nhng thành tựu khoa hc tự nhiên là
nhng tiền đề cho sự ra đời trit hc Mác. Điều đó được cắt nghĩa bi mối liên hệ
khăng kht gia trit hc và khoa hc nói chung, khoa hc tự nhiên nói riêng. Sự phát
triển tư duy trit hc phi dựa trên cơ s tri thức do các khoa hc cụ thể đem lại. Vì th,
như Ph.Ăngghen đã chỉ rõ, mỗi khi khoa hc tự nhiên có nhng phát minh mang tính
chất vạch thời đại thì chủ nghĩa duy vật không thể không thay đi hình thức của nó.
Trong nhng thập k đu th k XIX, khoa hc tự nhiên phát triển mạnh với
nhiều phát minh quan trng. Nhng phát minh lớn của khoa hc tự nhiên làm bộc lộ rõ
tính hạn ch và sự bất lực của phương pháp tư duy siêu hình trong việc nhận thức th
giới. Phương pháp tư duy siêu hình ni bật  th k XVII và XVIII đã tr thành một tr
ngại lớn cho sự phát triển khoa hc. Khoa hc tự nhiên không thể tip tục nu không
"t bỏ tư duy siêu hình mà quay tr lại với tư duy biện chứng, bằng cách này hay cách
khác". Mặt khác, với nhng phát minh của mình, khoa hc đã cung cấp cơ s tri thức
khoa hc để phát triển tư duy biện chứng vượt khỏi tính tự phát của phép biện chứng
C đại, đồng thời thoát khỏi vỏ thn bí của phép biện chứng duy tâm. Tư duy biện
chứng  trit hc C đại, như nhận định của Ph.Ăngghen, tuy mới chỉ là "một trực kin
thiên tài"; nay đã là kt qu của một công trình nghiên cứu khoa hc chặt chẽ dựa trên
tri thức khoa hc tự nhiên hồi đó. Ph.Ăngghen nêu bật  nghĩa của ba phát minh lớn đối
với sự hình thành trit hc duy vật biện chứng: định luật bo toàn và chuyển hóa năng
lượng, thuyt t bào và thuyt tin hóa của Charles Darwin (Đácuyn). Với nhng phát
minh đó, khoa hc đã vạch ra mối liên hệ thống nhất gia nhng dạng tồn tại khác
nhau, các hình thức vận động khác nhau trong tính thống nhất vật chất của th giới,
vạch ra tính biện chứng của sự vận động và phát triển của nó. Đánh giá về  nghĩa của
nhng thành tựu khoa hc tự nhiên thời ấy, Ph.Ăngghen vit: "Quan niệm mới về giới
tự nhiên đã được hoàn thành trên nhng nét cơ bn: Tất c cái gì cứng nhắc đều bị tan
ra, tất c cái gì là cố định đều bin thành mây khói, và tất c nhng gì đặc biệt mà người
ta cho là tồn tại vĩnh cửu thì đã tr thành nhất thời; và người ta đã chứng minh rằng
toàn bộ giới tự nhiên đều vận động theo một dòng và tun hoàn vĩnh cửu".
Như vậy, trit hc Mác cũng như toàn bộ chủ nghĩa Mác ra đời như một tất yu
lịch sử không nhng vì đời sống và thực tiễn, nhất là thực tiễn cách mạng của giai cấp 18
công nhân, đòi hỏi phi có lý luận mới soi đường mà còn vì nhng tiền đề cho sự ra đời
lý luận mới đã được nhân loại tạo ra.
* Nhân tố chủ quan trong sự hình thành triết học Mác
Trit hc Mác xuất hiện không chỉ là kt qu của sự vận động và phát triển có tính
quy luật của các nhân tố khách quan mà còn được hình thành thông qua vai trò của
nhân tố chủ quan. Thiên tài và hoạt động thực tiễn không bit mệt mỏi của C.Mác và
Ph.Ăngghen, lập trường giai cấp công nhân và tình cm đặc biệt của hai ông đối
vớinhân dân lao động, hoà quyện với tình bạn vĩ đại của hai nhà cách mạng đã kt tinh
thành nhân tố chủ quan cho sự ra đời của trit hc Mác.
S dĩ C.Mác và Ph.Ăngghen đã làm nên được bước ngoặt cách mạng trong lí luận
và xây dựng được một khoa hc trit hc mới, là vì hai ông là nhng thiên tài kiệt xuất
có sự kt hợp nhun nhuyễn và sâu sắc nhng phẩm chất tinh tuý và uyên bác nhất của
nhà bác hc và nhà cách mạng. Chiều sâu của tư duy trit hc, chiều rộng của nhãn
quan khoa hc, quan điểm sáng tạo trong việc gii quyt nhng nhiệm vụ do thực tiễn
đặt ra là phẩm chất đặc biệt ni bật của hai ông. C.Mác (1818 - 1883) đã bo vệ luận án
tin sĩ trit hc một cách xuất sắc khi mới 24 tui. Với một trí tuệ uyên bác bao trùm
nhiều lĩnh vực rộng lớn và một nhãn quan chính trị đặc biệt nhạy cm; C.Mác đã vượt
qua nhng hạn ch lịch sử của các nhà trit hc đương thời để gii đáp thành công
nhng vấn đề bức thit về mặt lí luận của nhân loại. "Thiên tài của Mác chính là  chỗ
ông đã gii đáp được nhng vấn đề mà tư tưng tiên tin của nhân loại đã nêu ra".
C C.Mác và Ph.Ăngghen đều xuất thân t tng lớp trên của xã hội đương thời,
nhưng hai ông đều sớm tự nguyện hin dâng cuộc đời mình cho cuộc đấu tranh vì hạnh
phúc của nhân loại. Bn thân C.Mác và Ph.Ăngghen đều tích cực tham gia hoạt động
thực tiễn. T hoạt động đấu tranh trên báo ch đn tham gia phong trào đấu tranh của
công nhân, tham gia thành lập và hoạt động trong các t chức của công nhân... Sống
trong phong trào công nhân, được tận mắt chứng kin nhng sự bất công gia ông chủ
tư bn và người lao động làm thuê, hiểu sâu sắc cuộc sống khốn kh của người lao
động và thông cm với h, C.Mác và Ph.Ăngghen đã đứng về phía nhng người cùng
kh, đấu tranh không mệt mỏi vì lợi ích của h, trang bị cho h một công cụ sắc bén để
nhận thức và ci tạo th giới. Gắn chặt hoạt động lí luận và hoạt động thực tiễn đã tạo
nên động lực sáng tạo của C.Mác và Ph.Ăngghen.
Thông qua lao động khoa hc nghiêm túc, công phu, đồng thời thông qua hoạt
động thực tiễn tch cực không mệt mỏi, C.Mác và Ph.Ăngghen đã thực hiện một bước
chuyển lập trường t dân chủ cách mạng và nhân đạo chủ nghĩa sang lập trường giai
cấp công nhân và nhân đạo cộng sn. Chỉ đứng trên lập trường giai cấp công nhân mới
đưa ra được quan điểm duy vật lịch sử mà nhng người bị hạn ch bi lập trường giai
cấp cũ không thể đưa ra được; mới làm cho nghiên cứu khoa hc thực sự tr thành niềm
say mê nhận thức nhằm gii đáp vấn đề gii phóng con người, gii phóng giai cấp, gii phóng nhân loại.
Cũng như C.Mác, Ph.Ăngghen (1820 - 1895), ngay t thời trai trẻ đã tỏ ra có năng
khiu đặc biệt và nghị lực nghiên cứu, hc tập phi thường. C.Mác tìm thấy 
Ph.Ăngghen một người cùng tư tưng, một người bạn nhất mực trung thủy và một
người đồng ch trợ lực gắn bó mật thit trong sự nghiệp chung. "Giai cấp vô sn châu
Âu có thể nói rằng khoa hc của mình là tác phẩm sáng tạo của hai bác hc kiêm chin 19
sĩ mà tình bạn đã vượt xa tất c nhng gì là cm động nhất trong nhng truyền thuyt
của đời xưa kể về tình bạn của con người".
b. Những thời kỳ chủ yếu trong sự hình thành và phát triển của Triết học Mác
* Thi kỳ hình thành tư tưởng trit hc với bước quá độ từ chủ ngha duy tâm và
dân chủ cách mạng sang chủ ngha duy vật và chủ ngha cộng sn (1841 - 1844)
Các Mác sinh ngày 5 tháng 5 năm 1818 tại Trier, Vương quốc Ph. Ở Mác, tinh
thn nhân đạo chủ nghĩa và xu hướng yêu tự do đã sớm hình thành và phát triển ngay
thời thơ ấu, do nh hưng tốt của gia đình, nhà trường và các quan hệ xã hội. Cuộc đời
sinh viên của Mác đã được nhng phẩm chất đạo đức - tinh thn cao đẹp đó định
hướng, không ngng được bồi dưỡng và phát triển đưa ông đn với chủ nghĩa dân chủ
cách mạng và quan điểm vô thn.
Sau khi tốt nghiệp trung hc với bài luận ni ting về bu nhiệt huyt cách mạng
của một thanh niên muốn chn cho mình một nghề có thể cống hin nhiều nhất cho
nhân loại, C.Mác đn hc luật tại Trường Đại hc Bon và sau đó là Đại hc Béclin.
Chàng sinh viên Mác đy hoài bão, đã tìm đn với trit hc và sau đó là đn với hai nhà
trit hc ni ting là Hegel và Feuerbach.
Thời kỳ này, C.Mác tích cực tham gia các cuộc tranh luận, nhất là  Câu lạc bộ
tin s. Ở đây người ta tranh luận về các vấn đề chính trị của thời đại, rèn vũ kh tư
tưng cho cuộc cách mạng tư sn đang tới gn. Lập trường dân chủ tư sn trong C.Mác
ngày càng rõ rệt. Trong luận án tin sĩ trit hc của mình, C.Mác vit: "Giống như
Prômêtê sau khi đã đánh cắp lửa t trên trời xuống, đã bắt đu xây dựng nhà cửa và cư
trú trên trái đất, trit hc cũng vậy, sau khi bao quát được toàn bộ th giới, nó ni dậy
chống lại th giới các hiện tượng". Trit hc Hegel với tinh thn biện chứng cách mạng
của nó được Mác xem là chân l, nhưng lại là chủ nghĩa duy tâm, vì th đã ny sinh
mâu thuẫn gia hạt nhân lí luận duy tâm với tinh thn dân chủ cách mạng và vô thn
trong th giới quan của tin sĩ C.Mác. Và mâu thuẫn này đã tng bước được gii quyt
trong quá trình kt hợp hoạt động lí luận với thực tiễn đấu tranh cách mạng của C.Mác.
Tháng 4 năm 1841, sau khi nhận bằng tiễn sĩ trit hc tại Đại hc Tng hợp
Giênna, C.Mác tr về với dự định xin vào ging dạy trit hc  Trường Đại hc Tng
hợp Bon và sẽ cho xuất bn một tờ tạp chí với tên gi là Tư liệu của chủ ngha vô thần
nhưng đã không thực hiện được, vì Nhà nước Ph đã thực hiện chính sách phn động,
đàn áp nhng người dân chủ cách mạng. Trong hoàn cnh ấy, C.Mác cùng một số
người thuộc phái Hegel trẻ đã chuyển sang hoạt động chính trị, tham gia vào cuộc đấu
tranh trực tip chống chủ nghĩa chuyên ch Ph, giành quyền tự do dân chủ. Bài báo
Nhận xét bn chỉ thị mới nhất về ch độ kiểm duyệt của Ph được C.Mác vit vào đu
1842 đánh dấu bước ngoặt quan trng trong cuộc đời hoạt động cũng như sự chuyển
bin tư tưng của ông.
Vào đu năm 1842, tờ báo Sông Ranh ra đời. Sự chuyển bin bước đu về tư
tưng của C.Mác diễn ra trong thời kỳ ông làm việc  báo này. T một cộng tác viên
(tháng 5/1842), bằng sự năng n và sắc so của mình, C.Mác đã tr thành một biên tập
viên đóng vai trò linh hồn của tờ báo (tháng 10/1842) và làm cho nó có vị th như một
cơ quan ngôn luận chủ yu của phái dân chủ - cách mạng.
Thực tiễn đấu tranh trên báo chí cho tự do dân chủ đã làm cho tư tưng dân chủ -
cách mạng  C.Mác có nội dung ngày càng chnh xác hơn, theo hướng đấu tranh "vì lợi 20

Giáo trình Triết học Mác - Lênin Chương 1: Triết học và vai trò của triết học trong đời sống xã hội | Trường Đại học sư phạm kỹ thuật TP Hồ Chí Minh

Thông tin :

Tài liệu liên quan:

Triết học Mác Lênin về vấn đề cách mạng xã hội trách nhiệm của sinh viên trong việc thực hiện tiến bộ, công bằng, xã hội ở nước ta hiện nay | Tiểu luận môn Triết học Mác – Lênin

Nguyên lý về mối liên hệ phổ biến và sự vận dụng quan điểm toàn diện vào việc giáo dục đạo đức của sinh viên việt nam hiện nay | Tiểu luận môn Triết học Mác – Lênin

Lý luận c. Mác về giai cấp và đấu tranh giai cấp. liên hệ trách nhiệm của sinh viên trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ tổ quốc ở nước ta trong giai đoạn hiện nay | Tiểu luận môn Triết học Mác – Lênin

Triết học Mác – Lênin về mối quan hệ biện chứng giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất | Tiểu luận môn Triết học Mác – Lênin