Nghiên cứu đặc điểm hình thái loài Lan Kim Tuyến | Sinh trưởng và phát triển thực vật | Trường Đại học Khoa học Tự nhiên, Đại học Quốc gia Hà Nội
Lan kim tuyến (Anoectochilus roxburghii (Wall.) Lindl.) còn có tên gọi khác là Kim tuyến, Sứa hồng, lan sứa hồng.. là vị thuốc quí, được sử dụng trong y học cổ truyền. Trong nghiên cứu này, chúng tôi mô tả đặc điểm hình thái, giải phẫu của loài lan kim tuyến được thu tại Tam Đảo, Vĩnh Phúc. Nghiên cứu nhằm xây dựng bộ dữ liệu hình ảnh chi tiết và chỉ ra đặc điểm khác nhau về mặt hình thái của loài lan kim tuyến ở Tam Đảo. Tài liệu được sưu tầm và soạn thảo dưới dạng file PDF để gửi tới các bạn cùng tham khảo, ôn tập đầy đủ kiến thức, chuẩn bị cho các buổi học thật tốt. Mời bạn đọc đón xem!
Môn: Sinh trưởng và phát triển thực vật 10 tài liệu
Trường: Trường Đại học Khoa học tự nhiên, Đại học Quốc gia Hà Nội 687 tài liệu
Tác giả:
Preview text:
NGHIÊN CỨU ĐẶC ĐIỂM HÌNH THÁI VÀ GIẢI PHẪU CỦA LOÀI LAN KIM
TUYẾN (ANOECTOCHILUS ROXBURGHII (WALL.) LINDL.) Ở O ( TAM ĐẢ VĨNH PHÚC)
Nguyễn Khương Duy1, Nguy
ễn Văn Tâm 1, Bùi Thị Xuân1, Nguyễn Văn Dũng1,
1Viện Dược liệu *Email: Tóm tắt
Lan kim tuyến (Anoectochilus roxburghii (Wall.) Lindl.) còn có tên gọi khác là Kim tuyến, Sứa h ng, ồ lan s a ứ h ng.. ồ
là vị thuốc quí, được s ử d ng trong ụ y học c
ổ truyền. Trong nghiên cứu
này, chúng tôi mô tả đặc điểm hình thái, giải phẫu c a
ủ loài lan kim tuyến được thu tại Tam Đảo,
Vĩnh Phúc. Nghiên cứu nhằm xây dựng bộ dữ liệu hình ảnh chi tiết và chỉ ra đặc điểm khác
nhau về mặt hình thái của loài lan kim tuyến ở Tam o v Đả
ới loài lan kim tuyến Anoectochilus
setaceus Blume. Kết quả, đã mô tả được hình thái, giải phẫu c a
ủ loài lan Kim tuyến tại Tam Đảo và đã
chỉ ra một số điểm khác nhau so với loài A. setaceus (sự hợp góc của cựa với bầu
hoa, cánh hoa và râu hoa). Từ đó làm cơ sở khoa học phục vụ công tác định danh, kiểm định
tính đúng và bảo tồn loài lan kim tuyến tại Tam Đảo, Vĩnh Phúc.
Từ khóa: Lan kim tuyến, Anoectochilus roxburghii, đặc điểm hình thái, giải phẫu.
1. Đặt vấn đề
Chi lan kim tuyến (Anoectochilus Blume) được biết đến là một loại cây thuốc quý hiếm được
biết đến rộng rãi trong Y học cổ truyền Việt Nam để chữa các bệnh viêm phế quản, viêm gan mạn tính, ch a
ữ các chứng bệnh như ho khạc ra máu, thần kinh suy nhược, gây mất ngủ, kém ăn, trị lao
phổi, tiêu hóa kém, chán ăn, phổi kết hạch (Hoàng Xuân Trung, 2020). Chi này được biết đến là
một loại cây thuốc quý được s
ử dụng để điều trị ung thư . Trong dược điển Trung Hoa, lan kim
tuyến là cây thuốc quý và được sử dụng để điều trị ung thư, phong thấp, giải đọc và hỗ trợ điều trị
yếu sinh lý (Liang et al., 1990). Y học hiện đại công nhận tác dụng dược lý đa dạng c a ủ lan kim
tuyến đã được chứng minh bao gồm chống khối u và tăng cường hệ miễn dịch (Tseng CC et al.,
2006), làm tăng bạch cầu hạt (Yang LC et al., 2013).
Ở nước ta, chi lan kim tuyến hiện thống kê được 12 loài (Nguyễn Tiến Bân, 2005), trong đó có
loài lan kim tuyến Anoectochilus roxburghii (Wall.) Lindl.. Do là m t
ộ vị thuốc quý, loài này đã bị
thu hái nhiều để bán làm thuốc cùng với loài tương tự là Anoectochilus setaceus Blume, nên loài
này đang bị đe dọa rất nghiêm trọng, có thể dẫn đến tuyệt chủng. Hiện nay, loài này hiện đang nằm
trong nhóm lan bị nghiêm cấm, hạn chế khai thác vì mục đích thương mại (Nghị định 84/2021/NĐ-
CP) (Chính phủ, 2021), đồng thời cũng là loài thực vật được đưa vào trong Sách Đỏ Việt Nam
(2007), Danh lục đỏ cây thuốc Việt Nam (2019), Nghị định 84/2021/NĐ-CP và Thông tư
16/2022/TT-BYT nhằm khuyến cáo bảo vệ. 1
Ở Tam Đảo, Vĩnh Phúc, lan kim tuyến là một trong những thực vật quý hiếm, có nguy cơ bị
tuyệt chủng do chúng hay m c
ọ rải rác ở nhiều nơi với số lượng không nhiều, đang bị khai thác cạn
kiệt (với hình thức nhổ cả cây) và khả năng tái sinh trong tự nhiên của loài này khá thấp.Thực tế
cho thấy, hiện nay các nghiên cứu ở Việt Nam về đặc điểm hình thái, giải phẫu của loài A.
roxburghii chưa được tiến hành một cách đầy đủ và một số tài liệu vẫn để loài này trùng tên với
loài A. setaceus ( Sách đỏ Việt Nam (2007), Danh l c
ụ thực vật Việt Nam (2005), Cây cỏ Việt Nam
(1999), Phùng Văn Phê (2010)). Trong nghiên cứu này chúng tôi đã nghiên cứu bổ sung dữ liệu
hình thái và vi phẫu (thân, rễ, lá) của loài A. roxburghii được thu thập tại Tam Đảo, Vĩnh Phúc, từ
đó có sự so sánh một số bộ phận khác nhau với loài A. setaceus phục vụ công tác định danh, kiểm
định tính đúng, góp phần bảo tồn, khai thác, phát triển bền vững nguồn gen từ hai loài cây thuốc này trong khu vực. 2. V t li ậ
ệu và phương pháp nghiên cứu
Vật liệu nghiên cứu: mẫu vật tươi, tiêu bản của loài Anoectochilus roxburghii (Wall.) Lindl
được thu thập tại Tam Đảo, Vĩnh Phúc Tiêu bản c a loài ủ
hiện đang được lưu giữ tại Phòng Tiêu bản của Trung tâm Tài nguyên Dược
liệu, Viện Dược liệu (NIMM). Hóa ch t nhu ấ
ộm vi phẫu thực vật: javel, carmin, xanh methylen, glycerol.
Phương pháp nghiên cứu:
Áp dụng phương pháp so sánh hình thái của Nguyễn Nghĩa Thìn [10] để xác định tên khoa h c ọ
của mẫu, so sánh và đối chiếu với khóa phân loại và bản mô tả trong các tài liệu. Các ảnh hình
thái được chụp bằng camera (Canon EOS 70D) và kính soi nổi (Zeiss Stemi 2000-C)
Phân tích đặc điểm vi học của lát cắt ngang thân (tươi); cuống lá, phiến và gân chính của thùy
lá sinh sản (tươi) theo Nguyễn Viết Thân [11], Trần Văn Ơn [12], Lê nh Đì Bích và Trần Văn
Ơn (2007) [13], Nguyễn Bá [14]. Các ảnh vi ẫu ph
được chụp bằng kính hiển vi quang học (Olympus BX53)
3. Kết quả nghiên cứu
3.1. Đặc điểm hình thái loài Anoectochilus roxburghii (Wall.) Lindl. (Lan kim tuyến) Dạng s ng: ố
Cây thảo, mọc bò dài, sát với mặt đất
Thân: thường có màu xanh trắng, đôi khi có màu nâu đỏ ẵ
, nh n, chia làm 3 - 7 lóng, mỗi lóng dài 2 4,5 cm; r – ễ ng m thườ c ra t ọ
ừ các mấu trên thân rễ, dài 2 -9 cm, bề mặt ph nhi ủ ều lông
đơn bào; thân khí sinh mang 2 – 4 lá mọc sát đất, thường mọ ẳng đứ c th
ng, mọng nước, dài 3 – 7 ng có màu xanh tr cm, thườ ắng hoặc màu h ng nh ồ ạt, nhẵn . Lá: Lá m c xo ọ
ắn quanh thân khí sinh, hình tr ng, g ứ ần tròn ở g n và ng ốc, chóp hơi nhọ ắn,
kích thước 2-4,5 x 3-5 cm. Bề mặt trên của lá mượt như nhung, có màu xanh hoặc nâu đỏ. Hệ
gân lá mạng lưới lông chim, thường có 5 gân gốc. Các gân này thường có màu trắng, vàng 2
hoặc hồng ở mặt trên và nổi rất rõ, hiếm khi xuất hiện gân màu xanh. Đôi khi gân ở giữa có
màu vàng nhạt. Mặt dưới lá có màu nâu đỏ nhạt, nhẵn với 5 gân g c n ố i rõ. Các gân bên ổ ở phía rìa lá n i rõ, gân ổ
ở giữa lá ở mặt dưới không rõ. Cu ng lá dài 0.5 ố – 1.5 ng nh cm, thườ ẵn
và có màu trắng xanh, đôi khi hơi đỏ tía ở bẹ lá. Bẹ lá n i rõ và nh ổ ẵn. Bộ ph n sinh s ậ ản: C m hoa m ụ c ọ ở đầu ng n thân, tr ọ c hoa dài t ụ
ừ 12-20 cm, thường phủ lông
màu nâu đỏ, mang từ 4-10 hoa và 2 – 4 lá bắc màu vàng nâu. Lá bắc hình trứng, chóp nhọn và
có nhiều lông ở mặt bên, dài 7 14 mm. –
Lá đài gồm hai lá đài bên dài 7-9 mm và một lá đài
giữa ngắn hơn, có màu hồng nâu với nhiều lông tơ trên bề mặt. Cánh hoa thường màu trắng,
có màu xanh nâu tại mép dài tương tự như lá đài giữa; môi trắng, dài 1.3 1.5 cm, c – ựa hoa được gắn ở ố
g c môi dài 3 – 7 mm, hợp với môi thành mộ ọ
t góc nh n, ở thân môi mang 4 - 8
cặp râu, chóp phiến rộng, chẻ sâu; cột nhị nhụy rất ngắn,nhị hình trứng, dài 3-4 mm; bầu dài 1
- 1,4 cm, màu nâu đỏ và có nhiều lông mềm. Mùa hoa nở tháng 9-12. Mùa quả chín tháng 12 - 2 năm sau.
Hình 1. Các dạng cây loài A. roxburghii
(A1-A3): Dạng sống với lá màu lục và gân màu vàng; (B1-B3): D ng s ạ
ống với lá màu l c ụ
thẫm và gân hồng 3 Hình 2. Các b p ộ h n c ậ ủa loài A. roxburghii (A): C m hoa; (B): M ụ
ặt cạnh của bông hoa; (C): Lá b c; (D): M ắ
ặt trên của môi; (E): Lá đài;
(F): Cánh hoa; (G): M t bên c ặ a môi v ủ i c
ớ ựa và chóp môi; (H): Màng bao pollinarium; (I):
Pollinarium; (K,L): Bầu và m t c
ặ ắt dọc b u ầ
Qua đây, nhóm nghiên cứu nhận biết được một số điểm khác nhau về mặt hình thái của hai
loài A. roxburghii và A. setaceus như sau: Bảng 1. Mô t
ả đặc điểm hình thái phân biệt
A. roxburghii và A. setaceus Đặc điểm
A. roxburghii
A. setaceus
Phần cựa hợp với bầu hoa một Phần cựa hợp với bầu hoa một góc Cựa hoa góc khoảng 90o 180o
Hình trứng, nhọn ở đầu, cong Hình bầu dục, cánh hoa xếp lượn Cánh hoa thành hình cung sóng
Ngắn hơn so với chiều dài cánh Dài hơn so với chiều dài cánh môi Râu hoa môi 4 Hình 3 Phân bi . ệt (A1-A3) v A. roxburghii
ới A. setaceus* (B1-B3)
(A1,B1): Mặt bên của bông hoa (g m c ồ
ựa hoa); (A2,B2): Cánh hoa; (A3,B3): M t trên c ặ a ủ
môi hoa (gồm râu hoa)
Chú thích *: Nguồn Avishek Bhattacharjee (2013)
3.2. Đặc điểm gi i ph ả u thân, r ẫ ễ, lá loài (Wall.) Lindl
Anoectochilus roxburghii
Tiến hành quan sát tiêu bản lát cắt thân, rễ, lá của loài trên kính hi A. roxburghii ển vi điện tử,
kết quả thu về như sau:
Rễ: Tiết diện rễ tròn (Hình 4), ngoài cùng là lớp biểu bì. Lớp biểu bì gồm một lớp tế bào hình
chữ nhật, thành ngoài dày hơn thành trong. Một số tế bào biển đổi thành lông hút đơn bào. Tiếp đến là tế bào ề
mô m m gồm các tế bào thành mỏng, kích thước không đồng đều. Tế bào n i ộ bì hình bầu d c bao quanh h ụ ệ mạch dẫn g m
ồ 15 - 20 bó mạch hình tròn hoặc hình elip. Bên trong
gồm mô mềm tủy, các xylem (gỗ) và phloem (libe) xếp ng đồ
tâm. Các túi tiết ly bào phân bố
rải rác trong các tế bào mô mềm. 5
Hình 4. Đặc điểm vi phẫu rễ loài A. roxburghii
1: Lông hút; 2: Biểu bì; 3: Tế bào mô mềm; 4: Túi tiết ly bào; 5: Bó m ch: Mô ạ
mềm tủy
Thân: Tiết diện thân tròn, từ ngoài vào trong bao gồm: lớp biểu bì, mô dày, các bó mạch, mô
mềm (Hình 5). Biểu bì g m m ồ t hàng t ộ ế bào hình gần ch nh ữ
ật, nằm ngang không đều nhau;
tiếp đến là mô dày vỏ gồm một lớp những tế bào hình tròn hay hình bầu dục có kích cỡ khác
nhau được xếp ngang, không đều. Kế tiếp là tế bào mô mềm gồm các tế bào hình tròn kích
thước lớn. Tế bào nội bì hình bầ ụ
u d c bao quanh hệ mạch dẫn gồm 9 - 16 bó mạch hình tròn
hoặc hình elip. Bên trong gồm mô mềm tủy, các xylem (gỗ) và phloem (libe) xếp đồng tâm.
Hình 5. Đặc điểm vi ph u thân khí sinh loài ẫ A. roxburghii
1: Biểu bì; 2: Mô dày; 3: Tế bào mô mềm; 4: Bó m ch; 5: Mô m ạ ềm tủy
Lá: Tiết diện lá ở trung tâm có phần lõm ở mặt trên và l i
ồ ở mặt dưới (Hình 5). Ngoài cùng là
lớp biểu bì phía trên g m nh ồ
ững tế bào hình bầu d c,
ụ có kích thước to hơn các tế bào ở biểu bì
phía dưới. Ngay dưới lớp biểu bì trên là lớp mô giậu. Tế bào mô giậu chứa nhiều l c l ụ ạp. Mô mềm g m
ồ những tế bào tròn to, chứa nhiều khoang khí và tinh thể canxi oxalat hình kh i ố chữ
nhật. Trung tâm bao g m xylem (g ồ
ỗ) thứ cấp, sơ cấp và phloem (libe) được bao quanh bởi một
lớp tế bào n t bì hình b ộ ầu d c. ụ 6
Hình 4. Đặc điểm vi phẫu lá loài A. roxburghii
1: Biểu bì trên; 2: Mô gi u; 3: T ậ
ế bào mô mềm; 4: Bi i; 5: Bó m ểu bì dướ
ạch; 6: Tinh thể canxi oxalat 4. Kết lu n ậ
Kết quả nghiên cứu đã bổ sung dữ liệu hình thái và giải phẫu c a
ủ loài Anoectochilus roxburghii
(Wall.) Lindl. được thu tại Tam Đảo, Vĩnh Phúc. Về hình thái ngoài: A. roxburghii có hai kiểu
thân mọng nước, nhẵn là thân rễ và thân khí sinh. Rễ có chiều dài thay đổi từ 2 - 9 cm. Phiến lá
hình trứng, mép nguyên, đầu lá tù, đuôi lá hình tim. Lá có màu nâu đ
ỏ hoặc xanh thẫm tương ứng với hệ gân màu ồ h ng ặ
ho c vàng ở mặt trên. Hoa thường màu trắng, dài 2,5 - 3 cm; các
mảnh lá đài dài khoảng 6 mm; môi dài đến 1,5 cm, ở mỗi bên gốc mang 6 - 8 dải hẹp, chóp
phiến rộng, chẻ sâu, cựa dài 7 mm, bầu dài 1,3 cm, màu nâu đỏ, có nhiều lông mềm.Về giải
phẫu: A. roxburghii có các đặc điểm giải phẫu điểm hình của loài: thân và rễ ồ g m nhiều bó
mạch xếp đồng tâm, rễ có nhiều lông hút đa bào, tế bào mô mềm chứa nhiều khoang khí và tinh
thể caxi oxalat. Nghiên cứu cũng chỉ c m ra đượ
ột số đặc điểm phân biệt loài A. roxburghii với
loài dễ nhầm lẫn A. setaceus: Sự hợp góc của cựa hoa với bầu, cánh hoa và râu hoa.
Các dẫn liệu nghiên cứu trên là cơ sở khoa học phục vụ công tác định danh, kiểm định tính
đúng và bảo tồn của loài Lan kim tuyến. 5. Lời cảm ơn
Các kết quả của nghiên cứu này được hỗ trợ bởi nhiệm vụ “
Tài liệu tham khảo
1. Nguyễn Tiến Bân (2007), Sách Đỏ Việt Nam Phần II. Thực vật, NXB Khoa học tự nhiên và
Công nghệ, 535-537, 2. Nguyễn Tập (2006), Danh lục
đỏ cây thuốc Việt Nam, Tạp chí Dược
liệu, 3(11), 97-105, 3. Chính phủ nước Cộng hòa xã h i
ộ chủ nghĩa Việt Nam (2021), Sửa i, đổ bổ sung m t
ộ số điều của nghị định số 06/2019/NĐ-CP ngày 22 tháng 01 năm 2019 của Chính
phủ về quản lý thực vật rừng, động vật r ng ừ
nguy cấp, quý, hiếm và thực thi Công ước về buôn bán qu c ố tế các loài ng độ vật, th c
ự vật hoang dã, nguy cấp (Số -CP), 84/2021/NĐ 4. Bộ Y Tế (2022), Ban hành danh m c ụ loài, ch ng ủ
loại dược liệu quý, hiếm và đặc hữu phải kiểm soát (S ố
16/2022/TT-BYT), 5. Phùng Văn Phê, n
Nguyễ Trung Thành, Vương Duy Hưng (2010), Đặc điể ố
m hình thái, phân b của loài Lan kim tuyến (Anoectochilus setaceus Blume) ở Vườn Quốc
Gia Tam Đảo, tỉnh Vĩnh Phúc, Tạp chí Khoa học ĐHQGHN, Khoa h c t ọ nhiên ự và Công nghệ, 7 26, tr: 104-109,
6. Tseng C.C. et al. (2006), Antitumor and immunostimulating effects of
Anoectochilus formosanus Hayata, Phytomedicine, 13(5), 366-370, 7. Lò Thị Mai Thu (2021),
Đặc điểm hình thái, giải phẫu c a
ủ loài lan kim tuyến (Anoectochilus setaceus Blume) ở khu bảo
tồn Copia (Sơn La), Tạp chí khoa học – Đại học Tây Bắc, Khoa h c ọ T n ự hiên và Công nghệ,
22, 80-84, 8. Nguyễn Nghĩa Thìn (2007), Phương pháp nghiên cứu thực vật, NXB Đại
học Quốc gia Hà Nội, Hà Nội., 9. Nguyễn Viết Thân (2003), Kiểm nghiệm dược liệu
bằng phương pháp hiển vi, NXB Khoa học và Kỹ thuật, I, 10. Trần Văn Ơn (2004), Thực
vật dược và phân loại thực vật, NXB Y học, 127 ,11. Lê Đình Bích và Trần Văn Ơn
(2007), Thực vật học, NXB Y học, 56 - 76, 12. Nguyễn Bá (2009), Giáo trình thực vật
học – Đại cương về giải phẫu, hình thái và phân loại thực vật, Nhà xuất bản Giáo dục, Hà Nội.
MORPHOLOGICAL, ANATOMICAL CHARACTERISTICS OF
ANOECTOCHILUS ROXBURGHII (WALL.) LINDL. SPECIES IN TAM DAO (VINH PHUC) Sumary
Anoectochilus roxburghii (Wall.) Lindl. is a precious medicine, used in traditional medicine. In this
study, we describe the morphological and anatomical characteristics of Anoectochilus roxburghii
in Tam Dao, Vinh Phuc. The study aimed to make a image data set and comparations of
morphological characteristics of A. roxburghii in Tam Dao and Anoectochilus setaceus Blume. The
result, the morphology and anatomy of A. roxburghii in Tam Dao have been described and some
differences have been pointed out compared to the A. setaceus species (the angle of the spur with
the flower ovary, petals and mesochile fringes). Therefore, the study serves as a scientific basis to
serve the work of identifying, verifying the correctness and preserving the jewel orchids in Tam Dao, Vinh Phuc. 8