Phạm trù hình thái kinh tế xã hội - Triết học Mác Lenin | Đại học Kinh Tế Quốc Dân

1. Phạm trù hình thái kinh tế xã hội
- Khái niệm: Hình thái kinh tế XH: là một phạm trù cơ bản của chủ nghĩa duy
vật lịch sử dùng để chỉ xã hội ở từng nấc thang lịch sử nhất định với một
kiểu quan hệ sản xuất đặc trưng cho xã hội đó, phù hợp với một trình độ
nhất định của lực lượng sản xuất và một kiến trúc thượng tầng tương ứng
được xây dựng trên quan hệ sản xuất đặc trưng ấy
2. YẾU TỐ CƠ BẢN CỦA HÌNH THÁI KINH TẾ XÃ HỘI
- Phạm trù hình thái kinh tế - xã hội chi ra kết cấu xã hội trong mỗi giai đoạn lịch sử nhất định.
- Hình thái kinh tế - xã hội là một hệ thống hoàn chỉnh, có cấu trúc phức tạp,
trong đó có các mặt cơ bản là lực lượng sản xuất, quan hệ sản xuất và kiến
trúc thượng tầng. Mỗi mặt của hình thái kinh tế - xã hội có vị trí riêng và tác
động qua lại lẫn nhau, thống nhất với nhau.
➢ Lực lượng sản xuất (Tư liệu sản xuất và người lao động)
Các lực lượng sản xuất của xã hội ở một trình độ phát triển nhất định, đóng vai
trò là nền tảng vật chất - kỹ thuật của mỗi hình thái kinh tế - xã hội, là tiêu
chuẩn khách quan để phân biệt các thời đại kinh tế khác nhau. Hình thái kinh tế
- xã hội khác nhau có lực lượng sản xuất khác nhau. Suy đến cùng, sự phát triển
của lực lượng sản xuất quyết định sự hình thành, phát triển và thay thế lẫn nhau
của các hình thái kinh tế - xã hội. ➢ Quan hệ sản xuất
○ Quan hệ sản xuất là “quan hệ cơ bản, ban đầu và quyết định tất cả mọi quan
hệ xã hội khác”. Quan hệ sản xuất phù hợp với trình độ phát triển của lực lượng
sản xuất và tác động tích cực trở lại lực lượng sản xuất.
➢ Kiến trúc thượng tầng
○ Được xác lập trên CSHT kinh tế, đóng vai trò là các hình thức chính trị, pháp
luật, đạo đức… của các quan hệ sản xuất của xã hội.
○ Được hình thành và phát triển phù hợp với cơ sở hạ tầng, nhưng nó lại là
công cụ để bảo vệ, duy trì và phát triển cơ sở hạ tầng đã sinh ra nó.
➢ Ngoài các mặt cơ bản đã nêu trên, các hình thái kinh tế - xã hội còn có quan
hệ về gia đình, dân tộc và các quan hệ xã hội khác. Các quan hệ đó đều gắn bó
chặt chẽ với quan hệ sản xuất, biến đổi cùng với sự biến đổi của quan hệ sản xuất.
3. Sự phát triển của các hình thái kinh tế - xã hội
 Là quá trình lịch sử - tự nhiên.
 Xã hội loài người đã phát triển trải qua nhiều hình thái kinh tế - xã hội nối
tiếp nhau từ thấp đến cao: cộng sản nguyên thủy – chiếm hữu nô lệ - phong
kiế - tư bản chủ nghĩa – xã hội chủ nghĩa (lấy VD mấy cái màu vàng nhé).
Trên cơ sở phát hiện ra các quy luật vận động phát triển khách quan của xã
hội, C.Mác đã đi đến kết luận: "Sự phát triển của những hình thái kinh tế -
xã hội là một quá trình lịch sử - tự nhiên"
➢ sự phát triển của hình thái kinh tế xã hội diễn ra trên cơ sở hoạt động có ý thức
của con người nhưng không tuân theo mong muốn chủ quan của con người mà
tuân theo quy luật khách quan.
- 3 yếu tố cơ bản tác động biện chứng, tạo nên sự vận động, phát triển của lịch
sử xã hội thông qua sự tác động tổng hợp của hai quy luật cơ bản là quy luật
quan hệ sản xuất phù hợp với trình độ của lực lượng sản xuất và quy luật về
mqh biện chứng giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng của xã hội
Hình thái kinh tế - xã hội là một hệ thống, trong đó, các mặt không ngừng tác động
qua lại lẫn nhau tạo thành các quy luật vận động, phát triển khách quan của xã hội.
Đó là quy luật về sự phù hợp của quan hệ sản xuất với trình độ phát triển của lực
lượng sản xuất, quy luật cơ sở hạ tầng quyết định kiến trúc thượng tầng và các quy
luật xã hội khác. Chính sự tác động của các quy luật khách quan đó mà các hình
thái kinh tế - xã hội vận động phát triển từ thấp đến cao - Vận động nội tại quy luật khách quan trong lòng nó)
Trong đó quy luật quan trọng quyết định là QL về sự phù hợp của QHSX với trình
độ phát triển của LLSX. ➢ Nguồn gốc sâu xa của sự phát triển của hình thái kinh
tế - xã hội là ở sự phát triển của LLSX
- Sự vận động phát triển của xã hội bắt đầu từ sự phát triển của lực lượng sản
xuất. Sự phát triển của LLSX dẫn đến sự thay đổi của QHSX và thay đổi cơ
sở hạ tầng và dẫn đến kiến trúc thượng tầng thay đổi theo. Khi lực lượng sx
phát triển về chất đòi hỏi phải xóa bỏ quan hệ sx cũ, thiết lập quan hệ sx mới
về chất. Sự phát triển về chất của qhe sản xuất, tất yếu dẫn đến sự thay đổi,
phát triển căn bản của kiến trúc thượng tầng xã hội. dẫn đến mâu thuẫn giữa
lực lượng xã hội tiên tiến với lực lượng xã hội lỗi thời lạc hậu
Do đó mà hình thái kinh tế - xã hội cũ được thay thế bằng hình thái kinh tế - xã
hội mới cao hơn, tiến bộ hơn. Quá trình đó diễn ra một cách khách quan chứ không
phải theo ý muốn chủ quan
➢ Do sự tác động của các quy luật khách quan mà lịch sử nhân loại đã không
ngừng phát triển tiến lên từ thấp đến cao
○ Loài người đã và đang trải qua 5 hình thái xã hội (Do sự vận động nội tại của quy luật khách quan)
=> Nhằm nhấn mạnh sự thay thế của các hình thái KT xã hội: Cộng sản nguyên
thủy - Chiếm hữu nô lệ - Phong kiến - Tư bản Chủ nghĩa – Xã hội Chủ nghĩa.
➢ V.I. Lênin: “Chỉ có đem quy những quan hệ xã hội vào những QHSX, và đem
quy những QHSX vào trình độ của những LLSX thì người ta mới có được một cơ
sở vững chắc để quan niệm sự phát triển của những hình thái kinh tế - xã hội là
một quá trình lịch sử - tự nhiên”
V.I. Lênin: Toàn tập, Nxb. Tiến bộ, Mát xcơva, 1974, t1, tr. 163
- Tiến trình lịch sử xh loài người:
+ là kết quả của sự thống nhất giứa logic và lịch sử.
+ xu hướng cơ bản, xu hướng chung của sự vận động, phát triển lịch sử loài
người là do sự chi phối của quy luật khách quan (thống nhất giữa cái chung
với cái đặc thù và cái riêng) xét đến cùng là sự phát triển của lực lượng sản xuất
- Logic của toàn bộ tiến trình lịch sử loài người là sự kế tiếp nhau của các
hỉnh thái kinh tế- xã hội từ thấp đến cao. Đó là con đường tất yếu của tiến bộ lịch sử
- Song, con đường phát triển của mỗi dân tộc không chỉ bị chi phối bởi các
quy luật chung, mà còn bị tác động bởi các điều kiện về tự nhiên, dân cư,
truyền thống, tâm lý, về chính trị, về truyền thống văn hóa, về điều kiện
quốc tế, v.v.. Chính vì vậy, lịch sử phát triển của nhân loại hết sức phong
phú, đa dạng. Mỗi dân tộc đều có nét độc đáo riêng trong lịch sử phát triển
của mình. Sự thống nhất giữa logic và lịch sử trong tiến trình lịch sử tự
nhiên của xã hội loài người bao hàm cả sự phát triển tuần tự đối với lịch sử
phát triển toàn thế giới và sự phát triển “bỏ qua” một hay vài hình thái kinh
tế-xã hội đối với một số quốc gia, dân tộc cụ thể. Có cả những bước quanh
co, thậm chí những bước lùi lớn, khả năng rút ngắn, bỏ qua những giai đoạn
lịch sử nhất định. Quy luật kế thừa sự phát triển lịch sử luôn cho phép các
quốc gia, dân tộc có thể bỏ qua các giai đoạn phát triển không cần thiết để
vươn tới trình độ tiên tiến của nhân loại Tuy nhiên, việc bỏ qua đó cũng diễn
ra theo một quá trình lịch sử - tự nhiên chứ không phải theo ý muốn chủ
quan. Như vậy, quá trình lịch sử - tự nhiên của sự phát triển xã hội chẳng
những diễn ra bằng con đường phát triển tuần tự, mà còn bao hàm cả sự bỏ
qua, trong những điều kiện nhất định, một hoặc một vài hình thái kinh tế - xã hội nhất định. Vd:
○ Việt Nam bỏ qua Chế độ chủ nghĩa tư bản, tiến lên chế độ Cộng hòa.
○ Úc: Bỏ qua vài hình thái (chiếm hữu, phong kiến, lên thẳng tư bản)
○ Mỹ: Bỏ qua phong kiến -> TB chủ nghĩa
4. Giá trị khoa học của học bền vững và ý nghĩa cách mạng
* Đem lại một cuộc cách mạng trong quan niệm
về lịch sử xã hội
Đây là biểu hiện tập trung của quan niệm duy vật biện chứng về lịch sử
Xh, bác bỏ quan niệm trừu tượng, duy vật tầm thường, duy tâm, phi
lịch sử về XH trước đó, trở thành hòn đá tảng của KHXH, cơ sở
phương pháp luận khoa học và cách mạng cho sự phân tích lịch sử xã hội
* Phương pháp luận trong hoạt động nhận thức và cải tạo xã hội
Chỉ ra động lực phát triển của lịch sử xã hội là do hoạt động thực tiễn của
con người (trước hết là thực tiễn sx vật chất) dưới sự tác động của quy luật khách quan
=> muốn nhận thức, cải tạo xh cũ, xd xh mới phải nhận thức và tác động cả
3 yếu tố cơ bản: lực lượng sx, quan hệ sx, kiến trúc thượng tầng; xét đến
cùng là bắt đầu từ Xd, phát triển lực lượng sản xuất. Tránh xem nhẹ, tuyệt
đối hóa một yếu tố nào
* Cơ sở khoa học quán triệt quan điểm của Đảng ta về con đường đi lên CNXH của nước ta
Học thuyết hình thái kinh tế xã hội :
+ là cơ sở khoa học cho việc xác định con đường phát triển của Việt Nam là quá độ
lên chủ nghĩa xã hội , bỏ qua chế độ tư bản chủ nghĩa => phù hợp với tính quy luật
của việc “bỏ qua” một hay vài hình thái kinh tế- xã hội trong sự phát triển của lịch sử
+ là cơ sở lí luận, phương pháp luận khoa học trong quán triệt quan điểm đường lối
của Đảng Cộng sản Việt Nam
+ là cơ sở lí luận, phương pháp luận khoa học và cách mạng trong đấu tranh báo bỏ
những quan điển thù địch, sai trái, phiến diện về xã hội. Phê phán thuyết kỹ trĩ,
thuyết hội tụ đã tuyệt đối hóa yếu tố kinh tế- kỹ thuật, xóa nhòa sự khác nhau về
bản chất của các chế độ xã hội nhằm chứng minh cho sự tồn tại vĩnh viễn của chế độ tư bản.
 Nghiên cứu lí luận hinh thái kinh tế-xã hội có ý nghĩa rất quan trọng
đối với nâng cao nhận thức về bản chất khoa học và cách mạng của
chủ nghĩa Mác-Lenin, quán triệt sâu sắc đường lối của Đảng Cộng sản
Việt Nam về xây dựng chủ nghĩa xã hội.
 Là cơ sở khoa học và cách mạng trong đấu tranh tư tưởng chống lại
các quan điểm phiến diện, sai lầm, phản động hòng phủ nhận mục
tiêu, lý tưởng, phủ nhận con đường đi lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam
*Cơ sở khoa học trong đấu tranh tư tuởng, lý luận
+ là cơ sở lí luận khoa học để phê phán quan điểm tuyệt đối hóa cách tiếp cận xã
hội bằng các nền văn minh của Alvin Toffer (chia lịch sử thành 3 nền văn minh lần
lượt kế tiếp nhau là: nông nghiệp, công nghiệp và sau công nghiệp). Một số người
dùng cách này để thay thế cách tiếp cận hình thái kinh tế xh là sai lầm, tức tuyệt
đối hóa yếu tố lực lượng sản xuất, xem nhẹ yếu tố quan hệ sản xuất và kiến trúc
thượng tầng, không thấy được nguồn gốc, động lực phát triển của XH