Quan điểm của triết học Mác - Lênin về con người và vấn đề xây dựng con người | Đại học Sư phạm Hà Nội 2
Quan điểm của triết học Mác - Lênin về con người và vấn đề xây dựng con người | Đại học Sư phạm Hà Nội 2. Tài liệu được biên soạn dưới dạng file PDF gồm 43 trang, giúp bạn tham khảo, ôn tập và đạt kết quả cao trong kì thi sắp tới. Mời bạn đọc đón xem!
Môn: Triết học Mac-Lenin (HN2)
Trường: Đại học Sư phạm Hà Nội 2
Thông tin:
Tác giả:
Preview text:
MỤC LỤC A. Phần mở đầu
1. Lý do chọn đề tài
2. Tình hình nghiên cứu đề tài
3. Mục đích và nhiệm vụ
4. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu 5. Ý nghĩa của đề tài 6. Bố cục của đề tài B. Phần nội dung
Chương 1: Một số quan điểm trước Mác về con người
1. Quan điểm của triết học phương Đông về con người
2. Quan điểm của triết học phương Tây về con người
Chương 2: Quan điểm của triết học Mác – Lênin về con người
1. Quan điểm của triết học Mác – Lênin về con người
2. Quan điểm của triết học Mác – Lênin về giải phóng con người
Chương 3: Vấn đề xây dựng con người của nhà nước ta trong giai đoạn hiện nay
1. Con người Việt Nam trong lịch sử
2. Cách mạng Việt Nam trong giai đoạn hiện nay và vấn đề đặt ra cho con người Việt Nam
3. Vấn đề xây dựng con người Việt Nam đáp ứng giai đoạn hiện nay C. Phần kết thúc D. Danh mục tham khảo 1 A. PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài
Con người là đối tượng nghiên cứu của nhiều môn khoa học
khác nhau như sinh vật học, tâm lý học, đạo đức học, y học.
Nghiên cứu về con người là một vấn đề không mới lạ nhưng lại
xoay quanh nhiều khía cạnh tuỳ thuộc vào đặc điểm của mỗi ngành
khoa học. Con người cũng luôn là chủ đề trung tâm của lịch sử
triết học từ cổ đại đến trung đại.
Từ thời xa xưa cho đến thời đại ngày nay con người được
xem là vị trí trung tâm và có vai trò quyết định đến sự tồn vong và
phát triển của xã hội. Con người được xem là chủ thể của lịch sử
xã hội, con người làm ra lịch sử xã hội. Vì vậy con người phải
được tôn trọng, được sống tự do hạnh phúc và được phát triển toàn
diện. Song ngày nay con người vẫn đang trong tình trạng bất công,
đòi hỏi xã hội phải quan tâm đến sự phát triển của con người.
Con người cũng là mục tiêu cơ bản của sự phát triển xã hội.
Để đảm bào cho xã hội phát triển vấn đề xây dựng con người giữ
một vai trò hết sức quan trọng và luôn thường trực. Đặc biệt là
trong quá trình toàn cầu hoá, hội nhập kinh tế quốc tế hiện nay, vai
trò của con người ngày càng được khẳng định rõ nét.
Ở Việt Nam vấn đề con người cũng luôn là một vấn đề thời
đại và đang được nhiều ngành khoa học, nhiều cá nhân đặc biệt
quan tâm, nhất là vấn đề xây dựng con người mới trong thời đại mới.
Chính vì những lí do về mặt lí luận và thực tiễn trên cùng với
mối quan hệ riêng cá nhân mà tôi đã chọn đề tài: Quan điểm của 2
triết học Mác - LêNin về con người và vấn đề xây dựng con người Việt Nam hiện nay.
2. Tình hình nghiên cứu đề tài
Vấn đề con người là một vấn đề không mới và đã được rất
nhiều ngành khoa học từ trước đến nay quan tâm tìm hiểu, nó cũng
được nói đến rất nhiều qua sách vở, báo chí, các phương tiện thông
tin. Tuy là vấn đề không mới nhưng đây là vấn đề mang tính thời
đại và có ý nghĩa lớn lao đối với mọi mặt của đời sống xã hội.
Ngoài ra nó cũng là một nội dung có ý nghĩa quan trọng của chủ
nghĩa Mác - LêNin và của cách mạng XHCN, là vấn đề thực tiễn
nóng bỏng đòi hỏi phải được giải quyết một cách đúng đắn và thận
trọng. Khi làm đề tài này, bản thân tôi cũng mong muốn có một
đóng góp nhỏ vào lĩnh vực trên.
3. Mục đích, nhiệm vụ
Thứ nhất, tìm hiểu quan điểm của triết học phương Đông và
phương Tây vầ nguồn gốc và bản chất của con người.
Thứ hai, tìm hiểu quan điểm của triết học Mác - LêNin về con
người từ đó có những nhân thức đúng đắn về con người trong thời
đại ngày nay và chính bản thân mình.
Thứ ba, tìm hiểu con người Việt Nam từ xưa đến nay và vấn
đề xây dựng con người đáp ứng yêu cầu của thời đại mới.
4. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu 3
Tiểu luận được viết nhờ trên cơ sở phương pháp luận của chủ
nghĩa Mác - LêNin với phương pháp logic lịch sử, hệ thống hoá,
phân tích tổng hợp và liên hệ thực tiễn.
5. Ý nghĩa của đề tài
Tìn hiểu nguồn gốc và bản chất của con người trong quan
điểm của triết học Mác - LêNin để từ đó rút ra được kết luận cho
bản thân trong việc tự hoàn thiện mình.
Mong được trao đổi ý kiến với những nguời có chung mối
quan tâm, nhất là đối với thế hệ trẻ hiện nay trong việc hoàn thiện
bản thân đáp ứng yêu cầu của thời đại mới.
6. Bố cục của đề tài
Đề tài gồm có ba chương:
Chương 1: Một số quan điểm trước Mác về con người
Chương 2: Quan điểm triết học của chủ nghĩa Mác - LêNin về con người
Chương 3: Vấn đề xây dựng con người Việt Nam trong giai đoạn hiện nay. 4 B. PHẦN NỘI DUNG CHƯƠNG I
MỘT SỐ QUAN ĐIỂM TRƯỚC MÁC VỀ CON NGƯỜI
Có thể nói vấn đề con người là một trong những vấn đề quan
trọng nhất của thế giới từ trước tới nay. Đó là vấn đề mà luôn được
các nhà khoa học, các nhà nghiên cứu phân tích một cách sâu sắc
nhất. Không những thế trong nhiều đề tài khoa học của xã hội xưa
và nay thì đề tài con người là một trung tâm được các nhà nghiên
cứu cổ đại đặc biệt chú ý. Các lĩnh vực tâm lý học, sinh học, y học,
triết học, xã hội học v.v...Từ rất sớm trong lịch sử đã quan tâm đến
con người và không ngừng nghiên cứu về nó. Mỗi lĩnh vực nghiên
cứu đó đều có ý nghĩa riêng đối với sự hiểu biết và làm lợi cho con người.
Hơn bất cứ một lĩnh vực nào khác, lĩnh vực triết học lại có
nhiều mâu thuẫn trong quan điểm, nhận thức và nó đã gây nên sự
đấu tranh không biết khi nào dừng. Những lập trường chính trị
trình độ nhận thức và tâm lý của những người nghiên cứu khác
nhau và do đó đã đưa ra những tư tưởng hướng giải quyết khác nhau.
Khi đề cập tới vấn đề con người các nhà triết học đều tự hỏi:
Thực chất con người là gì và để tìm cách trả lời câu hỏi đó phải
giải quyết hàng loạt mâu thuẫn trong chính con người. Khi phân
tích các nhà triết học cổ đại coi con người là một tiểu vũ trụ, là một
thực thể nhỏ bé trong thế giới rộng lớn, bản chất con người là bản
chất vũ trụ. Con người là vật cao quý nhất trong trời đất, là chúa tể 5
của muôn loài, chỉ đứng sau thần linh. Con người được chia làm
hai phần là phần xác và phần hồn. Chủ nghĩa duy tâm và tôn giáo
thì cho rằng: Phần hồn là do thượng đế sinh ra, quy định, chi phối
mọi hoạt động của phần xác, linh hồn con người tồn tại mãi mãi.
Chủ nghĩa duy vật thì ngược lại họ cho rằng phần xác quyết định
và chi phối phần hồn, không có linh hồn nào là bất tử cả, và quá
trình nhận thức đó không ngừng được phát hiện. Càng ngày các
nhà triết học tìm ra được bản chất của con người và không ngừng
khắc phục lý luận trước đó.
Triết học thế kỷ XV - XVIII phát triển quan điểm triết học về
con người trên cơ sở khoa học tự nhiên đã khắc phục và bắt đầu
phát triển. Chủ nghĩa duy vật máy móc coi con người như một bộ
máy vận động theo một quy luật cổ. Học chủ nghĩa duy tâm chủ
quan và thuyết không thể biết một mặt coi cái tôi và cảm giác của
cái tôi là trung tâm sáng tạo ra cái không tôi, mặt khả cho rằng cái
tôi không có khả năng vượt quá cảm giác của mình nên về bản chất
là nhỏ bé yếu ớt, phụ thuộc đấng tới cao. Các nhà triết học thuộc
một mặt đề cao vai trò sáng tạo của lý tính người, mặt khác coi con
người, mặt khác coi con người là sản phẩm của tự nhiên và hoàn cảnh.
Các nhà triết học cổ điển Đức, từ Cartơ đến Heghen đã phát
triển quan điểm triêt học về con người theo hướng của chủ nghĩa
duy tâm. Đặc biệt Heghen quan niệm con người là hiện thân của ý
niệm tuyệt đối là con người ý thức và do đó đời sống con người chỉ
được xem xét về mặt tinh thần song Heghen cũng là người đầu tiên
thông qua việc xem xét cơ chế hoạt động của đời sống tinh thần mà
phát hiện ra quy luật về sự phát triển của đời sống tinh thần cá 6
nhân. Đồng thời Heghen cũng đã nghiên cứu bản chất quá trình tư
duy khái quát các quy luật cơ bản của quá trình đó.
Sau khi đoạn tuyệt với chủ nghĩa duy tâm Heghen, Phơ bách
đã phê phán tính siêu tự nhiên, phi thể xác trong quan niệm triết
học Heghen, ông quan niệm con người là sản phẩm của tự nhiên,
có bản năng tự nhiên, là con người sinh học trực quan, phụ thuộc
vào hoàn cảnh, ông đã sử dụng thành tựu của khoa học tự nhiên để
chứng minh mối liên hệ không thể chia cắt của tư duy với những
quá trình vật chất diễn ra trong cơ thể con người, song khi giải
thích con người trong mối liên hệ cộng đồng thì Phơ bách lại rơi
vào lập trường của chủ nghĩa duy tâm.
Tóm lại, các quan niệm triết học nói trên đã đi đến những các
thức lý luận xem xét người một cách trừu tượng. Đó là kết quả của
việc tuyệt đối hoá phần hồn thành con người trừu tượng. Tự ý thức
còn chủ nghĩa duy vật trực quan thì tuyệt đối hoá phần xác thành
con người trừu tượng tuy nhiên họ vẫn còn nhiều hạn chế, các
quan niệm nói trên đều chưa chú ý đầy đủ đến bản chất con người.
Sau này chủ nghĩa Mác đã kế thừa và khắc phục những mặt
hạn chế đó, đồng thời phát triển những quan niệm về con người đã
có trong các học thuyết triết học trước đây để đi tới quan niệm về
con người thiện thực, con người thực tiễn cải tạo tự nhiên và xã hội
với tư cách là con người hiện thực. Con người vừa là sản phẩm của
tự nhiên và xã hội đồng thời vừa là chủ thể cải tạo tự nhiên.
1. Quan điểm của triết học phương Đông về con người
Những vấn đề triết học về con người là một nội dung lớn
trong lịch sử triết học nhân loại. Đó là những vấn đề: Con người là 7
gì? Bản tính, bản chất con người? Mối quan hệ giữa con người và
thế giới? Con người có thể làm gì để giải phóng mình, đạt tới tự
do?.... Đây cũng chính là nội dung cơ bản của nhân sinh quan -
một nội dung cấu thành thế giới quan triết học. Tuỳ theo điều kiện
lịch sử của mỗi thời đại mà nổi trội lên vấn đề này hay vấn đề kia.
Đồng thời, tuỳ theo giác độ tiếp cận khác nhau mà các trường phái
triết học, các nhà triết học trong lịch sử có những phát hiện, đóng
góp khác nhau trong việc lý giải về con người. Mặt khác trong khi
giải quyết những vấn đề trên, mỗi nhà triết học, mỗi trường phái
triết học có thể lại đứng trên lập trường thế giới quan, phương pháp
luận khác nhau: Duy vật hoặc duy tâm, biện chứng hoặc siêu hình...
Trong nền triết học Trung Hoa suốt chiều dài lịch sử trên hai
ngàn năm cổ - trung đại, vấn đề bản tính con người là vấn đề được
quan tâm hàng đầu. Giải quyết vấn đề này, các nhà tư tưởng của
Nho gia và Pháp gia đã tiếp cận từ giác độ hoạt động thực tiễn
chính trị, đạo đức của xã hội và đi đến kết luận bản tính người là
Thiện (Nho gia) và bản tính người là Bất Thiện (Pháp gia). Các
nhà tư tưởng của Đạo gia, ngay từ Lão tử thời Xuân Thu, lại tiếp
cận giải quyết vấn đề bản tính người từ giác độ khác và đi tới kết
luận bản tính Tự Nhiên của con người. Sự khác nhau về giác độ
tiếp cận và với những kết luận khác nhau về bản tính con người đã
là tiền đề xuất phát cho những quan điểm khác nhau của các
trường phái triết học này trong việc giải quyết các vấn đề về quan
điểm chính trị, đạo đức và nhân sinh của họ.
Khác với nền triết học Trung Hoa, các nhà tư tưởng của các
trường phái triết học Ấn độ mà tiêu biểu là trường phái Đạo Phật 8
lại tiếp cận từ giác độ khác, giác độ suy tư về con người và đời
người ở tầm chiều sâu triết lý siêu hình (siêu hình học) đối với
những vấn đề nhân sinh quan. Kết luận về bản tính Vô ngã, Vô
thường và tính hướng thiện của con người trên con đường truy tìm
sự Giác Ngộ là một trong những kết luận độc đáo của triết học Đạo Phật.
Nhìn chung quan điểm về con người trong triết học phương
Đông thể hiện rất phong phú nhưng mang nặng tính duy tâm. Các
học thuyết ấy lấy đạo đức làm nền tảng để giải quyết những vấn đề trong cuộc sống.
Song các chuẩn mực đạo đức, các quan điểm về bản tính con
người, đạo làm người và hình mẫu con người lại rất đa dạng chứa
đựng những tư tưởng giống nhau, khác nhau, thậm chí đối lập
nhau. Những tư tưởng này tồn tại lâu dài trong lịch sử và giữ vai
trò nền tảng cho thế hệ sau tiếp tục hoàn thiện để thể hiện quan điểm của mình.
2. Quan điểm của triết học phương Tây về con người
Quan điểm về con người trong triết học phương Tây thể hiện
ở hai khuynh hướng duy vật và duy tâm qua thời đại cổ, thời trung
cổ, thời phục hưng và cận đại, thời hiện đại. Trong suốt chiều dài
lịch sử triết học phương Tây đến nay những vấn đề triết học về
con người vẫn là một đề tài tranh luận chưa chấm dứt. Thực tế lịch
sử đã cho thấy giác độ tiếp cận giải quyết các vấn đề triết học về
con người trong nền triết học phương Tây có nhiều điểm khác với
nền triết học phương Đông. Nhìn chung, các nhà triết học theo lập 9
trường triết học duy vật đã lựa chọn giác độ khoa học tự nhiên để
lý giải về bản chất con người và các vấn đề khác có liên quan. Thời cổ đại
các nhà triết học duy vật đã từng đưa ra quan niệm về bản chất vật
chất tự nhiên của con người, coi con người cũng như vạn vật trong
giới tự nhiên không có gì thần bí, đều được cấu tạo nên từ vật chất.
Tiêu biểu cho quan điểm của con người ở phương Tây cổ đại
là những tư tưởng của người Hy Lạp.
Ở Hy Lạp các nhà duy vật đầu tiên đã coi con người như một
bộ phận cấu thành thế giới. Xuất phát từ quan điểm thế giới do một
số chất tạo nên, các nhà duy vật thời kì này cũng quan niệm con
người được bắt nguồn từ một hay một số chất đó. Ví dụ: TaLet
xem chất đó là nước, Heraclit xem chất đó là lửa, Anaximen xem chất đó là không khí.
Empêđốclơ, Lơxíp, Đêmôcrít là những người tiêu biểu cho
quan điểm duy vật thời kì này.
Empêđốclơ cho rằng nguồn gốc của thế giới là lửa, không khí,
đất và nước. Những yếu tố này hoà hợp với nhau, trải qua bốn thời
kì tiến hoá đã sinh ra sự sống. Mọi sức sống đều có lí tính nhưng
con người là sự sống có lí tính cao nhất thông minh nhất.
Lơxíp và Đêmôcrít cho rằng bản nguyên của thế giới là
nguyên tử nên ông cũng khẳng định con người là sản phẩm của sự kết hợp các nguyên tử.
Con người có linh hồn, song linh hồn cũng do các nguyên tử
tạo nên và một số yếu tố của linh hồn ấy là nhu cầu và tưởng tượng
đã dạy bảo bàn tay con người hoạt động để đưa con người từ mông muội đến văn minh. 10
Chủ nghĩa duy tâm lại truy tìm nguồn gốc và bản chất của con
người từ những lực lượng siêu tự nhiên. Tiêu biểu cho quan điểm này là Xôcrat và Platôn.
Xôcrat cho rằng thế giới do thần tạo ra và đã an bài. Con
người không nên tìm hiểu thế giới vì như thế là xúc phạm thần mà
con người hãy tự hiểu về bản thân mình.
Platôn cho rằng ý niệm có trước tất cả, là nguồn gốc của tấ cả.
Ý niệm tồn tại vĩnh viễn và bất biến. Con người gồm hai phần độc
lập với nhau là thể xác và linh hồn. Thể xác được tạo thành từ đất,
nước, lửa, không khí nên có thể mất đi. Khi con người chết, linh
hồn thoát khỏi thể xác về với thế giới ý niệm của mình để đến một
lúc nào đấy linh hồn lại nhập vào một thể xác mới tạo ra một người
mới. Nhân thức của con người là sự hồi tưởng lại những gì mà ý niệm đã có. Thời trung cổ
Đây là thời kì hệ tư tưởng cơ đốc giáo giữ vai trò thống trị
nên quan điểm về vái trò của Chúa Trời cũng là vai trò thống trị.
Tômát Đacanh là người tiêu biểu cho tư tưởng ở thời kì này.
Tômát Đacanh quan niệm thế giới do Chúa Trời sáng tạo ra từ
hư vô và con người là hình ảnh của Chúa được Chúa đặt sống ở
trung tâm vũ trụ. Con người có thể xác và linh hồn bất tử. Linh hồn
này được Chúa tạo ra cùng sự tạo ra thể xác con người. Chúa sắp
xếp thế giới theo trật tự từ các sự vật không có linh hồn đến con
người, thần thánh và cao nhất là Chúa. Đây là trật tự chặt chẽ và
bất biến. Quan điểm về con người nói riêng và triết học của Tômát
Đacanh nói chung được Giáo hội Thiên Chúa giáo coi là hệ tư 11
tưởng duy nhất đúng và được Giáo hội sử dụng làm hệ tư tưởng chính thống của mình.
Con người trong triết học thời trung cổ đã bị tước đoạt hết
tính tự nhiên, năng lực và sức mạnh. Hình ảnh con người trở nên
nhỏ bé, yếu đuối, vật vờ, tạm bợ trong thế giới hữu hình dưới
quyền lực vô biên của đấng sáng tạo. Hệ tư tưởng này đã bóp chết
ý muốn vươn lên, tự khẳng định mình, tự giải phóng mình mà
nhiều nhà tư tưởng thời cổ đại đã đề cập đến.
Thời Phục Hưng và cận đại
Triết học thời kì phục hưng hiện đại đặc biệt đề cao vai trò trí
tuệ, lí tính của con người, xem con người là một thực thể có trí tuệ.
Đó là một trong những yếu tố quan trọng nhằm giải thoát cho con
người khỏi mọi gông cùm chật hẹp mà chủ nghía thần học thời
trung cổ đã áp đặt cho con người. Tuy nhiên, để nhận thức đầy đủ
nhận thức của con người cả về mặt sinh học và về mặt xã hội thì
chưa có trường phái nào đạt được, mới chỉ nhấn mạnh về mặt cá
thể mà xem nhẹ mặt xã hội.
Ở Anh, Bêcơn coi thể xác con ngưòi là sản phẩm tự nhiên, là
thực thể vật chất, con tinh thần là thứ vật chất chỉ tồn tại trong óc
người vận động theo thần kinh vào máu, song chính thứ vật chất ấy
đã đem lại cho con người sức mạh tiềm tàng là tri thức.
Ở Pháp, Rutxô quan niệm bản tính con người là tự do và lịch
sử nhân loại không tuân theo ý muốn của bất kì thế lực nào mà là
kết quả hoạt động của con người mang bản tính tự do ấy. Điđrô coi
con người là đỉnh cao nhất trong quá trình tiến hoá lâu dài của tự
nhiên; coi trí tuệ và đạo đức là sản phẩm của hoàn cảnh xã hội và
coi sức mạnh của con người nằm trong tri thức khoa học. 12
Ở Hà Lan, Xpinôda cho rằng giới tự nhiên là thực thể duy
nhất, tồn tại theo chính mình, con người là sản phẩm của giới tự
nhiên. Triết học có nhiệm vụ chính là giúp con người có học thức
để nhận thức giới tự nhiên, làm theo giới tự nhiên và làm theo lý
tưởng đạo đức cao đẹp.
Triết học thời Phục Hưng và cận đại có nét nổi bật là phủ
nhận quyền lực của đấng sáng tạo, đề cao sức mạnh của con người,
đề cao vai trò của lí trí, đề cao các giá trị và đề cao tư tưởng vì con người. Thời hiện đại
Vấn đề con người trong triết học phương Tây hiện đại thể
hiện rõ nét qua quan điểm của phân tâm học, chủ nghĩa nhân vị,
chủ nghía thực dụng, chủ nghĩa phê phán, chủ nghĩa hiện sinh. Tư
tưởng của những học thuyết này tạo nên trào lưu triết học nhân bản
phi lí tính, trong đó chủ nghĩa hiện sinh giữ vai trò trọng yếu.
Nhìn chung, các học thuyết thuộc trào lưu triết học nhân bản
phi lí tính cũng như các học thuyết khác ở phương Tây hiện đại
đều coi những yếu tố về tinh thần như nhu cầu bản năng, vô thức,
tri thức, tình cảm … là bản chất của con người. Con người thường
được tuyệt đối hoá về mặt cá nhân. Mối quan hệ giữa cá nhân với
cá nhân, cá nhân với cộng đồng, cá nhân với xã hội thường đề cập
ở góc độ hoài nghi, bi quan bế tắc. Tất cả những điều ấy phản ánh
sự khủng hoảng về mặt giá trị của con người trong giá trị phương Tây hiện đại. Các
quan điểm triết học trước Mác và ngoài mácxít
còn có một hạn chế cơ bản là phiến diện trong phương pháp tiếp
cận lý giải các vấn đề triết học về con người, cũng do vậy trong
thực tế lịch sử đã tồn tại lâu dài quan niệm trừu tượng về bản chất 13
con người và những quan niệm phi thực tiễn trong lý giải nhân
sinh, xã hội cũng như những phương pháp hiện thực nhằm giải
phóng con người. Những hạn chế đó đã được khắc phục và vượt
qua bởi quan niệm duy vật biện chứng của triết học Mác - Lênin về con người. 14 CHƯƠNG II
QUAN ĐIỂM CỦA TRIẾT HỌC MÁC – LÊNIN VỀ CON NGƯỜI
1. Những quan niệm cơ bản của triết học Mác-Lênin về con người
a) Con người là một thực thể thống nhất giữa mặt sinh vật với mặt xã hội
Theo quan điểm duy vật lịch sử sự tồn tại và phát triển của
con người luôn luôn chịu sự chi phối tác động bởi 3 loại qui luật
sau: các qui luật sinh học, các qui luật tâm lý ý thức, các qui luật
XH. Trong tác phẩm những luận cương về Phơbách, C.Mác đưa ra
luận cương VI khẳng định về bản chất con người năm 1845. Nói
tới bản chất con người phải dựa trên một nền tảng sinh học xác
định, đó là cơ thể sống, con người hiện thực. Bản chất con người
không phải là cái bất biến mà nó luôn được phát triển theo sự tiến
bộ của lịch sử vì vậy mỗi thời đại lịch sử khác nhau sẽ có những
kiểu mẫu người khác nhau. Sự đóng góp mới của triết học Mác về
vấn đề con người là xem xét con người mang tính lịch sử cụ thể;
khẳng định bản chất con người là do các quan hệ xã hội quyết
định. Con người là sản phẩm của sự tiến hoá lâu dài từ giới tự
nhiên và giới sinh vật. Do vậy nhiều quy luật sinh vật học cùng tồn
tại và tác động đến con người. Để tồn tại với tư cách là một con
người trước hết con người cũng phải ăn, phải uống ... Điều đó giải
thích vì sao Mác cho rằng co người trước hết phải ăn, mặc ở rồi mới làm chính trị. 15
Nhưng chỉ dừng lại ở một số thuộc tính sinh học của con
người thì không thể giải thích được bản chất của con người. Mác
và Ăngghen nhiều lần khẳng định lại quan điểm của những nhà
triết học đi trước rằng con người là một bộ phận của giới tự nhiên,
là một động vật xã hội, nhưng khác với họ, Mác và Ănghen xem
xét mặt tự nhiên của con người, như ăn, ngủ, đi lại, yêu thích ...
Không còn hoàn mang tính tự nhiên như ở con vật mà đã được xã
hội hoá. Mác viết: “Bản chất của con người không phải là một cái
trừu tượng cố hữu của cá nhân riêng biệt. Trong tính hiện thực của
nó bản chất của con người là tổng hoà của những mối quan hệ xã
hội” con người là sự kết hợp giữa mặt tự nhiên và mặt xã hội nên
Mác nhiều lần đã so sánh con người với con vật, so sánh con người
với những con vật có bản năng gần giống với con người ... Và để
tìm ra sự khác biệt đó. Mác đã chỉ ra sự khác biệt ở nhiều chỗ như
chỉ có con người làm ra tư liệu sinh hoạt của mình, con người biến
đổi tự nhiên theo quy luật của tự nhiên, con người là thước đo của
vạn vật, con người sản xuất ra công cụ sản xuất ... Luận điểm xem
con người là sinh vật biết chế tạo ra công cụ sản xuất được xem là
luận điểm tiêu biểu của chủ nghĩa Mác về con người.
Triết học Mác đã kế thừa quan niệm về con người trong lịch
sử triết học, đồng thời khẳng định con người hiện thực là sự thống
nhất giữa yếu tố sinh học và yếu tố xã hội.
Tiền đề vật chất đầu tiên quy sự tồn tại của con người là giới
tự nhiên. Cũng do đó, bản tính tự nhiên của con người bao hàm
trong nó tất cả bản tính sinh học, tính loài của nó. Yếu tố sinh học
trong con người là điều kiện đầu tiên quy định sự tồn tại của con
người. Vì vậy, có thể nói: Giới tự nhiên là “thân thể vô cơ của con 16
người”; con người là một bộ phận của tự nhiên; là kết quả của quá
trình phát triển và tiến hoá lâu dài của môi trường tự nhiên.
Tuy nhiên, điều cần khẳng định rằng, mặt tự nhiên không phải
là yếu tố duy nhất quy định bản chất con người. Đặc trưng quy
định sự khác biệt giữa con người với thế giới loài vật là phương
diện xã hội của nó. Trong lịch sử đã có những quan niệm khác
nhau phân biệt con người với loài vật, như con người là động vật
sử dụng công cụ lao động, là “một động vật có tính xã hội”, hoặc
con người động vật có tư duy ... Những quan niệm trên đều phiến
diện chỉ vì nhấn mạnh một khía cạnh nào đó trong bản chất xã hội
của con người mà chưa nêu lên được nguồn gốc của bản chất xã hội ấy.
Với phương pháp biện chứng duy vật, triết học Mác nhận thức
vấn đề con người một cách toàn diện, cụ thể, trong toàn bộ tính
hiện thực xã hội của nó, mà trước hết là lao động sản xuất ra của
cải vật chất. “Có thể phân biệt con người với súc vật, bằng ý thức,
bằng tôn giáo, nói chung bằng bất cứ cái gì cũng được. Bản thân
con người bắt đầu bằng sự tự phân biệt với súc vật ngay khi con
người bắt đầu sản xuất ra những tư liệu sinh hoạt của mình - đó là
một bước tiến do tổ chức cơ thể của con người quy định. Sản xuất
ra những tư liệu sinh hoạt của mình, như thế con người đã gián tiếp
sản xuất ra chính đời sống vật chất của mình.
Thông qua hoạt động sản xuất vật chất, con người đã làm thay
đổi, cải biến giới tự nhiên: “Con vật chỉ sản xuất ra bản thân nó,
còn con người thì tái sản xuất ra toàn bộ giới tự nhiên”.
Tính xã hội của con người biểu hiện trong hoạt động sản xuất
vật chất; hoạt động sản xuất vật chất biểu hiện một cách căn bản 17
tính xã hội của con người. Thông qua hoạt động lao động sản xuất,
con người sản xuất ra của cải vật chất và tinh thần, phục vụ đời
sống của mình; hình thành và phát triển ngôn ngữ và tư duy; xác
lập quan hệ xã hội. Bởi vậy, lao động là yếu tố quyết định hình
thành bản chất xã hội của con người, đồng thời hình thành nhân
cách cá nhân trong cộng đồng xã hội.
Là sản phẩm của tự nhiên và xã hội nên quá trình hình thành
và phát triển của con người luôn luôn bị quyết định bởi ba hệ thống
quy luật khác nhau, nhưng thống nhất với nhau. Hệ thống các quy
luật tự nhiên như quy luật về sự phù hợp cơ thể với môi trường,
quy luật về sự trao đổi chất, về di truyền, biến dị, tiến hóa ... quy
định phương diện sinh học của con người. Hệ thống các quy luật
tâm lý ý thức hình thành và vận động trên nền tảng sinh học của
con người như hình thành tình cảm, khát vọng, niềm tin, ý chí. Hệ
thống các quy luật xã hội quy định quan hệ xã hội giữa người với người.
Ba hệ thống quy luật trên cùng tác động, tạo nên thể thống
nhất hoàn chỉnh trong đời sống con người bao gồm cả mặt sinh học
và mặt xã hội. Mối quan hệ sinh học và xã hội là cơ sở để hình
thành hệ thống các nhu cầu sinh học và nhu cầu xã hội trong đời
sống con người như nhu cầu ăn, mặc, ở; nhu cầu tái sản xuất xã
hội; nhu cầu tình cảm; nhu cầu thẩm mỹ và hưởng thụ các giá trị tinh thần.
Với phương pháp luận duy vật biện chứng, chúng ta thấy rằng
quan hệ giữa mặt sinh học và mặt xã hội, cũng như nhu cầu sinh
học và nhu cầu xã hội trong mỗi con người là thống nhất. Mặt sinh
học là cơ sở tất yếu tự nhiên của con người, còn mặt xã hội là đặc 18
trưng bản chất để phân biệt con người với loài vật. Nhu cầu sinh
học phải được “nhân hóa” để
mang giá trị văn minh con người, và
đến lượt nó, nhu cầu xã hội không thể thoát ly khỏi tiền đề của nhu
cầu sinh học. Hai mặt trên thống nhất với nhau, hoà quyện vào
nhau để tạo thành con người viết hoa, con người tự nhiên - xã hội.
b) Trong tính hiện thực của nó, bản chất con người là tổng hoà
những quan hệ xã hội
Sự tổng hòa các quan hệ XH là trong cuộc sống hiện thực
thông qua các quan hệ XH cụ thể như quan hệ với gia đình với anh
em, bè bạn, tập thể, giai cấp, cộng đồng XH, các quan hệ này tác
động vào bản thân mỗi con người theo những chiều hướng khác
nhau, ở những mức độ khác nhau từ đó mà định hình phát triển
nhân cách mỗi con người.
Luận điểm của Mác coi “Bản chất của con người là tổng hoà
các quan hệ xã hội” Mác hoàn toàn không có ý phủ nhận vai trò
của các yếu tố và đặc điểm sinh học của con người, ông chỉ đối lập
luận điểm coi con người đơn thuần như một phần của giới tự nhiên
còn bỏ qua, không nói gì đến mặt xã hội của con người. Khi xác
định bản chất của con người trước hết Mác nêu bật cái chung, cái
không thể thiếu và có tính chất quyết định làm cho con người trở
thành một con người. Sau, thì khi nói đến “Sự định hướng hợp lý
về mặt sinh học” Lênin cũng chỉ bác bỏ các yếu tố xã hội thường
xuyên tác động và ảnh hưởng to lớn đối với bản chất và sự phát
triển của con người. Chính Lênin cũng đã không tán thành quan
điểm cho rằng mọi người đều ngang nhau về mặt sinh học. Ông
viết “thực hiện một sự bình đẳng về sức lực và tài năng con người
thì đó là một điều ngu xuẩn ... Nói tới bình đẳng thì đó luôn luôn là 19
sự bình đẳng xã hội, bình đẳng về địa vị chỉ không phải là sự bình
đẳng về thể lực và trí lực của cá nhân”.
Từ những quan niệm đã trình bày ở trên, chúng ta thấy rằng,
con người vượt lên thế giới loài vật trên cả ba phương diện khác
nhau: quan hệ với tự nhiên, quan hệ với xã hội và quan hệ với
chính bản thân con người. Cả ba mối quan hệ đó, suy đến cùng,
đều mang tính xã hội, trong đó quan hệ xã hội giữa người với
người là quan hệ bản chất, bao trùm tất cả các mối quan hệ khác và
mọi hoạt động trong chừng mực liên quan đến con người.
Bởi vậy, để nhấn mạnh bản chất xã hội của con người, C.Mác
đã nêu lên luận đề nổi tiếng trong tác phẩm Luận cương về Phơ
bách: “Bản chất con người không phải là một cái trừu tượng cố
hữu của cá nhân riêng biệt. Trong tính hiện thực của nó, bản chất
con người là tổng hoà những quan hệ xã hội”.
Luận đề trên khẳng định rằng, không có con người trừu
tượng, thoát ly mọi điều kiện, hoàn cảnh lịch sử xã hội. Con người
luôn luôn cụ thể, xác định, sống trong một điều kiện lịch sử cụ thể
nhất định, một thời đại nhất định. Trong điều kiện lịch sử đó, bằng
hoạt động thực tiễn của mình, con người tạo ra những giá trị vật
chất và tinh thần để tồn tại và phát triển cả thể lực và tư duy trí tuệ.
Chỉ trong toàn bộ các mối quan hệ xã hội đó (như quan hệ giai cấp,
dân tộc, thời đại; quan hệ chính trị, kinh tế; quan hệ cá nhân, gia
đình, xã hội ...) con người mới bộc lộ toàn bộ bản chất xã hội của mình.
Điều cần lưu ý là luận đề trên khẳng định bản chất xã hội
không có nghĩa là phủ nhận mặt tự nhiên trong đời sống con người.
Song, ở con người, mặt tự nhiên tồn tại trong sự thống nhất với 20
mặt xã hội; ngay cả việc thực hiện những nhu cầu sinh vật ở con
người cũng đã mang tính xã hội. Quan niệm bản chất con người là
tổng hoà những quan hệ xã hội mới giúp cho chúng ta nhận thức
đúng đắn, tránh khỏi cách hiểu thô thiển về mặt tự nhiên, cái sinh vật ở con người.
c) Con người là chủ thể và là sản phẩm của lịch sử
Không có thế giới tự nhiên, không có lịch sử xã hội thì không
tồn tại con người. Bởi vậy, con người là sản phẩm của lịch sử, của
sự tiến hóa lâu dài của giới hữu sinh.
Song, điều quan trọng hơn cả là, con người luôn luôn là chủ
thể của lịch sử - xã hội. C.Mác đã khẳng định: “Cái học thuyết duy
vật chủ nghĩa cho rằng con người là sản phẩm của những hoàn
cảnh và của giáo dục ... cái học thuyết ấy quên rằng chính những
con người làm thay đổi hoàn cảnh và bản thân nhà giáo dục cũng
cần phải được giáo dục”. Trong tác phẩm Biện chứng của tự nhiên,
Ph.Ăngghen cũng cho rằng: “Thú vật cũng có một lịch sử, chính là
lịch sử nguồn gốc của chúng và lịch sử phát triển dần dần
của chúng cho tới trạng thái hiện nay của chúng. Nhưng lịch sử ấy
không phải do chúng làm ra và trong chừng mực mà chúng tham
dự vào việc làm ra lịch sử ấy thì điều đó diễn ra mà chúng không
hề biết và không phải do ý muốn của chúng. Ngược lại, con người
càng cách xa con vật, hiểu theo nghĩa hẹp của từ này bao nhiêu thì
con người lại càng tự mình làm ra lịch sử của mình một cách có ý thức bấy nhiêu”.
Như vậy, với tư cách là thực thể xã hội, con người hoạt động
thực tiễn, tác động vào tự nhiên, cải biến giới tự nhiên, đồng thời
thúc đẩy sự vận động phát triển của lịch sử xã hội. Thế giới loài vật 21
dựa vào những điều kiện có sẵn của tự nhiên. Con người thì trái
lại, thông qua hoạt động thực tiễn của mình để làm phong phú
thêm thế giới tự nhiên, tái tạo lại một tự nhiên thứ hai theo mục đích của mình.
Trong quá trình cải biến tự nhiên, con người cũng làm ra lịch
sử của mình. Con người là sản phẩm của lịch sử, đồng thời là chủ
thể sáng tạo ra lịch sử của chính bản thân con người. Hoạt động lao
động sản xuất vừa là điều kiện cho sự tồn tại của con người, vừa là
phương thức để làm biến đổi đời sống và bộ mặt xã hội. Trên cơ sở
nắm bắt quy luật của lịch sử xã hội, con người thông qua hoạt động
vật chất và tinh thần, thúc đẩy xã hội phát triển từ thấp đến cao,
phù hợp với mục tiêu và nhu cầu do con người đặt ra. Không có
hoạt động của con người thì cũng không tồn tại quy luật xã hội, và
do đó, không có sự tồn tại của toàn bộ lịch sử xã hội loài người.
Không có con người trừu tượng, chỉ có con người cụ thể trong
mỗi giai đoạn phát triển nhất định của xã hội. Do vậy, bản chất con người, trong mối
quan hệ với điều kiện lịch sử xã hội luôn luôn
vận động biến đổi, cũng phải thay đổi cho phù hợp. Bản chất con
người không phải là một hệ thống đóng kín, mà là hệ thống mở,
tương ứng với điều kiện tồn tại của con người. Mặc dù là “tổng
hoà các quan hệ xã hội”, con người có vai trò tích cực trong tiến
trình lịch sử với tư cách là chủ thể sáng tạo. Thông qua đó, bản
chất con người cũng vận động biến đổi cho phù hợp. Có thể nói
rằng, mỗi sự vận động và tiến lên của lịch sử sẽ quy định tương
ứng (mặc dù không trùng khớp) với sự vận động và biến đổi của bản chất con người. 22
Vì vậy, để phát triển bản chất con người theo hướng tích cực,
cần phải làm cho hoàn cảnh ngày càng tính mang người nhiều hơn.
Hoàn cảnh đó chính là toàn bộ môi trường tự nhiên và xã hội tác
động đến con người theo khuynh hướng phát triển nhằm đạt tới các
giá trị có tính mục đích, tự giác, có ý nghĩa định hướng giáo dục.
Thông qua đó, con người tiếp nhận hoàn cảnh một cách tích cực và
tác động trở lại hoàn cảnh trên nhiều phương diện khác nhau: hoạt
động thực tiễn, quan hệ ứng xử, hành vi con người, sự phát triển
của phẩm chất trí tuệ và năng lực tư duy, các quy luật nhận thức
hướng con người tới hoạt động vật chất. Đó là biện chứng của mối
quan hệ giữa con người và hoàn cảnh trong bất kỳ giai đoạn nào
của lịch sử xã hội loài người.
2. Qua điểm của triết học Mác - LêNin về giải phóng con người
Triết học Mác - LêNin là triết học vì con người. Ngay từ năm
1835, trong những suy tư của một chàng trai trong việc lựa chọn
nghề nghiệp, C.Mác đã viết: “kim chỉ nam chủ yếu phải định
hướng cho chúng ta trong việc lựa chọn nghề nghiệp là phúc lợi
của loài người, là sự hoàn thiện của chúng ta; kinh nghiệm ca ngợi
những ai đem lại hạnh phúc cho một số lượng người nhiều nhất là
người hạnh phúc nhất; bản thân tôn giáo dạy chúng ta rằng cái lý
tưởng mà mọi người hướng tới đã hi sinh bản thân mình cho nhân
loại, vậy ai dám bác bỏ những lời dạy bảo đó?”
Khi viết tuyên ngôn của Đảng Cộng Sản, C.Mác và
Ph.Ăngghen đã thể hiện tư tưởng cơ bản và chủ đạo của tuyên
ngôn là “vĩnh viễn giải phóng quan hệ xã hội khỏi ách bóc lột, ách 23
áp bức”. Song, “xã hội không thể nào giải phóng cho mình được,
nếu không giải phóng mỗi cá nhân riêng biệt”.
Như vậy cốt lõi của Mác - Lênin nói chung, của triết học về
con người trong triết học Mác - Lênin nói riêng là vấn đề giải
phóng con người, từ giải phóng con người cụ thể tiến đến giải
phóng nhân loại. Toàn bộ các nội dung trả lời của câu hỏi như: Con
người là gì? Nguồn gốc của con người? Bản chất con người? ...
đều nhằm mục đích hiểu đối tượng giải phóng để xác định đúng
đắn những vấn đề liên quan đến vấn đề giải phóng.
Triết học Mác - Lênin không phải là triết học đầu tiên đề cập
đến vấn đề giải phóng con người. Lịch sử đã ghi nhận nhiều học
thuyết, nhiều quan điểm về giải phóng con người, song do điều
kiện lịch sử, do sự ràng buộc về giai cấp, do cách hiểu về con
người, nguồn gốc và bản chất của con người khác nhau nên xác
định giải phóng con người là giải phóng đối tượng nào? Giải
phóng bằng cách nào? Giải phóng như thế nào cũng rất khác nhau.
Các học thuyết triết học duy tâm và quan niệm tôn giáo, quan
niệm giải phóng con người là giải thoát về mặt tâm linh để con
người có thể đạt được cuộc sống cực lạc vĩnh cửu ở kiếp sau trong
một thế giới khác ngoài thế giới tự nhiên. Với quan niệm như vậy
thì không thể đem lại sự giải phóng con người một cách hiện thực,
mà chỉ giải phóng hư ảo - “thuốc phiện của nhân dân”. Các nhà
duy vật trước Mác hoặc không thấy được tính xã hội của con
người, không thấy các quan hệ xã hội của con người, hoặc nhận
thức về con người trừu tượng nên vẫn xem những biểu hiện của
bản chất con người trong cuộc sống hiện thực như bản tính tự
nhiên vốn có, bất biến của con người. Không hiểu đúng bản chất 24
của con người thì không thể xác định đúng những nội dung trong
quá trình giải phóng và tất yếu không thể thực hiện được quá trình giải phóng.
Lịch sử cũng ghi nhận giai cấp tư sản phương Tây đã thực
hiện các cuộc giải phóng con người do bản chất của chủ nghĩa tư
bản do mục đích của phương thức sản xuất của tư bản chủ nghĩa
nên đồng thời với việc giải phóng con người khỏi những ràng buộc
của xã hội chủ phong kiến, giai cấp tư sản đã trói chặt con người
bằng rằng buộc khác nghiệt ngã hơn: rằng buộc kinh tế, phân hoá
xã hội thành hai đối cực là nhà tư bản bóc lột và người lao động bị
bóc lột. Đến nay ngay cả khi đời sống của người lao động đã được
cải thiện nhưng sự đối cực đấy vẫn không mất đi mà chỉ tăng lên
dưới nhiều hình thức biểu hiện khác.
Triết học Mác - Lênin xác định “bất kỳ sự giải phóng nào
cũng bao hàm ở chỗ là nó trả thế giới con người, những quan hệ
của bản thân con người về với con người”, là giải phóng người lao
động thoát khỏi lao động bị tha hoá.
Trong các tác phẩm của mình C.Mác đã chỉ rõ những biểu
hiện của lao động bị tha hoá, nguyên nhân dẫn đến sự tha hoá, trên
cơ sở đó, C.Mác cũng đã xác định phương hướng và các lực lượng
có thể thực hiện sự nghiệp giải phóng con người thoát khỏi sự tha
hoá và tiến tới một xã hội mà “sự phát triển tự do của mỗi người là
điều kiện để phát triển tự do của tất cả mọi người”. Theo C.Mác:
Lao động bị tha hoá là lao động làm người lao động đánh mất
mình trong “hoạt động người” nhưng lại tìm thấy mình trong “hoạt
động vật”. Lao động là hoạt động người nhưng ở lao động tha hoá 25
nó đã là “một cái gì đó bên ngoài” người lao động. Người lao động
thực hiện hoạt động lao động không phải là thoả mãn nhu cầu lao
động mà chỉ vì sự sinh tồn của thể xác. Đó là lao động cưỡng bức.
Điều này tất yếu dẫn đến việc người lao động cảm thấy mình hành
động tự do trong khi thực hiện chức năng động vật như ăn uống,
sinh đẻ con cái; còn trong những chức năng của con người thì
người lao động cảm thấy mình chỉ là con vật. Cái vốn có của súc
vật trở thành chức phận của con người, còn cái có tính người lại
biến thành cái vốn có của xúc vật. “Tính bị tha hoá của lao động
biểu hiện rõ rệt ở chỗ một khi không còn sự cưỡng bức lao động về
thể xác hoặc về mặt khác thì người ta trốn tránh lao động như trốn tránh dịch hạch vậy”.
Lao động bị tha hoá là lao động làm đảo lộn các quan hệ của người lao động.
Trong lao động, người lao động thực hiện với tư liệu sản xuất
là thực hiện quan hệ với đồ vật. Song vì hoàn toàn phụ thuộc vào
tư liệu sản xuất nên không phải con người sử dụng tư liệu sản xuất
mà tư liệu sản xuất sử dụng con người.
Mặt khác, chỉ vì phải có sản phẩm để nhận thù lao mà người
lao động phải lao động nên con người đã bị sản phẩm của chính
mình nô dịch; người lao động tạo ra sản phẩm nhưng sản phẩm
không phải của người lao động mà của người chủ nên nó trở nên
xa lạ với người tạo ra nó.
Như vậy, quan hệ giữa con người với đồ vật (trực tiếp là quan
hệ giữa tư liệu sản xuất với sản phẩm của quá trình sản xuất) đã trở
thành quan hệ giữa con người và người thống trị xa lạ. 26
Cùng với quá trình trên là người lao động phải thực hiện quan
hệ với người chủ. Đây là quan hệ giữa người với người. Song,
người lao động quan hệ với người chủ qua số sản phẩm của người
chủ thu được và số tiền thù lao mà người lao động được trả. Cho
nên, về bản chất quan hệ giữa người với người đã trở nên quan hệ
giữa người với đồ vật.
Lao động bị tha hoá là lao động làm cho người lao động bị phát triển què quặt.
Đây là hệ qủa của sự phát triển khoa học kỹ thuật, công nghệ
vào việc sử dụng thành tựu của nó chỉ vì lợi nhuận. Với mục đích
sản xuất vì lợi nhuận nên khoa học, công nghệ càng phát triển
mạnh thì máy móc thay thế con người lao động ngày càng nhiều,
chuyên môn hoá lao động càng sâu, số người bị máy móc thay thế
càng lớn, những lao động còn lại bước vào qua trình lao động
thuần tuý thực hiện thao tác mà dây chuyền lao động sản xuất đã
quy định. Vì vậy, nền sản xuất máy móc vì lợi nhuận đã “ném một
bộ phận công nhân về với lao động giã man và biến bộ phận công
nhân thành những cái máy”.
C.Mác cho rằng nguyên nhân trực tiếp dẫn tới sự tha hoá là
chế độ tư hữu về tư liệu sản xuất. Sự ra đời của phương thức sản
xuất tư bản chủ nghĩa với chế độ tư bản về chế độ sản xuất đã tập
trung những tư liệu sản xuất cơ bản của chủ nghĩa xã hội vào tay
một số nhà tư bản, một số tập đoàn tư bản làm tuyệt đại đa số
người lao động trở thành vô sản. Nhu cầu sinh tồn đã buộc những
con người không có tư liệu sản xuất tự nguyện một cách cưỡng
bức đến với các nhà tư sản và họ làm thêm cho nhà tư bản. Và do 27
quá trình người bóc lột người, quá trình lao động bị tha hoá đã diễn ra.
Đối với phương thức và lực lượng giải phóng con người, triết
học Mác - Lênin đã khẳng định:
Giải phóng con người là xóa bỏ người bóc lột người, xóa bỏ
tha hoá để con người trở về với chính mình. Song “con người bẩm
sinh đã có tính xã hội thì do đó con người chỉ có thể phát triển bản
tính chân chính của mình trong xã hội”. Việc giải phóng xã hộ loài
người phải được thực hiện trong xã hội loài người.
Nguyên nhân sản sinh ra tha hoá là chế độ tư hữu về tư liệu
sản xuất nên “xoá bỏ một cách tích cực chế độ tư hữu với tính cách
là sự khẳng định sinh học của con người là sự xoá bỏ một cách tích
cực sự tha hoá”. Điều đó cũng có nghĩa là lực lượng thực hiện
chính là những người tước đoạt tư liệu sản xuất - những người vô
sản. Sức mạnh giải phóng dân tộc của họ không phải là sức mạnh
của những cá nhân đơn độc mà như C.Mác đã chỉ rõ, chỉ khi nào
họ nhận thức được và tổ chức được “những lực lượng của bản
thân” thành những lực lượng xã hội - cũng chính là thành lực
lượng chính trị - thì giải phóng con người mới được thực hiện. Giải
phóng xã hội, sở hữu tư nhân, khỏi sự nô dịch trở thành hình thức
chính trị của sự giải phóng giai cấp vô sản, song ở đây không chỉ
giải phóng cho họ vì sự giải phóng của họ bao hàm sự giải phóng
của toàn thể nhân loại.
Lênin đã nhận định: Điểm chủ yếu trong học thuyết của Mác
là ở chỗ nó làm sánh rõ vai trò của lịch sử thế giới của giai cấp vô
sản, là người thực hiện sứ mệnh giải phóng con người. 28 CHƯƠNG III
VẤN ĐỀ XÂY DỰNG CON NGƯỜI VIỆT NAM TRONG GIAI ĐOẠN HIỆN NAY
1.Con người Việt Nam trong lịch sử
Con người Việt Nam hình thành dưới sự tác động của các điều
kiện tự nhiên và xã hội. Song trước hết phải kể đến sự tác động của
môi trường - địa lý, đời sống kinh tế, lịch sử giữ nước và sự tác
động của môi trường văn hoá.
Sự tác động của môi trường - địa lý
Nơi khai sinh lập nghiệp của tổ tiên người Việt là vùng đất
mới được bồi đắp, nằm giữa một bên là núi một bên là biển nên hệ
thống thoát nước sông ngòi chằng chịt. Vì vậy dấu vết sông nước
đã in đậm nét trong văn hoá và lối tư duy của người Việt. Sông
ngòi nhiều phù sa, vùng nhiệt đới nắng lắm mưa nhiều là điều kiện
thuận lợi cho phát triển chăn nuôi và trồng trọt, vừa là thử thách
đối với con người qua dông bão lũ lụt. Những điều kiện ấy từng
bước hình thành cuộc sống tiểu nông lúa nước, với tư duy tiểu
nông lúa nước cùng với những năng lực cần có để chống thiên tai,
giữ gìn thành quả lao động.
Việt Nam nằm ở Đông Nam Châu Á - khu vực vừa có vị trí
chiến lược vừa là nơi giao thoa của nhiều nền văn hoá nên người
Việt Nam chịu ảnh hưởng rất nhiều nền văn hoá khác nhau. Đời sống kinh tế 29
Nền kinh tế tiểu nông đã tác động mạnh mẽ đến người Việt
trong lịch sử. Thích ứng với nền sản xuất này là những đơn vị sản
xuất gia đình và những cộng đồng làng xã để hợp lực chống thiên
tai, giúp nhau trong sản xuất cũng như trong hoạn nạn. Gắn liền
với cộng đồng làng xã là nền dân chủ làng xã biểu thị tập trung qua
quan lệ làng, hương ước.
Nền kinh tế tiểu nông và kết cấu kinh tế, tổ chức làng xã đã
hình thành ở người Việt Nam nhiều phẩm chất đạo đức, năng lực,
quan điểm và tầm nhìn tương ứng. Lịch sử giữ nước
Việt Nam là một trong những quốc gia bị nhiều thế lực mạnh
về tiềm lực kinh tế và quân sự, xâm chiếm, đô hộ, có thời gian đô
hộ liên tục hơn 10 thế kỷ. Lịch sử dân tộc đã hình thành những con
người thường xuyên phải chiến đấu trong thế trận không cân sức
để bảo vệ chủ quyền lãnh thổ và sự sống của mình. Môi trường văn hoá
Từ hoàn cảnh địa lý và lịch sử giữ nước, người Việt chịu ảnh
hưởng của nhiều nền văn hoá và các dân tộc khác nhau trên thế
giới tiêu biểu là Trung Quốc và Ấn Độ, Pháp. Có những hệ tư
tưởng này từng là quốc giáo ở Việt Nam như Nho Giáo, Phật Giáo.
Đầu thế kỷ XX người Việt Nam được tiếp cận với chủ nghĩa Mác -
Lênin qua hoạt động của Nguyễn Ái Quốc. Từ khi Đảng Cộng sản
Việt Nam được thành lập thì chủ nghĩa Mác - Lênin đã trở thành hệ
tư tưởng định hướng cho Cách mạng Việt Nam. Môi trường văn
hoá đa dạng đã đem lại sự đa dạng trong đời sống tinh thần của
người Việt Nam nói riêng và toàn bộ đời sống người Việt Nam nói chung. 30
Môi trường sinh sống tự nhiên, những điều kiện kinh tế - xã
hội - chính trị - văn hoá đã hình thành nên bản chất con người Việt
Nam trong từng giai đoạn lịch sử. Hiện nay cách mạng Việt Nam
có những yêu cầu mới. Từ những yêu cầu này nhìn lại, người Việt
Nam có nhiều mặt tích cực nhưng cũng bộc lộ nhiều hạn chế.
Những mặt tích cực của người Việt Nam trong lịch sử được
coi là một phần bản sắc dân tộc bao gồm những giá trị bền vững,
những tinh hoa của cộng đồng các dân tộc Việt Nam được vun đắp
nên qua hàng nghìn năm đấu tranh dựng nước và giữ nước. Đó là :
lòng yêu nước nồng nàn, ý chí tự cường dân tộc, tinh thần đoàn
kết, ý thức cộng đồng gắn kết cá nhân - gia đình - làng xã - tổ
quốc, lòng nhân ái, khoan dung, trọng nghĩa tình, đạo lý, đức tính
cần cù, sáng tạo trong lao động, tinh tế trong ứng xử, giản dị trong lối sống.
Những mặt hạn chế của con người Việt Nam trong lịch sử bộc lộ qua:
Những hạn chế của truyền thống dân chủ làng xã:
Truyền thống dân chủ làng xã là sản phẩm tất yếu của cộng
đồng làng xã mà cuộc sống tiểu nông tự cung tự cấp đã tạo ra.
Cùng với việc hình thành tinh thần đoàn kết, cộng đồng làng xã đã
nảy sinh dân chủ làng xã. Hình thức dân chủ sơ khai này thường
dẫn đến tư tưởng cục bộ dòng họ, làng xã; tư tưởng bình quân chủ
nghĩa, can thiệp vào cuộc sống riêng tư.
Tập quán sản xuất tiểu nông:
Là sản phẩm của nền sản xuất tồn tại lâu dài. Tập quán này
dẫn đến khả năng hoạch toán kinh tế kém cỏi, nặng nề lợi ích trước
mắt mà bỏ qua lợi ích lâu dài; thiếu chuẩn xác về thời gian, kỹ 31
thuật, tâm lý cầu an, cầu may, thích bình quân, không thích sự phận hoá trong cuộc sống.
Đề cao thái qua kinh nghiệm:
Đề cao đến mức tuyệt đối hoá vai trò của nông nghiệp là sản
phẩm của nền sản xuất nông nghiệp lúa nước, đặc biệt là nền sản
xuất nhỏ, manh mún. Nền sản xuất này có quy trình ổn định và chủ
yếu chịu sự chi phối có tính ổn định của tự nhiên nên kinh nghiệm
được đánh giá rất cao. Điều này dẫn đến việc xem thường lý luận, xem thường tuổi trẻ.
Tính hai mặt của một số truyền thống:
Một số truyền thống của người Việt Nam cũng biểu lộ tính
chất hai mặt của nó như: sống giản dị, ghét cầu kỳ, xa hoa là phẩm
chất tốt song dễ dẫn đến sự hạ thấp nhu cầu trong khi nhu cầu là
một trong những động lực để phát triển; truyền thống giỏi chịu
đựng là phẩm chất tốt nhưng cũng dễ dẫn đến sự cam chịu, thoả
mãn, bằng lòng với cái hiện có.
2. Cách mạng Việt Nam giai đoạn hiện nay và những vấn đề
đặt ra đối với con người Việt Nam
Cách mạng Việt Nam đang diễn ra trong những biến đổi sâu
sắc, phức tạp của thế giới; trên những thành tựu lớn lao mà dân tộc
Việt Nam đã đạt được và trước những cơ hội và thách thức mà
người Việt Nam phải nắm bắt và vượt qua .
Cuộc cách mạng khoa học và công nghệ phát triển mạnh mẽ
trên thế giới đã đưa nhân loại vào nền văn minh trí tuệ với hai đặc
trưng cơ bản là xã hội hoá thông tin và kinh tế tri thức đã tạo ra cơ 32
sở vật chất cho quá trình toàn cầu hoá xu hướng hợp tác hoá quốc
tế để cùng tồn tại và phát triển.
Cục diện chính trị trên thế giới thay đổi bởi sự thoái trào của
chủ nghĩa xã hội; sự phân hoá của các quốc gia độc lập và khả
năng tự điều chỉnh của chủ nghĩa tư bản. Hiện nay trên thế giới
đang diễn ra nhiều cuộc đấu tranh cục bộ, chạy đua vũ trang, xung
đột dân tộc, tôn giáo, khủng bố, với tính chất ngày càng phức tạp.
Việt Nam nằm trong khu vực Đông Nam Á - Thái Bình
Dương đang phát triển nhưng vẫn tiềm ẩn những yếu tố gây bất ổn
định. Tuy vậy, hoà bình, hợp tác phát triển đang trở thành xu thế lớn hiện nay.
Ở Việt Nam , qua quá trình đổi mới, cở sở vật chất của nền
kinh tế tăng cường. Tình hình chính trị xã hội cơ bản đã được ổn
định . Môi trường hoà bình hợp tác, liên kết quốc tế tạo điều kiện
để người Việt Nam phát huy nội lực, tranh thủ ngoại lực phục vụ
sự nghiệp công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước.
Bên cạnh đó, nguy cơ tụt hậu xa hơn về nền kinh tế so với
các nước trong khu vực và trên thế giới; chệch hướng xã hội chủ
nghĩa; nạn tham nhũng, tệ nạn quan liêu; diễn biến hoà bình do các
thế lực thù địch gây ra đối với con người Việt Nam đến nay vẫn
còn tồn tại và diễn biến phức tạp. Tình trạng tham nhũng và suy
thoái về tư tưởng thống trị, đạo đức, lối sống của một bộ phận
không nhỏ cán bộ đảng viên cản trở việc thực hiện đường lối, chủ
trương, chính sách của Đảng gây bất bình và giảm lòng tin trong nhân dân.
Từ thực tế thế giới và của đất nước, nhiệm vụ của cách mạng
Việt Nam trong giai đoạn hiện nay là: “phát huy sức mạnh toàn dân 33
tộc, tiếp tục dổi mới đẩy mạnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá, xây
dựng và bảo vệ tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa.
Thực tiễn đang đòi hỏi người Việt Nam phải đạt được những
yêu cầu mới để thực hiện nhiệm vụ từng giai đoạn trong mục tiêu
chung trước diễn biến đa dạng, phức tạp của thế giới, trước những
cơ hội và thử thách của chính mình.
3. Vấn đề xây dựng con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu cách mạng hiện nay
Trước những yêu cầu và thách thức của thời đại mới, đồng
thời với đấu tranh chống thoái hoá biến chất, trong giai đoạn hiện
nay phải xây dựng con người Việt Nam có những đức tính cơ bản sau:
- Có tinh thần yêu nước, tự cường dân tộc, phấn đấu vì độc
lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội, có ý chí vươn lên đưa đất nước
thoát khỏi nghèo nàn lạc hậu, đoàn kết với nhân dân thế giới trong
sự nghiệp đấu tranh vì hoà bình, độc lập dân tộc, dân chủ và tiến bộ xã hội.
- Có ý thức tập thể, đoàn kết, phấn đấu vì mục đích chung
- Có nếp sống lành mạnh, văn minh, cần kiệm, trung thực,
nhân nghĩa, tôn trọng kỷ cương phép nước, có ý thức bảo vệ và
xây dựng môi trường sinh thái
- Lao động chăm chỉ với lương tâm nghề nghiệp, có kỹ thuật
sáng tạo, năng suất cao vì lợi ích bản thân gia đình và xã hội
- Thường xuyên học tập, nâng cao hiểu biết trình độ chuyên
môn, trình độ thẩm mỹ và thể lực. 34
Để đạt được yêu cầu này, người Việt Nam đã và đang tập
trung đầu tư vào những lĩnh vực xã hội như:
- Trong lĩnh vực kinh tế : thực hiện nhất quán và lâu dài chính
sách phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa.
- Trong lĩnh vực chính trị: khẳng định con người đi lên chủ
nghĩa xã hội trên nền tảng của chủ nghĩa nhằm nâng cao tính chính
trị tích cực của nhân dân, tạo điều kiện cho nhân dân thâm gia
nhiều hơn vào quản lý nhà nước và xã hội.
- Trên lĩnh vực xã hội: giải phóng con người ra khỏi sự thao
túng của các quan hệ xã hội cũ đã lỗi thời, kế thừa những truyền
thống tốt đẹp, xây dựng chuẩn mực quan hệ mới.
- Trên lĩnh vực giáo dục và đào tạo - khoa học công nghệ: đây
được coi là quốc sách hàng đầu nhằm nâng cao dân trí, đào tạo
nhân lực, bồi dưỡng nhân tài, là nền tảng đẩy mạnh công nghiệp
hoá hiện đại hoá đất nước.
- Trên lĩnh vực văn hoá: Xây dựng nền văn hoá tiên tiến, đậm
đà bản sắc dân tộc, vừa là tạo mục tiêu vùa là động lực của sự phát triển kinh tế xã hội. 35 C. PHẦN KẾT LUẬN
Vấn đề mà tiểu luận tìm hiểu là: Quan điểm của triết học
Mác - Lênin về con người và vấn đề xây dựng con người Việt Nam
hiện nay. Đây là vấn đề đã đang và sẽ được nhiều tập thể và cá
nhân quan tâm tìm hiểu. Bản thân tôi khi làm đề tài này cũng mong
muốn được đóng góp ý kiến nhỏ vào lĩnh vực trên cùng với những
những người có chung mối quan tâm.
D. DANH MỤC THAM KHẢO
1. Giáo trình Triết học Mác Lênin. NXB Chính trị quốc gia. Năm 2005
2. Giáo trình Triết học dùng cho học viên cao học và nghiên cứu
sinh không thuộc chuyên ngành Triết học.NXB lý luận chính trị. Năm 2007. 36 37 38 39 40 41 42 43