Quy luật thống nhất và đấu tranh - Triết học Mác - Lênin | Đại học Tôn Đức Thắng

*Quy luật thống nhất và đấu tranh của các mặt đối lập
Quy luật thống nhất và dấu tranh của các mặt đối lập thể hiện bản chất, là
hạt nhân của phép biện chứng duy vật, bởi quy luật đề cập tới vấn đề cơ bản và
quan trọng nhất của phép biện chứng duy vật - vấn đề nguyên nhân, động lực của
sự vận động, phát triển. Theo V.I. Lênin, “có thể định nghĩa vắn tắt phép biện
chứng là học thuyết về sự thống nhất của các mặt đối lập. Như thế là nắm được hạt
nhân của phép biện chứng,...”1.
Nội dung của quy luật này cũng được làm sáng tỏ thông qua việc làm rõ các
khái niệm, phạm trù liên quan.
Trong phép biện chứng duy vật, mâu thuẫn biện chứng là khái niệm dùng để
chỉ sự liên hệ, tác động theo cách vừa thống nhất, vừa đấu tranh; vừa đòi hỏi, vừa
loại trừ, vừa chuyển hóa lẫn nhau giữa các mặt đối lập. Yếu tố tạo thành mâu thuẫn
biện chứng là các mặt đối lập, các bộ phận, các thuộc tính... có khuynh hướng biến
đổi trái ngược nhau, nhưng cùng tồn tại khách quan trong mỗi sự vật, hiện tượng
của tự nhiên, xã hội và tư duy. Trong mỗi mâu thuẫn, các mặt đối lập vừa thống
nhất với nhau, vừa đấu tranh lẫn nhau tạo nên trạng thái ổn định tương đối của sự
vật, hiện tượng. Thống nhất giữa các mặt đối lập là khái niệm dùng để chỉ sự liên
hệ giữa chúng và được thể hiện ở việc: Thứ nhất, các mặt đối lập cần đến nhau,
nương tựa vào nhau, làm tiền đề cho nhau tồn tại, không có mặt này thì không có
mặt kia; Thứ hai, các mặt đối lập tác động ngang nhau, cân bằng nhau thể hiện sự
đấu tranh giữa cái mới đang hình thành với cái cũ chưa mất hẳn; thứ , ba giữa các
mặt đối lập có sự tương đồng, đồng nhất do trong các mặt đối lập còn tồn tại những
yếu tố giống nhau. Do sự đồng nhất này mà trong nhiều trường hợp, khi mâu thuẫn
xuất hiện và tác động ở điều kiện phù hợp, các mặt đối lập chuyển hóa vào nhau.
Đồng nhất không tách rời với sự khác nhau, với sự đối lập, bởi mỗi sự vật, hiện
11. V.I.Lênin: Toàn tập, Sđd, t.29, tr.240.
tượng vừa là bản thân nó, vừa là sự vật, hiện tượng đối lập với nó nên trong đồng
nhất đã bao hàm sự khác nhau, đối lập.
Đấu tranh giữa các mặt đối lập là khái niệm dùng ở chỉ sự tác động qua lại
theo hướng bài trừ, phủ định lẫn nhau giữa chúng và sự tác động đó cũng không
tách rời sự khác nhau, thống nhất, đồng nhất giữa chúng trong một mâu thuẫn. So
với đấu tranh giữa các mặt đối lập thì thống nhất giữa chúng có tính tạm thời,
tương đối, có điều kiện, nghĩa là sự thống nhất đó chỉ tồn tại trong trạng thái đứng
im tương đối của sự vật, hiện tượng; còn đấu tranh có tính tuyệt đối, nghĩa là đấu
tranh phá vỡ sự ổn định tương đối của chúng dẫn đến sự chuyển hóa về chất của
chúng. Tính tuyệt đối của đấu tranh gắn với sự tự thân vận động, phát triển diễn ra
không ngừng của sự vật, hiện tượng. Về vấn đề này, khi chú ý nhiều hơn đến tính
tuyệt đổi của “đấu tranh”, V.I. Lênin đã viết: “Sự phát triển là một cuộc “đấu tranh”
giữa các mặt đối lập”1.
Mâu thuẫn tồn tại khách quan trong mọi lĩnh vực của thế giới và vô cùng đa
dạng. Sự đa dạng đó phụ thuộc vào đặc điểm của các mặt đối lập, vào điều kiện mà
trong đó sự tác động qua lại giữa các mặt đối lập triển khai, vào trình độ tổ chức
của sự vật, hiện tượng mà trong đó mậu thuẫn tồn tại. Mỗi loại mâu thuẫn có đặc
điểm riêng và có vai trò khác nhau đối với sự tồn tại và phát triển của sự vật, hiện tượng.
Căn cứ vào sự tồn tại và phát triển của toàn bộ sự vật, hiện tượng, có mâu
thuẫn cơ bản và mâu thuẫn không cơ bản. Mâu thuẫn cơ
bản tác động trong suốt
quá trình tồn tại của sự vật, hiện tượng; quy định bản chất, sự phát triển của chúng
từ khi hình thành đến lúc tiêu vong. Mâu thuẫn không cơ bản đặc trưng cho một 1
1. V.I.Lênin: Toàn tập, Sđd, t.29, tr.379.
phương diện nào đó, chỉ quy định sự vận động, phát triển của một hay một số mặt
của sự vật, hiện tượng và chịu sự chi phối của mâu thuẫn cơ bản.
Căn cứ vào vai trò của mâu thuẫn đối với sự tồn tại và phát triển của sự vật,
hiện tượng trong mỗi giai đoạn nhất định, có thể phân chia thành mâu thuẫn chủ
yếu và mặt thuẫn thứ yếu. Mâu thuẫn chủ yếu luôn nổi lên hàng đầu ở mỗi giai
đoạn phát triển của sự vật, hiện tượng, có tác dụng quy định đối với các mâu thuẫn
khác trong cùng giai đoạn đó của quá trình phát triển. Giải quyết mâu thuẫn chủ
yếu sẽ tạo điều kiện để giải quyết các mâu thuẫn khác ở cùng giai đoạn, còn sự
phát triển, chuyển hóa của sự vật, hiện tượng từ hình thức này sang hình thức khác
phụ thuộc vào việc giải quyết mâu thuẫn chủ yếu. Mâu thuẫn thứ yếu là mâu thuẫn
không đóng vai trò quyết định trong sự vận động, phát triển của sự vật, hiện tượng.
Tuy vậy, ranh giới giữa mâu thuẫn chủ yếu và mâu thuẫn thứ yếu chỉ là tương đối,
tùy theo từng hoàn cảnh cụ thể, có mâu thuẫn trong điều kiện này là chủ yếu, song
trong điều kiện khác lại là thứ yếu và ngược lại.
Căn cứ vào quan hệ giữa các mặt đối lập với một sự vật, hiện tượng, có mâu
thuẫn bên trong và mâu thuật bên ngoài. Mâu thuẫn bên trong là sự tác động qua
lại giữa các mặt, các khuynh hướng... đối lập nằm trong chính mỗi sự vật, hiện
tượng; có vai trò quy định trực tiếp quá trình vận động và phát triển của sự vật,
hiện tượng. Mâu thuẫn bên ngoài xuất hiện trong mối liên hệ giữa các sự vật, hiện
tượng với nhau; tuy cũng ảnh hưởng đến sự tồn tại và phát triển của chúng, nhưng
phải thông qua mâu thuẫn bên trong mới phát huy tác dụng. Các mâu thuẫn cơ bản
và chủ yếu đều là những mâu thuẫn giữa các mặt, các bộ phận, yếu tố bên trong
cấu thành sự vật, hiện tượng nên có thể gọi chúng là mâu thuẫn bên trong. Song
các đối tượng còn có những mối liên hệ và quan hệ với các đối tượng khác thuộc
môi trường tồn tại của nó, những mâu thuẫn loại này được gọi là các mâu thuẫn
bên ngoài. Tuy nhiên, sự phân chia này cũng chỉ mang tính tương đổi, bởi trong
quan hệ này hoặc so với một số đối tượng này, nó là bên trong; nhưng trong quan
hệ khác, so với một số đối tượng khác, nó lại là bên ngoài.
Căn cứ vào tính chất của lợi ích cơ bản là đối lập nhau trong mối quan hệ
giữa các giai cấp ở một giai đoạn lịch sử nhất định, trong xã hội có mâu thuẫn đối
kháng và mâu thuẫn không đối kháng. Mâu thuẫn đối kháng là mâu thuẫn giữa các
giai cấp, tập đoàn người, lực lượng, xu hướng xã hội.. có lợi ích cơ bản đối lập
nhau và không thể điều hòa được. Đó là mâu thuẫn giữa các giai cấp bóc lột và bị
bóc lột, giữa giai cấp thống trị và giai cấp bị trị... Mâu thuẫn không đối kháng là
mâu thuẫn giữa các giai cấp, tập đoàn người, lực lượng, xu hướng xã hội... có lợi
ích cơ bản không đối lập nhau nên là mâu thuẫn cục bộ, tạm thời.
Nói về vai trò của mâu thuẫn đối với sự vận động và phát triển, Ph. Ăngghen
nhấn mạnh, nguyên nhân chính cũng là nguyên nhân cuối cùng tạo nên nguồn gốc
của sự vận động, phát triển của sự vật, hiện tượng là sự tác động (theo hướng phủ
định, thống nhất) lẫn nhau giữa chung và giữa các mặt đối lập trong chúng. Có hai
loại tác động dẫn đến vận động là tác động lẫn nhau giữa các sự vật, hiện tượng
(bên ngoài) và sự tác động lẫn nhau giữa các mặt đối lập của cùng một sự vật, hiện
tượng (bên trong); nhưng chỉ có sự tác động lẫn nhau giữa các mặt đối lập (bên
trong) mới làm cho sự vật, hiện tượng phát triển.
Mối quan hệ giữa các khái niệm của quy luật chỉ ra rằng, mâu thuẫn giữa các
mặt đối lập trong sự vật, hiện tượng là nguyên nhân, giải quyết mâu thuẫn đó là
động lực của sự vận động, phát triển. Vì vậy, sự vận động, phát triển của sự vật,
hiện tượng là tự thân. Khái quát lại, nội dung của quy luật thống nhất và đấu tranh
của các mặt đối lập là: Mọi đối tượng đều bao gồm những mặt, những khuynh
hướng, lực lượng... đối lập nhau tạo thành những mâu thuẫn trong chính nó; sự
thống nhất và đấu tranh giữa các mặt đối lập này là nguyên nhân, động lực bên
trong của sự vận động và phát triển, làm cho cái cũ mất đi và cái mới ra đời.
Ý nghĩa phương pháp luận
Thứ nhất, thừa nhận tính khách quan của mâu thuẫn trong sự vật, hiện
tượng; từ đó giải quyết mâu thuẫn phải tuân theo quy luật, điều kiện khách quan.
Muốn phát hiện mâu thuẫn cần tìm ra thể thống nhất của các mặt đối lập trong sự
vật, hiện tượng; từ đó tìm ra phương hướng, giải pháp đúng cho hoạt động nhận thức và thực tiễn.
Thứ hai, phân tích mâu thuẫn cần bắt đầu từ việc xem xét quá trình phát
sinh, phát triển của từng loại mâu thuẫn; xem xét vai trò, vị trí và mối quan hệ giữa
các mâu thuẫn và điều kiện chuyển hóa giữa chúng. Phải biết phân tích cụ thể một
mâu thuẫn cụ thể và đề ra được phương pháp giải quyết mâu thuẫn đó.
Thứ ba, phải nắm vững nguyên tắc giải quyết mâu thuẫn bằng đấu tranh giữa
các mặt đối lập, không điều hòa mâu thuẫn cũng không nóng vội hay bảo thủ, bởi
giải quyết mâu thuẫn còn phụ thuộc vào điều kiện đã đủ và chín muồi hay chưa.