Quyền làm chủ của nhân dân - Tư tưởng Hồ Chí Minh | Học viện Phụ nữ Việt Nam

TƯ TƯỞNG HỒ CHÍ MINH VỀ QUYỀN LÀM CHỦ
CỦA NHÂN DÂN, XÂY DỰNG NHÀ NƯỚC
THẬT SỰ CỦA DÂN, DO DÂN,VÌ DÂN 
TưtưởngHồChíMinhvềquyềnlàmchủcủanhândân,xâydựngNhà
nướccủadân,dodân,vìdâncóliênquanđếnphạmtrùdânchủ.Dânchủlàmột
phạmtrùchínhtrị-xãhộirộnglớn,nhưngnộidungcơbảnlàquyềnlựcthuộc
vềnhândân.HồChíMinhquanniệmdân chủ nghĩa là chủ và dân làm chủ.
TheoHồChíMinh,dânchủtronglĩnhvựcchínhtrịlàdânlàmchủnhà
nước.Nhànướclàcủadân,dodân,vìdân,doĐảngCộngsảnlãnhđạothực
hiệndânchủvớiđasốnhândânvàchuyênchínhvớithiểusốphảnđộng,chống
lạinhândân.Bởivậy,đểhiểuđượctưtưởngHồChíMinhvềquyềnlàmchủ
củanhândânphảitìmhiểutưtưởngvềnhànướccủaNgười-thựcthểchínhtrị
đảmbảoquyềnlàmchủcủanhândân.
I. Cơ sở và quá trình hình thành tư tưởng Hồ Chí Minh về Nhà nước.
1. Nghiên cứu lịch sử dân tộc, Hồ Chí Minh tiếp thu kinh nghiệm xây
dựng Nhà nước trong lịch sử Việt Nam.
-TưtưởngxâydựngNhànướcViệtNamđượcphảnánhtrongcácbộsử
lớncủadântộc:ĐạiViệtsửkýtoànthư,Lịchtriềuhiếnchươngloạichí...;trong
nhữngbộluậtnổitiếnnhưBộluậtHồng Đức(đờiLê)....Cácbộluậtsáchnói
trênphảnánhnhữngtưtưởngphápquyền.
-HồChíMinhnghiêncứusâusắclịchsửViệtNam,NgườiviếtViệt
Nam quốc sử diễn cađểgiáodụcvàvậnđộngnhândân,trongđócónóiđếncác
triểuđạiViệtNamtronglịchsử.
2. Hồ Chí Minh nghiên cứu các kiểu Nhà nước trong lịch sử.
- Nhà nước thực dân phong kiến.
+HồChíMinhvạchtrầnbảnchấtvônhânđạo,chỉrõbảnchấtcáigọi
là“công lý”màthựcdân,đếquốcthihànhởcácxứ“bảo hộ”.
+Năm1919,HồChíMinhgửiđếnHộinghịVécxâybảnYêu sách của
nhân dân An Nam đòicácquyềntựdotốithiểuchodântộcmình.Đâylàvăn
kiệnpháplýđầutiênđặtvấnđềkếthợpkhăngkhítquyềntựquyếtcủadântộc
vớiquyềntưdo,dânchủcủanhândân.
- Nhà nước dân chủ tư sản.
NgườicoiNhànướctưsảnMỹ,Pháplàsảnphẩmcủa“những cuộc cách
mạng không đến nơi”,vìởđóchínhquyềnvẫntrongtaymộtsốítngười-một
xãhộibấtbìnhđẳng.
-NhànướcXôviết.
NgườigọiNhànướcXôviếtlàkếtquảcủacuộccáchmạngThángMười
Nganăm1917-cuộccáchmạng“đếnnơi”,đã“phátđấtruộngchodâncày,
giaocôngxưởngchothợthuyền...rasứctổchứckinhtếmới,đểthựchànhchủ
nghĩathếgiớiđạiđồng”(1).
- Hồ Chí Minh nghiên cứu vấn đề Nhà nước trong chủ nghĩa Mác – Lênin.
HồChíMinhđãnghiêncứuchủnghĩaMác–Lêninvềvấnđềnhànước,
bảnchấtcủanhànướcchuyênchínhvôsản,nhànướcxãhộichủnghĩa.
II. Những nội dung cơ bản của tư tưởng Hồ Chí Minh về Nhà nước.
1. Tư tưởng Hồ Chí Minh về một Nhà nước của dân, do dân, vì dân.
SaucáchmạngThángTámthànhcông,Nhànướccáchmạngrađời,Hồ
ChíMinhkhẳngđịnh:“Nước ta là nước dân chủ.Baonhiêulợiíchđềuvìdân.
Baonhiêuquyềnhạnđềucủadân....ChínhquyềntừxãđếnChínhphủTrung
ươngdodâncửra...Nóitómlại,quyềnhànhvàlựclượngđềuởnơidân”(2).Đó
làđiểmkhácnhauvềbảnchấtgiữanhànướcdânchủnhândânvớicácnhà
nướccủagiaicấpbóclộtđãtừngtồitạitronglịchsử. - Nhà nước của dân.
+HồChíMinhkhẳngđịnhrõràngvàngaytừđầulà:“NướcViệtNamlà
mộtnướcdânchủcộnghòa.Tấtcảquyềnbínhtrongnướclàcủatoànthểnhân
dânViệtNam,khôngphânbiệtnòigiống,gáitrai,giàunghèo,giaicấp,tôn
giáo”(Điềuthứ1,Hiếnphápnăm1946).
+Quyềnquyếtđịnhcủanhândânvềcácvấđềliênquanđếnvậnmệnh quốcgia.
“Nhữngviệcquanhệđếnvậnmệnhquốcgiasẽđưaranhândânphúc
quyết”(Điềuthứ32-Hiếnphápnăm1946).Thựcchấtđólàchếđộtrưngcầu
dâný,mộthìnhthứcdânchủtrựctiếpđượcđềrakhásớmởnướcta.
+“NhândâncóquyềnbãimiễnđạibiểuQuốchộivàđạibiểuHộiđồng
nhândânnếunhữngđạibiểuấytỏrakhôngxứngđángvớisựtínnhiệm của nhândân(3).
+Ngườidânđượchưởngmọiquyềndânchủ,cóquyềnlàmbấtcứviệcgì
phápluậtkhôngcấm,vàcónghĩavụtuântheophápluật.
+Nhànướccủadânphảibằngmọinỗlựchìnhthànhcácthiếtchếdân
chủđểthựcthiquyềnlàmchủcủangườidân.
+Cácvịđạidiệncủadân,dodâncửra,chỉlàthừaủyquyềncủadân,chỉ
là“công bộc của dân”.HồChíMinhphêhánnhững“vị đại diện”lầmlẫnsự
uyquyềnđóvớiquyềnlựccánhân,sinhlộngquyền,cửaquyền:“Cậythếmình
ởtrongbannàybannọ,rồingangtàng,phóngtúng,muốnsaođượcvậy,coi
khinhdưluận,khôngnghĩđếndân.Quênrằngdânbầumìnhrađểlàmviệccho
dân,chứkhôngphảiđểcậythếvớidân”(4). - Nhà nước do dân.
+Nhànướcdodânlựachọn,bầuranhữngđạibiểucủamình.
+Nhànướcđódodânủnghộ,giúpđỡ,đóngthuếđểNhànướcchitiêu, hoạtđộng.
+Nhànướcdodânphêbình,xâydựng,giúpđỡ.HồChíMinhyêucầu:
Tấtcảcáccơquannhànướclàphảidựavàonhândân,liênhệchặtchẽvớinhân
dân,lắngngheýkiếnvàsựkiểmsoátcủanhândân. - Nhà nước vì dân.
+HồChíMinhkhẳngđịnh:chỉcóNhànướcthựcsựcủadân,dodântổ
chức,xâydựngvàkiểmsoátmớicóthểlànhànướcvìdân.
+Nhànướcvìdânlànhànướcphụcvụlợiíchvànguyệnvọngcủanhân
dân,khôngcóđặcquyềnlợi,thậtsựtrongsạch,cầnkiệmliêmchính.HồChí
Minhyêucầu:“Việcgìlợichodân,taphảihếtsứclàm.
Việcgìhạichodân,taphảihếtsứctránh...”(5).
+CánbộNhànướcphảilàđầytớcủadân,đồngthờilàngườilãnhđạo
hướngdẫnnhândân.Đầytớthìphảitrungthành,tậntụy,cầnkiệmliêmchính,
chícôngvôtư,lotrướcthiênhạ,vuisauthiênhạ.Ngườilãnhđạophảitrítuệ
hơnngười,minhmẫn,sángsuốt,nhìnxa,trôngrộng,gầngũinhândân,trọng
dụnghiềntài.Nhưvậy,“Ngườithaymặtdânphảiđủcảđứcvàtài,vừahiềnlại vừaminh”.
2. Sự thống nhất giữa bản chất giai cấp công nhân với tính nhân dân
và tính dân tộc của Nhà nước trong tư tưởng Hồ Chí Minh.
- Nhà nước là thành tố cơ bản nhất của hệ thống chính trị, luôn mang bản chất giai cấp.
+Trảlờicâuhỏi:Nhànướccủadân,dodân,vìdâncóphảinhànước
siêugiaicấpkhông?,HồChíMinhtrảlời:“Tínhchấtnhànướclàvấnđềcơ
bảncủaHiếnpháp.Đólàvấnđềnộidunggiaicấpcủachínhquyền.Chính
quyềnvềtayaivàphụcvụquyềnlợicủaai?Điềuđóquyếtđịnhtoànbộnội
dungcủaHiếnpháp...NhànướccủatalàNhànướccủanhândândựatrênnền
tảngliênminhcôngnông,dogiaicấpcôngnhânlãnhđạo”(6).
+BảnchậtgiaicấpcủaNhàanướctalàbảnchấtgiaicấpcôngnhânvà
đượcbiểuhiệnởnhữngnộidung:
*DoĐảngcủagiaicấpcôngnhânlãnhđạo.
*Địnhhướngđưađấtnướcquáđộđilênchủnghĩaxãhội“bằngcách
pháttriểnvàcảitạonềnkinhtếquốcdântheochủnghĩaxãhội,biếnnềnkinh
tếlạchậuthànhmộtnềnkinhtếxãhộichủnghĩavớicôngnghiệpvànông
nghiệphiệnđại,khoahọcvàkỹthuậttiêntiến”(2).
*NguyêntắctổchứccơbảncủaNhànướclànguyêntắctậptrungdân chủ.
HồChíMinhviết:“Nhànướctapháthuydânchủđếncaođộ...Cóphát
huydânchủđếncaođộthìmớiđộngviênđượctấtcảlựclượngcủanhândân
đưacáchmạngtiếnlên.Đồngthờiphảitậptrungđếncaođộđểthốngnhấtlãnh
đạonhândânxâydựngchủnghĩaxãhội”(7).
- Sự thống nhất hài hòa giữa bản chất giai cấp công nhân với tính nhân
dân, tính dân tộc trong tư tưởng Hồ Chí Minh về Nhà nước.
+HồChíMinhkhẳngđịnh:giaicấpcôngnhânkhôngcólợiíchnàokhác
ngoàilợiíchcủadântộcvàchỉcógiảiphóngdântộcmớigiảiphóngđượcgiai
cấpcôngnhânmộtcáchtriệtđể.
+Sựthốngnhấtnàyđượcthểhiện:
*Nhànướcdânchủmớicủatarađờilà kết quả của cuộc đấu tranh lâu
dài, gian khổ với sự hy sinh xương máu của bao thế hệ cách mạng:làhoa,làquả
củabaonhêumáuđãđổvàbaonhiêutínhmạngđãhysinhcủanhữngcon
ngườiconanhdũngcủaViệtNamtrongnhàtù,trongtrạitậptrung,trongnhững
hảiđảoxaxôi,trênmáychém,trênchiếntrường.
*Nhànướctabảovệlợiíchcủanhândân,lấylợiíchcủadântộclàmnền
tảng.ChínhphủdoHồChíMinhđứngđầuluônluônlàChínhphủđạiđoànkết dântộc.
*Nhànướctavừarađờiđãphảiđảmnhiệmnhiệmvụlịchsửlàtổchức
cuộckhángchiếntoàndân,toàndiệncủadântộcđểbảovệthànhquảcủacách mạng.
3. Tư tưởng Hồ Chí Minh về một nhà nước pháp quyền có hiệu lực
pháp lý mạnh mẽ.
- Một nhà nước có hiệu lực pháp lý mạnh mẽ, trước hết phải là một nhà nước hợp hiến.
+Tuyên ngôn độc lậpdoHồChíMinhviếtvàtuyênđọctrongcuộcmít
tinhlớntạithủđôHàNộingày2-9-1945đãkhaisinhraNhànướcViệtNam
mới,đồngthờiđảmbảođịavịhợpphápcủaChínhphủlâmthời.
+Ngày3-9-1945,ChủtịchHồChíMinhđềravớiChínhphủmộttrong
sáunhiệmvụcấpbáchlà“CúngtaphảicómộtHiếnphápdânchủ.Tôiđềnghị
ChínhphủtổchứccàngsớmcànghaycuộcTổng tuyển cửvớichếđộphổthông
đầuphiếu”(8)đểsớmcóm65tnhànướchợphiếndonhândânbầura.
+Ngày2-3-1946,QuốchộihọpphiênđầutiênvàbầuHồChíMinhlà
ChủtịchChínhphủliênhiệpkhángchiến.ĐâylàChínhphủhợphiếnđầutiên
dođạibiểucủanhândânbầura,cóđầyđủtưcáchvàhiệulựctrongviệcgiải
quyếtmọivấnđềnộitrịvàngoạigiaocủaNhànướcViệtNammới.
-Mộtnhànướcphápquyềncóhiệulựcmạnhlànhànướcquảnlýđất
nướcbằngphápluậtvàphảilàmchophápluậtcóhiệulựctrongthựctế.
+Nhànướcdânchủ,thìdânchủvàphápluậtphảiluônluônđiđôivới
nhau,nươngtựavàonhaumớibảođảmchochínhquyềntrởnênmạnhmẽ.Pháp
luậtlàbàđỡcủadânchủ.HồChíMinhviết:“Trăm đều phải có thần linh pháp quyền”(9).
+HồChíMinhhếtsứcchămlođưaphápluậtvàođờisống,tạoracơchế
bảođảmchophápluậtđượcthihành,cơchếkiểmtra,giámsátviệcthihànhđó
trongcáccơquannhànướcvàtrongnhândân.TheoNgười,côngbốluậtchưa
phảilàmọiviệcđãxong,phảituyêntruyềngiáodụclâudàimớithựchiệnđược tốt.
+HồChíMinhrấtcoitrọngviệcnângcaodântrí,bồidưỡngýthứclàm
chủ,pháttriểnvănhóachínhtrịvàtínhtíchcựccôngdân,khuyếnkhíchnhân
dânthamgiavàocáccôngviệccủaNhànước,khắcphụcmọithứdânchủhình thức.
+HồChí Minhyêu cầucán bộphải lo“Làm sao cho nhân dân biết
hưởng quyền dân chủ, biết dùng quyền dân chủ của mình, dám nói, dám
làm”(10).“Lúc dân biết và dám phê bình người lãnh đạo, lúc đó dân đã biết nắm
quyền của dân, tức là đã đến mức dân chủ hóa khá cao”.
HồChíMinhluôn luôn nêu gương trong việc khuyến khích nhân dân phê
bình, giám sát công việc của Chính phủ,đồngthờinhắcnhởcánbộcáccấp,các
ngànhphảigươngmẫutrongviệctuânthủphápluật,trướchếtlàcáccánbộ
thuộcngànhhànhphápvàtưpháp.Ngườiviết:“Cácbạnlànhữngngườiphụ
tráchthihànhphápluật.Lẽtấtnhiêncácbạnphảinêucaocáigương“Phụng
công, thủ pháp chí công, vô tư”,chonhândânnoitheo”(11).
- Để tiến tới một Nhà nước pháp quyền mạnh mẽ có hiệu lực, phải nhanh
chóng đào tạo, bồi dưỡng nhằm hình thành một đội ngũ cán bộ, công chức nhà
nước có trình độ văn hóa, am hiểu pháp luật, thành thạo nghiệp vụ hành chính
và nhất là phải có đạo đức cần, kiệm, liêm, chính, chí công vô tư.
+HồChíMinhkhẳngđịnh:cánbộNhànướcphảibiếtquảnlýnhànước.
NgườikýSắclệnhsố197thànhlậpKhoa pháp lý học tại Trường đại học Việt Nam.
+HồChíMinhmạnhdạnsửdụngnhữngviênchức,quanlạiđãđượcđào
tạonghiệpvụvàkỹthuậthànhchính....
+HồChíMinhđăngbáo“Tìm người tài đức”,Ngườiviết:công việc kiến
thiết ngoại giao, kiến thiết kinh tế, kiến thiết quân sự, kiến thiết giáo dục..., rất
cần nhân tài.“Nhântàinướctadùchưacónhiềulắmnhưngnếuchúngtakhéo
lựachọn,khéophânphối,khéodùngthìnhântàicàngngàycàngpháttriểnthêm
nhiều(12).HồChíMinhquantâmtớicôngbằngvàdânchủtrongtuyểndụngcán bộ.
+ Trong việc dùng cán bộ, Hồ Chí Minh nhắc nhở phải tẩy sạch óc bè phái.
HồChíMinhkýSắclệnhsố76,banhànhQuychếcôngchức–chútrọng
chếđộthituyểnđểbổnhiệmvàocácngạch,bậchànhchính-thểhiệntầmnhìn
xa,tínhchínhquy,hiệnđại,tinhthầncôngbằng,dânchủ...củaHồChíMinh
trongviệcxâydựngmộtNhànướcphápquyềnViệtNam.
+Trongvấnđềcánbộ,đặcbiệtlàvớicánbộquảnlýnhànước,điềuquan
tâmthườngxuyêncủaChủtịchHồChíMinhvẫnlàphẩmchấtđạođứcvàtinh
thầnphụcvụnhândân,phụcvụTổquốc,bởithiếuđiềunàythìdùgiỏimấy
cũngkhôngdùngđược.
PhátbiểutrướccửtriHàNội(ngày5-01-1946),HồChíMinhnói:“Làm
việc nước bây giờ là hy sinh, là phấn đấu, quên lợi riêng mà nghĩ lợi chung.
Những ai muốn làm quan cách mạng thì nhất định không nên bầu”(13).Saukhi
trúngcửQuốchội,HồChíMinhhứavớiđồngbào:Trướcsựnguyhiểmkhó
khăncủanướcnhà,chúngtôiđitrước.Vớiviệcgiữvữngnềnđộclập,chúngtôi xinđitrước.
+Xuấtpháttừnhậnthứcchỉcótrítuệvàlòngdânmớicóthểlàmcho
chính quyền trở nên mạnh mẽ và sáng suốt,  HồChí  Minh yêu cầu cán bộ
phải“thân dân, gần dân, trọng dân, không được lên mặt “quan cách mạng” với
dân, lắng nghe ý kiến và chịu sự kiểm soát của dân”.
4. Tư tưởng Hồ Chí Minh về xây dựng Nhà nước trong sạch, vững
mạnh, hiệu quả.
- Tăng cường pháp luật đi đôi với đẩy mạnh giáo dục đạo đức.
+TheoHồChíMinh,từkinhtếtiểunôngđitớixâydựngnhànướcpháp
quyền,trướchếtphảinhấnmạnhvaitròcủaphápluật,khẩntrươngxâydựng
đồngbộhệthốngphápluật,đẩymạnhviệctuyêntruyền,giáodụcphápluật
trongnhândân...,đồngthờiphảiđặcbiệtcoitrọngvấnđềgiáodụcđạođức.Hai
hìnhtháiýthứcxãhộinàycóthểkếthợp,bổsungchonhautrongthựctếtrị
nước.Khôngbaogiờđượctuyệtđốihóađịavịđộctôncủamộtyếutốriênglẻ nào.
+HồChíMinhlàmộtmẫumựccủasựkếthợpđạođứcvàphápluật,luô
luônchútrọnggiáodụcđạođứcnhưngcũngkhôngngừngnângcaovaitrò,sức
mạnhcủaphápluậtvàthihànhphápluậtnghiêmminh.
*ChínhtrịHồChíMinhlàmộtnềnchínhtrịđạođức;vàđạođứccao
nhất,theoHồChíMinhlà“Hếtlònghếtsứcphụcvụnhândân.VìĐảng,vìdân
màđấutranhquênmình,gươngmẫutrongmọiviệc”(14).
*Điđôivớigiáodụcđạođức,HồChíMinhnhấnmạnhkịpthờibanhành phápluật.
Ngày27-11-1945,ChủtịchHồChíMinhkýSắc lệnhấnđịnhhìnhphạt
tộiđưavànhậnhốilộsẽbịphạttừ5đến20nămkhổsaivàphảinộpphạtgấp
đôisốtiềnnhậnhốilộ.
Ngày26-01-1946,Ngườiký“Quốc lệnh”khéptộithamô,trậmcắpcủa
côngvàotộitửhình.
+Đểđưaluậtvàocuộcsống,HồChíMinhkêugọinhândânhãythamgia
giámsátcôngviệccủaChínhphủ.HồChíMinhviết:TừngàythànhlậpChính
phủtrongnhânviêncòncónhiềukhuyếtđiểm.Cóngườilàmquancáchmạng,
chợđen,chợđỏ,mưuvinhthân,phìgia....Xinđồngbàohãyphêbình,giámsát
côngviệccủaChínhphủ.Ngườiđòihỏiphápluậtcủata“phảithẳngtaytrừng
trịnhữngkẻbấtliêm,bấtkỳkẻấyởđịavịnào,làmnghềnghiệpgì”(15).
- Kiên quyết chống ba thứ “giặc nội xâm” là tham ô, lãng phí, quan liêu.
+TheoHồChíMinh,sứcmạnh,hiệuquảcủaNhànướclàdựavàotính
nghiêmminhcủaviệcthihànhphápluậtvàsựgươngmẫu,trongsạchvềđạo
đứccủangườicầmquyền.Ngườiđòihỏi“cánbộphảithựchànhchữLiêm
trước,đểlàmkiểumẫuchodân”(16).
+HồChíMinhđãsớmchỉrabathứ“giặc nội xâm”, “giặc trong lòng”.
Ngườinói:“Thamô,lãngphívàbệnhquanliêu,dùcốýhaykhông,cũnglàbạn
đồngminhcủathựcdânvàphongkiến...Nólàmhỏngtinhthầntrongsạchvàý
chíkhắckhổcủacánbộta.Nópháhoạiđạođứccáchmạngcủatalàcần,kiệm,
liêm,chính...TộilỗiấycũngnặngnhưtộilỗiVệtgian,mậtthám”(17).
+TheoHồChíMinh,chốngthamô,lãngphí,quanliêucũngcầnkípnhư
việcđánhgiặctrêntrênmặttrận.“Nếuchiếnsĩvànhândânrasứcchốnggiặc
ngoạixâmmàquênchốnggiặcnộixâm,nhưthếlàchưalàmtrònnhiệmvụcủa mình”(4).
+Thamô,lãngphícónhiềunguyênnhân,ChủtịchHồChíMinhchỉra
nguyênnhânquantrọnglàbệnh quan liêu.
Ngườiviết:“Vìnhữngngườivànhữngcơquanlãnhđạotừcấptrênđến
cấpdướikhôngsátcôngviệcthựctế,khôngtheodõivàgiáodụccánbộ,không
gầngũiquầnchúng.Đốivớicôngviệcthìthậttrọnghìnhthứcmàkhôngxem
xétkhắpmọimặt,khôngvàosâuvấnđề.Chỉbiếtkhaihội,viếtchỉthị,xembáo
cáotrêngiấy,chứkhôngkiểmtrađếnnơi,đếnchốn...thànhthửcómắtmà
khôngthấysuốt,cótaimàkhôngnghethấu,cóchếđộmàkhônggiữđúng,có
kỷluậtmàkhôngnắmvững...Thếlàbệnhquanliêuđãấpủ,dungtúng,chechở
chonạnthamô,lãngphí.Vìvậy,muốntrừsạchnạnthamô,lãngphí,thìtrước
mắtphảitẩysạchbệnhquanliêu”(5). 
(1).Sđd,t.2,tr.280.
(2).Sđd,t.5,tr.698.
(3).Sđd,t.9,tr.591.
(4).Sđd,t.4,tr.57. (5).Sđd,tr.56-57. (6) (2)
, .Sđd,t.9,tr.586,588. (7).Sđd,tr.592. (8).Sđd,t.4,tr.8.
(9).Sđd,t.1,tr.438.
(10).Sđd,t.12,tr.223.
(11).Sđd,t.5,tr.382.
(12).Sđd,t.4,tr.99,147.
(13).Sđd,t.4,tr.99,147.
(14).Sđd,t.9,tr.285. (15) (2)
, .Sđd,t.5,tr.641. (16) (4)
 .Sđd,t.6,tr.490,495.
(17).Sđd,t.6,tr.489-490.