Tài liệu phần thuyết trình Mác - Nga | Trường Đại học Kinh Tế Quốc Dân

Phần 1: Phạm trù hình thái kinh tế – xã hội và quá trình lịch sử – tự nhiên của
sự phát triển các hình thái kinh tế – xã hội
I. P hạm trù hình thái kinh tế – xã hội
1. K hái niệm xã hội và phương pháp nghiên cứu xã hội
Xã hội là tổng thể của nhiều lĩnh vực với những mối quan hệ xã hội hết sức phức tạp.
Để phân tích đời sống xã hội, các nhà kinh điển của chủ nghĩa Mác – Lênin đã
vận dụng phương pháp luận duy vật biện chứng, tiến hành trừu tượng hóa các
quan hệ xã hội, phân tách ra những quan hệ sản xuất và “giải phẫu” những quan hệ sản xuất đó:
 Trừu tượng hóa nghĩa là tách ra khỏi một hiện tượng nhất định, cụ
thể nào đó một yếu tố (như tính chất, quan hệ. .) để nghiên cứu riêng biệt yếu tố đó.1
 Ở đây, việc trừu tượng hóa các quan hệ xã hội là nhằm để tách ra từ
các quan hệ xã hội những quan hệ sản xuất để tập trung nghiên cứu
các quan hệ này và tác động của chúng đối với đời sống xã hội. Nói
cách khác, trong hai bộ phận cấu thành các quan hệ xã hội, là toàn bộ
các quan hệ sản xuất của xã hội đó ở cơ sở hạ tầng và các loại quan
hệ xã hội ở kiến trúc thượng tầng như chính trị, pháp luật, văn hóa,
đạo đức, tôn giáo, v.v, thì các nhà kinh điển của chủ nghĩa Mác – Lê-
nin chỉ phân tích các quan hệ sản xuất ở cơ sở hạ tầng và dùng các
quan hệ này làm cơ sở để lý giải về sự vận động, phát triển của xã hội.
 V í dụ: Trong tất cả các quan hệ xã hội của xã hội Việt Nam từ quan hệ
kinh tế đến chính trị, pháp luật, văn hóa, v.v, ta tách ra những quan hệ sản xuất, như:
 Giữa Nhà nước với ngư dân tại Hà Tĩnh trong quan hệ sở hữu tư liệu sản xuất;
1 Dự án Từ điển tiếng Việt miễn phí, Hồ Ngọc Đức, 1997 – 2004
 Giữa Tổng Giám đốc Công ty Cổ phần Sữa Việt Nam (VINAMILK)
với những trưởng bộ phận khác của công ty trong quan hệ tổ chức
– quản lý quá trình sản xuất;
 Giữa những cơ sở chế biến nước mắm Phú Quốc với các đại lý
kinh doanh nước mắm Phú Quốc trong quan hệ phân phối kết quả
của quá trình sản xuất.
Đồng thời, khi nghiên cứu các quan hệ sản xuất và tác động của chúng đối với
xã hội, các nhà kinh điển của chủ nghĩa Mác – Lê-nin đặt chúng trong mối quan
hệ phụ thuộc với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất hiện thực của xã hội.
 Mối quan hệ phụ thuộc của các quan hệ sản xuất vào trình độ phát
triển của lực lượng sản xuất nghĩa là trình độ phát triển của lực lượng
sản xuất quyết định các quan hệ sản xuất tồn tại trong một xã hội
nào đó, còn quan hệ sản xuất chỉ tác động trở lại lực lượng sản xuất.
 Tương ứng với trình độ phát triển nhất định của lực lượng sản xuất,
phải có một quan hệ sản xuất phù hợp với trình độ phát triển đó trên
cả ba phương diện: sở hữu tư liệu sản xuất, tổ chức – quản lý quá
trình sản xuất và phân phối kết quả của quá trình sản xuất.
 V í dụ: Ở Việt Nam, do điểm xuất phát rất thấp từ một nước nông
nghiệp lạc hậu trong chế độ phong kiến hàng nghìn năm, bị chủ nghĩa
thực dân cai trị hàng trăm năm, nên yêu cầu phát triển lực lượng sản
xuất, công nghiệp hóa càng bức thiết. Năm 1946, Chủ tịch Hồ Chí
Minh cho rằng, muốn xây dựng CNXH phải phát triển kỹ nghệ, tức là
phát triển công nghiệp, khoa học, kỹ thuật.
Đại hội I I của Đảng (9-1960) xác định công nghiệp hóa xã hội chủ nghĩa là
nhiệm vụ trung tâm trong suốt thời kỳ quá độ, tiến hành cách mạng kỹ
thuật xây dựng nền công nghiệp hiện đại, nông nghiệp hiện đại, văn hóa và
khoa học tiên tiến, tức nâng cao trình độ phát triển của lực lượng sản xuất. Với
đường hướng đó, miền Bắc Việt Nam đã tăng gấp nhiều lần về cơ sở vật chất –
kỹ thuật. Quan hệ sản xuất mới, tức quan hệ sản xuất xã hội chủ nghĩa, được
xây dựng và củng cố với ba yếu tố cơ bản: chế độ công hữu về tư liệu sản xuất
với hai hình thức sở hữu toàn dân và tập thể; chế độ quản lý kế hoạch hóa, tập
trung, hành chính mà Nhà nước là chủ thể; chế độ phân phối theo lao động, có
tính đến một phần về đóng góp tư liệu sản xuất (ruộng 5%).
Bên cạnh đó, các quan hệ sản xuất còn phải được đặt trong mối quan hệ với
toàn bộ những quan hệ xã hội thuộc hệ thống kiến trúc thượng tầng như các
quan hệ về chính trị, pháp luật, đạo đức, văn hóa, tôn giáo, v.v.
 V í dụ: Ở Việt Nam, quan hệ sản xuất được xây dựng và củng cố là
quan hệ sản xuất chủ nghĩa xã hội với chế độ công hữu về tư liệu sản
xuất với hai hình thức sở hữu toàn dân và tập thể; chế độ quản lý kế
hoạch hóa, tập trung, hành chính mà Nhà nước là chủ thể. Quan hệ
sản xuất này cũng thống nhất với thể chế chính trị xã hội chủ nghĩa
của Việt Nam, là thể chế do nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt
Nam quản lý và Đảng Cộng sản Việt Nam, vốn mang bản chất của giai
cấp công nhân, lãnh đạo.
Như vậy, từ việc trừu tượng hóa các quan hệ xã hội, phân tách ra những quan
hệ sản xuất, đặt các quan hệ sản xuất trong mối quan hệ phụ thuộc với trình
độ phát triển của lực lượng sản xuất hiện thực của xã hội và trong mối quan hệ
với toàn bộ hệ thống kiến trúc thượng tầng, ta có kết luận sau:
Xã hội là một hệ thống cấu trúc với các lĩnh vực cơ bản tạo thành. Đó là lực
lượng sản xuất, quan hệ sản xuất và hệ thống cấu trúc thượng tầng. Trong đó,
quan hệ sản xuất vừa đóng vai trò hình thức kinh tế của sự phát triển lực lượng
sản xuất, nghĩa là nó tác động đến sự phát triển của lực lượng sản xuất, vừa là
cái hợp thành cơ sở kinh tế của xã hội mà trên đó dựng lên một hệ thống kiến
trúc thượng tầng chính trị, pháp luật, tôn giáo. . Hệ thống cấu trúc nói trên
được gọi là hình thái kinh tế – xã hội.
2. P hạm trù hình thái kinh tế – xã hội
Hình thái kinh tế – xã hội, với tư cách là một phạm trù triết học, chỉ xã hội ở
từng giai đoạn lịch sử nhất định, với một kiểu quan hệ sản xuất đặc trưng cho
xã hội đó phù hợp với một trình độ nhất định của lực lượng sản xuất và một
kiến trúc thượng tầng tương ứng được xây dựng trên những quan hệ sản xuất ấy.
Với lý luận hình thái kinh tế - x, chủ nghĩa Mác – Lê-nin đã đem lại một phương
pháp luận khoa học trong việc nghiên cứu về cấu trúc cơ bản của xã hội, cho
phép phân tích đời sống hết sức phức tạp của xã hội, để chỉ ra những mối quan
hệ biện chứng giữa các lĩnh vực cơ bản của nó; chỉ ra quy luật vận động của nó
như một quá trình lịch sử – tự nhiên.
II. T ính lịch sử – tự nhiên của sự phát triển hình thái kinh tế – xã hội
1. T ính chất lịch sử – tự nhiên của sự phát triển hình thái kinh tế – xã hội:
Khẳng định sự phát triển của hình thái kinh tế – xã hội là một quá trình lịch sử tự nhiên vì:  M
ột: sự vận động và phát triển của xã hội không tuân theo ý chí và
nguyện vọng chủ quan của con người mà tuân theo các quy luật
khách quan, đó là các quy luật của chính bản thân cấu trúc hình thái
kinh tế – xã hội, hệ thống các quy luật xã hội thuộc các lĩnh vực kinh
tế, chính trị, văn hoá, khoa học,… mà trước hết và cơ bản nhất là quy
luật quan hệ sản xuất phù hợp với trình độ phát triển của lực lượng
sản xuất và quy luật kiến trúc thượng tầng phù hợp với cơ sở hạ tầng.
Ví dụ: Khi xã hội chiếm hữu nô lệ xuất hiện mâu thuẫn giữa quan hệ sản xuất
và lực lượng sản xuất (nguyên nhân là do chủ nô chiếm hữu đất đai, tư liệu
sản xuất và cả nô lệ, còn nô lệ chịu sự áp bức bóc lột tàn nhẫn của chủ nô) tất
yếu dẫn đến sự phá vỡ trật tự xã hội chiếm hữu nô lệ và sự hình thành một xã
hội mới: xã hội phong kiến.
 H ai: nguồn gốc của mọi sự vận động, phát triển của xã hội, lịch sử
nhân loại, của mọi lĩnh vực kinh tế, chính trị, văn hóa, … của xã
hội, đều có nguyên nhân trực tiếp hay gián tiếp từ sự phát triển
của lực lượng sản xuất của xã hội đó. Vì vậy, V.I.Lê-nin đã nhấn
mạnh: “Chỉ có đem quy những quan hệ xã hội vào những quan hệ
sản xuất và đem quy những quan hệ sản xuất vào trình độ của
những lực lượng sản xuất thì người ta mới có được một cơ sở
vững chắc để quan niệm sự phát triển của những hình thái xã hội
là một quá trình lịch sử - tự nhiên.”
Ví dụ: Bị bóc lột tàn nhẫn trong khi vẫn ý thức được giá trị nhân bản của mình,
giai cấp bị trị (nô lệ) trong xã hội chiếm hữu nô lệ đã đấu tranh để giải phóng
mình khỏi sự độc chiếm của chủ nô. Bằng sự tự giải phóng đó, lực lượng sản
xuất của xã hội chiếm hữu nô lệ đã đạt đến một trình độ phát triển mới: họ
không còn lệ thuộc vào chủ nô, không còn là tải sản được chủ nô sở hữu mà đã
trở thành một lực lượng lao động tự do, độc lập. Từ đó, một xã hội mới ra đời:
xã hội phong kiến với lực lượng sản xuất là nông dân, những người lao động tự
do, được các địa chủ thuê để sản xuất của cải vật chất.  Ba:
là quá trình phát triển của các hình thái kinh tế – xã hội, được
hiểu là quá trình thay thế lẫn nhau của các hình thái kinh tế – xã
hội trong lịch sử nhân loại và sự phát triển của lịch sử loài người
có thể do sự tác động của nhiều nhân tố chủ quan nhưng nhân tố
giữ vai trò quyết định chính là sự tác động của các quy luật khách
quan. Dưới sự tác động của quy luật khách quan mà lịch sử nhân
loại, xét trong tính chất toàn bộ của nó là quá trình thay thế tuần
tự của các hình thái kinh tế – xã hội: nguyên thủy, nô lệ, phong
kiến, tư bản chủ nghĩa và tương lai nhất định thuộc về hình thái
kinh tế – xã hội cộng sản chủ nghĩa.
Ví dụ: Trong xã hội tư bản, khi người công nhân có trình độ ngày càng cao,
năng suất của quá trình sản xuất ngày càng tăng, thì người công nhân lại bị bóc
lột càng nhiều. Chính bản chất bóc lột của xã hội tư bản chủ nghĩa vi phạm quy
luật quan hệ sản xuất phải phù hợp với trình độ phát triển của lực lượng sản
xuất, đến một thời điểm nhất định sẽ làm tan rã chế độ xã hội này, thay thế nó
sẽ là chế độ xã hội mới, tiến bộ hơn, mà theo chủ nghĩa Mác – Lê-nin, đó là xã
hội cộng sản chủ nghĩa.
2. S ự thay thế các loại hình hình thái kinh tế từ thấp đến cao – biểu hiện
của quá trình phát triển có tính lịch sử tự nhiên:
Theo chủ nghĩa Mác-Lênin thì trong lịch sử loài người đã và sẽ tuần tự xuất
hiện 5 hình thái kinh tế sau:
 H ình thái kinh tế – xã hội cộng sản nguyên thủy (công xã nguyên thủy):
Đây là hình thái kinh tế – xã hội đầu tiên và sơ khai nhất trong lịch sử loài
người. Một số đặc trưng nổi bật của hình thái này là:
 Tư liệu lao động thô sơ, chủ yếu sử dụng đồ đá, thân cây làm công cụ lao động
 Cơ sở kinh tế là sự sở hữu chung về tư liệu sản xuất và sản phẩm lao động
 Là xã hội chưa có giai cấp, Nhà nước và pháp luật
 Quan hệ sản xuất là quan hệ bình đẳng, cùng làm cùng hưởng thụ.
 H ình thái kinh tế – xã hội chiếm hữu nô lệ:
Khi chế độ thị tộc tồn tại trong công xã nguyên thủy tan rã và hình thành nên
xã hội có Nhà nước, và cuộc cách mạng xã hội đầu tiên trong lịch sử loài người
đã hình thành nên hình thái kinh tế – xã hội chiếm hữu nô lệ. Đặc trưng của
hình thái này là đã thay thế chế độ công hữu về từ liệu sản xuất sang chế độ tư
hữu chủ nô, thay thế xã hội không có giai cấp thành xã hội có giai cấp đối
kháng (chủ nô – nô lệ), thay thế chế độ tự quản thị tộc bằng trật tự có nhà
nước của giai cấp chủ nô. Giai cấp chủ nô dùng bộ máy cai trị của mình bóc lột
tàn nhẫn sức lao động của nô lệ. Hình thái này cũng tạo ra kiểu nhà nước đầu tiên: Nhà nước chủ nô.
 H ình thái kinh tế – xã hội phong kiến:
Giai cấp thống trị mới trong hình thái này là giai cấp quý tộc – địa chủ, giai cấp
bị trị là nông nô. Phương pháp bóc lột sức lao động trong xã hội chiếm hữu nô
lệ được thay thế bằng hình thức bóc lột địa tô – người nông dân được giao đất
đai và canh tác trên thửa ruộng của mình, đến kỳ hạn nộp tô thuế cho địa chủ.
So với hình thái chiếm hữu nô lệ, hình thức lao động trong thời kỳ phong kiến
đã tiến bộ hơn nhiều, tuy phải nộp tô thuế nhưng nông dân vẫn có thể được
giữ lại phải của cải dư thừa của mình. Đồng thời nhiều tầng lớp, giai cấp mới đã xuất hiện trong xã hội.
 H ình thái kinh tế – xã hội chủ nghĩa tư bản:
Trong hình thái kinh tế tư bản chủ nghĩa, các cá nhân dùng sở hữu tư nhân để
tự do kinh doanh bằng hình thức các công ty tư nhân để thu lợi nhuận thông
qua cạnh tranh trong các điều kiện của thị trường tự do: mọi sự phân chia của
cải đều thông qua quá trình mua bán của các thành phần tham gia vào quá
trình kinh tế. Các công ty tư nhân tạo thành thành phần kinh tế tư nhân, là
thành phần kinh tế chủ yếu của nền kinh tế tư bản chủ nghĩa. Có thể nói, các
yếu tố quyền tư hữu, thành phần kinh tế tư nhân, kinh doanh tự do, cạnh
tranh, động cơ lợi nhuận, tính tự định hướng – tự tổ chức, thị trường lao động,
định hướng thị trường, bất bình đẳng trong phân phối của cải, phân hoá giàu
nghèo là các khái niệm gắn liền với nền kinh tế tư bản chủ nghĩa.
 H ình thái kinh tế – xã hội cộng sản chủ nghĩa:
Là hình thái phát triển cao nhất của xã hội, có quan hệ sản xuất dựa trên sở
hữu công cộng về tư liệu sản xuất, thích ứng với lực lượng sản xuất ngày càng
phát triển, tạo thành cơ sở hạ tầng có trình độ cao hơn, có kiến trúc thượng
tầng tương ứng thực sự là của nhân dân với trình độ xã hội hóa ngày càng cao.
3. T ìm hiểu về hình thái kinh tế “bỏ qua”
Tính chất phong phú đa dạng của tiến trình phát triển các hình thái kinh tế – xã
hội có thể bao hàm những bước phát triển “bỏ qua” một hay một vài hình thái
kinh tế – xã hội nhất định.
Chẳng hạn, Việt Nam “bỏ qua” chủ nghĩa tư bản tiến lên chủ nghĩa xã hội, hay
nói cách khác đó là thời kì quá độ lên chủ nghĩa xã hội của nước ta do tác động
của những điều kiện khách quan và chủ quan sau:
 Đ iều kiện khách quan
 Phù hợp với ý chí nguyện vọng của nhân dân: Vì nhân dân ta, sau
khi trải qua nhiều cuộc chiến tranh, luôn khao khát có được cuộc
sống hòa bình. Tuy nhiên, chế độ chủ nghĩa tư bản vốn có bản
chất bóc lột, đàn áp, xung đột, mâu thuẫn… không đáp ứng được
nguyện vọng đó. Hơn hết chủ nghĩa xã hội hướng đến một xã hội
bình đẳng, công bằng, đoàn kết. Vậy quá trình quá độ của nước ta
là phù hợp với nguyện vọng nhân dân.
 Phù hợp với hiện thực nước ta: Thực tế đấu tranh giái phóng dân
tộc ở nước ta cho thấy con đường đấu tranh cách mạng tư sản
(như Phan Bội Châu, Phan Chu Trinh) không thành công, không
phù hợp với thực trạng của đất nước. Nhận thấy điều đó, Chủ tịch
Hồ Chí Minh và Đảng đã chọn hình thức đấu tranh vô sản, do công
nhân và nhân dân lãnh đạo. Kết quả là thắng lợi của cuộc cách
mạng tháng 8/1945. Điều này chứng minh sự lựa chọn của Đảng
và nhân dân ta là phù hợp với thực tế Việt Nam.
 Phù hợp với cơ sở lí luận Mác – Lê-nin: Đây chính là quy luật phù
hợp đối với các nước muốn đi lên chủ nghĩa xã hội ngày nay, hay
nói cách khác đấy chính là sự phù hợp với lí luận cách mạng không
ngừng của chủ nghĩa Mác Lênin .Theo tư tưởng của Mác Lênin thì
ở các nước nghèo nàn, lạc hậu, kinh tế kém phát triển hoàn toàn
có thể quá độ lên chủ nghĩa xã hội, bỏ qua giai đoạn chủ nghĩa tư bản.
 Đ iều kiện chủ quan
 Do nước ta nghèo nàn lạc hậu
 Khoa học kĩ thuật chưa được hiện đại hóa
 Trình độ dân trí không cao
 Vì vậy nước ta không phù hợp để tiến đến chủ nghĩa tư bản- một chế độ đòi
hỏi sự phát triển cả về khoa học và sự giàu có.
Lịch sử phát triển của xã hội loài người trải qua nhiều giai đoạn phát triển nối
tiếp nhau từ cao đến thấp, tương ứng với mỗi giai đoạn là một hình thái kinh
tế – xã hội, mỗi thời kỳ chúng ta có một chế độ xã hội khác nhau. Tuy nhiên, vì
nhiều lí do, đôi khi có những chế độ không còn phù hợp với điều kiện hiện thực
của xã hội, nếu vẫn tiếp tục tồn tại thì sẽ hạn chế và kìm hãm sự phát triển của
xã hội đó. Do đó, những hình thái kinh tế này sẽ bị “bỏ qua” và thay thế bằng
một hình thái kinh tế phù hợp.
III. T ính tất yếu của các quy luật xã hội 1. Quy
luật xã hội là gì?
 Quy luật xã hội là những quy luật hoạt động của chính con người
trong các hoạt động xã hội. Quy luật không thể nảy sinh và tác động
bên ngoài hoạt động có ý thức của con người. Tuy nhiên các quy luật
xã hội chủ yếu mang tính khách quan, con người không thể sáng tạo
ra hay hủy bỏ quy luật xã hội, khi đã nhận thức đúng yêu cầu của quy
luật xã hội con người có thể chủ động vận dụng, tổng hợp nhiều quy
luật để tăng cường tác động của quy luật này, hoặc hạn chế tác động của quy luật khác.
 Hai quy luật xã hội cơ bản là quy luật quan hệ sản xuất phải phù hợp
với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất và quy luật kiến trúc
thượng tầng phải phù hợp với cơ sở hạ tầng.
2. T ính tất yếu của quy luật xã hội và nhân tố con người:
a. T ính tất yếu của quy luật xã hội:
 Mỗi hình thái kinh tế – xã hội là một hệ thống cấu trúc với các mặt
hợp thành không tách rời nhau mà có mối liên hệ biện chứng với
nhau. Vì có mối liên hệ biện chứng, các mặt hợp thành hình thái kinh
tế - xã hội quy định, tác động lẫn nhau, tạo nên những quy luật vận
động, phát triển khách quan và phổ biến của xã hội (như quy luật
quan hệ sản xuất phù hợp với trình độ phát triển của lực lượng sản
xuất, quy luật cơ sở hạ tầng quyết định kiến trúc thượng tầng).
 Các quy luật này xuất phát từ những yếu tố cấu thành hình thái kinh
tế - xã hội, do đó chúng tất yếu gắn liền với sự vận động và phát triển
của xã hội, tức là con người không thể thay đổi hoặc xoá bỏ tác
động của các quy luật đó đối với lịch sử phát triển của xã hội. b. N
hân tố con người:
“Bởi vì con người làm nên lịch sử chứ không phải bằng con đường vòng nào khác.” (C.Mác)
 Theo C.Mác, con người là nhân tố góp phần đáng kể trong quá
trình hình thành lịch sử, hay hình thành hình thái kinh tế – xã hội.
 Bằng hoạt động thực tiễn con người tác động vào tự nhiên,
cải biến giới tự nhiên, đồng thời thúc đẩy sự vận động phát triển của lịch sử.
 Trong quá trình cải biến tự nhiên con người tạo nên lịch sử của mình.
 Không có hoạt động của con người sẽ không có quy luật xã
hội tất yếu không có quá trình lịch sử và hình thái kinh tế sẽ không tồn tại.
 Trong thời kì hội nhập, từng bước tiến lên xã hội chủ nghĩa hay
nói cách khác là thời kì quá độ, bỏ qua chủ nghĩa tư bản của
nước Việt Nam thì vấn đề được Đảng va Nhà nước ta đặt ra
chính là nguồn lực con người Việt Nam. Qua đây chúng ta có
thể thấy được sự ảnh hưởng của nhân tố con người đối với quá
trình phát triển kinh tế xã hội và hình thành hình thái kinh tế – xã hội.