Tiểu luận: "Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên trong gia đình người Việt truyền thống"

Tiểu luận môn Cơ sở văn hóa Việt Nam với đề tài: "Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên trong gia đình người Việt truyền thống" của Học viện Báo chí và Tuyên truyền giúp bạn tham khảo và hoàn thành tốt bài tiểu luận của mình đạt kết quả cao.

794 397 lượt tải Tải xuống

Chia sẻ Báo cáo tài liệu

lOMoARcPSD|3 7752136

HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA HỒ CHÍ MINH

HỌC VIỆN BÁO CHÍ VÀ TUYÊN TRUYỀN

KHOA TUYÊN TRUYỀN

TIỂU LUẬN

CƠ SỞ VĂN HÓA VIỆT NAM

Đề tài: TÍN NGƯỠNG THỜ CÚNG TỔ TIÊN

TRONG GIA ĐÌNH NGƯỜI VIỆT TRUYỀN THỐNG

Sinh viên thực hiện: NGUYỄN THANH PHONG

Mã sinh viên: 2051050093

Lớp hành chính: TTDC A2 K40

Lớp tín chỉ: CƠ SỞ VĂN HÓA K40.4

Giảng viên hướng dẫn: ThS. NGUYỄN THỊ MỸ LINH

Hà Nội, ngày 14 tháng 06 năm 2022

lOMoARcPSD|3 7752136

MỤC LỤC

Trang

MỤC LỤC......................................................................................................... 2

MỞ ĐẦU............................................................................................................4

1. Tính cấp thiết của đề tài...........................................................................4

2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu.......................................................... 5

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu........................................................... 6

4. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu.............................................6

5. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của đề tài................................................... 6

6. Kết cấu....................................................................................................... 7

NỘI DUNG........................................................................................................8

Chương 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ TÍN NGƯỠNG THỜ

CÚNG TỔ TIÊN........................................................................................... 8

1. Một số khái niệm cơ bản...................................................................... 8

1.1. Tín ngưỡng......................................................................................8

1.2. Tổ tiên..............................................................................................8

1.3. Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên..........................................................9

2. Cơ sở hình thành Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên..................................9

2.1. Cơ sở tâm linh...............................................................................10

2.2. Cơ sở xã hội...................................................................................12

3. Bản chất của việc thờ cúng tổ tiên.....................................................13

Chương 2: BIỂU HIỆN CỦA TÍN NGƯỠNG THỜ CÚNG TỔ TIÊN

CỦA NGƯỜI VIỆT.................................................................................... 14

1. Các cấp độ thờ cúng tổ tiên................................................................14

lOMoARcPSD|3 7752136

2. Nghi thức thờ cúng tổ tiên..................................................................15

2.1. Cúng cáo thường xuyên...............................................................15

2.2. Cách thức lễ.................................................................................. 16

2.3. Bàn thờ tổ tiên.............................................................................. 18

3. Nghi lễ thờ cúng tổ tiên.......................................................................22

Chương 3: Gìn giữ và phát huy giá trị của Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên

..................................................................................................................... 24

1. Ý nghĩa của Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên.........................................24

2. Thực trạng và một số giải pháp gìn giữ và phát huy giá trị của Tín

ngưỡng thờ cúng tổ tiên trong giai đoạn hiện nay...............................25

2.1. Thực trạng Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên hiện nay................... 25

2.2. Một số giải pháp để gìn giữ và phát huy những giá trị trong Tín

ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt trong điều kiện ngày nay32

KẾT LUẬN......................................................................................................37

TÀI LIỆU THAM KHẢO..............................................................................39

lOMoARcPSD|3 7752136

MỞ ĐẦU

1. Tính cấp thiết của đề tài

Thờ cúng tổ tiên là một hiện tượng xã hội đã xuất hiện từ xa xưa trong lịch

sử nhân loại và đã tồn tại trong nhiều thế kỷ ở nhiều quốc gia và dân tộc trên

thế giới. Ở Việt Nam, loại hình tín ngưỡng này theo nhiều người phỏng đoán

là xuất hiện từ thời Hùng Vương. Đến nay, Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên vẫn

luôn giữ một vai trò quan trọng trong đời sống tinh thần của nhiều tộc người,

đặc biệt là ở khu vực Á Đông.

Hiện nay, nước ta đang phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội

chủ nghĩa, mở cửa hội nhập quốc tế, từng bước dân chủ hóa đời sống xã hội.

Sự phát triển như vũ bão của khoa học công nghệ, sự lan tỏa trong cơ chế thị

trường, phân hóa giàu nghèo trong xã hội, môi trường sinh thái bị hủy diệt…

đã tạo ra tâm lý bất an. Trước đây, một thời gian dài, chúng ta đã có biểu hiện

tả khuynh, có những sai lầm khi đánh đồng tất cả các hoạt động, nghi lễ trong

tín ngưỡng dân gian, các hoạt động tế lễ, lên đồng… đều là mê tín dị đoan cần

phải xem xét, bài trừ.

Đó là những nguyên nhân tâm lý, xã hội và hiện thực dẫn đến việc các

hoạt động tôn giáo, tín ngưỡng đều có chiều hướng gia tăng. Hoạt động thờ

cúng tổ tiên trong gia đình, dòng họ diễn ra khá phổ biến ở các địa phương

trong cả nước. Điều này đã góp phần gìn giữ và phát huy những giá trị tốt đẹp

của văn hóa truyền thống, những giá trị thiêng liêng của văn hóa cộng đồng.

Nhưng do sự tác động mạnh mẽ của lối sống hiện đại, đã làm cho tín ngưỡng

thờ cúng tổ tiên có nhiều biểu hiện tiêu cực như: phô trương về tiền tài, danh

vong, địa vị gây chia rẽ, bày ra những nghi thức cầu kỳ, tốn kém và làm mất đi

tính thiêng liêng và giá trị văn hóa của tín ngưỡng.

Vì vậy, nhận thức đúng đắn về Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt

là một vấn đề mang ý nghĩa lý luận về thực tiễn, làm góp phần làm lành mạnh

hóa các hoạt động tín ngưỡng hướng vào các giá trị đạo đức truyền thống của

lOMoARcPSD|3 7752136

dân tộc, góp phần thực hiện thắng lợi cuộc vận động toàn dân đoàn kết xây

dựng đời sống văn hóa ở khu dân cư.

Bản thân em, ngay từ khi còn là một đứa trẻ chưa hiểu biết nhiều về thế

giới bên ngoài, đã thấy rằng mỗi khi gia đình có chuyện gì thì ông bà cha mẹ

đều thắp hương lên bàn thờ kính báo, cầu xin, đã khiến cho bản thân tò mò,

thắc mắc, đặt ra rất nhiều câu hỏi. Khi lớn lên, em đã có cơ hội để tiếp cận, tìm

hiểu về Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên và dần dần từng bước đi tìm câu trả lời cho

chính mình.

Việc thờ cúng đã trở thành một truyền thống tốt đẹp của người Việt, một

“Lễ nghi phong hóa”, tức là đã được chuẩn hóa theo quy củ, trật tự và đã trở

thành một phong tục dân tộc. Thờ cúng là phong tục đẹp, giàu bản sắc và có

tính chất giáo dục truyền thống cho các thế hệ. Trong xã hội Việt từ xưa đến

nay đã luôn tồn tại mối quan hệ dòng họ sâu sắc xây dựng trên cơ sở huyết

thống. Do đó, ngoài Tín ngưỡng tôn giáo, việc tôn kính ông bà tổ tiên đã thấm

nhuần vào máu thịt của mỗi người dân Việt Nam. Có thể nói, nghi thức tế lễ

cho dù biến chuyển qua từng giai đoạn khác nhau nhưng sẽ mãi đồng hành cùng

con người, bởi “Con người có tổ, có tông. Như chim có tổ, như sông có nguồn”.

Chính vì vậy, em đã lựa chọn đề tài “Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên trong

gia đình người Việt truyền thống” làm đề tài nghiên cứu của mình.

2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu

Mục đích: Nghiên cứu và tìm hiểu tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người

Việt nhằm giữ gìn, bảo tồn, phát huy những giá trị của thờ cúng tổ tiên trong

xã hội hiện nay.

Để thực hiện mục đích nói trên, đề tài có những nhiệm vụ cụ thể, tương

ứng với 3 chương:

Một là, làm rõ những khái niệm về Tín ngưỡng, tổ tiên và Tín ngưỡng thờ

cúng tổ tiên và cơ sở hình thành của nó.

lOMoARcPSD|3 7752136

Hai là, trình bày những biểu hiện của giá trị Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên

của người Việt.

Ba là, đưa ra những thực trạng của Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên để từ đó

đề xuất một số giải pháp mang tính định hướng nhằm gìn giữ và phát huy Tín

ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt.

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

Đối tượng nghiên cứu: Nghiên cứu Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên trong gia

đình người Việt truyền thống.

Phạm vi nghiên cứu: Đề tài tập trung nghiên cứu tín ngưỡng thờ cúng tổ

tiên trong gia đình người Việt, đánh giá xu hướng biến động của Tín ngưỡng

thờ cúng tổ tiên hiện nay.

4. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu

Cơ sở lý luận: Đề tài dựa trên quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng,

chủ nghĩa duy vật lịch sử, nguyên lý của chủ nghĩa Mác - Lê nin, tư tưởng Hồ

Chí Minh, đường lối chính sách của Đảng và nhà nước ta về tín ngưỡng, tôn

giáo.

Phương pháp nghiên cứu: Trong quá trình thực hiện đề tài, tác giả đã sử

dụng các phương pháp như phân tích, tổng hợp, lôgic - lịch sử, so sánh, quy

nạp, diễn dịch.

5. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của đề tài

Ý nghĩa lý luận: Góp phần vào việc giữ gìn và phát huy những giá trị văn

hóa truyền thống của dân tộc. Đồng thời, góp phần định hướng đúng đắn quan

niệm về giá trị Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt.

Ý nghĩa thực tiễn: Tiểu luận có thể dùng làm tài liệu tham khảo, phục vụ

nghiên cứu môn xã hội học, tôn giáo học, văn hóa học và các ngành học thuộc

khoa học xã hội và nhân văn.

lOMoARcPSD|3 7752136

6. Kết cấu

Ngoài phần mục lục, mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo,

tiểu luận gồm 3 chương, chia làm 7 tiết.

lOMoARcPSD|3 7752136

NỘI DUNG

Chương 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ TÍN NGƯỠNG

THỜ CÚNG TỔ TIÊN

1. Một số khái niệm cơ bản

1.1. Tín ngưỡng

Theo Wikipedia: “Tín ngưỡng là niềm tin của con người được thể hiện

thông qua những lễ nghi gắn liền với phong tục, tập quán truyền thống để mang

lại sự bình an về tinh thần cho cá nhân và cộng đồng. Niềm tin này gắn với sự

siêu nhiên nhưng chỉ lưu truyền trong một vùng lãnh thổ hoặc trong một cộng

đồng dân chúng nhất định. Có thể coi tín ngưỡng là dạng thấp hơn của tôn

giáo”.

Như vậy, Tín ngưỡng là hệ thống các niềm tin mà con người tin vào để

giải thích thế giới và để mang lại sự bình an cho cá nhân và cộng đồng.

1.2. Tổ tiên

Tổ tiên là khái niệm dùng để chỉ những người có cùng huyết thống nhưng

đã mất như cụ, kỵ, ông, bà, cha, mẹ..., là những người đã có công sinh thành và

nuôi dưỡng, có ảnh hưởng lớn đến đời sống vật chất và tinh thần của thế hệ

những người đang sống

Tổ tiên trong xã hội nguyên thuỷ có nguồn gốc là tổ tiên tôtem giáo của

thị tộc bộ lạc. Tổ tiên tôtem giáo thời kỳ thị tộc mẫu hệ là những vật trong tự

nhiên, có mối quan hệ mật thiết với con người và khi được thần thánh, thiêng

liêng hoá thì được coi là tôtem (vật tổ) của thị tộc, bộ lạc. Thời kỳ thị tộc phụ

hệ, tổ tiên là những người đứng đầu thị tộc, bộ lạc như tù trưởng, thủ lĩnh quân

sự... đầy quyền uy.

Nguồn Gốc Và Bản Chất Của Tín Ngưỡng Thờ Cúng Tổ Tiên, Tạp chí Triết học.

lOMoARcPSD|3 7752136

Tổ tiên trong xã hội có giai cấp được thể hiện đầy đủ hơn. Họ thường là

những người giữ địa vị chủ gia đình, gia tộc đã mất, có quyền thừa kế và di

chúc tài sản được luật pháp và xã hội thừa nhận.

Trong quá trình phát triển của lịch sử, khái niệm tổ tiên cũng có sự biến

đổi, phát triển. Nó không còn chỉ bó hẹp trong phạm vi huyết thống - gia đình,

họ tộc... mà đã mở rộng ra phạm vi cộng đồng, xã hội. Sự hình thành và phát

triển của các quốc gia, dân tộc thường gắn liền với tên tuổi của những người có

công tạo dựng, giữ gìn cuộc sống của cộng đồng. Họ là những anh hùng, danh

nhân mà khi sống được tôn sùng, kính nể, khi mất được tưởng nhớ, thờ phụng

trong các không gian tôn giáo. Ở Việt Nam, họ là những tổ sư tổ nghề, thành

hoàng làng, anh hùng dân tộc, danh nhân văn hoá...

1.3. Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên

Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên (hay còn được gọi là đạo ông bà) là tục lệ thờ

cúng tổ tiên đã qua đời của nhiều dân tộc châu Á, đặc biệt phát triển trong văn

hóa phương Đông nói chung và văn hóa Việt Nam nói riêng.

Đối với người Việt, phong tục thờ cúng tổ tiên trở thành một thứ tín

ngưỡng thờ cúng quan trọng. Ngoài tôn giáo của mình, nhiều người Việt Nam

thường thờ cúng cả tổ tiên. Đại đa số các gia đình đều có bàn thờ tổ tiên trong

nhà, ít nhất là có treo di ảnh một cách trang trọng, nhưng không phải là một tôn

giáo mà là do lòng thành kính của người Việt đối với cha mẹ, ông bà, cụ kỵ.

Đây là một tín ngưỡng rất quan trọng, gần như không thể thiếu trong phong tục

của người Việt

và là một trong các thành tố tạo nên bản sắc văn hóa Việt Nam

2. Cơ sở hình thành Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên

Tổ tiên theo quan niệm của người Việt Nam, trước hết là những người

cùng huyết thống, như cha, mẹ, ông, bà, v.v… là những người đã sinh ra chúng

ta. Tổ tiên cũng là những người có công tạo dựng nên cuộc sống hiện tại như

Bùi Xuân Mỹ (2001), Tục thờ cúng của người Việt, Văn hóa thông tin.

Đinh Kiều Nga, “Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên, bản sắc văn hóa của người Việt”.

lOMoARcPSD|3 7752136

các vị “Thành hoàng làng”, các “Nghệ tổ”, v.v. Không những thế, tổ tiên còn

là những người có công bảo vệ làng xóm, quê hương, đất nước khỏi nạn ngoại

xâm như Trần Hưng Đạo đã thành “Cha” được tổ chức cúng, giỗ vào tháng 8

âm lịch hàng năm. Ngay cả “Thành hoàng” của nhiều làng cũng không phải là

người đã có công tạo dựng nên làng, mà có khi là người có công, có đức với

nước được các cụ xa xưa tôn thờ làm “Thành hoàng”. Tổ tiên trong tín ngưỡng

của người Việt Nam còn là “Mẹ Âu Cơ”, còn là “Vua Hùng”, là người sinh ra

các dân tộc trong đại gia đình các dân tộc Việt Nam.

2.1. Cơ sở tâm linh

Từ niềm tin về sự bất tử của linh hồn:

Cơ sở xuất phát của tín ngưỡng thờ cúng Tổ tiên trước hết là từ niềm tin

về sự bất tử của linh hồn.

Người Việt Nam tin rằng con người có phần hồn và phần xác, khi chết đi

con người chỉ chết về phần xác còn phần hồn sống mãi. Cũng như nhiều dân

tộc khác, người Việt xuất phát từ nhận thức “vạn vật hữu linh” – mọi vật đều

có linh hồn, và bắt đầu từ giới tự nhiên xung quanh mình, và linh hồn trở thành

đầu mối của tín ngưỡng. Từ quan niệm đó hình thành nên niềm tin về sự tồn tại

của linh hồn và mối liên hệ giữa người đã chết và người sống (cùng chung huyết

thống). Người đã chết bằng linh hồn trở về chứng kiến, theo dõi hành vi của

con cháu, quở trách hoặc phù hộ cuộc sống của họ

. Ông bà ở nơi chín suối

nhưng vẫn thường xuyên đi về thăm hỏi con cháu, phù hộ độ trì cho con cháu.

Vì vậy, người Việt thờ cúng Tổ tiên trong gia đình.

Đạo lí “Uống nước nhớ nguồn”, là lòng tri ân của con cháu với ông bà

Tổ tiên

Tuy nhiên, đó mới chỉ là một cơ sở và còn một cơ sở xã hội nữa rất quan

trọng đối với người Việt, đó là đạo lý uống nước nhớ nguồn, là lòng tri ân của

Luật sư Nguyễn Văn Dương, Phong tục và tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt, Luật Dương Gia -

Kiến thức pháp luật, 02/04/2022.

lOMoARcPSD|3 7752136

con cháu đối với ông bà Tổ tiên đã tạo dựng hình hài và vóc dáng, đã ban tặng

cho con người sự sống.

Con cháu bày tỏ lòng biết ơn đối với các bậc sinh thành, lúc họ đã chết

cũng như khi còn sống đồng thời cũng thể hiện trách nhiệm liên tục và lâu dài

của con cháu đối với nhu cầu của tổ tiên.

Trách nhiệm được biểu hiện không chỉ trong các hành vi sống (giữ gìn

danh dự và tiếp tục truyền thống của gia đình, dòng họ, đất nước) mà còn ở

trong các hành vi cúng tế cụ thể. Vì vậy, tín ngưỡng thờ cúng Tổ tiên là tín

ngưỡng thiêng liêng, thể hiện tính nhân bản của người Việt Nam, thể hiện lòng

biết ơn của người sống đối với người đã khuất và có ý nghĩa triết lý sâu sắc.

Với người Việt Nam, đất có Thổ công, sông có Hà bá, nên trong gia đình

người Việt có tín ngưỡng thờ thần Thổ công cùng với thờ cúng Tổ tiên. Thổ

công định đoạt phúc họa trong gia đình nên là vị thần rất quan trọng. Ông bà

Tổ tiên sinh thành nên được tôn kính nhất. Vì vậy, Tổ tiên ngự ở bàn thờ tôn

kính nhất - gian giữa. Thổ công ở bên trái (theo Ngũ hành thì bên trái - phương

Đông là nơi quan trọng thứ hai sau trung tâm). Thổ thần địa vị kém nhân thần

nhưng quyền lực lớn hơn và được coi là "đệ nhất gia chi chủ", quyết định phúc

hoạ cho mỗi gia đình.

Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên có nội dung bình dị và giàu tính thực tiễn,

không cực đoan

Bằng việc thờ cúng tổ tiên, thế hệ trước nêu gương cho thế hệ sau không

chỉ vì trách nhiệm đối với các bậc sinh thành mà còn để giáo dục dạy dỗ con

cháu.

Trong khi tế lễ, lời khấn vái của họ cũng thật giản dị, rất thực tiễn: lời cầu

xin che chở, phù trợ cho cuộc sống hàng ngày của họ được bình yên, suôn sẻ.

Không biết sự cầu xin ấy hiệu quả như thế nào, nhưng trước hết, con người cảm

thấy thanh thản về mặt tâm linh, điểm tựa tinh thần quan trọng cho cuộc sống.

lOMoARcPSD|3 7752136

2.2. Cơ sở xã hội

Khi bước vào chế độ phụ quyền, vai trò của người đàn ông trở nên quan

trọng trong họat động kinh tế và sinh hoạt của gia đình. Con cái mang họ cha

và con trai kế tiếp ý thức về uy quyền trong gia đình của mình. Tín ngưỡng thờ

cúng tổ tiên bắt nguồn từ đấy.

Không chỉ chịu ảnh hưởng từ chế độ phụ quyền, tín ngưỡng thờ cúng tổ

tiên còn chịu ảnh hưởng từ ba dòng tôn giáo chính ở Việt Nam. Đó là:

Nho giáo: Theo như Khổng Tử, sự sống của con người không phải do tạo

hóa sinh ra càng không phải do bản thân tự tạo ra mà nhờ cha mẹ, sự sống của

cha mẹ lại gắn với ông bà và cứ như vậy thế hệ sau kế tiếp thế hệ trước, vì thế

mà thế hệ sau phải biết ơn thế hệ trước. Cùng với tư tưởng tôn quân, quyền

huynh thế phụ đã củng cố thêm tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên ở nước ta ngày một

thể chế hóa.

Đạo giáo: Nếu như Khổng giáo đặt nền tảng lý luận về đạo đức, về trật tự

kỉ cương xã hội cho tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt thì Đạo giáo

góp phần củng cố niềm tin vào sự tồn tại và năng lực siêu nhiên của linh hồn

những người đã chết thông qua một số nghi lễ thờ cúng như: gọi hồn, bùa chú,

ma chay, tang lễ, mồ mả và đốt vàng mã.

Phật giáo: Phật giáo có ảnh hưởng rất lớn đến sự giữ gìn và phát triển tín

ngưỡng thờ cúng tổ tiên ở Việt Nam trước hết là quan niệm của Phật giáo về

cái chết, kiếp luân hồi và nghiệp báo. Những tư tưởng cơ bản của Phật giáo có

ảnh hưởng lớn lao đến sự phát triển của tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên người Việt

nhưng không vì thế mà có sự sao chép y nguyên. Người Việt Nam quan niệm

rằng cha mẹ tổ tiên luôn lo lắng, quan tâm cho con cái ngay cả khi họ đã chết.

Người sống chăm lo đến linh hồn người chết, vong hồn người chết sẽ quan tâm

đến sự sống của người đang sống

Luật sư Nguyễn Văn Dương, Phong tục và tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt, Luật Dương Gia -

Kiến thức pháp luật, 02/04/2022.

lOMoARcPSD|3 7752136

3. Bản chất của việc thờ cúng tổ tiên

Thờ cúng tổ tiên để lưu giữ kí ức về tổ tiên

Đặc trưng trong đời sống của người Việt là tính duy lí. Trong mỗi gia đình

hình ảnh của những người đã khuất luôn hiện hữu và không xa rời đời sống.

Chết không phải là mất đi tất cả mà là một dạng chuyển hóa vật chất từ dạng

này sang dạng khác và tồn tại ở một thế giới siêu hình mà con người không thể

nhìn thấy được.

Việc thờ cúng được lặp đi lặp lại như một công việc quen thuộc, khơi dậy

trong con cháu những kí ức về tổ tiên.

Nhắc nhở ý thúc về cội nguồn

Với đạo lý uống nước nhớ nguồn nên thờ cúng tổ tiên thành cẩn là xuất

phát từ lòng hiếu kính nhớ ân thâm nghĩa trọng, nó đã ăn sâu vào tiềm thức của

mỗi người ngay từ lúc còn thơ bé:

“Cây có gốc mới nở cành xanh ngọn

Nước có nguồn mới bể rộng sông sâu.

Người ta nguồn gốc từ đâu?

Có cha có mẹ rồi sau có mình”.

lOMoARcPSD|3 7752136

Chương 2: BIỂU HIỆN CỦA TÍN NGƯỠNG THỜ CÚNG

TỔ TIÊN CỦA NGƯỜI VIỆT

1. Các cấp độ thờ cúng tổ tiên

Cấp độ gia đình

Là thờ cúng Tổ tiên trong gia đình, biểu tượng của nó chính là bàn thờ Tổ

tiên. Ở cấp độ gia đình, người Việt Nam thờ cúng ông bà, cha mẹ,… là những

người cùng huyết thống đã chết. Đã là người Việt Nam, dù sang hèn, giàu nghèo

khác nhau ai cũng thờ cúng cha mẹ, ông bà, tổ tiên của mình. Đây không chỉ là

vấn đề tín ngưỡng mà còn là vấn đề đạo lý, phản ánh lòng biết ơn của con cháu

đối với công sinh thành, dưỡng dục của cha mẹ, ông bà, tổ tiên. Nơi thờ cúng

là ở gia đình và nhà thờ họ

Cấp độ gia tộc

Là thờ cúng Tổ tiên của dòng họ, mà biểu tượng kết tinh là Từ đường (nhà

thờ họ) hoặc biểu hiện ở tín ngưỡng thờ thần thành hoàng làng.

Cấp độ Nhà nước

Là thờ cúng các vua Hùng, những người đã có công khai mở và tạo dựng

đất nước Việt Nam.

Tín ngưỡng thờ cúng Tổ tiên cấp Nhà nước với ngày Giỗ Tổ hằng năm

thể hiện chiều sâu giá trị văn hoá cộng đồng của các dân tộc sinh tụ trên giải

đất Việt Nam, thể hiện tinh thần đoàn kết và mối quan hệ huyết thống của 54

dân tộc anh em, đó cũng chính là biểu hiện cao nhất của tính thống nhất trong

đa dạng của văn hoá Việt Nam.

Giỗ Tổ Hùng Vương đã trở thành ngày Giỗ trọng đại của cả dân tộc; đã in

đậm trong cõi tâm linh của mỗi người dân đất Việt. Đền Hùng chính là biểu

PGS.TS. Nguyễn Hồi Loan, Th.S Nguyễn Thị Hải Yến – Trường ĐHKHXH&NV, ĐHQG Hà Nội, NIỀM

TIN VÀO TÍN NGƯỠNG THỜ CÚNG TỔ TIÊN VÀ ẢNH HƯỞNG CỦA NÓ ĐẾN LỐI SỐNG CỦA NGƯỜI

DÂN HÀ NỘI TRONG THỜI KỲ HỘI NHẬP VĂN HÓA, Học viện Hành chính Quốc gia.

lOMoARcPSD|3 7752136

tượng của khối đại đoàn kết dân tộc Việt Nam, minh chứng cho sự kết nối giữa

gia đình – gia tộc và dân tộc.

Ở Việt Nam có 3 cộng đồng vốn từ xa xưa đã có quan hệ gắn bó chặt chẽ

với nhau, đó là: gia đình, làng xã và quốc gia. Vì vậy, tổ tiên gia đình, làng xã

và đất nước không tách rời nhau

. Từ thực tế đó, chúng ta có thể hiểu tín ngưỡng

thờ cúng tổ tiên là một hiện tượng tâm lý xã hội thể hiện sự biết ơn của người

còn sống đối với người đã chết có công lao với cá nhân, gia đình, dòng tộc, làng

xã, đất nước, thể hiện niềm tin rằng, tổ tiên tuy đã chết nhưng linh hồn vẫn tồn

tại ở một thế giới khác và linh hồn tổ tiên có khả năng tác động tới đời sống, số

phận của con cháu thông qua các nghi lễ thờ cúng.

2. Nghi thức thờ cúng tổ tiên

2.1. Cúng cáo thường xuyên

Người việt thường thờ cúng tổ tiên đều đặn vào các ngày Mồng Một, Rằm

hàng tháng. lễ Tết, giỗ hoặc bất kỳ lúc nào cần được gia tiên phù hộ như: sinh

con, đẻ cái, kết hôn, làm nhà, lập nghiệp, có trục trặc về sức khỏe.

Ngày cúng giỗ người mất trong tục thờ cúng tổ tiên, người Việt coi trọng

việc cúng giỗ vào ngày mất thường được tính theo âm lịch. Họ tin rằng đó là

ngày con người đi vào cõi vĩnh hằng.

Không chỉ ngày giỗ, việc cúng tổ tiên còn được thực hiện đều đặn vào các

ngày mồng một (còn gọi là ngày sóc), ngày rằm (còn gọi là ngày vọng), và các

dịp lễ Tết khác trong một năm như: Tết Nguyên đán, Tết Hàn thực, Tết Trung

thu, Tết Trùng cửu, Tết Trùng thập… Những khi trong nhà có việc quan trọng

như dựng vợ gả chồng, sinh con, làm nhà, đi xa, thi cử…, người Việt cũng dâng

hương, làm lễ cúng tổ tiên để báo cáo và để cầu tổ tiên phù hộ, hay để tạ ơn khi

công việc thành công. Bản chất việc thờ cúng tổ tiên của người Việt là từ niềm

PGS.TS. Nguyễn Hồi Loan, Th.S Nguyễn Thị Hải Yến – Trường ĐHKHXH&NV, ĐHQG Hà Nội, NIỀM

TIN VÀO TÍN NGƯỠNG THỜ CÚNG TỔ TIÊN VÀ ẢNH HƯỞNG CỦA NÓ ĐẾN LỐI SỐNG CỦA NGƯỜI

DÂN HÀ NỘI TRONG THỜI KỲ HỘI NHẬP VĂN HÓA, Học viện Hành chính Quốc gia.

lOMoARcPSD|3 7752136

tin người sống cũng như người chết đều có sự liên hệ mật thiết và hỗ trợ nhau.

Con cháu thì thăm hỏi, khấn cáo tiền nhân. Tổ tiên thì che chở, dẫn dắt hậu thế

nên việc cúng giỗ là thực hiện mối giao lưu giữa cõi dương và cõi âm

Bản chất việc cúng cáo thường xuyên của người Việt là từ niềm tin người

sống cũng như người chết đều có sự liên hệ mật thiết và hỗ trợ nhau. Con cháu

thì thăm hỏi, khấn cáo tiền nhân. Tổ tiên thì che chở, dẫn dắt hậu thế nên việc

cúng giỗ là thực hiện mối giao lưu giữa cõi dương và cõi âm. Đây là cách để

thể hiện đạo lý “Uống nước nhớ nguồn”.

2.2. Cách thức lễ

Nghi lễ thờ cúng: trước khi tiến hành nghi lễ thờ cúng gia chủ phải tắm

rửa sạch sẽ, phải mặc quần áo chỉnh tề. thường thì quần áo mà gia chủ mặc là

đò trắng. tuy nhiên trong xã hội hiện đại ngày nay thì chỉ cần ăn mặc chỉnh tề

và người ta ít quan tâm hơn đến cách ăn mặc trong những lễ cúng.

Cách thức vái lạy:

Vái thường được áp dụng ở thế đứng, nhất là trong dịp lễ ở ngoài trời. Vái

thay thế cho lạy ở trong trường hợp này. Vái là chắp hai bàn tay lại để trước

ngực rồi đưa lên ngang đầu, hơi cúi đầu và khom lưng xuống rồi sau đó ngẩng

lên, đưa hai bàn tay xuống lên theo nhịp lúc cúi xuống khi ngẩng lên. Tùy theo

từng trường-hợp, người ta vái 2,3,4, hay 5 vái.

Lạy là hành động bày tỏ lòng tôn kính chân thành với tất cả tâm hồn và

thể xác đối với người trên hay người quá cố vào bậc trên của mình.

Có hai thế lạy: thế lạy của đàn ông và thế lạy của đàn bà.

Thế lạy của đàn ông là cách đứng thẳng theo thế nghiêm, chắp hai tay

trước ngực và dơ cao lên ngang trán, cúi mình xuống, đưa hai bàn tay đang

chắp xuống gần tới mặt chiếu hay mặt đất thì xòe hai bàn tay ra đặt nằm úp

Luật sư Nguyễn Văn Dương, Phong tục và tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt, Luật Dương Gia -

Kiến thức pháp luật, 02/04/2022.

lOMoARcPSD|3 7752136

xuống, đồng thời quì gối bên trái rồi gối bên phải xuống đất, và cúi rạp đầu

xuống gần hai bàn tay theo thế phủ phục

. Khi lạy xong thì vái ba vái rồi lui ra.

Có thể quỳ chân phải hay chân trái trước cũng được, tùy theo thuận chân

nào thì quỳ chân ấy trước. Có điều cần nhớ là khi quỳ chân nào xuống trước thì

khi chuẩn bị cho thế đứng dậy phải đưa chân đó về phía trước nửa bước và tì

hai bàn tay đã chắp lại lên đầu gối chân đó để lấy thế đứng lên. Thế lạy theo

kiểu này rất khoa học và vững vàng. Sở dĩ phải quì chân trái xuống trước vì

thường chân phải vững hơn nên dùng để giữ thế thăng bằng cho khỏi ngã. Khi

chuẩn bị đứng lên cũng vậy. Sở dĩ chân trái co lên đưa về phía trước được vững

vàng là nhờ chân phải có thế vững hơn để làm chuẩn.

Thế lạy của các bà là cách ngồi trệt xuống đất để hai cẳng chân vắt chéo

về phía trái, bàn chân phải ngửa lên để ở phía dưới đùi chân trái, chắp hai bàn

tay lại để ở trước ngực rồi đưa cao lên ngang với tầm trán, giữ tay ở thế chắp

đó mà cúi đầu xuống

. Khi đầu gần chạm mặt đất thì đưa hai bàn tay đang chắp

đặt nằm úp xuống đất và để đầu lên hai bàn tay. Giữ ở thế đó độ một hai giây,

rồi dùng hai bàn tay đẩy để lấy thế ngồi thẳng lên đồng thời chắp hai bàn tay

lại đưa lên ngang trán như lần đầu. Cứ theo thế đó mà lạy tiếp cho đủ số lạy cần

thiết. Lạy xong thì đứng lên và vái ba vái rồi lui ra là hoàn tất thế lạy.

Có bốn trường hợp lạy: 2 lạy, 3 lạy, 4 lạy, và 5 lạy. Mỗi trường hợp đều

có mang ý nghĩa khác nhau.

Cách khấn tổ tiên: Lời khấn vái là lời nói chuyện với người quá cố, do đó

lời khấn là tấm lòng của người còn sống.

Lễ khấn gồm các thủ tục như sau:

– Sau khi mâm cỗ đã đặt xong thì gia trưởng ăn mặc chỉnh tề đi ra mở cửa

chính. Ở xứ lạnh thì cũng phải ráng hé cửa chứ không đóng được cửa kín mít.

Luật sư Nguyễn Văn Dương, Phong tục và tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt, Luật Dương Gia -

Kiến thức pháp luật, 02/04/2022.

Luật sư Nguyễn Văn Dương, Phong tục và tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt, Luật Dương Gia -

Kiến thức pháp luật, 02/04/2022.

lOMoARcPSD|3 7752136

– Sau đó phải khấn xin Thành Hoàng Thổ địa để họ không làm khó dễ

Linh về hưởng lễ giỗ.

Đồ lễ dâng cúng gia tiên: Thịt động vật để cúng gia tiên là những động vật

mà con người cho là “thịt sạch”. Theo đó những con vật có đặc tính xấu bị loại

bỏ trong cúng tế. Ví dụ con chuột tương ứng với loại người chuyên làm chuyện

đục khoét, con rắn có nọc độc hình ảnh của người độc ác, con vịt lạch bạch

không bay xa là so sánh của người chậm chạp… cá mè, cá trê, lươn, chạch

v.v… không được xem là những đồ lễ sạch vì chúng sống dưới bùn nhơ hoặc

tanh tưởi hay có màu đen màu của tang tóc. Con chó – một con vật nuôi cực kì

thân gần với người, nhưng đồ ăn từ thịt chó lại bị xem là những thứ không tinh

sạch, bởi chó ăn chất thải không thể dùng trong tế lễ

Những con vật được dùng là lễ cúng Gà và lợn là những đồ lễ quan trọng

của người Việt trong mọi nghi lễ: tục thờ cúng tổ tiên, thành hoàng, thổ thần,

cúng trời đất… Người Việt cũng dùng cá để dâng cúng, những loài cá được

xem là sạch, được dâng cúng thường xuyên là cá chép, cá trắm.

Với hoa quả cũng vậy hoa quả dâng lên tổ tiên là những loại quả mà gia

đình trồng được với ý nghĩa dang lên tổ tiên thành quả lao động của mình. Ý

nghĩa sâu xa của việc cúng lễ là đạt đến đỉnh cao của Chân – Thiện – Mĩ, việc

cúng lễ không cần cầu kì, cốt yếu ở việc thành tâm.

2.3. Bàn thờ tổ tiên

Thờ cúng tổ tiên là nét đẹp văn hóa được truyền từ đời này sang đời khác

của người Việt. Bởi bàn thờ tổ tiên trở thành một phần không thể thiếu trong

không gian sống của mỗi nhà.

Trang trí bàn thờ gia tiên sẽ giúp cho không gian trở nên gần gũi, ấm áp

và vẹn tròn hơn vào những ngày giỗ, lễ hay tết về. Hơn nữa, việc trang trí bàn

Luật sư Nguyễn Văn Dương, Phong tục và tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt, Luật Dương Gia -

Kiến thức pháp luật, 02/04/2022.

lOMoARcPSD|3 7752136

thờ gia tiên đẹp còn là cách để mọi người trong nhà thể hiện lòng thành kính

với những người thân đã khuất.

Người Việt luôn tâm niệm “nghĩa tử là nghĩa tận” nên luôn chú trọng đến

việc thờ cúng cùng như hình thức khi cúng bái. Đặc biệt là những dịp tết nguyên

Đán, bàn thờ gia tiên lại càng được xem trọng bởi những món quà biếu từ con

cháu từ phương xa đến gia tổ. Hơn nữa, mọi người vẫn tâm niệm rằng khi bố

trí một bàn thờ tổ tiên hợp lý, chu đáo sẽ nhận được nhiều lộc từ các vị ông bà,

tổ tiên.

Quy tắc chung khi bố trí bàn thờ tổ tiên

Trong các gia đình thì bàn thờ được đặt cố định tại Trung Cung tức là vị

trí trung tâm nhà. Thông thường, thì khi bạn đặt chân vào từ cửa chính có thể

thấy ngay bàn thờ tổ tiên cùng bộ bàn ghế tiếp khách. Đây là cách bày trí quen

thuộc từ ngày xưa khi mà kiến trúc nhà có hàng hiên và sân vườn bao xung

quanh.

Nếu bàn thờ gia tiên có đặt bài vị và thần phật, gia chủ phải sắp xếp thờ

thần phật ở bên trái, tổ tiên ở bên phải. Lưu ý, bài vị tổ tiên không được đặt cao

hơn tượng thần phật. Theo quan niệm của người xưa, thần phật là khách nên

tiến hành thờ cúng tổ tiên trước rồi mới đến thần phật nếu không sẽ không cân

bằng quy luật của phong thủy, tâm linh.

Số lượng thần phật nhiều nhất là 3, và phải là số lẻ, đặt quá nhiều trên bàn

thờ sẽ khiến rối mắt, dẫn đến sự xung khắc của thần phật, ảnh hưởng không tốt

đến linh khí trong nhà.

Bát hương là vật phẩm quan trọng nhất khi trưng bày bàn thờ gia tiên. Khi

đốt hương thì chỉ được đốt 1 que hoặc 3 que. Gia chủ nên thường xuyên dọn

bát hương, không nên để quá đầy tro và thường xuyên rút bớt chân hương để

bát hương được “thông thoáng”.

Bố trí bàn thờ tổ tiên cần có những gì

lOMoARcPSD|3 7752136

Một bàn thờ tối thiểu cần phải có: bát hương, ba chén nước, các đồ cúng

ăn được. Còn đối với một bàn thờ tổ tiên đầy đủ chuẩn nhất thì sẽ có những vật

như sau:

Khám thờ: Khám thờ đặc biệt quan trọng với những gia đình có truyền

thống gia phả lâu đời. Khám thờ được làm bằng gỗ trang trí hoa văn cầu kỳ và

được đặt trong cùng, sát tường.

Ngai thờ (ỷ thờ): Là một phần thay thế cho khám thờ. Bởi như đã nói,

khám thờ khá cầu kỳ và chỉ thường có trong những gia đình gia phả lớn. Vì thế

hiện nay người ta thường thay thế bằng ngai thờ nhỏ gọn, bên trong chỉ cần đặt

bài vị tượng trưng cho tổ tiên (còn gọi là thần chủ).

Ảnh thờ: Hình ảnh của những người đã khuất được đặt theo nguyên tắc

nam – tả (trái), nữ – hữu (phải) tính từ phía trong bàn thờ nhìn ra.

Đèn Thái Cực: Đèn thái cực thường được đặt ở chính giữa bàn thờ tổ tiên,

phía dưới chân khám thờ. Đèn thái cực này luôn phải sáng trong không gian

thờ, bạn nên sử dụng đèn hoạt động bằng điện thay cho đèn dầu.

Bộ đỉnh hương: Bộ đỉnh hương có 3 phần đặt hết phía sau bát hương, trong

đó: lư đồng ở trung tâm, 2 nến đồng hoặc 2 con hạc được đặt hai bên. Bộ đỉnh

hương dùng để đốt trầm trong các dịp lễ giúp không gian thờ cúng thêm trang

trọng hơn. Tuy nhiên nếu cảm thấy không cần thiết thì không có cũng không

sao.

Bình hoa và mâm quả: Bình hoa cắm nên đặt ở bên trái. Mâm ngũ quả bên

phải tính từ trong bàn thờ nhìn ra theo phong thủy thuận theo khí vượng có từ

thời xa xưa.

Cặp chân nến (đèn Lưỡng Nghi): Theo quan niệm dân gian, Thái cực sinh

Lưỡng nghi, Đèn Lưỡng Nghi cần phải có nếu bạn dùng đèn thái cực. Đèn

Lưỡng Nghi đặt ở hai bên góc ngoài bàn thờ tổ tiên tượng trưng cho ánh sáng

của mặt trời và mặt trăng.

lOMoARcPSD|3 7752136

Bát hương: Là vật dụng quan trọng trên bàn thờ tổ tiên, dùng để cắm nhang

cúng bái, hành lễ, cầu khấn… Số lượng bát hương thường là số lẻ, điển hình và

phổ biến nhất vẫn là 3 bát hương. Đối với một số gia đình có bàn thờ nhỏ tối

giản không gian thờ có thể sử dụng 1 bát hương.

Ba chén nước: Thường đựng rượu hoặc nước trong mỗi dịp cúng kiếng,

thắp hương. Ba chén nước này sẽ để ngoài cùng của bàn thờ, trước bát hương.

Những lưu ý khi bố trí bàn thờ gia tiên

Bài trí bàn thờ gia tiên đúng phong thủy, trang nghiêm và toát lên vẻ sang

trọng vốn có của gia chủ. Tuy nhiên, khi bố trí bàn thờ gia tiên không phải vật

gì cũng có thể sử dụng, cũng có những nguyên tắc riêng cần phải tuân thủ.

Thứ nhất, không kê bàn thờ hướng trực tiếp với cửa và quá lộ liễu. Theo

quan niệm phong thủy, nó sẽ làm thoát khí khiến chủ nhà không gặp may mắn.

Trong những trường hợp ngôi nhà có diện tích nhỏ không còn lựa chọn nào thì

hãy dùng vách ngăn, rèm che phía trước và hai bên.

Thứ hai, không đặt bàn thờ ở lối đi lại. Bàn thờ cần yên tĩnh, thanh tịnh

nên không đặt gần lối đi gây ồn ào, hao tài lộc.

Thứ ba, không kê gần nhà vệ sinh, nhà tắm. Việc kê bàn thờ dù là thờ thần

Phật, tổ tiên thì không nên kê gần những nơi thiếu sạch sẽ. Vì điều này sẽ làm

mất đi sự trang nghiêm, thanh tịnh.

Thứ tư, bày biện sắp xếp vật phẩm, lễ cúng. Chỉ có như vậy mới mang lại

sự ấm áp, trang nghiêm và lòng thành kính của con cháu đối với gia tổ.

Thứ năm, không nên trang trí bàn thờ gia tiên quá lòe loẹt nhiều màu mà

hãy giữ vững yếu tố truyền thống, trang nghiêm.

Thứ sáu, không nên sử dụng những cây trang trí mang tính âm nhiều trong

bàn thờ gia tiên

Cách bài trí bàn thờ gia tiên, thing – Mẹo & Ý tưởng trang trí nội thất, 03/02/2021.

lOMoARcPSD|3 7752136

Cuối cùng, bàn thờ luôn phải giữ được sự sạch sẽ để thể hiện lòng kính

trọng của gia chủ với tổ tiên, thần phật.

Bên cạnh đó, có rất nhiều gia chủ cũng đang thắc mắc cách sắp xếp bàn

thờ gia tiên và bàn thờ Phật. Theo đúng phong thủy thờ phụng cũng sẽ có cách

sắp xếp vẹn cả đôi đường dù thờ chung hay riêng.

3. Nghi lễ thờ cúng tổ tiên

Khi thực hiện các nghi thức thờ cúng tổ tiên, tuy không có những quy định

chính thức nhưng có một số nguyên tắc gia chủ cần phải tuân theo. Chẳng hạn

như nguyên tắc “Đông bình tây quả” nghĩa là bên phải là bình hoa, bên trái là

trái cây; hay nguyên tắc sắp xếp di ảnh là “Nam tả nữ hữu”. Trong thờ cúng tổ

tiên có nhiều nghi lễ bắt buộc

Cúng: Khi tới ngày giỗ tết, ngày rằm, mùng 1... gia chủ bày lễ cúng lên

ban thờ rồi thắp hương, thắp đèn, đốt nến, khấn, vái, hay lạy để tỏ lòng biết ơn,

hiếu kính và cầu xin phước lành. Việc cúng bái này không chỉ để gợi nhớ lại,

tỏ lòng thành tới tổ tiên, ông bà, mà còn để đưa ra những lời cầu xin, mong linh

hồn người thân che chở.

Khấn: Khi khấn, chúng ta thường nói thầm trong miệng đầy đủ các thông

tin như: ngày/tháng/năm, nơi ở, mục đích buổi cúng lễ, người được cúng, tên

những người trong gia đình, lời cầu xin và lời hứa. Với mong cầu của con người

sẽ thông qua lời khấn này để gửi tới ông bà tổ tiên. Có một số gia đình sẽ lựa

chọn khấn theo bài văn khấn lễ tổ tiên được ghi lại trong sách, hoặc chỉ đơn

giản là nghĩ gì nói lấy, bày tỏ đủ lòng thành kính

Vái: Sau khi đã đưa ra lời cầu xin, chúng ta phải vái lạy với tổ tiên. Khi

vái, chắp hai bàn tay lại để trước ngực rồi đưa lên ngang đầu, đầu hơi cúi và

khom lưng xuống rồi sau đó ngẩng lên, đưa hai bàn tay xuống lên theo nhịp lúc

TÌM HIỂU CÁC NGHI THỨC THỜ CÚNG TỔ TIÊN QUAN TRỌNG CỦA NGƯỜI VIỆT, BAOLONG – Tin

tức Văn hóa & Sự kiện, 21/10/2020.

TÌM HIỂU CÁC NGHI THỨC THỜ CÚNG TỔ TIÊN QUAN TRỌNG CỦA NGƯỜI VIỆT, BAOLONG – Tin

tức Văn hóa & Sự kiện, 21/10/2020.

lOMoARcPSD|3 7752136

cúi xuống khi ngẩng lên. Tùy theo từng trường hợp, người ta vái 2, 3, 4, hay 5

vái.

Lạy: Lạy là hành động bày tỏ lòng tôn kính chân thành với người quá cố.

Lạy và vái thường đi cùng với nhau, kết hợp cùng nhau. Có 4 trường hợp lạy:

2 lạy, 3 lạy, 4 lạy và 5 lạy. Và trong mỗi trường hợp đều mang ý nghĩa khác

nhau.

Ý nghĩa của 2 lạy và 2 vái: Hai lạy thường dùng để áp dụng cho người

sống như trong trường hợp cô dâu chú rể lạy cha mẹ. Hoặc khi đi phúng điếu,

nếu là vai dưới của người quá cố như em, con cháu, và những người vào hàng

con em,... nên lạy 2 lạy.

Ý nghĩa của 3 lạy và 3 vái: Khi đi lễ Phật, ta lạy 3 lạy. Ba lạy tượng trưng

cho Phật, Pháp và Tăng. Phật ở đây là giác, tức là giác ngộ, sáng suốt, thông

hiểu mọi lẽ. Pháp là chánh, tức là điều chính đáng, trái với tà ngụy. Tăng là

tịnh, tức là trong sạch, thanh tịnh, không nhơ bẩn.

Ý nghĩa của 4 lạy và 4 vái: Bốn lạy để cúng người quá cố như ông bà, cha

mẹ và thánh thần.

Ý nghĩa của 5 lạy và 5 vái: Ngày xưa, người ta lạy Vua 5 lạy. Ngày nay,

trong lễ giỗ tổ Hùng Vương, những người trong ban tế lễ thường lạy 5 lạy

TÌM HIỂU CÁC NGHI THỨC THỜ CÚNG TỔ TIÊN QUAN TRỌNG CỦA NGƯỜI VIỆT, BAOLONG – Tin

tức Văn hóa & Sự kiện, 21/10/2020.

lOMoARcPSD|3 7752136

Chương 3: Gìn giữ và phát huy giá trị của Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên

1. Ý nghĩa của Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên

Trước hết, Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên nhắc nhở chúng ta, dù ở đâu, xa

quê hương nhưng luôn tôn thờ và khắc ghi nguồn cội của mình. Chúng ta đều

được sinh ra, lớn lên nhờ có công sinh thành và dạy dỗ của cha mẹ; lớn lên

bằng tiếng hò nơi bến sông; bằng mùi hương của lúa nếp hương đồng nội cỏ.

Chính vì vậy, Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên như một lời nhắc nhở về cội nguồn

sinh dưỡng, cội nguồn yêu thương của mỗi con người. Qua đó, tín ngưỡng giáo

dục mỗi người luôn phải có trách nhiệm với quê hương đất nước, bảo tồn và

phát huy những giá trị tốt đẹp mà tổ tiên ta đã dày công vun đắp.

Ngoài ra, phong tục còn là sợi dây liên kết giữa những người sống và

những người đã khuất, những người trên trần thế và những người ở thế giới tâm

linh. Nó phản ánh quan niệm nhân sinh của dân tộc Việt Nam “sự tử như sự

sinh, sự vong như sự tồn”. Theo quan niệm của người Việt, chết chưa phải là

kết thúc. Tổ tiên luôn bên cạnh dõi theo và phù hộ cho chúng ta trong cuộc

sống. Nhờ vào hình thức tín ngưỡng này, người Việt bày tỏ sự biết ơn, lòng

thành kính và tấm lòng hiếu thảo với ông bà tổ tiên, với những người đã sinh

thành dưỡng dục chúng ta.

Hơn thế, Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên có ý nghĩa bình dị, giàu tính thực

tiễn và không giống như sự cực đoan trong nhiều tôn giáo khác. Bởi vậy, tục

thờ này dễ dàng được thế tục hóa trở thành nếp sống, phong tục, bám rễ sâu

chắc trong tiềm thức của mỗi người. Bằng việc thờ cúng tổ tiên, thế hệ trước

làm gương cho thế hệ sau. Đây không chỉ vì trách nhiệm đối với các bậc sinh

thành mà còn để giáo dục dạy dỗ con cháu lưu truyền nòi giống.

Giáo sư Đào Duy Anh cho rằng: “Tế tự tổ tiên là lấy sự duy trì chủng tộc

làm mục đích”

. Khi thực hành tín ngưỡng, người ta thường sẽ nêu những

TÌM HIỂU CÁC NGHI THỨC THỜ CÚNG TỔ TIÊN QUAN TRỌNG CỦA NGƯỜI VIỆT, ĐỒ ĐỒNG ĐÔNG

SƠN.

lOMoARcPSD|3 7752136

nguyện vọng, lời cầu xin như: lời cầu xin che chở, phù trợ cho cuộc sống được

bình yên, suôn sẻ… Không biết có hiệu quả không nhưng ý nghĩa của thờ cúng

tổ tiên đã giúp con người cảm thấy thanh thản về mặt tâm linh, điểm tựa tinh

thần quan trọng cho cuộc sống. Thông qua việc thờ cúng, con cháu sẽ thấy linh

hồn người đã khuất như luôn bên cạnh mách bảo và giúp đỡ con cháu có một

cuộc sống thuận hòa.

Những giá trị này luôn được dân tộc ta đúc kết và truyền dạy cho những

thế hệ sau qua những câu ca dao hết sức ý nghĩa như “Ăn quả nhớ kẻ trồng

cây” hay “Cây có gốc mới nở cành xanh ngọn – Nước có nguồn mới bể rộng

sông sâu”.

2. Thực trạng và một số giải pháp gìn giữ và phát huy giá trị của Tín

ngưỡng thờ cúng tổ tiên trong giai đoạn hiện nay

2.1. Thực trạng Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên hiện nay

Hiện nay, đất nước ta đang bước vào thời kì đẩy mạnh công nghiệp hóa -

hiện đại hóa trong bối cảnh có những thuận lợi và khó khăn nhất định. Chúng

ta đang phấn đấu phát huy nội lực, tranh thủ mọi nguồn lực từ bên ngoài, chú

trọng phát triển nền kinh tế nhiều thành phần định hướng xã hội chủ nghĩa trên

cơ sở xây dựng và phát triển nền văn hóa tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc. Với

quan điểm đổi mới toàn diện, đồng bộ cùng những giải pháp đúng đắn phù hợp

về văn hóa – xã hội đã giúp Việt Nam có những bước tiến đáng kể: sự nghiệp

kinh tế, văn hóa, giáo dục đạt nhiều thành tựu to lớn, trình độ dân trí được nâng

cao…

Tuy nhiên, bên cạnh những thành tựu đã đạt được, trong xã hội cũng phát

sinh những mặt yếu kém. Mặt trái của cơ chế thị trường như quy luật cạnh

tranh, sự đề cao sức mạnh của đồng tiền, tình trạng phân hóa giàu nghèo, tệ

tham nhũng, quan liêu, chạy theo lợi ích vật chất mà xem nhẹ giá trị đạo đức

văn hóa truyền thống đã tác động xấu đến nhiều lĩnh vực trong xã hội.

lOMoARcPSD|3 7752136

Tất cả những điều đó đã tác động một phần không nhỏ và Tín ngưỡng thờ

cúng tổ tiên của Việt Nam hiện nay.

Chúng ta phải khẳng định rằng, trong sự nghiệp đổi mới đất nước, Đảng

và Nhà nước rất quan tâm đến đời sống vật chất cũng như tinh thần của các

tầng lớp nhân dân, đáp ứng phần nào nhu cầu tâm linh của họ. Các hình thức

sinh hoạt văn hóa truyền thống, như các nghi lễ thờ cúng tổ tiên được khôi phục

và phát triển. Nhằm khai thác kế thừa truyền thống và phát huy những giá trị

văn hóa đã được chung đúc từ hàng nghìn năm nay.

Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt gắn với đời thường, gắn với

sinh hoạt văn hóa cộng đồng, được chú trọng nhiều hơn

Xuất phát từ quan niệm “trần sao, âm vậy”, việc thắp hương thờ cúng tổ

tiên đã trở thành quen thuộc, phổ biến trong mỗi gia đình người dân Việt Nam.

Thực hiện nghi lễ thờ cúng tổ tiên ngoài trách nhiệm đạo lý vốn là truyền thống

có hình thức giản dị, không mất nhiều thời gian, lại thiết thực trước là thờ cúng

tổ tiên, sau là con cháu được thụ lộc, con cháu nhớ tổ tiên thì cúng bái cũng là

tỏ lòng hiếu thảo của mình đối với tổ tiên. Vì thế truyền thống này dễ đời thường

hóa trong mọi gia đình, dù nông dân hay trí thức, dù con trưởng hay con thứ,

giàu hay nghèo, trai hay gái…phù hợp với quy luật tình cảm và bản chất tự

nhiên của con người. Do đó, khi làm bất cứ việc gì người ta cũng thường xuyên

thắp hương khấn vái tổ tiên phù hộ như: ốm đau, bệnh tật, sinh nở, buôn bán,

học hành, thi cử, gia đình nề nếp, con cái ngoan ngoãn…

Đời thường hóa không chỉ ở mỗi gia đình mà còn gắn với sinh hoạt văn

hóa cộng đồng. Ở nhiều nơi, đã có việc làm thiết thực, nhiều phong trào quần

chúng như: phát huy đạo lý “uống nước nhớ nguồn”, “đền ơn đáp nghĩa, xây

dựng gia đình, làng, xã văn hóa khu dân cư kiểu mẫu”… tưởng niệm các anh

hùng dân tộc như: hội Đền Hùng, hội Đền Gióng…nêu rõ truyền thống đánh

Nguyễn Thị Bích – Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn – Đại học Quốc gia Hà Nội, Quan niệm về nhân

sinh trong tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt, Luận văn Thạc sĩ Chủ nghĩa duy vật biện chứng và Chủ

nghĩa duy vật lịch sử, Hà Nội, 2003.

lOMoARcPSD|3 7752136

giặc giữ làng, bảo vệ thuần phong mỹ tục, bước đầu hình thành một số nghi

thức mới trong việc cưới, việc tang, lễ hội, cải tạo phong tục tập quán lạc hậu

được quần chúng nhân dân hưởng ứng và tham gia tích cực.

Hơn thế, trong xã hội hiện nay, cơ chế thị trường mở, văn hóa phương Tây

du nhập mạnh mẽ. Vì vậy mà nền văn hóa cũng như đạo đức của con người

cũng bị xói mòn dần đi. Chính vì thế, cần phát huy giá trị tích cực của văn hóa

truyền thống để giáo dục cho thế hệ trẻ lối sống đạo đức, lành mạnh. Trong văn

hóa truyền thống đấy thì không thể không nói đến tín ngưỡng thờ cũng tổ tiên

của người Việt. Từ những tác động của xã hội và nhu cầu về tâm linh của con

người ngày một tăng lên thì thờ cũng tổ tiên được chú trọng nhiều hơn.

Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên hiện nay vận động theo xu hướng phục hồi

lại truyền thống.

Những năm qua, đời sống tín ngưỡng tôn giáo trong nhân dân ta có chiều

hướng phát triển rất đa dạng và phức tạp với những biểu hiện vừa tích cực, vừa

tiêu cực. Cái hay, cái dở, cái lành mạnh và không lành mạnh luôn đan xen nhau.

Biểu hiện của mặt tích cực là các cá nhân có xu hướng tự tu dưỡng, giữ gìn đạo

đức, hướng thiện, phục thiện trong hoàn cảnh xã hội nảy sinh nhiều vấn đề phức

tạp, hệ thống các giá trị chuẩn mực đang bị đảo lộn, đạo đức xã hội xuống cấp…

Đó còn là xu hướng quay trở lại gìn giữ những giá trị tích cực của các nghi lễ

thờ cúng tổ tiên, góp phần làm tăng thêm tình cảm cộng đồng, khôi phục lại

những biểu tượng văn hóa truyền thống, là biểu hiện của đạo lý “uống nước

nhớ nguồn”. Việc thờ cúng tổ tiên đã trở thành truyền thống tốt đẹp. Ngày giỗ,

ngày tết là ngày anh em xa gần hội tụ, gia đình đông đủ quay quần bên bàn thờ

tổ tiên để tưởng nhớ đến công đức của tổ tiên và công lao của ông bà cha mẹ,

mọi người đều như thấy trách nhiệm của mình phải cố gắng hơn nữa để đền

đáp công ơn tổ tiên làm rạng danh truyền thống gia đình quê hương, đất nước.

Bên cạnh những nét đẹp truyền thống được bảo tồn, gìn giữ và phát huy,

thì thờ cúng tổ tiên của người Việt trong những năm gần đây còn có những

lOMoARcPSD|3 7752136

quan niệm sai lệch, những biểu hiện chưa tốt như các hủ tục cũ theo hướng mê

tín.

Xuất phát từ nhu cầu văn hóa, đạo đức, tín ngưỡng, tâm linh, mà hiện nay

dòng người hành hương ngày một lớn, địa chỉ hành hương ngày một rộng, thời

gian hành hương ngày một dài

nhiều vấn đề tiêu cực nảy sinh. Trong lễ hội,

cái ranh giới giữa tín ngưỡng thành tâm, tự nguyện với sự mê muội đôi khi rất

mỏng manh. Trong gia đình, nhiều người vì quá tin vào sự tồn tại của tổ tiên,

thần thánh nên làm bất cứ việc gì cũng khấn vái gia tiên, thần thánh. Tự mình

khấn vái, cầu xin chưa đủ, chưa yên tâm, họ còn mời thầy cúng lễ về nhà. Việc

làm này vừa tốn kém thời gian, tiền của và sức khỏe. Không ít người không

phân biệt được giữa tình cảm tâm linh tôn kính, biết ơn, nhu cầu bày tỏ và

phụng thờ những người có công với sự mê tín. Cứ tin và làm theo sự chỉ dẫn

của một số kẻ buôn thần bán thánh.

Còn có những người trong đời thường không quan tâm rèn luyện giữ gìn

phẩm chất đạo đức cá nhân, không chú trọng làm điều nhân nghĩa mà ham bói

toán, dâng sớ cầu xin cho mình những điều mà không chỉ thánh thần, mà bất

cứ người nào có lương tri đều không thể chấp nhận được. Lại có người bất hiếu

với cha mẹ, nhân dân, bất tín với bạn bè… chỉ chăm lo đi lễ chùa cầu xin thăng

quan tiến chức, thì chẳng những trái với đạo đức cách mạng mà còn trái với

đạo đức tôn giáo, tín ngưỡng.

Trong các lễ hội cấp làng xã, cũng như cấp quốc gia, hiện tượng mê tín dị

đoan cũng thể hiện khá rõ nét. Những sinh hoạt tâm linh gần gũi với tôn giáo

như ma chay, lễ hội, đình đám, bói toán, tử vi, tướng số… phát triển một cách

tràn lan. Gọi hồn cũng là một biểu hiện của mê tín dị đoan của người Việt. Có

người quan niệm cô hồn là khâu trung gian, là người có khả năng liên hệ được

giữa quá khứ, hiện tại và tương lai, giữa con người ở cuộc đời thực và thế giới

vô hình, giữa người sống và người chết, giữa địa ngục và trần gian. Ở các gia

Nguyễn Thị Hiền – Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn – Đại học Quốc gia Hà Nội, Tín ngưỡng thờ cúng

tổ tiên và những giá trị của nó trong đời sống người Việt hiện nay, Luận văn Thạc sĩ, Hà Nội, 2014.

lOMoARcPSD|3 7752136

đình thường gọi hồn thông qua các thầy cúng, thầy phù thủy để người nhà đã

chết nhập hồn vào người nào đó và nói lên những lời của người đã chết.

Chính những hủ tục cũ, thiên về duy tâm, mê tín, một mặt đã làm giảm đi

những giá trị truyền thống tốt đẹp của việc thờ cúng tổ tiên. Mặt khác, nó còn

làm cho chính những con người này mất dần niềm tin vào cuộc sống, vào chính

mình trở nên bạc nhược, thụ động.

Hình thức thực dụng, phô trương lãng phí của các hoạt động thờ cúng tổ

tiên.

Hiện tượng đốt vàng mã tràn lan, nhất là dịp lễ tết, ma chay, giỗ chạp. Vào

dịp tháng bảy (âm lịch) hàng năm, người ta sẵn sàng mua nhiều đồ vàng mã

gồm nhiều kiểu đồ dung như: giày dép, quần áo, bát đĩa… và cả những tiện

nghi thời hiện đại: ô tô, xe máy, đô la, tủ lạnh, nhà lầu, xe hơi, máy bay…

Những hàng mã loại này có giá trị rất lớn, nhưng cũng chỉ dùng để đốt đi, gửi

xuống cõi âm, theo như người ta tin là cho người thân mang theo xuống âm phủ

để sử dụng và mong tổ tiên phù hộ cho họ được lại nhiều như thế.

Tương tự, việc sản xuất ra các loại giấy tiền (gọi là tiền âm phủ) và những

tờ giấy màu vàng màu bạc, tượng trưng cho vàng bạc thật để hóa vàng cho

người mất. Đây là một thiệt hại khá lớn, gây lãng phí và ô nhiễm môi trường.

Vấn đề này đã trở thành phổ biến, khiến cho mọi người lo ngại và là sự nhức

nhối của toàn xã hội. Tuy nhiên, hiện tượng đốt vàng mã tràn lan, lãng phí xảy

ra hầu như là ở khu vực thành phố.

Người Việt vốn quan niệm hệ thống mồ mả ứng với thế giới vong hồn có

tác động trực tiếp lên thế giới người còn sống. Người ta tin rằng mọi hiện tượng

vui - buồn, sướng - khổ, phúc - họa nơi trần gian đều có tính hệ quả, chịu sự

chi phối mạnh mẽ từ thế giới âm hồn. Ai chăm sóc tốt phần mộ thì có thể hưởng

lợi, được tổ tiên ông bà phù hộ, ban phúc lộc, nếu không dễ bị giáng họa… Các

khái niệm mộ kết, mộ phát, động mồ động mả… là ví dụ điển hình của niềm

tin tín ngưỡng thể hiện sự ràng buộc sâu sắc giữa dương gian và cõi âm. Như

lOMoARcPSD|3 7752136

thế, trong sự cầu cúng tổ tiên, săn sóc mồ mả, bên cạnh sự tưởng nhớ đến các

bậc tiền nhân là mục đích mưu cầu lợi ích cho bản thân gia đình người còn

sống

. Nói cách khác, tính vụ lợi và thực dụng luôn song hành cùng cái gọi

“uống nước nhớ nguồn”, thể hiện tính hai mặt hiện hữu trong tín ngưỡng thờ

cúng tổ tiên của người Việt. Mới hiểu tại sao người ta có thể lao tâm khổ tứ đến

vậy với chuyện mồ mả.

Vì thế cho nên xu hướng đua đòi xây mồ mả với quy mô ngày càng lớn đã

dẫn đến diện tích đất canh tác bị thu hẹp dần để nhường chỗ cho diện tích đất

nghĩa trang. Số tiền chi cho đám tang, xây cất mồ mả khá lớn, có gia đình phải

dùng nhiều xe tải để chở vòng hoa, câu đối; cũng có ngôi mộ xây cất cầu kỳ

với kinh phí từ hàng chục, thậm chí hàng trăm triệu đồng, những ngôi mộ xây

bình thường cũng phải lên tới 5 – 7 triệu đồng. Những hiện tượng đó trở thành

vấn đề nhức nhối, làm xói mòn các giá trị đạo đức truyền thống, lối sống cần

kiệm, giản dị của dân tộc, phá hoại thuần phong mỹ tục, ảnh hưởng xấu tới đời

sống tinh thần, vật chất của nhân dân.

Một vấn đề đặt ra trong xã hội hiện nay là con gái có được quyền thờ cúng

tổ tiên

Theo phong tục, con trai trưởng là người có trách nhiệm tổ chức. Nếu con

trai trưởng không còn thì việc cúng giỗ sẽ do cháu đích tôn tổ chức (khi nào

trưởng nam không có con trai nối dõi thì mới đến con thứ). Con trai có trách

nhiệm thờ cúng cha mẹ và tổ tiên, con gái đi lấy chồng thì phải theo chồng, có

trách nhiệm thờ phụng tổ tiên nhà chồng. Trong thời đại ngày nay, phong tục,

tập quán, tín ngưỡng của người Việt Nam, nhất là tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên

đã dần dần không còn có sự phân biệt giữa nam và nữ, bởi một lẽ không phải

gia đình nào cũng có con trai và việc thờ cúng không nhất thiết phải giao cho

Nguyễn Thị Bích – Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn – Đại học Quốc gia Hà Nội, Quan niệm về nhân

sinh trong tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt, Luận văn Thạc sĩ Chủ nghĩa duy vật biện chứng và Chủ

nghĩa duy vật lịch sử, Hà Nội, 2003.

Nguyễn Thị Hiền – Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn – Đại học Quốc gia Hà Nội, Tín ngưỡng thờ cúng

tổ tiên và những giá trị của nó trong đời sống người Việt hiện nay, Luận văn Thạc sĩ, Hà Nội, 2014.

lOMoARcPSD|3 7752136

con trai trưởng (hay cháu đích tôn) đảm nhiệm. Theo quan niệm xưa cũ nhiều

gia đình vẫn mang nặng tư tưởng sinh con trai để nối dõi tông đường, hương

khói tổ tiên

. Chuyện giao nhiệm vụ thờ cúng gia tiên cho con trai đã thành một

nếp nghĩ, một thói quen thậm chí như một chuẩn mực văn hóa nhưng đã lâu đời

trong xã hội Việt Nam khi từ mẫu quyền chuyển sang phụ quyền. Sau khi có

chính sách kế hoạch hóa gia đình thì chuyện coi trọng đẻ con trai được nhiều

người chú trọng. Thậm chí có những hành động vi phạm pháp luật như chọn

giới tính hay hủy cả thai khi nó không phải là con trai. Đây là một tập tính cũ,

vi phạm pháp luật không phù hợp với xã hội hiện đại. Vấn đề này dẫn đến sự

bất thường về tỷ lệ giới tính.

Tư tưởng này đã ăn sâu vào máu thịt đến cả nghìn năm và không dễ để

xóa bỏ. Tuy nhiên, chúng ta không được chùn bước và phải tiếp tục thay đổi để

một ngày nào đó quan niệm cũ bị bỏ đi. Nam có quyền kính hiếu với ông cha

tổ tiên thì nữ cũng vậy. Thậm chí trên cuộc sống nhiều người nữ đã biết giữ gìn

truyền thống tổ tiên. Tóm lại, đây là một quan niệm cũ, về đúng hay sai thì ta

chưa bàn nhưng bây giờ với đời sống hiện đại và tình hình thực tế, nữ đã và

đang làm rất tốt vai trò thờ cúng tổ tiên.

Con cái là trời cho, nhiều gia đình sinh con một bề đã “tập huấn” con gái

biết thờ cúng gia tiên. Bởi trước kia, các gia đình thường có cấu trúc tam đại,

tứ đại đồng đường, anh em trai có gia đình nhưng vẫn sống chung với nhau và

sống chung cùng bố mẹ

. Mọi cúng giỗ do con trai trưởng của gia đình, dòng

họ đảm trách. Mảnh đất gia đình dòng trưởng sinh sống cũng là mảnh đất của

cha ông để lại. Tính chất đó quy định trách nhiệm cúng giỗ trao cho dòng

trưởng. Ngày nay, hệ thống gia đình hạt nhân, con cái không ở cùng cha mẹ,

anh chị em không sống chung trong một ngôi nhà. Quan niệm ai cúng người đó

Thờ cúng tổ tiên giáo dục các giá trị đạo đức truyền thống của gia đình, dân tộc, Bộ Văn hóa, Thể thao và

Du lịch – Vụ Gia đình.

Dương Thị Hồng Duyên - Trường Cao đẳng Công nghiệp Thái Nguyên, Kế thừa và phát huy truyền thống

"uống nước nhớ nguồn" qua tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của dân tộc Việt Nam, Cổng thông tin điện tử ủy ban

dân tộc, Tạp chí Dân tộc số 163, tháng 7/2014.

lOMoARcPSD|3 7752136

được hưởng lộc nên mọi gia đình đều có ban thờ gia tiên. Như vậy, trọng trách

cúng giỗ không còn chỉ là con trai trưởng, trưởng họ, trưởng tộc. Nhu cầu cúng

giỗ tổ tiên trở thành nhu cầu của mọi thành viên trong gia đình gồm cả nam và

nữ.

2.2. Một số giải pháp để gìn giữ và phát huy những giá trị trong Tín ngưỡng

thờ cúng tổ tiên của người Việt trong điều kiện ngày nay

Như vậy, tín ngưỡng thờ cũng tổ tiên của người Việt đang được khôi phục

và phát triển nhanh, mang lại những giá trị tích cực như mang đậm bản sắc văn

hóa dân tộc, thể hiện đạo đức truyền thống của người Việt. Tuy nhiên, bên cạnh

những giá trị tích cực còn tồn tại những biểu hiện sai lệch về loại hình tín

ngưỡng này. Để việc bảo tồn và phát huy những giá trị tích cực của tín ngưỡng

thờ cúng tổ tiên, cần phải quan tâm thực hiện một số giải pháp sau:

Một là, tăng cường các biện pháp tổ chức, quản lý hành chính kết hợp với

tuyên truyền giáo dục ý thức tự giác của người dân

Sự tồn tại những hoạt động trong các lễ hội cổ truyền, trong tín ngưỡng

thờ cúng tổ tiên, đặc biệt là các hoạt động thương mại hóa trong lễ hội là một

hiện tượng không lành mạnh, cần sớm loại bỏ vì nó đã gây ra những hậu quả

nghiêm trọng trong đời sống văn hóa tinh thần của nhân dân.

Về phía nhà nước và các cơ quan chức năng phải có sự quản lý giám sát

chặt chẽ các hoạt động tổ chức, kinh doanh trong lễ hội. Muốn vậy cần phải

phân trách nhiệm cụ thể cho từng cơ quan, ban ngành tránh hiện tượng chồng

chéo chức năng nhiệm vụ

Bên cạnh đó, cũng cần phải giáo dục ý thức của người dân. Bởi, nếu chỉ

thắt chặt công tác quản lý mà không kết hợp với tuyên truyền giáo dục ý thức

tự giác cho nhân dân thì sẽ không mang lại hiệu quả thiết thực. Người dân sẽ

không tự giác chấp hành mà vì lợi nhuận mà tiếp tục vi phạm, “buôn thần bán

Nguyễn Thị Hiền – Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn – Đại học Quốc gia Hà Nội, Tín ngưỡng thờ cúng

tổ tiên và những giá trị của nó trong đời sống người Việt hiện nay, Luận văn Thạc sĩ, Hà Nội, 2014.

lOMoARcPSD|3 7752136

thánh”. Đồng thời, họ sẽ du nhập một số lễ nghi, lễ vật không phù hợp ảnh

hưởng đến đời sống vật chất, tinh thần của nhân dân như: đua nhau sắm sửa

vàng mã trong các dịp lễ, tết; nạn phong bì… làm biến dạng ý nghĩa nhân văn

sâu sắc của truyền thống thờ cúng tổ tiên, tạo điều kiện cho tư tưởng cơ hội,

trục lợi.

Hơn thế, cần kiên trì giáo dục, hạn chế những yếu tố thiếu lành mạnh, mê

tín dị đoan trong tổ chức tang ma, giỗ chạp, lễ hội như: xem bói, xem quẻ, cúng

gọi hồn…; cần làm cho mọi người thấy rõ những nguy hại của việc lợi dụng

chính sách tự do tín ngưỡng, tôn giáo để hoạt động chia rẽ khối đại đoàn kết

dân tộc và Nhà nước Việt Nam

sẽ kiên quyết xử lý, nghiêm trị những kẻ lợi

dụng tự do tín ngưỡng tôn giáo để phá vỡ sự ổn định chính trị - xã hội, gây rối

trật tự công cộng, chia rẽ khối đại đoàn kết dân tộc.

Hai là, xây dựng môi trường văn hóa – xã hội lành mạnh.

Xây dựng và phát triển nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc là

một mục tiêu quan trọng trong sự nghiệp đổi mới. Sự nghiệp xây dựng nền văn

hóa mới muốn thành công phải dựa vào lòng dân, phải “làm cho văn hóa thấm

sâu vào toàn bộ đời sống và hoạt động của xã hội, và từng tập thể và cộng đồng,

từng địa bàn dân cư, vào lĩnh vực sinh hoạt và quan hệ con người, tạo ra trên

đất nước ta đời sống tinh thần cao đẹp, trình độ dân trí cao, khoa học phát

triển”

Trên cơ sở đẩy mạnh phong trào thi đua “Toàn dân xây dựng đời sống văn

hóa”, xây dựng môi trường văn hóa – xã hội lành mạnh là điều kiện không thể

thiếu được và góp phần phát huy những giá trị tích cực và hạn chế những mặt

tiêu cực của tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên, nhất là trong nghi lễ thờ cúng tổ tiên.

Môi trường văn hóa – xã hội đầu tiên phải bàn đến là môi trường gia đình. Gia

Nguyễn Thị Hiền – Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn – Đại học Quốc gia Hà Nội, Tín ngưỡng thờ cúng

tổ tiên và những giá trị của nó trong đời sống người Việt hiện nay, Luận văn Thạc sĩ, Hà Nội, 2014.

Nguyễn Thị Hiền – Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn – Đại học Quốc gia Hà Nội, Tín ngưỡng thờ cúng

tổ tiên và những giá trị của nó trong đời sống người Việt hiện nay, Luận văn Thạc sĩ, Hà Nội, 2014.

lOMoARcPSD|3 7752136

đình là tế bào của xã hội, là cái nôi con người được sinh ra và nuôi dưỡng, là

môi trường quan trọng hình thành nhân cách, giáo dục nếp sống, đạo đức cho

con người. Giáo dục đạo đức và nếp sống văn hóa gia đình truyền thống cho

mọi người trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta,

nhằm nâng cao tinh thần đoàn kết, ý thức cộng đồng gắn kết cá nhân – gia đình

– làng xóm – tổ quốc; giáo dục lòng nhân ái, khoan dung, trọng nghĩa tình, đạo

lý, sự tinh tế trong ứng xử, trong lối sống, cái tiến bộ trong văn hóa của các dân

tộc, đi liền với sự đấu tranh chống cái lạc hậu, lỗi thời trong phong tục, lề thói

cũ.

Hơn thế, để tạo ra môi trường sống lành mạnh ở gia đình và xã hội, trước

hết, chúng ta phải chú ý tới các điều kiện tồn tại của gia đình như nhà ở, việc

làm, tiền lương, tài chính… Đồng thời, xây dựng các quan hệ ứng xử sao cho

thích hợp với mọi lứa tuổi, với vai trò và trách nhiệm của mỗi thành viên trong

trật tự gia đình: kính trọng ông bà, nhớ ơn cha mẹ, thương yêu con cháu, anh

em họ hàng. Xây dựng môi trường văn hóa – xã hội lành mạnh, cần xây dựng

nếp sống văn minh trong cộng đồng làng, xã, phường… thu hẹp khoảng cách

giữa thành thị và nông thôn, giữa các vùng miền và giữa các tầng lớp nhân dân.

Đặc biệt cần thực hiện nghiêm túc chính sách của Đảng và Nhà nước về quyền

tự do tín ngưỡng của công dân, tham gia tích cực xây dựng nếp sống mới lành

mạnh, văn minh trong tiệc cưới, việc tang, lễ hội, hạn chế và loại bỏ những hủ

tục lạc hậu lâu đời.

Ba là, chăm lo đời sống vật chất, nâng cao trình độ mọi mặt cho nhân

dân.

Để góp phần chăm lo đời sống vật chất cho nhân dân, Đảng và Nhà nước

phải đảm bảo việc làm đầy đủ và hợp lý cho người lao động, cải thiện các điều

kiện làm việc cho người lao động. Bởi lẽ, trong chủ nghĩa xã hội, lao động là

quyền xã hội cơ bản của con người, quyết định nguồn thu nhập và khẳng định

giá trị của con người. Cùng với vấn đề việc làm hợp lý thì quyền được hưởng

lOMoARcPSD|3 7752136

thụ những thành quả lao động của mình cũng là một mặt hết sức quan trọng của

cuộc sống con người

. Con người được đặt vào vị trí trung tâm của các chương

trình kinh tế - xã hội, hay nói cách khác, chính sách kinh tế của Đảng và Nhà

nước hướng vào cải thiện các điều kiện sinh hoạt vật chất và văn hóa tinh thần

cho nhân dân.

Thực tế, trong những năm gần đây, chính sách mở cửa của nền kinh tế đã

tạo ra những biến đổi to lớn về đời sống cho nhân dân. Đảng và Nhà nước ta

thực hiện nhất quán, lâu dài chính sách phát triển nền kinh tế hàng hóa nhiều

thành phần lấy việc giải phóng lực lượng sản xuất, nâng cao hiệu quả kinh tế

và xã hội, cải thiện đời sống nhân dân làm mục tiêu hàng đầu trong việc khuyến

khích phát triển các thành phần kinh tế

và các hình thức kinh doanh ở nước ta,

xác lập củng cố và nâng cao địa vị làm chủ của người lao động trong nền sản

xuất xã hội, thực hiện công bằng xã hội ngày càng tốt hơn.

Bên cạnh đó, phải khuyến khích làm giàu chính đáng đi đôi với xóa đói

giảm nghèo để không diễn ra sự chênh lệch quá mức về mức sống và trình độ

phát triển giữa các tầng lớp dân cư, giữa các vùng miền. Chăm lo, nâng cao đời

sống vật chất cho nhân dân là giải pháp cơ bản và lâu dài, đòi hỏi sự cố gắng

của toàn Đảng, toàn dân. Không những thế, ngoài việc chăm lo, nâng cao đời

sống vật chất, phải đồng thời không ngừng nâng cao đời sống tinh thần cho

nhân dân.

Việc nâng cao đời sống tinh thần cho nhân dân, đòi hỏi phải không ngừng

tăng cường sự lãnh đạo của Đảng, đảm bảo quyền làm chủ của nhân dân lao

động trên tất cả các lĩnh vực, đảm bảo công bằng xã hội. Mục tiêu mà Đảng ta

xác định đó là kinh tế phải nhằm mục tiêu văn hóa, vì xã hội công bằng, dân

chủ, văn minh, con người phát triển toàn diện. Văn hóa vừa là mục tiêu vừa là

động lực thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội. Nâng cao đời sống tinh thần

Nguyễn Thị Hiền – Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn – Đại học Quốc gia Hà Nội, Tín ngưỡng thờ cúng

tổ tiên và những giá trị của nó trong đời sống người Việt hiện nay, Luận văn Thạc sĩ, Hà Nội, 2014.

Nguyễn Thị Hiền – Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn – Đại học Quốc gia Hà Nội, Tín ngưỡng thờ cúng

tổ tiên và những giá trị của nó trong đời sống người Việt hiện nay, Luận văn Thạc sĩ, Hà Nội, 2014.

lOMoARcPSD|3 7752136

cho nhân dân trên cơ sở giữ gìn và phát huy những giá trị truyền thống dân tộc,

tiếp thu có chọn lọc tinh hoa văn hóa nhân loại.

lOMoARcPSD|3 7752136

KẾT LUẬN

Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt là nét đẹp trong sinh hoạt văn

hóa cộng đồng, góp phần tạo nên một ý thức hệ thống văn hóa xu hướng hướng

về tổ tiên, cộng đồng tạo nên một sức mạnh “nội sinh” của người Việt. Đó chính

là nét văn hóa truyền thống góp phần bảo tồn di sản tinh thần và đạo đức trong

đời sống người Việt lưu truyền từ ngàn xưa.

Ngày nay, trong xu thế toàn cầu hóa, đất nước trên đà hội nhập kinh tế thế

giới, đẩy mạnh công nghiệp hóa - hiện đại hóa đất nước, các thế lực thù địch

trong và ngoài nước vẫn chưa từ bỏ âm mưu “diễn biến hòa bình”, bạo loạn lật

đổ, chúng thường xuyên khai thác, xuyên tạc vấn đề, nhất là các vấn đề về dân

tộc và tôn giáo nhằm xóa bỏ vai trò lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam,

ngăn chặn con đường xây dựng chủ nghĩa xã hội ở nước ta. Chính vì thế, việc

bảo tồn, phát huy nền văn hóa đậm đà bản sắc dân tộc, có sự tiếp thu tinh hoa

văn hóa nhân loại là vô cùng quan trọng và cấp bách.

Thực tiễn đã cho thấy, sự tác động của mặt trái cơ chế thị trường, sự xâm

nhập của văn hóa phương Tây đã và đang làm thay đổi giá trị truyền thống của

gia đình, dòng họ, làng xã và của cả dân tộc. Đạo đức xã hội xuống cấp nghiêm

trọng, bất chấp đạo lý, coi trọng đồng tiền, dâm ô trụy lạc... Để bảo tồn, phát

triển một nền văn hóa đậm đà bản sắc dân tộc, một trong những yếu tố quan

trọng là phải giữ được “đạo nhà”, đó là phát huy những giá trị tích cực của Tín

ngưỡng thờ cúng tổ tiên, tôn vinh người có công với dân tộc, đất nước.

Thờ cúng tổ tiên là biểu hiện của đạo lý làm người, là nhu cầu hướng về

cội nguồn gia đình, dòng họ, dân tộc. Nhắc nhở con cháu có trách nhiệm với

quá khứ, hiện tại và tương lai, với anh em, làng xóm và xã hội. Đáp ứng nhu

cầu tâm linh của đông đảo nhân dân lao động. Ở mức độ nào đó, Tín ngưỡng

thờ cúng tổ tiên là nét đẹp văn hóa, không chỉ củng cố quan hệ huyết thống

trong gia đình, dòng họ mà còn khẳng định tính cộng đồng làng xã, ước mong

bảo đảm sự bình yên cho cả dân tộc.

lOMoARcPSD|3 7752136

Như vậy, phong tục thờ cúng tổ tiên chính là sự kết tinh của các giá trị đạo

đức, văn hóa truyền thống đặc sắc của dân tộc Việt Nam. Những giá trị ấy đã

góp phần bồi đắp lòng yêu nước nồng nàn, đạo lý “uống nước nhớ nguồn” của

con người Việt. Có thể nói, chính những giá trị đó đã làm nên sức sống trường

tồn của dân tộc ta trước bao biến cố của lịch sử. Là những mầm non của đất

nước, thế hệ trẻ chúng ta cần tiếp tục phát huy những tín ngưỡng thờ cúng tổ

tiên, qua đó phần nào góp sức vào việc làm giàu vẻ đẹp văn hoá của đất nước

Việt Nam.

lOMoARcPSD|3 7752136

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. TS. Nguyễn Thị Hồng, Cơ sở văn hóa Việt Nam (Giáo trình in sách), Khoa

Tuyên truyền – Học viện Báo chí và Tuyên truyền, Hà Nội, 2016.

2. Đinh Kiều Nga, “Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên, bản sắc văn hóa của người

Việt”.

3. Bùi Xuân Mỹ (2001), Tục thờ cúng của người Việt, Văn hóa thông tin.

4. Nguồn Gốc Và Bản Chất Của Tín Ngưỡng Thờ Cúng Tổ Tiên, Tạp chí Triết

học.

5. Luật sư Nguyễn Văn Dương, Phong tục và tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của

người Việt, Luật Dương Gia - Kiến thức pháp luật, 02/04/2022.

6. Nguồn Gốc Và Bản Chất Của Tín Ngưỡng Thờ Cúng Tổ Tiên, Tạp chí Triết

học.

7. PGS.TS. Nguyễn Hồi Loan, Th.S Nguyễn Thị Hải Yến – Trường

ĐHKHXH&NV, ĐHQG Hà Nội, NIỀM TIN VÀO TÍN NGƯỠNG THỜ CÚNG

TỔ TIÊN VÀ ẢNH HƯỞNG CỦA NÓ ĐẾN LỐI SỐNG CỦA NGƯỜI DÂN HÀ

NỘI TRONG THỜI KỲ HỘI NHẬP VĂN HÓA, Học viện Hành chính Quốc gia.

8. Cách bài trí bàn thờ gia tiên, thing – Mẹo & Ý tưởng trang trí nội thất,

03/02/2021.

9. TÌM HIỂU CÁC NGHI THỨC THỜ CÚNG TỔ TIÊN QUAN TRỌNG CỦA

NGƯỜI VIỆT, ĐỒ ĐỒNG ĐÔNG SƠN.

10. TÌM HIỂU CÁC NGHI THỨC THỜ CÚNG TỔ TIÊN QUAN TRỌNG CỦA

NGƯỜI VIỆT, BAOLONG – Tin tức Văn hóa & Sự kiện, 21/10/2020.

11. Thờ cúng tổ tiên giáo dục các giá trị đạo đức truyền thống của gia đình,

dân tộc, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch – Vụ Gia đình.

12. Dương Thị Hồng Duyên - Trường Cao đẳng Công nghiệp Thái Nguyên, Kế

thừa và phát huy truyền thống "uống nước nhớ nguồn" qua tín ngưỡng thờ cúng

lOMoARcPSD|3 7752136

tổ tiên của dân tộc Việt Nam, Cổng thông tin điện tử ủy ban dân tộc, Tạp chí

Dân tộc số 163, tháng 7/2014.

13. Nguyễn Thị Bích – Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn – Đại học Quốc

gia Hà Nội, Quan niệm về nhân sinh trong tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của

người Việt, Luận văn Thạc sĩ Chủ nghĩa duy vật biện chứng và Chủ nghĩa duy

vật lịch sử, Hà Nội, 2003.

14. Nguyễn Thị Hiền – Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn – Đại học Quốc

gia Hà Nội, Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên và những giá trị của nó trong đời sống

người Việt hiện nay, Luận văn Thạc sĩ, Hà Nội, 2014.

Bấm Tải xuống để xem toàn bộ.

| 1/40

| | Tải xuống

Preview text:

lOMoARcPSD|37752136
HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA HỒ CHÍ MINH
HỌC VIỆN BÁO CHÍ VÀ TUYÊN TRUYỀN KHOA TUYÊN TRUYỀN TIỂU LUẬN
CƠ SỞ VĂN HÓA VIỆT NAM
Đề tài: TÍN NGƯỠNG THỜ CÚNG TỔ TIÊN
TRONG GIA ĐÌNH NGƯỜI VIỆT TRUYỀN THỐNG
Sinh viên thực hiện: NGUYỄN THANH PHONG Mã sinh viên: 2051050093
Lớp hành chính: TTDC A2 K40
Lớp tín chỉ: CƠ SỞ VĂN HÓA K40.4
Giảng viên hướng dẫn: ThS. NGUYỄN THỊ MỸ LINH
Hà Nội, ngày 14 tháng 06 năm 2022 lOMoARcPSD|37752136 MỤC LỤC Trang
MỤC LỤC. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2
MỞ ĐẦU. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
1. Tính cấp thiết của đề tài. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4
2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
4. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6
5. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của đề tài. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
6. Kết cấu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
NỘI DUNG. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
Chương 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ TÍN NGƯỠNG THỜ
CÚNG TỔ TIÊN. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
1. Một số khái niệm cơ bản. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
1.1. Tín ngưỡng. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
1.2. Tổ tiên. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
1.3. Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
2. Cơ sở hình thành Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên. . . . . . . . . . . . . . . . . 9
2.1. Cơ sở tâm linh. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10
2.2. Cơ sở xã hội. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12
3. Bản chất của việc thờ cúng tổ tiên. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13
Chương 2: BIỂU HIỆN CỦA TÍN NGƯỠNG THỜ CÚNG TỔ TIÊN
CỦA NGƯỜI VIỆT. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
1. Các cấp độ thờ cúng tổ tiên. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 2 lOMoARcPSD|37752136
2. Nghi thức thờ cúng tổ tiên. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
2.1. Cúng cáo thường xuyên. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15
2.2. Cách thức lễ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
2.3. Bàn thờ tổ tiên. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
3. Nghi lễ thờ cúng tổ tiên. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22
Chương 3: Gìn giữ và phát huy giá trị của Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
1. Ý nghĩa của Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24
2. Thực trạng và một số giải pháp gìn giữ và phát huy giá trị của Tín
ngưỡng thờ cúng tổ tiên trong giai đoạn hiện nay. . . . . . . . . . . . . . . .25
2.1. Thực trạng Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên hiện nay. . . . . . . . . . 25
2.2. Một số giải pháp để gìn giữ và phát huy những giá trị trong Tín
ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt trong điều kiện ngày nay32
KẾT LUẬN. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
TÀI LIỆU THAM KHẢO. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 3 lOMoARcPSD|37752136 MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Thờ cúng tổ tiên là một hiện tượng xã hội đã xuất hiện từ xa xưa trong lịch
sử nhân loại và đã tồn tại trong nhiều thế kỷ ở nhiều quốc gia và dân tộc trên
thế giới. Ở Việt Nam, loại hình tín ngưỡng này theo nhiều người phỏng đoán
là xuất hiện từ thời Hùng Vương. Đến nay, Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên vẫn
luôn giữ một vai trò quan trọng trong đời sống tinh thần của nhiều tộc người,
đặc biệt là ở khu vực Á Đông.
Hiện nay, nước ta đang phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội
chủ nghĩa, mở cửa hội nhập quốc tế, từng bước dân chủ hóa đời sống xã hội.
Sự phát triển như vũ bão của khoa học công nghệ, sự lan tỏa trong cơ chế thị
trường, phân hóa giàu nghèo trong xã hội, môi trường sinh thái bị hủy diệt…
đã tạo ra tâm lý bất an. Trước đây, một thời gian dài, chúng ta đã có biểu hiện
tả khuynh, có những sai lầm khi đánh đồng tất cả các hoạt động, nghi lễ trong
tín ngưỡng dân gian, các hoạt động tế lễ, lên đồng… đều là mê tín dị đoan cần phải xem xét, bài trừ.
Đó là những nguyên nhân tâm lý, xã hội và hiện thực dẫn đến việc các
hoạt động tôn giáo, tín ngưỡng đều có chiều hướng gia tăng. Hoạt động thờ
cúng tổ tiên trong gia đình, dòng họ diễn ra khá phổ biến ở các địa phương
trong cả nước. Điều này đã góp phần gìn giữ và phát huy những giá trị tốt đẹp
của văn hóa truyền thống, những giá trị thiêng liêng của văn hóa cộng đồng.
Nhưng do sự tác động mạnh mẽ của lối sống hiện đại, đã làm cho tín ngưỡng
thờ cúng tổ tiên có nhiều biểu hiện tiêu cực như: phô trương về tiền tài, danh
vong, địa vị gây chia rẽ, bày ra những nghi thức cầu kỳ, tốn kém và làm mất đi
tính thiêng liêng và giá trị văn hóa của tín ngưỡng.
Vì vậy, nhận thức đúng đắn về Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt
là một vấn đề mang ý nghĩa lý luận về thực tiễn, làm góp phần làm lành mạnh
hóa các hoạt động tín ngưỡng hướng vào các giá trị đạo đức truyền thống của 4 lOMoARcPSD|37752136
dân tộc, góp phần thực hiện thắng lợi cuộc vận động toàn dân đoàn kết xây
dựng đời sống văn hóa ở khu dân cư.
Bản thân em, ngay từ khi còn là một đứa trẻ chưa hiểu biết nhiều về thế
giới bên ngoài, đã thấy rằng mỗi khi gia đình có chuyện gì thì ông bà cha mẹ
đều thắp hương lên bàn thờ kính báo, cầu xin, đã khiến cho bản thân tò mò,
thắc mắc, đặt ra rất nhiều câu hỏi. Khi lớn lên, em đã có cơ hội để tiếp cận, tìm
hiểu về Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên và dần dần từng bước đi tìm câu trả lời cho chính mình.
Việc thờ cúng đã trở thành một truyền thống tốt đẹp của người Việt, một
“Lễ nghi phong hóa”, tức là đã được chuẩn hóa theo quy củ, trật tự và đã trở
thành một phong tục dân tộc. Thờ cúng là phong tục đẹp, giàu bản sắc và có
tính chất giáo dục truyền thống cho các thế hệ. Trong xã hội Việt từ xưa đến
nay đã luôn tồn tại mối quan hệ dòng họ sâu sắc xây dựng trên cơ sở huyết
thống. Do đó, ngoài Tín ngưỡng tôn giáo, việc tôn kính ông bà tổ tiên đã thấm
nhuần vào máu thịt của mỗi người dân Việt Nam. Có thể nói, nghi thức tế lễ
cho dù biến chuyển qua từng giai đoạn khác nhau nhưng sẽ mãi đồng hành cùng
con người, bởi “Con người có tổ, có tông. Như chim có tổ, như sông có nguồn”.
Chính vì vậy, em đã lựa chọn đề tài “Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên trong
gia đình người Việt truyền thống” làm đề tài nghiên cứu của mình.
2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
Mục đích: Nghiên cứu và tìm hiểu tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người
Việt nhằm giữ gìn, bảo tồn, phát huy những giá trị của thờ cúng tổ tiên trong xã hội hiện nay.
Để thực hiện mục đích nói trên, đề tài có những nhiệm vụ cụ thể, tương ứng với 3 chương:
Một là, làm rõ những khái niệm về Tín ngưỡng, tổ tiên và Tín ngưỡng thờ
cúng tổ tiên và cơ sở hình thành của nó. 5 lOMoARcPSD|37752136
Hai là, trình bày những biểu hiện của giá trị Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt.
Ba là, đưa ra những thực trạng của Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên để từ đó
đề xuất một số giải pháp mang tính định hướng nhằm gìn giữ và phát huy Tín
ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt.
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu: Nghiên cứu Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên trong gia
đình người Việt truyền thống.
Phạm vi nghiên cứu: Đề tài tập trung nghiên cứu tín ngưỡng thờ cúng tổ
tiên trong gia đình người Việt, đánh giá xu hướng biến động của Tín ngưỡng
thờ cúng tổ tiên hiện nay.
4. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu
Cơ sở lý luận: Đề tài dựa trên quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng,
chủ nghĩa duy vật lịch sử, nguyên lý của chủ nghĩa Mác - Lê nin, tư tưởng Hồ
Chí Minh, đường lối chính sách của Đảng và nhà nước ta về tín ngưỡng, tôn giáo.
Phương pháp nghiên cứu: Trong quá trình thực hiện đề tài, tác giả đã sử
dụng các phương pháp như phân tích, tổng hợp, lôgic - lịch sử, so sánh, quy nạp, diễn dịch.
5. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của đề tài
Ý nghĩa lý luận: Góp phần vào việc giữ gìn và phát huy những giá trị văn
hóa truyền thống của dân tộc. Đồng thời, góp phần định hướng đúng đắn quan
niệm về giá trị Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt.
Ý nghĩa thực tiễn: Tiểu luận có thể dùng làm tài liệu tham khảo, phục vụ
nghiên cứu môn xã hội học, tôn giáo học, văn hóa học và các ngành học thuộc
khoa học xã hội và nhân văn. 6 lOMoARcPSD|37752136 6. Kết cấu
Ngoài phần mục lục, mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo,
tiểu luận gồm 3 chương, chia làm 7 tiết. 7 lOMoARcPSD|37752136 NỘI DUNG
Chương 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ TÍN NGƯỠNG THỜ CÚNG TỔ TIÊN
1. Một số khái niệm cơ bản 1.1. Tín ngưỡng
Theo Wikipedia: “Tín ngưỡng là niềm tin của con người được thể hiện
thông qua những lễ nghi gắn liền với phong tục, tập quán truyền thống để mang
lại sự bình an về tinh thần cho cá nhân và cộng đồng. Niềm tin này gắn với sự
siêu nhiên nhưng chỉ lưu truyền trong một vùng lãnh thổ hoặc trong một cộng
đồng dân chúng nhất định. Có thể coi tín ngưỡng là dạng thấp hơn của tôn giáo”.
Như vậy, Tín ngưỡng là hệ thống các niềm tin mà con người tin vào để
giải thích thế giới và để mang lại sự bình an cho cá nhân và cộng đồng. 1.2. Tổ tiên
Tổ tiên là khái niệm dùng để chỉ những người có cùng huyết thống nhưng
đã mất như cụ, kỵ, ông, bà, cha, mẹ. ., là những người đã có công sinh thành và
nuôi dưỡng, có ảnh hưởng lớn đến đời sống vật chất và tinh thần của thế hệ
những người đang sống1.
Tổ tiên trong xã hội nguyên thuỷ có nguồn gốc là tổ tiên tôtem giáo của
thị tộc bộ lạc. Tổ tiên tôtem giáo thời kỳ thị tộc mẫu hệ là những vật trong tự
nhiên, có mối quan hệ mật thiết với con người và khi được thần thánh, thiêng
liêng hoá thì được coi là tôtem (vật tổ) của thị tộc, bộ lạc. Thời kỳ thị tộc phụ
hệ, tổ tiên là những người đứng đầu thị tộc, bộ lạc như tù trưởng, thủ lĩnh quân sự. . đầy quyền uy.
1 Nguồn Gốc Và Bản Chất Của Tín Ngưỡng Thờ Cúng Tổ Tiên, Tạp chí Triết học. 8 lOMoARcPSD|37752136
Tổ tiên trong xã hội có giai cấp được thể hiện đầy đủ hơn. Họ thường là
những người giữ địa vị chủ gia đình, gia tộc đã mất, có quyền thừa kế và di
chúc tài sản được luật pháp và xã hội thừa nhận.
Trong quá trình phát triển của lịch sử, khái niệm tổ tiên cũng có sự biến
đổi, phát triển. Nó không còn chỉ bó hẹp trong phạm vi huyết thống - gia đình,
họ tộc. . mà đã mở rộng ra phạm vi cộng đồng, xã hội. Sự hình thành và phát
triển của các quốc gia, dân tộc thường gắn liền với tên tuổi của những người có
công tạo dựng, giữ gìn cuộc sống của cộng đồng. Họ là những anh hùng, danh
nhân mà khi sống được tôn sùng, kính nể, khi mất được tưởng nhớ, thờ phụng
trong các không gian tôn giáo. Ở Việt Nam, họ là những tổ sư tổ nghề, thành
hoàng làng, anh hùng dân tộc, danh nhân văn hoá. .
1.3. Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên
Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên (hay còn được gọi là đạo ông bà) là tục lệ thờ
cúng tổ tiên đã qua đời của nhiều dân tộc châu Á, đặc biệt phát triển trong văn
hóa phương Đông nói chung và văn hóa Việt Nam nói riêng.
Đối với người Việt, phong tục thờ cúng tổ tiên trở thành một thứ tín
ngưỡng thờ cúng quan trọng. Ngoài tôn giáo của mình, nhiều người Việt Nam
thường thờ cúng cả tổ tiên. Đại đa số các gia đình đều có bàn thờ tổ tiên trong
nhà, ít nhất là có treo di ảnh một cách trang trọng, nhưng không phải là một tôn
giáo mà là do lòng thành kính của người Việt đối với cha mẹ, ông bà, cụ kỵ.
Đây là một tín ngưỡng rất quan trọng, gần như không thể thiếu trong phong tục
của người Việt1 và là một trong các thành tố tạo nên bản sắc văn hóa Việt Nam2.
2. Cơ sở hình thành Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên
Tổ tiên theo quan niệm của người Việt Nam, trước hết là những người
cùng huyết thống, như cha, mẹ, ông, bà, v.v… là những người đã sinh ra chúng
ta. Tổ tiên cũng là những người có công tạo dựng nên cuộc sống hiện tại như
1 Bùi Xuân Mỹ (2001), Tục thờ cúng của người Việt, Văn hóa thông tin.
2 Đinh Kiều Nga, “Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên, bản sắc văn hóa của người Việt”. 9 lOMoARcPSD|37752136
các vị “Thành hoàng làng”, các “Nghệ tổ”, v.v. Không những thế, tổ tiên còn
là những người có công bảo vệ làng xóm, quê hương, đất nước khỏi nạn ngoại
xâm như Trần Hưng Đạo đã thành “Cha” được tổ chức cúng, giỗ vào tháng 8
âm lịch hàng năm. Ngay cả “Thành hoàng” của nhiều làng cũng không phải là
người đã có công tạo dựng nên làng, mà có khi là người có công, có đức với
nước được các cụ xa xưa tôn thờ làm “Thành hoàng”. Tổ tiên trong tín ngưỡng
của người Việt Nam còn là “Mẹ Âu Cơ”, còn là “Vua Hùng”, là người sinh ra
các dân tộc trong đại gia đình các dân tộc Việt Nam.
2.1. Cơ sở tâm linh
Từ niềm tin về sự bất tử của linh hồn:
Cơ sở xuất phát của tín ngưỡng thờ cúng Tổ tiên trước hết là từ niềm tin
về sự bất tử của linh hồn.
Người Việt Nam tin rằng con người có phần hồn và phần xác, khi chết đi
con người chỉ chết về phần xác còn phần hồn sống mãi. Cũng như nhiều dân
tộc khác, người Việt xuất phát từ nhận thức “vạn vật hữu linh” – mọi vật đều
có linh hồn, và bắt đầu từ giới tự nhiên xung quanh mình, và linh hồn trở thành
đầu mối của tín ngưỡng. Từ quan niệm đó hình thành nên niềm tin về sự tồn tại
của linh hồn và mối liên hệ giữa người đã chết và người sống (cùng chung huyết
thống). Người đã chết bằng linh hồn trở về chứng kiến, theo dõi hành vi của
con cháu, quở trách hoặc phù hộ cuộc sống của họ1. Ông bà ở nơi chín suối
nhưng vẫn thường xuyên đi về thăm hỏi con cháu, phù hộ độ trì cho con cháu.
Vì vậy, người Việt thờ cúng Tổ tiên trong gia đình.
Đạo lí “Uống nước nhớ nguồn”, là lòng tri ân của con cháu với ông bà Tổ tiên
Tuy nhiên, đó mới chỉ là một cơ sở và còn một cơ sở xã hội nữa rất quan
trọng đối với người Việt, đó là đạo lý uống nước nhớ nguồn, là lòng tri ân của
1 Luật sư Nguyễn Văn Dương, Phong tục và tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt, Luật Dương Gia -
Kiến thức pháp luật, 02/04/2022. 10 lOMoARcPSD|37752136
con cháu đối với ông bà Tổ tiên đã tạo dựng hình hài và vóc dáng, đã ban tặng cho con người sự sống.
Con cháu bày tỏ lòng biết ơn đối với các bậc sinh thành, lúc họ đã chết
cũng như khi còn sống đồng thời cũng thể hiện trách nhiệm liên tục và lâu dài
của con cháu đối với nhu cầu của tổ tiên.
Trách nhiệm được biểu hiện không chỉ trong các hành vi sống (giữ gìn
danh dự và tiếp tục truyền thống của gia đình, dòng họ, đất nước) mà còn ở
trong các hành vi cúng tế cụ thể. Vì vậy, tín ngưỡng thờ cúng Tổ tiên là tín
ngưỡng thiêng liêng, thể hiện tính nhân bản của người Việt Nam, thể hiện lòng
biết ơn của người sống đối với người đã khuất và có ý nghĩa triết lý sâu sắc.
Với người Việt Nam, đất có Thổ công, sông có Hà bá, nên trong gia đình
người Việt có tín ngưỡng thờ thần Thổ công cùng với thờ cúng Tổ tiên. Thổ
công định đoạt phúc họa trong gia đình nên là vị thần rất quan trọng. Ông bà
Tổ tiên sinh thành nên được tôn kính nhất. Vì vậy, Tổ tiên ngự ở bàn thờ tôn
kính nhất - gian giữa. Thổ công ở bên trái (theo Ngũ hành thì bên trái - phương
Đông là nơi quan trọng thứ hai sau trung tâm). Thổ thần địa vị kém nhân thần
nhưng quyền lực lớn hơn và được coi là "đệ nhất gia chi chủ", quyết định phúc hoạ cho mỗi gia đình.
Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên có nội dung bình dị và giàu tính thực tiễn, không cực đoan
Bằng việc thờ cúng tổ tiên, thế hệ trước nêu gương cho thế hệ sau không
chỉ vì trách nhiệm đối với các bậc sinh thành mà còn để giáo dục dạy dỗ con cháu.
Trong khi tế lễ, lời khấn vái của họ cũng thật giản dị, rất thực tiễn: lời cầu
xin che chở, phù trợ cho cuộc sống hàng ngày của họ được bình yên, suôn sẻ.
Không biết sự cầu xin ấy hiệu quả như thế nào, nhưng trước hết, con người cảm
thấy thanh thản về mặt tâm linh, điểm tựa tinh thần quan trọng cho cuộc sống. 11 lOMoARcPSD|37752136
2.2. Cơ sở xã hội
Khi bước vào chế độ phụ quyền, vai trò của người đàn ông trở nên quan
trọng trong họat động kinh tế và sinh hoạt của gia đình. Con cái mang họ cha
và con trai kế tiếp ý thức về uy quyền trong gia đình của mình. Tín ngưỡng thờ
cúng tổ tiên bắt nguồn từ đấy.
Không chỉ chịu ảnh hưởng từ chế độ phụ quyền, tín ngưỡng thờ cúng tổ
tiên còn chịu ảnh hưởng từ ba dòng tôn giáo chính ở Việt Nam. Đó là:
Nho giáo: Theo như Khổng Tử, sự sống của con người không phải do tạo
hóa sinh ra càng không phải do bản thân tự tạo ra mà nhờ cha mẹ, sự sống của
cha mẹ lại gắn với ông bà và cứ như vậy thế hệ sau kế tiếp thế hệ trước, vì thế
mà thế hệ sau phải biết ơn thế hệ trước. Cùng với tư tưởng tôn quân, quyền
huynh thế phụ đã củng cố thêm tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên ở nước ta ngày một thể chế hóa.
Đạo giáo: Nếu như Khổng giáo đặt nền tảng lý luận về đạo đức, về trật tự
kỉ cương xã hội cho tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt thì Đạo giáo
góp phần củng cố niềm tin vào sự tồn tại và năng lực siêu nhiên của linh hồn
những người đã chết thông qua một số nghi lễ thờ cúng như: gọi hồn, bùa chú,
ma chay, tang lễ, mồ mả và đốt vàng mã.
Phật giáo: Phật giáo có ảnh hưởng rất lớn đến sự giữ gìn và phát triển tín
ngưỡng thờ cúng tổ tiên ở Việt Nam trước hết là quan niệm của Phật giáo về
cái chết, kiếp luân hồi và nghiệp báo. Những tư tưởng cơ bản của Phật giáo có
ảnh hưởng lớn lao đến sự phát triển của tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên người Việt
nhưng không vì thế mà có sự sao chép y nguyên. Người Việt Nam quan niệm
rằng cha mẹ tổ tiên luôn lo lắng, quan tâm cho con cái ngay cả khi họ đã chết.
Người sống chăm lo đến linh hồn người chết, vong hồn người chết sẽ quan tâm
đến sự sống của người đang sống1.
1 Luật sư Nguyễn Văn Dương, Phong tục và tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt, Luật Dương Gia -
Kiến thức pháp luật, 02/04/2022. 12 lOMoARcPSD|37752136
3. Bản chất của việc thờ cúng tổ tiên
Thờ cúng tổ tiên để lưu giữ kí ức về tổ tiên
Đặc trưng trong đời sống của người Việt là tính duy lí. Trong mỗi gia đình
hình ảnh của những người đã khuất luôn hiện hữu và không xa rời đời sống.
Chết không phải là mất đi tất cả mà là một dạng chuyển hóa vật chất từ dạng
này sang dạng khác và tồn tại ở một thế giới siêu hình mà con người không thể nhìn thấy được.
Việc thờ cúng được lặp đi lặp lại như một công việc quen thuộc, khơi dậy
trong con cháu những kí ức về tổ tiên.
Nhắc nhở ý thúc về cội nguồn
Với đạo lý uống nước nhớ nguồn nên thờ cúng tổ tiên thành cẩn là xuất
phát từ lòng hiếu kính nhớ ân thâm nghĩa trọng, nó đã ăn sâu vào tiềm thức của
mỗi người ngay từ lúc còn thơ bé:
“Cây có gốc mới nở cành xanh ngọn
Nước có nguồn mới bể rộng sông sâu.
Người ta nguồn gốc từ đâu?
Có cha có mẹ rồi sau có mình”. 13 lOMoARcPSD|37752136
Chương 2: BIỂU HIỆN CỦA TÍN NGƯỠNG THỜ CÚNG
TỔ TIÊN CỦA NGƯỜI VIỆT
1. Các cấp độ thờ cúng tổ tiên Cấp độ gia đình
Là thờ cúng Tổ tiên trong gia đình, biểu tượng của nó chính là bàn thờ Tổ
tiên. Ở cấp độ gia đình, người Việt Nam thờ cúng ông bà, cha mẹ,… là những
người cùng huyết thống đã chết. Đã là người Việt Nam, dù sang hèn, giàu nghèo
khác nhau ai cũng thờ cúng cha mẹ, ông bà, tổ tiên của mình. Đây không chỉ là
vấn đề tín ngưỡng mà còn là vấn đề đạo lý, phản ánh lòng biết ơn của con cháu
đối với công sinh thành, dưỡng dục của cha mẹ, ông bà, tổ tiên. Nơi thờ cúng
là ở gia đình và nhà thờ họ1. Cấp độ gia tộc
Là thờ cúng Tổ tiên của dòng họ, mà biểu tượng kết tinh là Từ đường (nhà
thờ họ) hoặc biểu hiện ở tín ngưỡng thờ thần thành hoàng làng.
Cấp độ Nhà nước
Là thờ cúng các vua Hùng, những người đã có công khai mở và tạo dựng đất nước Việt Nam.
Tín ngưỡng thờ cúng Tổ tiên cấp Nhà nước với ngày Giỗ Tổ hằng năm
thể hiện chiều sâu giá trị văn hoá cộng đồng của các dân tộc sinh tụ trên giải
đất Việt Nam, thể hiện tinh thần đoàn kết và mối quan hệ huyết thống của 54
dân tộc anh em, đó cũng chính là biểu hiện cao nhất của tính thống nhất trong
đa dạng của văn hoá Việt Nam.
Giỗ Tổ Hùng Vương đã trở thành ngày Giỗ trọng đại của cả dân tộc; đã in
đậm trong cõi tâm linh của mỗi người dân đất Việt. Đền Hùng chính là biểu
1 PGS.TS. Nguyễn Hồi Loan, Th.S Nguyễn Thị Hải Yến – Trường ĐHKHXH&NV, ĐHQG Hà Nội, NIỀM
TIN VÀO TÍN NGƯỠNG THỜ CÚNG TỔ TIÊN VÀ ẢNH HƯỞNG CỦA NÓ ĐẾN LỐI SỐNG CỦA NGƯỜI
DÂN HÀ NỘI TRONG THỜI KỲ HỘI NHẬP VĂN HÓA, Học viện Hành chính Quốc gia. 14 lOMoARcPSD|37752136
tượng của khối đại đoàn kết dân tộc Việt Nam, minh chứng cho sự kết nối giữa
gia đình – gia tộc và dân tộc.
Ở Việt Nam có 3 cộng đồng vốn từ xa xưa đã có quan hệ gắn bó chặt chẽ
với nhau, đó là: gia đình, làng xã và quốc gia. Vì vậy, tổ tiên gia đình, làng xã
và đất nước không tách rời nhau1. Từ thực tế đó, chúng ta có thể hiểu tín ngưỡng
thờ cúng tổ tiên là một hiện tượng tâm lý xã hội thể hiện sự biết ơn của người
còn sống đối với người đã chết có công lao với cá nhân, gia đình, dòng tộc, làng
xã, đất nước, thể hiện niềm tin rằng, tổ tiên tuy đã chết nhưng linh hồn vẫn tồn
tại ở một thế giới khác và linh hồn tổ tiên có khả năng tác động tới đời sống, số
phận của con cháu thông qua các nghi lễ thờ cúng.
2. Nghi thức thờ cúng tổ tiên
2.1. Cúng cáo thường xuyên
Người việt thường thờ cúng tổ tiên đều đặn vào các ngày Mồng Một, Rằm
hàng tháng. lễ Tết, giỗ hoặc bất kỳ lúc nào cần được gia tiên phù hộ như: sinh
con, đẻ cái, kết hôn, làm nhà, lập nghiệp, có trục trặc về sức khỏe.
Ngày cúng giỗ người mất trong tục thờ cúng tổ tiên, người Việt coi trọng
việc cúng giỗ vào ngày mất thường được tính theo âm lịch. Họ tin rằng đó là
ngày con người đi vào cõi vĩnh hằng.
Không chỉ ngày giỗ, việc cúng tổ tiên còn được thực hiện đều đặn vào các
ngày mồng một (còn gọi là ngày sóc), ngày rằm (còn gọi là ngày vọng), và các
dịp lễ Tết khác trong một năm như: Tết Nguyên đán, Tết Hàn thực, Tết Trung
thu, Tết Trùng cửu, Tết Trùng thập… Những khi trong nhà có việc quan trọng
như dựng vợ gả chồng, sinh con, làm nhà, đi xa, thi cử…, người Việt cũng dâng
hương, làm lễ cúng tổ tiên để báo cáo và để cầu tổ tiên phù hộ, hay để tạ ơn khi
công việc thành công. Bản chất việc thờ cúng tổ tiên của người Việt là từ niềm
1 PGS.TS. Nguyễn Hồi Loan, Th.S Nguyễn Thị Hải Yến – Trường ĐHKHXH&NV, ĐHQG Hà Nội, NIỀM
TIN VÀO TÍN NGƯỠNG THỜ CÚNG TỔ TIÊN VÀ ẢNH HƯỞNG CỦA NÓ ĐẾN LỐI SỐNG CỦA NGƯỜI
DÂN HÀ NỘI TRONG THỜI KỲ HỘI NHẬP VĂN HÓA, Học viện Hành chính Quốc gia. 15 lOMoARcPSD|37752136
tin người sống cũng như người chết đều có sự liên hệ mật thiết và hỗ trợ nhau.
Con cháu thì thăm hỏi, khấn cáo tiền nhân. Tổ tiên thì che chở, dẫn dắt hậu thế
nên việc cúng giỗ là thực hiện mối giao lưu giữa cõi dương và cõi âm1.
Bản chất việc cúng cáo thường xuyên của người Việt là từ niềm tin người
sống cũng như người chết đều có sự liên hệ mật thiết và hỗ trợ nhau. Con cháu
thì thăm hỏi, khấn cáo tiền nhân. Tổ tiên thì che chở, dẫn dắt hậu thế nên việc
cúng giỗ là thực hiện mối giao lưu giữa cõi dương và cõi âm. Đây là cách để
thể hiện đạo lý “Uống nước nhớ nguồn”.
2.2. Cách thức lễ
Nghi lễ thờ cúng: trước khi tiến hành nghi lễ thờ cúng gia chủ phải tắm
rửa sạch sẽ, phải mặc quần áo chỉnh tề. thường thì quần áo mà gia chủ mặc là
đò trắng. tuy nhiên trong xã hội hiện đại ngày nay thì chỉ cần ăn mặc chỉnh tề
và người ta ít quan tâm hơn đến cách ăn mặc trong những lễ cúng.
Cách thức vái lạy:
Vái thường được áp dụng ở thế đứng, nhất là trong dịp lễ ở ngoài trời. Vái
thay thế cho lạy ở trong trường hợp này. Vái là chắp hai bàn tay lại để trước
ngực rồi đưa lên ngang đầu, hơi cúi đầu và khom lưng xuống rồi sau đó ngẩng
lên, đưa hai bàn tay xuống lên theo nhịp lúc cúi xuống khi ngẩng lên. Tùy theo
từng trường-hợp, người ta vái 2,3,4, hay 5 vái.
Lạy là hành động bày tỏ lòng tôn kính chân thành với tất cả tâm hồn và
thể xác đối với người trên hay người quá cố vào bậc trên của mình.
Có hai thế lạy: thế lạy của đàn ông và thế lạy của đàn bà.
Thế lạy của đàn ông là cách đứng thẳng theo thế nghiêm, chắp hai tay
trước ngực và dơ cao lên ngang trán, cúi mình xuống, đưa hai bàn tay đang
chắp xuống gần tới mặt chiếu hay mặt đất thì xòe hai bàn tay ra đặt nằm úp
1 Luật sư Nguyễn Văn Dương, Phong tục và tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt, Luật Dương Gia -
Kiến thức pháp luật, 02/04/2022. 16 lOMoARcPSD|37752136
xuống, đồng thời quì gối bên trái rồi gối bên phải xuống đất, và cúi rạp đầu
xuống gần hai bàn tay theo thế phủ phục1. Khi lạy xong thì vái ba vái rồi lui ra.
Có thể quỳ chân phải hay chân trái trước cũng được, tùy theo thuận chân
nào thì quỳ chân ấy trước. Có điều cần nhớ là khi quỳ chân nào xuống trước thì
khi chuẩn bị cho thế đứng dậy phải đưa chân đó về phía trước nửa bước và tì
hai bàn tay đã chắp lại lên đầu gối chân đó để lấy thế đứng lên. Thế lạy theo
kiểu này rất khoa học và vững vàng. Sở dĩ phải quì chân trái xuống trước vì
thường chân phải vững hơn nên dùng để giữ thế thăng bằng cho khỏi ngã. Khi
chuẩn bị đứng lên cũng vậy. Sở dĩ chân trái co lên đưa về phía trước được vững
vàng là nhờ chân phải có thế vững hơn để làm chuẩn.
Thế lạy của các bà là cách ngồi trệt xuống đất để hai cẳng chân vắt chéo
về phía trái, bàn chân phải ngửa lên để ở phía dưới đùi chân trái, chắp hai bàn
tay lại để ở trước ngực rồi đưa cao lên ngang với tầm trán, giữ tay ở thế chắp
đó mà cúi đầu xuống2. Khi đầu gần chạm mặt đất thì đưa hai bàn tay đang chắp
đặt nằm úp xuống đất và để đầu lên hai bàn tay. Giữ ở thế đó độ một hai giây,
rồi dùng hai bàn tay đẩy để lấy thế ngồi thẳng lên đồng thời chắp hai bàn tay
lại đưa lên ngang trán như lần đầu. Cứ theo thế đó mà lạy tiếp cho đủ số lạy cần
thiết. Lạy xong thì đứng lên và vái ba vái rồi lui ra là hoàn tất thế lạy.
Có bốn trường hợp lạy: 2 lạy, 3 lạy, 4 lạy, và 5 lạy. Mỗi trường hợp đều có mang ý nghĩa khác nhau.
Cách khấn tổ tiên: Lời khấn vái là lời nói chuyện với người quá cố, do đó
lời khấn là tấm lòng của người còn sống.
Lễ khấn gồm các thủ tục như sau:
– Sau khi mâm cỗ đã đặt xong thì gia trưởng ăn mặc chỉnh tề đi ra mở cửa
chính. Ở xứ lạnh thì cũng phải ráng hé cửa chứ không đóng được cửa kín mít.
1 Luật sư Nguyễn Văn Dương, Phong tục và tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt, Luật Dương Gia -
Kiến thức pháp luật, 02/04/2022.
2 Luật sư Nguyễn Văn Dương, Phong tục và tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt, Luật Dương Gia -
Kiến thức pháp luật, 02/04/2022. 17 lOMoARcPSD|37752136
– Sau đó phải khấn xin Thành Hoàng Thổ địa để họ không làm khó dễ Linh về hưởng lễ giỗ.
Đồ lễ dâng cúng gia tiên: Thịt động vật để cúng gia tiên là những động vật
mà con người cho là “thịt sạch”. Theo đó những con vật có đặc tính xấu bị loại
bỏ trong cúng tế. Ví dụ con chuột tương ứng với loại người chuyên làm chuyện
đục khoét, con rắn có nọc độc hình ảnh của người độc ác, con vịt lạch bạch
không bay xa là so sánh của người chậm chạp… cá mè, cá trê, lươn, chạch
v.v… không được xem là những đồ lễ sạch vì chúng sống dưới bùn nhơ hoặc
tanh tưởi hay có màu đen màu của tang tóc. Con chó – một con vật nuôi cực kì
thân gần với người, nhưng đồ ăn từ thịt chó lại bị xem là những thứ không tinh
sạch, bởi chó ăn chất thải không thể dùng trong tế lễ1.
Những con vật được dùng là lễ cúng Gà và lợn là những đồ lễ quan trọng
của người Việt trong mọi nghi lễ: tục thờ cúng tổ tiên, thành hoàng, thổ thần,
cúng trời đất… Người Việt cũng dùng cá để dâng cúng, những loài cá được
xem là sạch, được dâng cúng thường xuyên là cá chép, cá trắm.
Với hoa quả cũng vậy hoa quả dâng lên tổ tiên là những loại quả mà gia
đình trồng được với ý nghĩa dang lên tổ tiên thành quả lao động của mình. Ý
nghĩa sâu xa của việc cúng lễ là đạt đến đỉnh cao của Chân – Thiện – Mĩ, việc
cúng lễ không cần cầu kì, cốt yếu ở việc thành tâm.
2.3. Bàn thờ tổ tiên
Thờ cúng tổ tiên là nét đẹp văn hóa được truyền từ đời này sang đời khác
của người Việt. Bởi bàn thờ tổ tiên trở thành một phần không thể thiếu trong
không gian sống của mỗi nhà.
Trang trí bàn thờ gia tiên sẽ giúp cho không gian trở nên gần gũi, ấm áp
và vẹn tròn hơn vào những ngày giỗ, lễ hay tết về. Hơn nữa, việc trang trí bàn
1 Luật sư Nguyễn Văn Dương, Phong tục và tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt, Luật Dương Gia -
Kiến thức pháp luật, 02/04/2022. 18 lOMoARcPSD|37752136
thờ gia tiên đẹp còn là cách để mọi người trong nhà thể hiện lòng thành kính
với những người thân đã khuất.
Người Việt luôn tâm niệm “nghĩa tử là nghĩa tận” nên luôn chú trọng đến
việc thờ cúng cùng như hình thức khi cúng bái. Đặc biệt là những dịp tết nguyên
Đán, bàn thờ gia tiên lại càng được xem trọng bởi những món quà biếu từ con
cháu từ phương xa đến gia tổ. Hơn nữa, mọi người vẫn tâm niệm rằng khi bố
trí một bàn thờ tổ tiên hợp lý, chu đáo sẽ nhận được nhiều lộc từ các vị ông bà, tổ tiên.
Quy tắc chung khi bố trí bàn thờ tổ tiên
Trong các gia đình thì bàn thờ được đặt cố định tại Trung Cung tức là vị
trí trung tâm nhà. Thông thường, thì khi bạn đặt chân vào từ cửa chính có thể
thấy ngay bàn thờ tổ tiên cùng bộ bàn ghế tiếp khách. Đây là cách bày trí quen
thuộc từ ngày xưa khi mà kiến trúc nhà có hàng hiên và sân vườn bao xung quanh.
Nếu bàn thờ gia tiên có đặt bài vị và thần phật, gia chủ phải sắp xếp thờ
thần phật ở bên trái, tổ tiên ở bên phải. Lưu ý, bài vị tổ tiên không được đặt cao
hơn tượng thần phật. Theo quan niệm của người xưa, thần phật là khách nên
tiến hành thờ cúng tổ tiên trước rồi mới đến thần phật nếu không sẽ không cân
bằng quy luật của phong thủy, tâm linh.
Số lượng thần phật nhiều nhất là 3, và phải là số lẻ, đặt quá nhiều trên bàn
thờ sẽ khiến rối mắt, dẫn đến sự xung khắc của thần phật, ảnh hưởng không tốt đến linh khí trong nhà.
Bát hương là vật phẩm quan trọng nhất khi trưng bày bàn thờ gia tiên. Khi
đốt hương thì chỉ được đốt 1 que hoặc 3 que. Gia chủ nên thường xuyên dọn
bát hương, không nên để quá đầy tro và thường xuyên rút bớt chân hương để
bát hương được “thông thoáng”.
Bố trí bàn thờ tổ tiên cần có những gì 19 lOMoARcPSD|37752136
Một bàn thờ tối thiểu cần phải có: bát hương, ba chén nước, các đồ cúng
ăn được. Còn đối với một bàn thờ tổ tiên đầy đủ chuẩn nhất thì sẽ có những vật như sau:
Khám thờ: Khám thờ đặc biệt quan trọng với những gia đình có truyền
thống gia phả lâu đời. Khám thờ được làm bằng gỗ trang trí hoa văn cầu kỳ và
được đặt trong cùng, sát tường.
Ngai thờ (ỷ thờ): Là một phần thay thế cho khám thờ. Bởi như đã nói,
khám thờ khá cầu kỳ và chỉ thường có trong những gia đình gia phả lớn. Vì thế
hiện nay người ta thường thay thế bằng ngai thờ nhỏ gọn, bên trong chỉ cần đặt
bài vị tượng trưng cho tổ tiên (còn gọi là thần chủ).
Ảnh thờ: Hình ảnh của những người đã khuất được đặt theo nguyên tắc
nam – tả (trái), nữ – hữu (phải) tính từ phía trong bàn thờ nhìn ra.
Đèn Thái Cực: Đèn thái cực thường được đặt ở chính giữa bàn thờ tổ tiên,
phía dưới chân khám thờ. Đèn thái cực này luôn phải sáng trong không gian
thờ, bạn nên sử dụng đèn hoạt động bằng điện thay cho đèn dầu.
Bộ đỉnh hương: Bộ đỉnh hương có 3 phần đặt hết phía sau bát hương, trong
đó: lư đồng ở trung tâm, 2 nến đồng hoặc 2 con hạc được đặt hai bên. Bộ đỉnh
hương dùng để đốt trầm trong các dịp lễ giúp không gian thờ cúng thêm trang
trọng hơn. Tuy nhiên nếu cảm thấy không cần thiết thì không có cũng không sao.
Bình hoa và mâm quả: Bình hoa cắm nên đặt ở bên trái. Mâm ngũ quả bên
phải tính từ trong bàn thờ nhìn ra theo phong thủy thuận theo khí vượng có từ thời xa xưa.
Cặp chân nến (đèn Lưỡng Nghi): Theo quan niệm dân gian, Thái cực sinh
Lưỡng nghi, Đèn Lưỡng Nghi cần phải có nếu bạn dùng đèn thái cực. Đèn
Lưỡng Nghi đặt ở hai bên góc ngoài bàn thờ tổ tiên tượng trưng cho ánh sáng
của mặt trời và mặt trăng. 20 lOMoARcPSD|37752136
Bát hương: Là vật dụng quan trọng trên bàn thờ tổ tiên, dùng để cắm nhang
cúng bái, hành lễ, cầu khấn… Số lượng bát hương thường là số lẻ, điển hình và
phổ biến nhất vẫn là 3 bát hương. Đối với một số gia đình có bàn thờ nhỏ tối
giản không gian thờ có thể sử dụng 1 bát hương.
Ba chén nước: Thường đựng rượu hoặc nước trong mỗi dịp cúng kiếng,
thắp hương. Ba chén nước này sẽ để ngoài cùng của bàn thờ, trước bát hương.
Những lưu ý khi bố trí bàn thờ gia tiên
Bài trí bàn thờ gia tiên đúng phong thủy, trang nghiêm và toát lên vẻ sang
trọng vốn có của gia chủ. Tuy nhiên, khi bố trí bàn thờ gia tiên không phải vật
gì cũng có thể sử dụng, cũng có những nguyên tắc riêng cần phải tuân thủ.
Thứ nhất, không kê bàn thờ hướng trực tiếp với cửa và quá lộ liễu. Theo
quan niệm phong thủy, nó sẽ làm thoát khí khiến chủ nhà không gặp may mắn.
Trong những trường hợp ngôi nhà có diện tích nhỏ không còn lựa chọn nào thì
hãy dùng vách ngăn, rèm che phía trước và hai bên.
Thứ hai, không đặt bàn thờ ở lối đi lại. Bàn thờ cần yên tĩnh, thanh tịnh
nên không đặt gần lối đi gây ồn ào, hao tài lộc.
Thứ ba, không kê gần nhà vệ sinh, nhà tắm. Việc kê bàn thờ dù là thờ thần
Phật, tổ tiên thì không nên kê gần những nơi thiếu sạch sẽ. Vì điều này sẽ làm
mất đi sự trang nghiêm, thanh tịnh.
Thứ tư, bày biện sắp xếp vật phẩm, lễ cúng. Chỉ có như vậy mới mang lại
sự ấm áp, trang nghiêm và lòng thành kính của con cháu đối với gia tổ.
Thứ năm, không nên trang trí bàn thờ gia tiên quá lòe loẹt nhiều màu mà
hãy giữ vững yếu tố truyền thống, trang nghiêm.
Thứ sáu, không nên sử dụng những cây trang trí mang tính âm nhiều trong bàn thờ gia tiên1.
1 Cách bài trí bàn thờ gia tiên, thing – Mẹo & Ý tưởng trang trí nội thất, 03/02/2021. 21 lOMoARcPSD|37752136
Cuối cùng, bàn thờ luôn phải giữ được sự sạch sẽ để thể hiện lòng kính
trọng của gia chủ với tổ tiên, thần phật.
Bên cạnh đó, có rất nhiều gia chủ cũng đang thắc mắc cách sắp xếp bàn
thờ gia tiên và bàn thờ Phật. Theo đúng phong thủy thờ phụng cũng sẽ có cách
sắp xếp vẹn cả đôi đường dù thờ chung hay riêng.
3. Nghi lễ thờ cúng tổ tiên
Khi thực hiện các nghi thức thờ cúng tổ tiên, tuy không có những quy định
chính thức nhưng có một số nguyên tắc gia chủ cần phải tuân theo. Chẳng hạn
như nguyên tắc “Đông bình tây quả” nghĩa là bên phải là bình hoa, bên trái là
trái cây; hay nguyên tắc sắp xếp di ảnh là “Nam tả nữ hữu”. Trong thờ cúng tổ
tiên có nhiều nghi lễ bắt buộc1:
Cúng: Khi tới ngày giỗ tết, ngày rằm, mùng 1. . gia chủ bày lễ cúng lên
ban thờ rồi thắp hương, thắp đèn, đốt nến, khấn, vái, hay lạy để tỏ lòng biết ơn,
hiếu kính và cầu xin phước lành. Việc cúng bái này không chỉ để gợi nhớ lại,
tỏ lòng thành tới tổ tiên, ông bà, mà còn để đưa ra những lời cầu xin, mong linh
hồn người thân che chở.
Khấn: Khi khấn, chúng ta thường nói thầm trong miệng đầy đủ các thông
tin như: ngày/tháng/năm, nơi ở, mục đích buổi cúng lễ, người được cúng, tên
những người trong gia đình, lời cầu xin và lời hứa. Với mong cầu của con người
sẽ thông qua lời khấn này để gửi tới ông bà tổ tiên. Có một số gia đình sẽ lựa
chọn khấn theo bài văn khấn lễ tổ tiên được ghi lại trong sách, hoặc chỉ đơn
giản là nghĩ gì nói lấy, bày tỏ đủ lòng thành kính2.
Vái: Sau khi đã đưa ra lời cầu xin, chúng ta phải vái lạy với tổ tiên. Khi
vái, chắp hai bàn tay lại để trước ngực rồi đưa lên ngang đầu, đầu hơi cúi và
khom lưng xuống rồi sau đó ngẩng lên, đưa hai bàn tay xuống lên theo nhịp lúc
1 TÌM HIỂU CÁC NGHI THỨC THỜ CÚNG TỔ TIÊN QUAN TRỌNG CỦA NGƯỜI VIỆT, BAOLONG – Tin
tức Văn hóa & Sự kiện, 21/10/2020.
2 TÌM HIỂU CÁC NGHI THỨC THỜ CÚNG TỔ TIÊN QUAN TRỌNG CỦA NGƯỜI VIỆT, BAOLONG – Tin
tức Văn hóa & Sự kiện, 21/10/2020. 22 lOMoARcPSD|37752136
cúi xuống khi ngẩng lên. Tùy theo từng trường hợp, người ta vái 2, 3, 4, hay 5 vái.
Lạy: Lạy là hành động bày tỏ lòng tôn kính chân thành với người quá cố.
Lạy và vái thường đi cùng với nhau, kết hợp cùng nhau. Có 4 trường hợp lạy:
2 lạy, 3 lạy, 4 lạy và 5 lạy. Và trong mỗi trường hợp đều mang ý nghĩa khác nhau.
Ý nghĩa của 2 lạy và 2 vái: Hai lạy thường dùng để áp dụng cho người
sống như trong trường hợp cô dâu chú rể lạy cha mẹ. Hoặc khi đi phúng điếu,
nếu là vai dưới của người quá cố như em, con cháu, và những người vào hàng con em,. . nên lạy 2 lạy.
Ý nghĩa của 3 lạy và 3 vái: Khi đi lễ Phật, ta lạy 3 lạy. Ba lạy tượng trưng
cho Phật, Pháp và Tăng. Phật ở đây là giác, tức là giác ngộ, sáng suốt, thông
hiểu mọi lẽ. Pháp là chánh, tức là điều chính đáng, trái với tà ngụy. Tăng là
tịnh, tức là trong sạch, thanh tịnh, không nhơ bẩn.
Ý nghĩa của 4 lạy và 4 vái: Bốn lạy để cúng người quá cố như ông bà, cha mẹ và thánh thần.
Ý nghĩa của 5 lạy và 5 vái: Ngày xưa, người ta lạy Vua 5 lạy. Ngày nay,
trong lễ giỗ tổ Hùng Vương, những người trong ban tế lễ thường lạy 5 lạy1.
1 TÌM HIỂU CÁC NGHI THỨC THỜ CÚNG TỔ TIÊN QUAN TRỌNG CỦA NGƯỜI VIỆT, BAOLONG – Tin
tức Văn hóa & Sự kiện, 21/10/2020. 23 lOMoARcPSD|37752136
Chương 3: Gìn giữ và phát huy giá trị của Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên
1. Ý nghĩa của Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên
Trước hết, Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên nhắc nhở chúng ta, dù ở đâu, xa
quê hương nhưng luôn tôn thờ và khắc ghi nguồn cội của mình. Chúng ta đều
được sinh ra, lớn lên nhờ có công sinh thành và dạy dỗ của cha mẹ; lớn lên
bằng tiếng hò nơi bến sông; bằng mùi hương của lúa nếp hương đồng nội cỏ.
Chính vì vậy, Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên như một lời nhắc nhở về cội nguồn
sinh dưỡng, cội nguồn yêu thương của mỗi con người. Qua đó, tín ngưỡng giáo
dục mỗi người luôn phải có trách nhiệm với quê hương đất nước, bảo tồn và
phát huy những giá trị tốt đẹp mà tổ tiên ta đã dày công vun đắp.
Ngoài ra, phong tục còn là sợi dây liên kết giữa những người sống và
những người đã khuất, những người trên trần thế và những người ở thế giới tâm
linh. Nó phản ánh quan niệm nhân sinh của dân tộc Việt Nam “sự tử như sự
sinh, sự vong như sự tồn”. Theo quan niệm của người Việt, chết chưa phải là
kết thúc. Tổ tiên luôn bên cạnh dõi theo và phù hộ cho chúng ta trong cuộc
sống. Nhờ vào hình thức tín ngưỡng này, người Việt bày tỏ sự biết ơn, lòng
thành kính và tấm lòng hiếu thảo với ông bà tổ tiên, với những người đã sinh
thành dưỡng dục chúng ta.
Hơn thế, Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên có ý nghĩa bình dị, giàu tính thực
tiễn và không giống như sự cực đoan trong nhiều tôn giáo khác. Bởi vậy, tục
thờ này dễ dàng được thế tục hóa trở thành nếp sống, phong tục, bám rễ sâu
chắc trong tiềm thức của mỗi người. Bằng việc thờ cúng tổ tiên, thế hệ trước
làm gương cho thế hệ sau. Đây không chỉ vì trách nhiệm đối với các bậc sinh
thành mà còn để giáo dục dạy dỗ con cháu lưu truyền nòi giống.
Giáo sư Đào Duy Anh cho rằng: “Tế tự tổ tiên là lấy sự duy trì chủng tộc
làm mục đích”1. Khi thực hành tín ngưỡng, người ta thường sẽ nêu những
1 TÌM HIỂU CÁC NGHI THỨC THỜ CÚNG TỔ TIÊN QUAN TRỌNG CỦA NGƯỜI VIỆT, ĐỒ ĐỒNG ĐÔNG SƠN. 24 lOMoARcPSD|37752136
nguyện vọng, lời cầu xin như: lời cầu xin che chở, phù trợ cho cuộc sống được
bình yên, suôn sẻ… Không biết có hiệu quả không nhưng ý nghĩa của thờ cúng
tổ tiên đã giúp con người cảm thấy thanh thản về mặt tâm linh, điểm tựa tinh
thần quan trọng cho cuộc sống. Thông qua việc thờ cúng, con cháu sẽ thấy linh
hồn người đã khuất như luôn bên cạnh mách bảo và giúp đỡ con cháu có một cuộc sống thuận hòa.
Những giá trị này luôn được dân tộc ta đúc kết và truyền dạy cho những
thế hệ sau qua những câu ca dao hết sức ý nghĩa như “Ăn quả nhớ kẻ trồng
cây” hay “Cây có gốc mới nở cành xanh ngọn – Nước có nguồn mới bể rộng sông sâu”.
2. Thực trạng và một số giải pháp gìn giữ và phát huy giá trị của Tín
ngưỡng thờ cúng tổ tiên trong giai đoạn hiện nay
2.1. Thực trạng Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên hiện nay
Hiện nay, đất nước ta đang bước vào thời kì đẩy mạnh công nghiệp hóa -
hiện đại hóa trong bối cảnh có những thuận lợi và khó khăn nhất định. Chúng
ta đang phấn đấu phát huy nội lực, tranh thủ mọi nguồn lực từ bên ngoài, chú
trọng phát triển nền kinh tế nhiều thành phần định hướng xã hội chủ nghĩa trên
cơ sở xây dựng và phát triển nền văn hóa tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc. Với
quan điểm đổi mới toàn diện, đồng bộ cùng những giải pháp đúng đắn phù hợp
về văn hóa – xã hội đã giúp Việt Nam có những bước tiến đáng kể: sự nghiệp
kinh tế, văn hóa, giáo dục đạt nhiều thành tựu to lớn, trình độ dân trí được nâng cao…
Tuy nhiên, bên cạnh những thành tựu đã đạt được, trong xã hội cũng phát
sinh những mặt yếu kém. Mặt trái của cơ chế thị trường như quy luật cạnh
tranh, sự đề cao sức mạnh của đồng tiền, tình trạng phân hóa giàu nghèo, tệ
tham nhũng, quan liêu, chạy theo lợi ích vật chất mà xem nhẹ giá trị đạo đức
văn hóa truyền thống đã tác động xấu đến nhiều lĩnh vực trong xã hội. 25 lOMoARcPSD|37752136
Tất cả những điều đó đã tác động một phần không nhỏ và Tín ngưỡng thờ
cúng tổ tiên của Việt Nam hiện nay.
Chúng ta phải khẳng định rằng, trong sự nghiệp đổi mới đất nước, Đảng
và Nhà nước rất quan tâm đến đời sống vật chất cũng như tinh thần của các
tầng lớp nhân dân, đáp ứng phần nào nhu cầu tâm linh của họ. Các hình thức
sinh hoạt văn hóa truyền thống, như các nghi lễ thờ cúng tổ tiên được khôi phục
và phát triển. Nhằm khai thác kế thừa truyền thống và phát huy những giá trị
văn hóa đã được chung đúc từ hàng nghìn năm nay.
Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt gắn với đời thường, gắn với
sinh hoạt văn hóa cộng đồng, được chú trọng nhiều hơn
Xuất phát từ quan niệm “trần sao, âm vậy”, việc thắp hương thờ cúng tổ
tiên đã trở thành quen thuộc, phổ biến trong mỗi gia đình người dân Việt Nam.
Thực hiện nghi lễ thờ cúng tổ tiên ngoài trách nhiệm đạo lý vốn là truyền thống
có hình thức giản dị, không mất nhiều thời gian, lại thiết thực trước là thờ cúng
tổ tiên, sau là con cháu được thụ lộc, con cháu nhớ tổ tiên thì cúng bái cũng là
tỏ lòng hiếu thảo của mình đối với tổ tiên. Vì thế truyền thống này dễ đời thường
hóa trong mọi gia đình, dù nông dân hay trí thức, dù con trưởng hay con thứ,
giàu hay nghèo, trai hay gái…phù hợp với quy luật tình cảm và bản chất tự
nhiên của con người. Do đó, khi làm bất cứ việc gì người ta cũng thường xuyên
thắp hương khấn vái tổ tiên phù hộ như: ốm đau, bệnh tật, sinh nở, buôn bán,
học hành, thi cử, gia đình nề nếp, con cái ngoan ngoãn…1
Đời thường hóa không chỉ ở mỗi gia đình mà còn gắn với sinh hoạt văn
hóa cộng đồng. Ở nhiều nơi, đã có việc làm thiết thực, nhiều phong trào quần
chúng như: phát huy đạo lý “uống nước nhớ nguồn”, “đền ơn đáp nghĩa, xây
dựng gia đình, làng, xã văn hóa khu dân cư kiểu mẫu”… tưởng niệm các anh
hùng dân tộc như: hội Đền Hùng, hội Đền Gióng…nêu rõ truyền thống đánh
1 Nguyễn Thị Bích – Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn – Đại học Quốc gia Hà Nội, Quan niệm về nhân
sinh trong tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt, Luận văn Thạc sĩ Chủ nghĩa duy vật biện chứng và Chủ
nghĩa duy vật lịch sử, Hà Nội, 2003. 26 lOMoARcPSD|37752136
giặc giữ làng, bảo vệ thuần phong mỹ tục, bước đầu hình thành một số nghi
thức mới trong việc cưới, việc tang, lễ hội, cải tạo phong tục tập quán lạc hậu
được quần chúng nhân dân hưởng ứng và tham gia tích cực.
Hơn thế, trong xã hội hiện nay, cơ chế thị trường mở, văn hóa phương Tây
du nhập mạnh mẽ. Vì vậy mà nền văn hóa cũng như đạo đức của con người
cũng bị xói mòn dần đi. Chính vì thế, cần phát huy giá trị tích cực của văn hóa
truyền thống để giáo dục cho thế hệ trẻ lối sống đạo đức, lành mạnh. Trong văn
hóa truyền thống đấy thì không thể không nói đến tín ngưỡng thờ cũng tổ tiên
của người Việt. Từ những tác động của xã hội và nhu cầu về tâm linh của con
người ngày một tăng lên thì thờ cũng tổ tiên được chú trọng nhiều hơn.
Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên hiện nay vận động theo xu hướng phục hồi lại truyền thống.
Những năm qua, đời sống tín ngưỡng tôn giáo trong nhân dân ta có chiều
hướng phát triển rất đa dạng và phức tạp với những biểu hiện vừa tích cực, vừa
tiêu cực. Cái hay, cái dở, cái lành mạnh và không lành mạnh luôn đan xen nhau.
Biểu hiện của mặt tích cực là các cá nhân có xu hướng tự tu dưỡng, giữ gìn đạo
đức, hướng thiện, phục thiện trong hoàn cảnh xã hội nảy sinh nhiều vấn đề phức
tạp, hệ thống các giá trị chuẩn mực đang bị đảo lộn, đạo đức xã hội xuống cấp…
Đó còn là xu hướng quay trở lại gìn giữ những giá trị tích cực của các nghi lễ
thờ cúng tổ tiên, góp phần làm tăng thêm tình cảm cộng đồng, khôi phục lại
những biểu tượng văn hóa truyền thống, là biểu hiện của đạo lý “uống nước
nhớ nguồn”. Việc thờ cúng tổ tiên đã trở thành truyền thống tốt đẹp. Ngày giỗ,
ngày tết là ngày anh em xa gần hội tụ, gia đình đông đủ quay quần bên bàn thờ
tổ tiên để tưởng nhớ đến công đức của tổ tiên và công lao của ông bà cha mẹ,
mọi người đều như thấy trách nhiệm của mình phải cố gắng hơn nữa để đền
đáp công ơn tổ tiên làm rạng danh truyền thống gia đình quê hương, đất nước.
Bên cạnh những nét đẹp truyền thống được bảo tồn, gìn giữ và phát huy,
thì thờ cúng tổ tiên của người Việt trong những năm gần đây còn có những 27 lOMoARcPSD|37752136
quan niệm sai lệch, những biểu hiện chưa tốt như các hủ tục cũ theo hướng mê tín.
Xuất phát từ nhu cầu văn hóa, đạo đức, tín ngưỡng, tâm linh, mà hiện nay
dòng người hành hương ngày một lớn, địa chỉ hành hương ngày một rộng, thời
gian hành hương ngày một dài1 nhiều vấn đề tiêu cực nảy sinh. Trong lễ hội,
cái ranh giới giữa tín ngưỡng thành tâm, tự nguyện với sự mê muội đôi khi rất
mỏng manh. Trong gia đình, nhiều người vì quá tin vào sự tồn tại của tổ tiên,
thần thánh nên làm bất cứ việc gì cũng khấn vái gia tiên, thần thánh. Tự mình
khấn vái, cầu xin chưa đủ, chưa yên tâm, họ còn mời thầy cúng lễ về nhà. Việc
làm này vừa tốn kém thời gian, tiền của và sức khỏe. Không ít người không
phân biệt được giữa tình cảm tâm linh tôn kính, biết ơn, nhu cầu bày tỏ và
phụng thờ những người có công với sự mê tín. Cứ tin và làm theo sự chỉ dẫn
của một số kẻ buôn thần bán thánh.
Còn có những người trong đời thường không quan tâm rèn luyện giữ gìn
phẩm chất đạo đức cá nhân, không chú trọng làm điều nhân nghĩa mà ham bói
toán, dâng sớ cầu xin cho mình những điều mà không chỉ thánh thần, mà bất
cứ người nào có lương tri đều không thể chấp nhận được. Lại có người bất hiếu
với cha mẹ, nhân dân, bất tín với bạn bè… chỉ chăm lo đi lễ chùa cầu xin thăng
quan tiến chức, thì chẳng những trái với đạo đức cách mạng mà còn trái với
đạo đức tôn giáo, tín ngưỡng.
Trong các lễ hội cấp làng xã, cũng như cấp quốc gia, hiện tượng mê tín dị
đoan cũng thể hiện khá rõ nét. Những sinh hoạt tâm linh gần gũi với tôn giáo
như ma chay, lễ hội, đình đám, bói toán, tử vi, tướng số… phát triển một cách
tràn lan. Gọi hồn cũng là một biểu hiện của mê tín dị đoan của người Việt. Có
người quan niệm cô hồn là khâu trung gian, là người có khả năng liên hệ được
giữa quá khứ, hiện tại và tương lai, giữa con người ở cuộc đời thực và thế giới
vô hình, giữa người sống và người chết, giữa địa ngục và trần gian. Ở các gia
1 Nguyễn Thị Hiền – Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn – Đại học Quốc gia Hà Nội, Tín ngưỡng thờ cúng
tổ tiên và những giá trị của nó trong đời sống người Việt hiện nay, Luận văn Thạc sĩ, Hà Nội, 2014. 28 lOMoARcPSD|37752136
đình thường gọi hồn thông qua các thầy cúng, thầy phù thủy để người nhà đã
chết nhập hồn vào người nào đó và nói lên những lời của người đã chết.
Chính những hủ tục cũ, thiên về duy tâm, mê tín, một mặt đã làm giảm đi
những giá trị truyền thống tốt đẹp của việc thờ cúng tổ tiên. Mặt khác, nó còn
làm cho chính những con người này mất dần niềm tin vào cuộc sống, vào chính
mình trở nên bạc nhược, thụ động.
Hình thức thực dụng, phô trương lãng phí của các hoạt động thờ cúng tổ tiên.
Hiện tượng đốt vàng mã tràn lan, nhất là dịp lễ tết, ma chay, giỗ chạp. Vào
dịp tháng bảy (âm lịch) hàng năm, người ta sẵn sàng mua nhiều đồ vàng mã
gồm nhiều kiểu đồ dung như: giày dép, quần áo, bát đĩa… và cả những tiện
nghi thời hiện đại: ô tô, xe máy, đô la, tủ lạnh, nhà lầu, xe hơi, máy bay…
Những hàng mã loại này có giá trị rất lớn, nhưng cũng chỉ dùng để đốt đi, gửi
xuống cõi âm, theo như người ta tin là cho người thân mang theo xuống âm phủ
để sử dụng và mong tổ tiên phù hộ cho họ được lại nhiều như thế.
Tương tự, việc sản xuất ra các loại giấy tiền (gọi là tiền âm phủ) và những
tờ giấy màu vàng màu bạc, tượng trưng cho vàng bạc thật để hóa vàng cho
người mất. Đây là một thiệt hại khá lớn, gây lãng phí và ô nhiễm môi trường.
Vấn đề này đã trở thành phổ biến, khiến cho mọi người lo ngại và là sự nhức
nhối của toàn xã hội. Tuy nhiên, hiện tượng đốt vàng mã tràn lan, lãng phí xảy
ra hầu như là ở khu vực thành phố.
Người Việt vốn quan niệm hệ thống mồ mả ứng với thế giới vong hồn có
tác động trực tiếp lên thế giới người còn sống. Người ta tin rằng mọi hiện tượng
vui - buồn, sướng - khổ, phúc - họa nơi trần gian đều có tính hệ quả, chịu sự
chi phối mạnh mẽ từ thế giới âm hồn. Ai chăm sóc tốt phần mộ thì có thể hưởng
lợi, được tổ tiên ông bà phù hộ, ban phúc lộc, nếu không dễ bị giáng họa… Các
khái niệm mộ kết, mộ phát, động mồ động mả… là ví dụ điển hình của niềm
tin tín ngưỡng thể hiện sự ràng buộc sâu sắc giữa dương gian và cõi âm. Như 29 lOMoARcPSD|37752136
thế, trong sự cầu cúng tổ tiên, săn sóc mồ mả, bên cạnh sự tưởng nhớ đến các
bậc tiền nhân là mục đích mưu cầu lợi ích cho bản thân gia đình người còn
sống1. Nói cách khác, tính vụ lợi và thực dụng luôn song hành cùng cái gọi
“uống nước nhớ nguồn”, thể hiện tính hai mặt hiện hữu trong tín ngưỡng thờ
cúng tổ tiên của người Việt. Mới hiểu tại sao người ta có thể lao tâm khổ tứ đến
vậy với chuyện mồ mả.
Vì thế cho nên xu hướng đua đòi xây mồ mả với quy mô ngày càng lớn đã
dẫn đến diện tích đất canh tác bị thu hẹp dần để nhường chỗ cho diện tích đất
nghĩa trang. Số tiền chi cho đám tang, xây cất mồ mả khá lớn, có gia đình phải
dùng nhiều xe tải để chở vòng hoa, câu đối; cũng có ngôi mộ xây cất cầu kỳ
với kinh phí từ hàng chục, thậm chí hàng trăm triệu đồng, những ngôi mộ xây
bình thường cũng phải lên tới 5 – 7 triệu đồng. Những hiện tượng đó trở thành
vấn đề nhức nhối, làm xói mòn các giá trị đạo đức truyền thống, lối sống cần
kiệm, giản dị của dân tộc, phá hoại thuần phong mỹ tục, ảnh hưởng xấu tới đời
sống tinh thần, vật chất của nhân dân.
Một vấn đề đặt ra trong xã hội hiện nay là con gái có được quyền thờ cúng tổ tiên2.
Theo phong tục, con trai trưởng là người có trách nhiệm tổ chức. Nếu con
trai trưởng không còn thì việc cúng giỗ sẽ do cháu đích tôn tổ chức (khi nào
trưởng nam không có con trai nối dõi thì mới đến con thứ). Con trai có trách
nhiệm thờ cúng cha mẹ và tổ tiên, con gái đi lấy chồng thì phải theo chồng, có
trách nhiệm thờ phụng tổ tiên nhà chồng. Trong thời đại ngày nay, phong tục,
tập quán, tín ngưỡng của người Việt Nam, nhất là tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên
đã dần dần không còn có sự phân biệt giữa nam và nữ, bởi một lẽ không phải
gia đình nào cũng có con trai và việc thờ cúng không nhất thiết phải giao cho
1 Nguyễn Thị Bích – Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn – Đại học Quốc gia Hà Nội, Quan niệm về nhân
sinh trong tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt, Luận văn Thạc sĩ Chủ nghĩa duy vật biện chứng và Chủ
nghĩa duy vật lịch sử, Hà Nội, 2003.
2 Nguyễn Thị Hiền – Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn – Đại học Quốc gia Hà Nội, Tín ngưỡng thờ cúng
tổ tiên và những giá trị của nó trong đời sống người Việt hiện nay, Luận văn Thạc sĩ, Hà Nội, 2014. 30 lOMoARcPSD|37752136
con trai trưởng (hay cháu đích tôn) đảm nhiệm. Theo quan niệm xưa cũ nhiều
gia đình vẫn mang nặng tư tưởng sinh con trai để nối dõi tông đường, hương
khói tổ tiên1. Chuyện giao nhiệm vụ thờ cúng gia tiên cho con trai đã thành một
nếp nghĩ, một thói quen thậm chí như một chuẩn mực văn hóa nhưng đã lâu đời
trong xã hội Việt Nam khi từ mẫu quyền chuyển sang phụ quyền. Sau khi có
chính sách kế hoạch hóa gia đình thì chuyện coi trọng đẻ con trai được nhiều
người chú trọng. Thậm chí có những hành động vi phạm pháp luật như chọn
giới tính hay hủy cả thai khi nó không phải là con trai. Đây là một tập tính cũ,
vi phạm pháp luật không phù hợp với xã hội hiện đại. Vấn đề này dẫn đến sự
bất thường về tỷ lệ giới tính.
Tư tưởng này đã ăn sâu vào máu thịt đến cả nghìn năm và không dễ để
xóa bỏ. Tuy nhiên, chúng ta không được chùn bước và phải tiếp tục thay đổi để
một ngày nào đó quan niệm cũ bị bỏ đi. Nam có quyền kính hiếu với ông cha
tổ tiên thì nữ cũng vậy. Thậm chí trên cuộc sống nhiều người nữ đã biết giữ gìn
truyền thống tổ tiên. Tóm lại, đây là một quan niệm cũ, về đúng hay sai thì ta
chưa bàn nhưng bây giờ với đời sống hiện đại và tình hình thực tế, nữ đã và
đang làm rất tốt vai trò thờ cúng tổ tiên.
Con cái là trời cho, nhiều gia đình sinh con một bề đã “tập huấn” con gái
biết thờ cúng gia tiên. Bởi trước kia, các gia đình thường có cấu trúc tam đại,
tứ đại đồng đường, anh em trai có gia đình nhưng vẫn sống chung với nhau và
sống chung cùng bố mẹ2. Mọi cúng giỗ do con trai trưởng của gia đình, dòng
họ đảm trách. Mảnh đất gia đình dòng trưởng sinh sống cũng là mảnh đất của
cha ông để lại. Tính chất đó quy định trách nhiệm cúng giỗ trao cho dòng
trưởng. Ngày nay, hệ thống gia đình hạt nhân, con cái không ở cùng cha mẹ,
anh chị em không sống chung trong một ngôi nhà. Quan niệm ai cúng người đó
1 Thờ cúng tổ tiên giáo dục các giá trị đạo đức truyền thống của gia đình, dân tộc, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch – Vụ Gia đình.
2 Dương Thị Hồng Duyên - Trường Cao đẳng Công nghiệp Thái Nguyên, Kế thừa và phát huy truyền thống
"uống nước nhớ nguồn" qua tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của dân tộc Việt Nam, Cổng thông tin điện tử ủy ban
dân tộc, Tạp chí Dân tộc số 163, tháng 7/2014. 31 lOMoARcPSD|37752136
được hưởng lộc nên mọi gia đình đều có ban thờ gia tiên. Như vậy, trọng trách
cúng giỗ không còn chỉ là con trai trưởng, trưởng họ, trưởng tộc. Nhu cầu cúng
giỗ tổ tiên trở thành nhu cầu của mọi thành viên trong gia đình gồm cả nam và nữ.
2.2. Một số giải pháp để gìn giữ và phát huy những giá trị trong Tín ngưỡng
thờ cúng tổ tiên của người Việt trong điều kiện ngày nay
Như vậy, tín ngưỡng thờ cũng tổ tiên của người Việt đang được khôi phục
và phát triển nhanh, mang lại những giá trị tích cực như mang đậm bản sắc văn
hóa dân tộc, thể hiện đạo đức truyền thống của người Việt. Tuy nhiên, bên cạnh
những giá trị tích cực còn tồn tại những biểu hiện sai lệch về loại hình tín
ngưỡng này. Để việc bảo tồn và phát huy những giá trị tích cực của tín ngưỡng
thờ cúng tổ tiên, cần phải quan tâm thực hiện một số giải pháp sau:
Một là, tăng cường các biện pháp tổ chức, quản lý hành chính kết hợp với
tuyên truyền giáo dục ý thức tự giác của người dân
Sự tồn tại những hoạt động trong các lễ hội cổ truyền, trong tín ngưỡng
thờ cúng tổ tiên, đặc biệt là các hoạt động thương mại hóa trong lễ hội là một
hiện tượng không lành mạnh, cần sớm loại bỏ vì nó đã gây ra những hậu quả
nghiêm trọng trong đời sống văn hóa tinh thần của nhân dân.
Về phía nhà nước và các cơ quan chức năng phải có sự quản lý giám sát
chặt chẽ các hoạt động tổ chức, kinh doanh trong lễ hội. Muốn vậy cần phải
phân trách nhiệm cụ thể cho từng cơ quan, ban ngành tránh hiện tượng chồng
chéo chức năng nhiệm vụ1.
Bên cạnh đó, cũng cần phải giáo dục ý thức của người dân. Bởi, nếu chỉ
thắt chặt công tác quản lý mà không kết hợp với tuyên truyền giáo dục ý thức
tự giác cho nhân dân thì sẽ không mang lại hiệu quả thiết thực. Người dân sẽ
không tự giác chấp hành mà vì lợi nhuận mà tiếp tục vi phạm, “buôn thần bán
1 Nguyễn Thị Hiền – Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn – Đại học Quốc gia Hà Nội, Tín ngưỡng thờ cúng
tổ tiên và những giá trị của nó trong đời sống người Việt hiện nay, Luận văn Thạc sĩ, Hà Nội, 2014. 32 lOMoARcPSD|37752136
thánh”. Đồng thời, họ sẽ du nhập một số lễ nghi, lễ vật không phù hợp ảnh
hưởng đến đời sống vật chất, tinh thần của nhân dân như: đua nhau sắm sửa
vàng mã trong các dịp lễ, tết; nạn phong bì… làm biến dạng ý nghĩa nhân văn
sâu sắc của truyền thống thờ cúng tổ tiên, tạo điều kiện cho tư tưởng cơ hội, trục lợi.
Hơn thế, cần kiên trì giáo dục, hạn chế những yếu tố thiếu lành mạnh, mê
tín dị đoan trong tổ chức tang ma, giỗ chạp, lễ hội như: xem bói, xem quẻ, cúng
gọi hồn…; cần làm cho mọi người thấy rõ những nguy hại của việc lợi dụng
chính sách tự do tín ngưỡng, tôn giáo để hoạt động chia rẽ khối đại đoàn kết
dân tộc và Nhà nước Việt Nam1 sẽ kiên quyết xử lý, nghiêm trị những kẻ lợi
dụng tự do tín ngưỡng tôn giáo để phá vỡ sự ổn định chính trị - xã hội, gây rối
trật tự công cộng, chia rẽ khối đại đoàn kết dân tộc.
Hai là, xây dựng môi trường văn hóa – xã hội lành mạnh.
Xây dựng và phát triển nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc là
một mục tiêu quan trọng trong sự nghiệp đổi mới. Sự nghiệp xây dựng nền văn
hóa mới muốn thành công phải dựa vào lòng dân, phải “làm cho văn hóa thấm
sâu vào toàn bộ đời sống và hoạt động của xã hội, và từng tập thể và cộng đồng,
từng địa bàn dân cư, vào lĩnh vực sinh hoạt và quan hệ con người, tạo ra trên
đất nước ta đời sống tinh thần cao đẹp, trình độ dân trí cao, khoa học phát triển”2.
Trên cơ sở đẩy mạnh phong trào thi đua “Toàn dân xây dựng đời sống văn
hóa”, xây dựng môi trường văn hóa – xã hội lành mạnh là điều kiện không thể
thiếu được và góp phần phát huy những giá trị tích cực và hạn chế những mặt
tiêu cực của tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên, nhất là trong nghi lễ thờ cúng tổ tiên.
Môi trường văn hóa – xã hội đầu tiên phải bàn đến là môi trường gia đình. Gia
1 Nguyễn Thị Hiền – Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn – Đại học Quốc gia Hà Nội, Tín ngưỡng thờ cúng
tổ tiên và những giá trị của nó trong đời sống người Việt hiện nay, Luận văn Thạc sĩ, Hà Nội, 2014.
2 Nguyễn Thị Hiền – Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn – Đại học Quốc gia Hà Nội, Tín ngưỡng thờ cúng
tổ tiên và những giá trị của nó trong đời sống người Việt hiện nay, Luận văn Thạc sĩ, Hà Nội, 2014. 33 lOMoARcPSD|37752136
đình là tế bào của xã hội, là cái nôi con người được sinh ra và nuôi dưỡng, là
môi trường quan trọng hình thành nhân cách, giáo dục nếp sống, đạo đức cho
con người. Giáo dục đạo đức và nếp sống văn hóa gia đình truyền thống cho
mọi người trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta,
nhằm nâng cao tinh thần đoàn kết, ý thức cộng đồng gắn kết cá nhân – gia đình
– làng xóm – tổ quốc; giáo dục lòng nhân ái, khoan dung, trọng nghĩa tình, đạo
lý, sự tinh tế trong ứng xử, trong lối sống, cái tiến bộ trong văn hóa của các dân
tộc, đi liền với sự đấu tranh chống cái lạc hậu, lỗi thời trong phong tục, lề thói cũ.
Hơn thế, để tạo ra môi trường sống lành mạnh ở gia đình và xã hội, trước
hết, chúng ta phải chú ý tới các điều kiện tồn tại của gia đình như nhà ở, việc
làm, tiền lương, tài chính… Đồng thời, xây dựng các quan hệ ứng xử sao cho
thích hợp với mọi lứa tuổi, với vai trò và trách nhiệm của mỗi thành viên trong
trật tự gia đình: kính trọng ông bà, nhớ ơn cha mẹ, thương yêu con cháu, anh
em họ hàng. Xây dựng môi trường văn hóa – xã hội lành mạnh, cần xây dựng
nếp sống văn minh trong cộng đồng làng, xã, phường… thu hẹp khoảng cách
giữa thành thị và nông thôn, giữa các vùng miền và giữa các tầng lớp nhân dân.
Đặc biệt cần thực hiện nghiêm túc chính sách của Đảng và Nhà nước về quyền
tự do tín ngưỡng của công dân, tham gia tích cực xây dựng nếp sống mới lành
mạnh, văn minh trong tiệc cưới, việc tang, lễ hội, hạn chế và loại bỏ những hủ tục lạc hậu lâu đời.
Ba là, chăm lo đời sống vật chất, nâng cao trình độ mọi mặt cho nhân dân.
Để góp phần chăm lo đời sống vật chất cho nhân dân, Đảng và Nhà nước
phải đảm bảo việc làm đầy đủ và hợp lý cho người lao động, cải thiện các điều
kiện làm việc cho người lao động. Bởi lẽ, trong chủ nghĩa xã hội, lao động là
quyền xã hội cơ bản của con người, quyết định nguồn thu nhập và khẳng định
giá trị của con người. Cùng với vấn đề việc làm hợp lý thì quyền được hưởng 34 lOMoARcPSD|37752136
thụ những thành quả lao động của mình cũng là một mặt hết sức quan trọng của
cuộc sống con người1. Con người được đặt vào vị trí trung tâm của các chương
trình kinh tế - xã hội, hay nói cách khác, chính sách kinh tế của Đảng và Nhà
nước hướng vào cải thiện các điều kiện sinh hoạt vật chất và văn hóa tinh thần cho nhân dân.
Thực tế, trong những năm gần đây, chính sách mở cửa của nền kinh tế đã
tạo ra những biến đổi to lớn về đời sống cho nhân dân. Đảng và Nhà nước ta
thực hiện nhất quán, lâu dài chính sách phát triển nền kinh tế hàng hóa nhiều
thành phần lấy việc giải phóng lực lượng sản xuất, nâng cao hiệu quả kinh tế
và xã hội, cải thiện đời sống nhân dân làm mục tiêu hàng đầu trong việc khuyến
khích phát triển các thành phần kinh tế2 và các hình thức kinh doanh ở nước ta,
xác lập củng cố và nâng cao địa vị làm chủ của người lao động trong nền sản
xuất xã hội, thực hiện công bằng xã hội ngày càng tốt hơn.
Bên cạnh đó, phải khuyến khích làm giàu chính đáng đi đôi với xóa đói
giảm nghèo để không diễn ra sự chênh lệch quá mức về mức sống và trình độ
phát triển giữa các tầng lớp dân cư, giữa các vùng miền. Chăm lo, nâng cao đời
sống vật chất cho nhân dân là giải pháp cơ bản và lâu dài, đòi hỏi sự cố gắng
của toàn Đảng, toàn dân. Không những thế, ngoài việc chăm lo, nâng cao đời
sống vật chất, phải đồng thời không ngừng nâng cao đời sống tinh thần cho nhân dân.
Việc nâng cao đời sống tinh thần cho nhân dân, đòi hỏi phải không ngừng
tăng cường sự lãnh đạo của Đảng, đảm bảo quyền làm chủ của nhân dân lao
động trên tất cả các lĩnh vực, đảm bảo công bằng xã hội. Mục tiêu mà Đảng ta
xác định đó là kinh tế phải nhằm mục tiêu văn hóa, vì xã hội công bằng, dân
chủ, văn minh, con người phát triển toàn diện. Văn hóa vừa là mục tiêu vừa là
động lực thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội. Nâng cao đời sống tinh thần
1 Nguyễn Thị Hiền – Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn – Đại học Quốc gia Hà Nội, Tín ngưỡng thờ cúng
tổ tiên và những giá trị của nó trong đời sống người Việt hiện nay, Luận văn Thạc sĩ, Hà Nội, 2014.
2 Nguyễn Thị Hiền – Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn – Đại học Quốc gia Hà Nội, Tín ngưỡng thờ cúng
tổ tiên và những giá trị của nó trong đời sống người Việt hiện nay, Luận văn Thạc sĩ, Hà Nội, 2014. 35 lOMoARcPSD|37752136
cho nhân dân trên cơ sở giữ gìn và phát huy những giá trị truyền thống dân tộc,
tiếp thu có chọn lọc tinh hoa văn hóa nhân loại. 36 lOMoARcPSD|37752136 KẾT LUẬN
Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt là nét đẹp trong sinh hoạt văn
hóa cộng đồng, góp phần tạo nên một ý thức hệ thống văn hóa xu hướng hướng
về tổ tiên, cộng đồng tạo nên một sức mạnh “nội sinh” của người Việt. Đó chính
là nét văn hóa truyền thống góp phần bảo tồn di sản tinh thần và đạo đức trong
đời sống người Việt lưu truyền từ ngàn xưa.
Ngày nay, trong xu thế toàn cầu hóa, đất nước trên đà hội nhập kinh tế thế
giới, đẩy mạnh công nghiệp hóa - hiện đại hóa đất nước, các thế lực thù địch
trong và ngoài nước vẫn chưa từ bỏ âm mưu “diễn biến hòa bình”, bạo loạn lật
đổ, chúng thường xuyên khai thác, xuyên tạc vấn đề, nhất là các vấn đề về dân
tộc và tôn giáo nhằm xóa bỏ vai trò lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam,
ngăn chặn con đường xây dựng chủ nghĩa xã hội ở nước ta. Chính vì thế, việc
bảo tồn, phát huy nền văn hóa đậm đà bản sắc dân tộc, có sự tiếp thu tinh hoa
văn hóa nhân loại là vô cùng quan trọng và cấp bách.
Thực tiễn đã cho thấy, sự tác động của mặt trái cơ chế thị trường, sự xâm
nhập của văn hóa phương Tây đã và đang làm thay đổi giá trị truyền thống của
gia đình, dòng họ, làng xã và của cả dân tộc. Đạo đức xã hội xuống cấp nghiêm
trọng, bất chấp đạo lý, coi trọng đồng tiền, dâm ô trụy lạc. . Để bảo tồn, phát
triển một nền văn hóa đậm đà bản sắc dân tộc, một trong những yếu tố quan
trọng là phải giữ được “đạo nhà”, đó là phát huy những giá trị tích cực của Tín
ngưỡng thờ cúng tổ tiên, tôn vinh người có công với dân tộc, đất nước.
Thờ cúng tổ tiên là biểu hiện của đạo lý làm người, là nhu cầu hướng về
cội nguồn gia đình, dòng họ, dân tộc. Nhắc nhở con cháu có trách nhiệm với
quá khứ, hiện tại và tương lai, với anh em, làng xóm và xã hội. Đáp ứng nhu
cầu tâm linh của đông đảo nhân dân lao động. Ở mức độ nào đó, Tín ngưỡng
thờ cúng tổ tiên là nét đẹp văn hóa, không chỉ củng cố quan hệ huyết thống
trong gia đình, dòng họ mà còn khẳng định tính cộng đồng làng xã, ước mong
bảo đảm sự bình yên cho cả dân tộc. 37 lOMoARcPSD|37752136
Như vậy, phong tục thờ cúng tổ tiên chính là sự kết tinh của các giá trị đạo
đức, văn hóa truyền thống đặc sắc của dân tộc Việt Nam. Những giá trị ấy đã
góp phần bồi đắp lòng yêu nước nồng nàn, đạo lý “uống nước nhớ nguồn” của
con người Việt. Có thể nói, chính những giá trị đó đã làm nên sức sống trường
tồn của dân tộc ta trước bao biến cố của lịch sử. Là những mầm non của đất
nước, thế hệ trẻ chúng ta cần tiếp tục phát huy những tín ngưỡng thờ cúng tổ
tiên, qua đó phần nào góp sức vào việc làm giàu vẻ đẹp văn hoá của đất nước Việt Nam. 38 lOMoARcPSD|37752136 TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. TS. Nguyễn Thị Hồng, Cơ sở văn hóa Việt Nam (Giáo trình in sách), Khoa
Tuyên truyền – Học viện Báo chí và Tuyên truyền, Hà Nội, 2016.
2. Đinh Kiều Nga, “Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên, bản sắc văn hóa của người Việt”.
3. Bùi Xuân Mỹ (2001), Tục thờ cúng của người Việt, Văn hóa thông tin.
4. Nguồn Gốc Và Bản Chất Của Tín Ngưỡng Thờ Cúng Tổ Tiên, Tạp chí Triết học.
5. Luật sư Nguyễn Văn Dương, Phong tục và tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của
người Việt, Luật Dương Gia - Kiến thức pháp luật, 02/04/2022.
6. Nguồn Gốc Và Bản Chất Của Tín Ngưỡng Thờ Cúng Tổ Tiên, Tạp chí Triết học.
7. PGS.TS. Nguyễn Hồi Loan, Th.S Nguyễn Thị Hải Yến – Trường
ĐHKHXH&NV, ĐHQG Hà Nội, NIỀM TIN VÀO TÍN NGƯỠNG THỜ CÚNG
TỔ TIÊN VÀ ẢNH HƯỞNG CỦA NÓ ĐẾN LỐI SỐNG CỦA NGƯỜI DÂN HÀ
NỘI TRONG THỜI KỲ HỘI NHẬP VĂN HÓA, Học viện Hành chính Quốc gia.
8. Cách bài trí bàn thờ gia tiên, thing – Mẹo & Ý tưởng trang trí nội thất, 03/02/2021.
9. TÌM HIỂU CÁC NGHI THỨC THỜ CÚNG TỔ TIÊN QUAN TRỌNG CỦA
NGƯỜI VIỆT, ĐỒ ĐỒNG ĐÔNG SƠN.
10. TÌM HIỂU CÁC NGHI THỨC THỜ CÚNG TỔ TIÊN QUAN TRỌNG CỦA
NGƯỜI VIỆT, BAOLONG – Tin tức Văn hóa & Sự kiện, 21/10/2020.
11. Thờ cúng tổ tiên giáo dục các giá trị đạo đức truyền thống của gia đình,
dân tộc, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch – Vụ Gia đình.
12. Dương Thị Hồng Duyên - Trường Cao đẳng Công nghiệp Thái Nguyên, Kế
thừa và phát huy truyền thống "uống nước nhớ nguồn" qua tín ngưỡng thờ cúng 39 lOMoARcPSD|37752136
tổ tiên của dân tộc Việt Nam, Cổng thông tin điện tử ủy ban dân tộc, Tạp chí
Dân tộc số 163, tháng 7/2014.
13. Nguyễn Thị Bích – Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn – Đại học Quốc
gia Hà Nội, Quan niệm về nhân sinh trong tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của
người Việt, Luận văn Thạc sĩ Chủ nghĩa duy vật biện chứng và Chủ nghĩa duy
vật lịch sử, Hà Nội, 2003.
14. Nguyễn Thị Hiền – Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn – Đại học Quốc
gia Hà Nội, Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên và những giá trị của nó trong đời sống
người Việt hiện nay, Luận văn Thạc sĩ, Hà Nội, 2014. 40
Document Outline

Sinh viên thực hiện: NGUYỄN THANH PHONG Mã sinh vi
Lớp tín chỉ: CƠ SỞ VĂN HÓA K40.4
MỤC LỤC
MỞ ĐẦU
1.Tính cấp thiết của đề tài
2.Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
3.Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
4.Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu
5.Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của đề tài
6.Kết cấu
NỘI DUNG
Chương 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ TÍN NGƯỠNG THỜ
1.Một số khái niệm cơ bản
- 1.1.Tín ngưỡng
- 1.2.Tổ tiên
- 1.3.Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên
2.Cơ sở hình thành Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên
- 2.1.Cơ sở tâm linh
- 2.2.Cơ sở xã hội
3.Bản chất của việc thờ cúng tổ tiên
Chương 2: BIỂU HIỆN CỦA TÍN NGƯỠNG THỜ CÚNG TỔ TIÊ
1.Các cấp độ thờ cúng tổ tiên
2.Nghi thức thờ cúng tổ tiên
- 2.1.Cúng cáo thường xuyên
- 2.2.Cách thức lễ
- 2.3.Bàn thờ tổ tiên
3.Nghi lễ thờ cúng tổ tiên
Chương 3: Gìn giữ và phát huy giá trị của Tín ngưỡ
1.Ý nghĩa của Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên
2.Thực trạng và một số giải pháp gìn giữ và phát huy
ngưỡng thờ cúng tổ tiên trong giai đoạn hiện nay
- 2.1.Thực trạng Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên hiện nay
- 2.2.Một số giải pháp để gìn giữ và phát huy những giá
KẾT LUẬN
TÀI LIỆU THAM KHẢO

Tiểu luận: "Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên trong gia đình người Việt truyền thống"

Thông tin :

Tài liệu liên quan:

Ôn tập cơ sở văn hóa Việt Nam | Học viện Báo chí và Tuyên truyền

Bản sắc văn hóa Việt Nam trong bối cảnh toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế hiện nay | Tiểu luận cơ sở văn hóa Việt Nam

Văn hóa trang phục truyền thống của người Việt và những biến đổi trong giai đoạn hiện nay | Tiểu luận cơ sở văn hóa Việt Nam

Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên trong gia đình người Việt truyền thống | Tiểu luận cơ sở văn hóa Việt Nam

Đặc trưng văn hóa Đại Việt thời nhà Trần | Tiểu luận cơ sở văn hóa Việt Nam