Nội dung thuyết trình:
1. Khái niệm và các yếu tố cơ bản của tồn tại xã hội
2. Khái niệm và kết cấu của ý thức xã hội
a. Khái niệm ý thức xã hội
b. Hai cấp độ của ý thức xã hội
* mở rộng: mối quan hệ giữa TTXH và YTXH
c. Các hình thái của ý thức xã hội
3. Tính chất và vai trò của ý thức xã hội
a. Tính giai cấp của ý thức xã hội
b. Tính độc lập tương đối của ý thức xã hội
c. Vai trò của ý thức xã hội đến tồn tại xã hội
1. Khái niệm và các yếu tố cơ bản của tồn tại xã hội
- Khái niệm: Tồn tại xã hội là khái niệm dùng để chỉ và những đ đời sống vật chất iều
kiện sinh hoạt vật chất của xã hội. - Các yếu tố cơ bản:
 Phương thức sản xuất vật chất ( cơ bản nhất) : Quyết định sự phát triển của tồn tại xã hội
 Điều kiện tự nhiên - hoàn cảnh địa lý: Yếu tố quan trọng, thường xuyên, tất yếu
của sản xuất và đời sống nhưng không quyết định sự phát triển của tồn tại xã hội.
 Điều kiện dân số - dân cư: Yếu tố quan trọng, thường xuyên, tất yếu của sản xuất
và đời sống nhưng không quyết định sự phát triển của tồn tại xã hội.
2. Khái niệm và kết cấu của ý thức xã hội
a. Khái niệm ý thức xã hội:
- Toàn bộ đời sống tinh thần của xã hội (cộng đồng người), gồm tình cảm, quan điểm,
hiểu biết,… được hình thành từ tồn tại xã hội và phản ánh tồn tại xã hội.
Vd: Tư tưởng đạo đức Hồ Chí Minh, Học thuyết tiến hóa
- Kết cấu của ý thức xã hội:
 - Căn cứ theo nội dung và lĩnh vực phản ánh
 - Căn cứ theo trình độ phản ánh
b. Hai cấp độ của ý thức xã hội:
- Dựa trên trình độ phản ánh, ý thức xã hội gồm hai cấp độ:
 Ý thức thông thường: Là những quan niệm, cảm xúc,… đa dạng, phong phú được
hình thành tự phát và phản ánh cuộc sống một cách trực tiếp, sống động, cụ thể,
chưa được hệ thống - khái quát hóa.
VD: Khi có bài kiểm tra đột xuất, phần lớn học sinh sẽ có tâm lý hoang mang lo sợ
( Tâm lý xã hội) ; Chuồn chuồn bay thấp thì mưa bay cao thì nắng, bay vừa thì râm ( Tri thức kinh nghiệm).
 Ý thức lý luận: Là những tư tưởng, quan điểm,… sâu sắc, bao quát được hình
thành tự giác và phản ánh cuộc sống một cách gián tiếp, trừu tượng, được hệ thống - khái quát hóa.
VD: Hệ tự tưởng phong kiến hoặc tư sản ( Tư tưởng xã hội ) ; Chủ nghĩa kinh nghiệm ( Tri thức lý luận).
--> Mối quan hệ giữa ý thức thông thường và ý thức lý luận:
- Ý thức thông thường là chất liệu, là tiền đề quan trọng cho sự hình thành Ý thức lý luận.
- Ý thức lý luận khi xâm nhập trở lại Ý thức thông thường sẽ uốn nắn, sàn lọc, củng
cố những nội dung của Ý thức thông thường.
Mối quan hệ giữa tồn tại xã hội và ý thức xã hội:
Chủ nghĩa duy tâm: Ý thức xã hội là nguồn gốc của mọi hiện tượng xã hội, quyết định
sự phát triển của xã hội.
Chủ nghĩa duy vật siêu hình: Tuyệt đối hóa vai trò của tồn tại xã hội, không thấy được
vai trò của ý thức xã hội.
Chủ nghĩa duy vật biện chứng: Tồn tại xã hội và ý thức xã hội có mối quan hệ biện
chứng, tác động qua lại lẫn nhau, trong đó tồn tại xã hội quyết định ý thức xã hội, ý
thức xã hội tác động trở lại tồn tại xã hội.
*Vai trò quyết định của TTXH đối với YTXH
+) Tồn tại xã hội nào sinh ra ý thức xã hội ấy
+) Tồn tại xã hội là cái thứ nhất, ý thức xã hội là cái thứ hai. Tồn tại xã hội quy định
nội dung, bản chất, xu hướng vận động của ý thức xã hội; ý thức xãhội phản ánh cái
logic khách quan của tồn tại xã hội.
+) Tồn tại xã hội thay đổi là điều kiện quyết định để ý thức xã hội thay đổi. Mỗi khi
tồn tại xã hội, đặc biệt là phương thức sản xuất biến đổi thì những tư tưởng và lý luận
xã hội cũng dần biến đổi theo.
c. Các hình thái của ý thức xã hội
--> Dựa trên đối tượng phản ánh, ý thức xã hội gồm các hình thái: Ý thức chính trị, Ý
thức pháp luật ,Ý thức đạo đức, Ý thức tôn giáo, Ý thức nghệ thuật, Ý thức khoa học, Ý thức triết học… * Ý THỨC CHÍNH TRỊ
- Khái niệm: Ý thức chính trị là toàn bộ những tình cảm và tư tưởng, phản ánh các
mối quan hệ giữa các giai cấp, các dân tộc, các quốc gia và thái độ của các giai cấp
đối với quyền lực chính trị; về thực chất, nó là sự phản ánh cô động các mối quan hệ kinh tế của xã hội.
- Ý thức chính trị tồn tại trong xã hội có giai cấp và ngôn ngữ, thể hiện trực tiếp lợi ích giai cấp.
- Ý thức chính trị bao gồm và tâm lý chính trị
hệ tư tưởng chính trị.
- Hệ tư tưởng chính trị tiến bộ, cách mạng thúc đẩy mạnh mẽ sự phát triển các mặt
của đời sống xã hội; Hệ tư tưởng chính trị lạc hậu, phản động kìm hãm, kéo lùi sự phát triển đó. * Ý THỨC PHÁP QUYỀN
- Khái niệm: Ý thức pháp quyền là toàn bộ những tư tưởng, tình cảm… của một giai
cấp về bản chất và vai trò của pháp luật; về quyền, trách nhiệm và nghĩa vụ của nhà
nước, của các tổ chức XH và của công dân; về tính hợp pháp/không hợp pháp của
hành vi con người; về thực chất, nó là sự phản ánh cô
động các mối quan hệ kinh tế của xã hội.
- Ý thứ pháp quyền ra đời trong xã hội có giai cấp và nhà nước , vì vậy nó cũng mang tính giai cấp.
- Ý thứ pháp quyền bao gồm Tâm lý pháp quyền và Hệ tư tưởng pháp quyền:
+ Hệ tư tưởng pháp quyền tư sản coi pháp luật tư sản là biểu hiện cao nhất quyền tự nhiên của con người.
+ Hệ tư tưởng pháp quyền vô
sản dựa trên chủ nghĩa Mác-Lênin phản ánh lợi ích của
toàn thể nhân dân, bảo vệ nhà nước của dân, do dân và vì dân, bảo vệ chế độ XHCN. * Ý THỨC ĐẠO ĐỨC
- Khái niệm: Ý thức đạo đức là toàn bộ các quan niệm về thiện/ác, tốt/xấu, lương tâm,
trách nhiệm, nghĩa vụ, công bằng, hạnh phúc… và những quy tắc đánh giá, những
chuẩn mực điều chỉnh hành vi, cách ứng xử giữa các cá nhân với nhau, giữa cá nhân với xã hội.
- Ý thức đạo đức bao gồm tình cảm ĐĐ và lý luận ĐĐ:
+ Ý thức đạo đức điều chỉnh hành vi con người thông qua dư luận xã hội; phản ánh
khả năng tự chủ của con người thông qua lương tâm, danh dự, lòng tự trọng,...
+ Ý thức đạo đức phải thông qua TCĐĐ mới có thể chuyển hóa thành hành vi đạo đức của con người.
- Ý thức đạo đức mang tính giai cấp và tính nhân loại:
+ Do phản ánh quan hệ lợi ích giai cấp, nên Ý thức đạo đức của giai cấp tiến bộ đại
diện cho xu hướng đạo đức tiến bộ trong xã hội. Và ngược lại…
+ Ý thức đạo đức của các giai cấp khác nhau có các yếu tố ĐĐ chung của nhân loại.
+ Phân biệt đúng đạo đức tôn giáo với đạo đức cộng sản trong thời đại hiện nay. * Ý THỨC THẨM MỸ
- Khái niệm: Ý thức thẩm mỹ là sự phản ánh thế giới bằng hình tượng nghệ thuật,
xoay quanh các khái niệm cái đẹp và cái xấu.
- Ý thức thẩm mỹ (gồm lý luận TM và tình cảm TM) được hình thành rất sớm trong
xã hội chưa có giai cấp.
- Ý thức thẩm mỹ tồn tại và phát triển trong xã hội có phân chia giai cấp thì mang tính
giai cấp, do đó chịu sự tác động của các quan điểm chính trị và quan hệ kinh tế.
- Ngoài ra, Ý thức thẩm mỹ còn mang tính nhân loại. * Ý THỨC TÔN GIÁO
- Khái niệm: Ý thức tôn giáo là tình cảm và quan niệm… phản ánh một cách hoang
đường, phi thực trong tự nhiên, đời sống trần tục của con người bằng các hình tượng
siêu nhiên, thần thánh hóa. Ý thức tôn giáo bao gồm Tâm lý tôn giáo (tín ngưỡng, nghi thức,…) và (hệ thống giáo lý) Hệ tư tưởng tôn giáo
- Nguồn gốc tôn giáo: Bắt nguồn từ nỗi sợ hãi, thiếu hiểu biết về sức mạnh của tự
nhiên, từ sự bất lực trước áp bức, bóc lột giai cấp trong xã hội đã tạo ra tôn giáo.
- Chức năng đền bù hư ảo của tôn giáo: xây dựng một ảo tưởng về việc được bù đền
xứng đáng ở "Thế giới bên kia" nếu gặp bất hạnh, khổ đau,... ở "Thế giới trần tục".
- Tác dụng của tôn giáo: + Tích cực: chủ trương . hướng thiện
+ Tiêu cực: ức chế con người vươn lên nhận thức và cải tạo thế giới; tôn giáo bị giai
cấp bóc lột thống trị lợi dụng như sức mạnh tinh thần để củng cố địa vị.
- Tôn giáo chỉ được khắc phục khi cuộc cách . mạng XHCN thành công * Ý THỨC KHOA HỌC
- Khái niệm: Ý thức khoa học là hệ thống tri thức chân thực, đúng đắn, phản ánh trừu
tượng, khái quát dưới dạng hệ thống logic.
- Ý thức khoa học: Tri thức khoa học bao gồm Tri thức kinh nghiệm & Tri thức lý
luận, có nội dung cơ bản là các tri thức của thế giới khách quan, có hình thức trình
bày chủ yếu là các lý thuyết khoa học.
- Ý thức khoa học đối lập với Ý thức tôn giáo, đồng thời xâm nhập vào mọi Hình Thái
Ý thức xã hội khác để hình thành các khoa học tương ứng: chính trị học, luật học, đạo đức học, mỹ học… - KH bao gồm: + Dựa theo đối :
tượng khoa học tự nhiên + khoa học kỹ thuật + khoa học xã hội & nhân văn. + Dựa theo
: khoa học cơ bản + khoa học ứng dụng… vai trò tác động
- Khoa học ngày càng trở thành lực lượng sản xuất trực tiếp, tri thức khoa học sẽ tạo
ra sản phẩm, thúc đẩy mạnh mẽ quá trình CNH-HĐH.
* Ý THỨC TRIẾT HỌC
- Khái niệm: Ý thức triết học (triết học) là hình thức đặc biệt và cao nhất của tri thức,
là một hình thái đặc biệt của ý thức xã hội.
- Triết học trả lời các câu hỏi về giới tự nhiên, về đời sống xã hội và về bản thân con
người để xây dựng cho con người sự hiểu thế giới quan, biết về cuộc sống.
- Triết học (đặc biệt là TH Mác – Lênin) mang đến cho con người tri thức về thế giới
như một chỉnh thể thống nhất qua việc tổng kết toàn bộ lịch sử phát triển của các hình thái YTXH.
- Triết học dựa trên thế giới quan xây dựng cho con người phương pháp luận, chỉ ra
cách thức con người hành động trong thế giới đó.
3.Tính chất và vai trò của ý thức xã hội
a. Tính giai cấp của ý thức xã hội
- Trong xã hội có giai cấp, do các giai cấp có những sinh hoạt vật chất và điều kiện
lợi ích khác nhau, nên ý thức xã hội của các giai cấp có nội dung và hình thức phát
triển khác nhau hoặc đối lập nhau. - Những
của một thời đại bao giờ cũng là tư tưởng của giai cấp tư tưởng thống trị thống trị về ở thời đại đó. kinh tế và chính trị
- Tâm lý và hệ tư tưởng của các giai cấp khác nhau là không giống nhau:
+ Về mặt tâm lý xã hội, mỗi giai cấp đều có tình cảm, tâm trạng, thói quen . riêng
+Ở trình độ hệ tư tưởng thì tính giai cấp của ý thức xã hội biểu hiện sâu sắc hơn nhiều.
--> Khi phong trào cách mạng phát triển dâng cao, có một bộ phận giai cấp thống trị
chịu ảnh hưởng bởi ý thức của giai cấp bị trị, cách mạng mà từ bỏ ý thức của giai cấp mình.
b. Tính độc lập tương đối của ý thức xã hội
1. YTXH thường lạc hậu so với TTXH
- Xã hội cũ đã mất, thậm chí từ lâu, nhưng YTXH do nó sinh ra vẫn tiếp tục tồn tại: + thay đổi TTXH
nhanh, còn YTXH luôn có độ trễ nhất định.
+ Sức ỳ của thói quen; tính lạc hậu, bảo thủ.
+ Các lực lượng xã hội
thường lưu giữ, truyền bá tư tưởng lạc hậu nhằm phản tiến bộ
chống lại các lực lượng xã hội tiến bộ.
2. YTXH có thể vượt trước TTXH
- Một số tư tưởng xã hội (tri thức KH,…) có thể phản TTXH để dự ánh vượt trước
báo tương lai, tổ chức,hướng dẫn hoạt động thực tiễn tiến lên.
- Tuy nhiên, khả năng phản ánh vượt trước YTXH vẫn phụ thuộc vào TTXH.
3. YTXH có tính kế thừa trong sự phát triển của nó
- Những quan điểm lý luận thường được tạo ra trên cơ sở kế thừa những tài liệu lý luận của các . thời đại trước
- Trong xã hội có giai cấp, tính kế thừa của YTXH gắn với tính giai cấp của nó.
- Sự phát triển của triết học, văn học, nghệ thuật không phù hợp hoàn toàn với sự phát triển của kinh tế.
4. Sự tác động qua lại giữa các hình thái YTXH
- Tùy theo hoàn cảnh cụ thể, một hay vài hình thái YTXH nổi lên hàng đầu & tác
động mạnh đến các hình thái YTXH khác.
- Ngày nay, sự tác động giữa các hình thái YTXH: YT chính trị, YT pháp luật, YT
khoa học… là quan trọng.
c. Vai trò của ý thức xã hội đến tồn tại xã hội - QUAN ĐIỂM DUY TÂM:
Tuyệt đối hoá vai trò của YTXH, tư tưởng được tuyệt đối hoá sẽ trở thành độc tôn,
tự nó sẽ tạo ra hệ thống cho nó, từ đó trở thành trường phái, bè phái.
- QUAN ĐIỂM DUY VẬT TẦM THƯỜNG:
Bỏ qua vai trò của YTXH cho rằng các quan hệ kinh tế vật chất là yếu tố duy nhất
quyết định mọi mặt đời sống xã hội.
- QUAN ĐIỂM DUY VẬT LỊCH SỬ:
Cho rằng mối quan hệ biện chứng giữa tồn tại xã hội và ý thức xã hội là quy luật cơ
bản và phổ biến chi phối sự vận động, phát triển xã hội loài người: tồn tại xã hội quyết định ý thức xã hội.
Tồn tại xã hội quyết định ý thức xã hội
1. Quyết định nguồn gốc xuất hiện của ý thức xã hội: các thời kì lịch sử khác nhau
sinh ra những lý luận, quan điểm… xã hội không giống nhau.
2. Quyết định nội dung, bản chất của ý thức xã hội: ý thức xã hội chỉ là sự phản ánh
của tồn tại xã hội và luôn phụ thuộc vào nó.
3. Quyết định hình thức tồn tại của ý thức xã hội: ý thức xã hội chỉ tồn tại thông
qua, nhờ vào tồn tại xã hội.
4. Quyết định nguyên nhân thay đổi của ý thức xã hội: Mỗi khi tồn tại xã hội biến
đổi thì sớm hay muộn, ít hay nhiều ý thức xã hội cũng sẽ biến đổi theo.
* Khi xâm nhập sâu rộng vào tồn tại xã hội, cuộc sống, ý thức xã hội có vai trò và tác
dụng thúc đẩy hay kìm hãm tồn tại xã hội,cuộc sống như sau:
1. Các yếu tố của ý thức xã hội mang tính tiến bộ, cách mạng, sẽ khoa học nâng cao
cuộc sống (tồn tại xã hội).
2. Các yếu tố của ý thức xã hội mang tính thoái bộ, phản cách mạng, phản khoa học sẽ
kìm hãm cuộc sống (tồn tại xã hội) phát triển.
* Sức tác động của ý thức xã hội đến tồn tại xã hội phụ thuộc vào:
1. Điều kiện lịch sử cụ thể mà những tư tưởng, tình cảm… của YTXH được nảy sinh;
2. Vai trò lịch sử của giai cấp mang ngọn cờ tư tưởng, tìnhcảm…;
3. Mức độ quần chúng hóa tư tưởng, tình cảm, vật chất hóa tri thức…