Chương 5 kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa Việt Nam môn Kinh tế chính trị | Trường đại học Mở Hà Nội
Trong tiến trình phát triển của nền sản xuất xã hội, kinh tế hàng hóaxuất hiện đánh dấu một bước tiến bô mới về cách tổ chức kinh tế, phản ánh trình độ ̣ phát triển nhất định của văn minh nhân loại . Tài liệu giúp bạn tham khảo ôn tập và đạt kết quả cao. Mời bạn đọc đón xem!
Môn: Kinh tế chính trị (KTCT2021) 105 tài liệu
Trường: Đại học Mở Hà Nội 802 tài liệu
Tác giả:
Preview text:
lOMoAR cPSD| 48641284 Chương 5
KINH TẾ THỊ TRƯỜNG ĐỊNH HƯỚNG XÃ HỘI CHỦ NGHĨA Ở VIÊT NAṂ
5.1 . Tính tất yếu khách quan kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam
5.1.1 . Khái niệm và quy luật hình thành của kinh tế thị trường
a) Khái niệm kinh tế thị trường
Trong tiến trình phát triển của nền sản xuất xã hội, kinh tế hàng hóa xuất hiện
đánh dấu một bước tiến bô mới về cách tổ chức kinh tế, phản ánh trình độ̣ phát triển
nhất định của văn minh nhân loại.
Kinh tế hàng hoá là một kiểu tổ chức kinh tế - xã hội, mà trong đó sản phẩm
sản xuất ra để trao đổi, để bán trên thị trường. Mục đích của sản xuất hàng hoá không
phải để thoả mãn nhu cầu trực tiếp của người sản xuất ra sản phẩm mà nhằm để bán,
tức là để thoả mãn nhu cầu của người mua, đáp ứng nhu cầu của xã hội. Sự xuất hiên
c ̣ ủa kinh tế hàng hóa gắn với những điều kiên kinh ṭ ế xã hôi nḥ ất định, tồn tại, phát
triển qua nhiều chế đô kinh ṭ ế - xã hôi đ ̣ ến chủ nghĩa tư bản nó phát triển thành kinh
tế thị trường. Trong tiến trình phát triển của nền sản xuất xã hội, kinh tế thị trường
xuất hiện đánh dấu một bước phát triển mới về cách tổ chức kinh tế, phản ánh trình
độ phát triển nhất định của văn minh nhân loại.
Như vây, ̣ Kinh tế thị trường là giai đoạn phát triển cao của kinh tế hàng hoá,
trong đó toàn bộ các yếu tố “đầu vào” và “đầu ra” của sản xuất đều thông qua thị trường.
Về cơ bản kinh tế hàng hoá và kinh tế thị trường có cùng nguồn gốc và cùng
bản chất nhưng không đồng nhất với nhau, chúng khác nhau về trình độ phát triển.
Kinh tế thị trường ra đời và phát triển gắn liền với phương thức sản xuất tư
bản chủ nghĩa, phản ánh sự nhảy vọt về chất của lực lượng sản xuất. Trong nền kinh
tế thị trường các quan hệ kinh tế, các nhân tố đầu vào và đầu ra của sản xuất đều
được thực hiên qua tḥ ị trường; sự vân hành c ̣ ủa nền kinh tế tuân theo những quy lOMoAR cPSD| 48641284
luật khách quan, đặc thù như: quy luật giá trị, quy luật cung - cầu, quy luật cạnh tranh…
Sự chuyển biến từ kinh tế hàng hóa giản đơn lên kinh tế thị trường gắn với
những điều kiện kinh tế - lịch sử nhất định. Theo C.Mác, sản xuất và lưu thông hàng
hoá là hiện tượng vốn có của nhiều hình thái kinh tế - xã hội. Những điều kiện ra đời
và tồn tại của kinh tế hàng hoá cũng như các trình độ phát triển của nó do sự phát
triển của lực lượng sản xuất tạo ra.
b) Sự hình thành và phát triển kinh tế thị trường
Trong lịch sử phát triển kinh tế thế giới, sự hình thành và phát triển của kinh
tế thị trường ở mỗi nước có những sự khác nhau nhất định như: Thời điểm hình thành
(sớm hay muộn), tốc độ phát triển (nhanh hay chậm) hoặc về hình thức, biện pháp…
Song, nhìn chung quá trình đó diễn ra theo những vấn đề có tính quy luật sau đây:
Thứ nhất, phát triển mạnh mẽ quan hệ hàng hoá, tiền tệ
Lịch sử phát triển nền sản xuất xã hội cho thấy sản xuất và trao đổi hàng hóa
là tiền đề quan trọng cho sự ra đời và phát triển của kinh tế thị trường. Trong quá
trình sản xuất và trao đổi, các yếu tố thị trường như cung, cầu, giá cả có tác động
điều tiết quá trình sản xuất hàng hóa, phân bổ các nguồn lực kinh tế và tài nguyên
như vốn, tư liệu sản xuất, sức lao động… phục vụ cho sản xuất và lưu thông. Trong
một nền kinh tế khi các quan hệ hàng hoá - tiền tệ, thị trường được mở rộng và trở
thành phổ biến, các nguồn lực kinh tế được phân bổ bằng nguyên tắc thị trường sẽ
đưa nền kinh tế phát triển sang một giai đoạn cao hơn, đó là nền kinh tế thị trường.
Nhìn lại lịch sử phát triển kinh tế của nước Anh vào thế kỷ (15- 16) cho thấy,
do có sự chuyển biến mạnh trong nghề chăn nuôi cừu sang kinh tế hàng hoá đã tạo
điều kiện để nghề dệt len, dạ phát triển mạnh mẽ và mở rộng. Trên cơ sở đó sự trao
đổi sản phẩm hàng hoá không ngừng tăng lên ở cả thị trường trong nước và nước
ngoài (đặc biệt ngoại thương được mở rộng đáng kể) làm cho chủ nghĩa tư bản ở
Anh phát triển từ đó.
Tương tự như vậy, ở Nhật Bản vào cuối thời kỳ Tô-ku-ga-oa (1603-1867) nhờ
việc mở rộng sự buôn bán ở khắp các vùng trong cả nước nên đã làm cho chế độ lOMoAR cPSD| 48641284
phong kiến vốn từng tồn tại rất lâu đời và bền vững ở đây phải lung lay, khủng hoảng
kinh tế - xã hội sâu sắc. Chính từ đó đã tạo tiền đề cho công cuộc cải cách ở thời
Minh Trị sau đó, đưa đất nước Nhật Bản phát triển sang giai đoạn mới.
Như vây, ṣ ự phát triển của quan hê hàng hóa - tị ền tê mộ t mặ t đ ̣ ã từng bước
phá vỡ kết cấu kinh tế tự nhiên, khép kín, sản xuất nhỏ lạc hâu... tḥ úc đẩy thương
nghiêp và phân công lao độ ng pḥ át triển, hình thành thị trường dân tôc tḥ ống nhất
gắn với quốc tế. Măt kḥ ác, sự phát triển của quan hê hàng hóa - tị ền tê đ ̣ ã biến nền
sản xuất nông nghiêp phong kị ến, đôc canh, ṭ ự cấp tự túc thành nền nông nghiêp ̣
hàng hóa đa canh; phân hóa mạnh người sản xuất hình thành những chủ thể kinh
doanh trong nông nghiêp và gị ải phóng sức lao đông, bị ến sức lao đông thành hàng ̣
hóa. Đây là nhân tố quyết định hình thành và phát triển kinh tế thị trường tư bản chủ nghĩa.
Thứ hai, tiến hành công nghiệp hoá nền kinh tế.
Sự chuyển biến từ một nền kinh tế hàng hoá giản đơn sang nền kinh tế thị
trường được quyết định bởi trình độ phát triển của lực lượng sản xuất. Tiến hành
công nghiệp hoá nhằm đưa lực lượng sản xuất phát triển từ trình độ thủ công, lạc
hậu đến chỗ có nền công nghiệp kỹ thuật cao là bước phát triển tất yếu của các quốc
gia muốn có nền kinh tế thị trường phát triển.
Thực tiễn lịch sử thế giới đã từng chứng kiến về sự vượt lên của nước Anh so
với Hà Lan vào thế kỷ XVIII nhờ sự phát triển công nghiệp để trở thành nước có nền
kinh tế tư bản chủ nghĩa phát triển nhất từ đó. Với các nước tư bản chủ nghĩa sau
này như: Pháp, Đức, Mỹ… sự phát triển của kinh tế thị trường ở những nước này
cũng đều do sự phát triển của công nghiệp đưa đến.
Ngày nay, sự phát triển mạnh mẽ của cách mạng khoa học - công nghệ đã tạo
cơ hôi thuậ n ḷ ợi cho các nước và vùng lãnh thổ công nghiêp hóa ṃ ới (NICs) đi tắt
đón đầu đẩy nhanh quá trình hiên đ ̣ ại hóa nền kinh tế, tạo nền tảng vât cḥ ất cho
kinh tế thị trường các nước này phát triển nhanh hòa nhâp vào tḥ ị trường toàn cầu.
Tuy nhiên, cũng cần thấy rằng, công nghiêp hóa là nhân ṭ ố quyết định trong
viêc ṭ ạo ra cốt vât cḥ ất để chuyển sang kinh tế thị trường. Song không phải bất cứ lOMoAR cPSD| 48641284
quá trình công nghiêp hóa nào c ̣ ũng đều có thể phát triển được kinh tế thị trường.
Chẳng hạn, công nghiêp hóa ̣ ở các nước theo cơ chế kế hoạch hóa tâp trung, hànḥ
chính bao cấp sẽ tạo ra môt ṇ ền kinh tế hiên vậ t và không hiệ u qụ ả. Bởi vây, đốị
với những quốc gia phát triển muôn, đặc biệt ḷ à những nước còn ở trình độ kinh tế
lạc hậu phải có cơ chế, bước đi, giải pháp phù hợp mới có thể tận dụng được những
cơ hôi qụ ốc tế thuân ḷ ợi để thúc đẩy nền kinh tế thị trường phát triển.
Thứ ba, mở cửa nền kinh tế với thế giới.
Mở cửa nền kinh tế với thế giới là thuôc ṭ ính của kinh tế thị trường, là kết quả
tất yếu của quá trình phát triển lực lượng sản xuất và phân công lao động xã hội. Đến
lượt mình, thị trường được mở rộng sẽ càng thúc đẩy mạnh mẽ sự phát triển lực
lượng sản xuất và phân công lao động xã hôi. Tuy nhiên, độ ṃ ở của thị trường tùy
thuôc vào tṛ ình đô kinh ṭ ế và chính sách của các nhà nước trong mỗi giai đoạn, theo
đó tốc đô ḥ ình thành, phát triển kinh tế thị trường sẽ có sự khác nhau ở mỗi nước.
Lịch sử thế giới đã chứng minh rằng những nước có nền kinh tế thị trường
phát triển nhanh đều là những nước biết mở cửa, hôi nhậ p vào ṇ ền kinh tế thế giới.
Trái lại, những nước đóng cửa khép kín, thì sẽ lạc hâu và ṭ ụt hâu so ṿ ới sự phát
triển chung của thế giới. Kinh nghiêm pḥ át triển của Nhât Ḅ ản từ khi có cuôc c ̣ ách
mạng Duy tân của vua Minh Trị và môt ṣ ố nước, vùng lãnh thổ công nghiêp ṃ ới
(NICs) và của Trung Quốc gần đây đã khẳng định vai trò rất quan trọng của mở cửa
thị trường với thế giới.
Ngày nay, sự phát triển của kinh tế thị trường thế giới đã ngày càng gắn kết
nền kinh tế các nước lại với nhau, khiến chúng không thể tách rời nhau, luôn tuỳ
thuộc vào nhau như một xu hướng tất yếu về kinh tế - xu hướng toàn cầu hóa kinh
tế. Trong điều kiện đó, các nước kinh tế lạc hậu cần sớm chủ động hội nhập vào nền
kinh tế thế giới để tìm cho mình cơ hội rút ngắn sự phát triển kinh tế thị trường theo hướng hiên đ ̣ ại.
c) Các giai đoạn phát triển của kinh tế thị trường
Sự phát triển kinh tế thị trường trong lịch sử cho đến nay là một quá trình lOMoAR cPSD| 48641284
gắn liền với các giai đoạn phát triển của lực lượng sản xuất và các quan hệ sản xuất
dưới chủ nghĩa tư bản. Có thể hình dung về quá trình phát triển kinh tế thị trường
với những giai đoạn sau đây:
- Giai đoạn kinh tế thị trường sơ khai.
Đây là giai đoạn quá đô chuỵ ển từ kinh tế hàng hóa giản đơn sang kinh tế thị
trường tư bản chủ nghĩa. Ở giai đoạn này, kinh tế thị trường chưa phát triển theo
đúng nghĩa của nó. Trong lịch sử tương ứng với thời kỳ này là thời kỳ tích luỹ nguyên
thuỷ tư bản chủ nghĩa, diễn ra từ thế kỷ XVI đến giữa thế kỷ XVII. Ở giai đoạn này,
dưới tác đông tự phát của các quy luật kinh tế hàng hóa và qụ á trình tích lũy
nguyên thủy tư bản, kết cấu kinh tế phong kiến, đã từng bước bị phá vỡ, hình thành
lối kinh doanh tư bản và thị trường dân tôc tḥ ống nhất.
Tuy nhiên, để thúc đẩy sự phát triển nhanh chóng các quan hệ kinh tế thị
trường tư bản chủ nghĩa, thì vai trò của nhà nước là hết sức quan trọng, có ý nghĩa
như “bà đỡ” trong tiến trình đó.
- Giai đoạn kinh tế thị trường tự do.
Đây là giai đoạn kinh tế thị trường phát triển về chất. Cuộc cách mạng công
nghiệp vào khoảng từ cuối thế kỷ XVII đến đầu thế kỷ XX đã tạo ra chỗ dựa vững
chắc để kinh tế thị trường phát triển. Trong giai đoạn này, sự vân hành c ̣ ủa nền kinh
tế thị trường tư bản chủ nghĩa theo nguyên tắc cạnh tranh tự do trên cơ sở lý thuyết
kinh tế “bàn tay vô hình”, Nhà nước không can thiệp vào các hoạt động kinh tế.
- Giai đoạn kinh tế thị trường hiện đại.
Sự phát triển của kinh tế thị trường tự do dưới chủ nghĩa tư bản đã bôc lộ ̣
những khuyết tât, mâu thuẫn đòi hỏi pḥ ải có sự can thiêp và đị ều tiết của nhà nước
vào thị trường. Từ đó, nền kinh tế thị trường hiên đ ̣ ại xuất hiên. Trong ḷ ịch sử giai
đoạn này gắn với thời kỳ chủ nghĩa tư bản đôc quỵ ền, diễn ra từ đầu thế kỷ XX đến nay.
Đặc trưng cơ bản của kinh tế thị trường hiện đại là hoạt đông theo cơ cḥ ế thị
trường, có sự can thiêp c ̣ ủa nhà nước bằng công cụ pháp luật và các chính sách kinh lOMoAR cPSD| 48641284
tế của nhà nước. Nói cách khác, nền kinh tế được vân hành và đị ều tiết bởi cả "bàn
tay vô hình" và "bàn tay hữu hình".
Như vậy, quá trình hình thành và phát triển của kinh tế thị trường đều tồn tại
chủ yếu dưới chủ nghĩa tư bản, nó trở thành nhân tố thúc đẩy chủ nghĩa tư bản phát
triển. Nhận thức đúng đắn về các giai đoạn hình thành và phát triển kinh tế thị trường
sẽ có ý nghĩa to lớn trong việc xác định, lựa chọn mô hình kinh tế ở nước ta hiện nay.
5.1.2 . Tính tất yếu khách quan phát triển kinh tế thị trường định hướng
xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam
Đại hội Đảng Cộng sản Việt Nam lần thứ VI (1986) đánh dấu bước đổi mới
quan trọng về sự nhận thức về chủ nghĩa xã hội và con đường đi lên chủ nghĩa xã
hội ở nước ta. Đảng ta chủ trương phát triển kinh tế hàng hoá nhiều thành phần vận
hành theo cơ chế thị trường có sự quản lý của nhà nước mà thực chất là nền kinh tế
thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Từ thực tiễn của công cuộc đổi mới toàn
diện đất nước, Đại hội lần thứ IX của Đảng (2001) đã khẳng định: Phát triển kinh tế
thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa là đường lối chiến lược nhất quán, là mô
hình kinh tế tổng quát trong suốt thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam.
Sự lựa chọn đó xuất phát từ lý do sau:
Thứ nhất, phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa là tất yếu,
phù hợp với quy luật khách quan của thời kỳ quá đô lên cḥ ủ nghĩa xã hôi.̣
Sự ra đời, tồn tại và phát triển của kinh tế thị trường là do những điều kiện
kinh tế, xã hội khách quan sinh ra nó quy định. Trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa
xã hội, những điều kiện ra đời, tồn tại của kinh tế hàng hoá như: phân công lao động
xã hội, các hình thức khác nhau của quan hệ sở hữu về tư liệu sản xuất không hề mất
đi thì việc sản xuất và phân phối sản phẩm vẫn phải được thực hiện thông qua thị
trường với những quan hệ hàng hoá - tiền tệ. Mặc dù C.Mác đã từng dự báo về sự
mất đi của kinh tế hàng hoá trong xã hội tương lai, nhưng khi các điều kiện kinh tế,
xã hội chưa chín muồi ông vẫn khẳng định: “…Sau khi đã xoá bỏ phương thức sản
xuất tư bản chủ nghĩa, nhưng vẫn còn duy trì nền sản xuất xã hội, thì sự quy định giá lOMoAR cPSD| 48641284
trị vẫn có tác dụng chi phối, theo ý nghĩa là việc điều tiết thời gian lao động và phân
phối lao động xã hội giữa những nhóm sản xuất khác nhau, và cuối cùng việc ghi
chép tất cả những khoản đó vào sổ kế toán sẽ trở thành quan trọng hơn bao giờ hết”1.
Mặt khác, nước ta thực hiện bước quá độ lên chủ nghĩa xã hội bỏ qua chế độ
tư bản chủ nghĩa, về thực chất là quá trình phát triển “rút ngắn” của lịch sử, đây
không phải là sự “đốt cháy” giai đoạn. Do đó, phát triển kinh tế thị trường sẽ có tác
dụng phá vỡ tính chất tự cấp, tự túc của nền kinh tế; đẩy mạnh phân công lao động
xã hội, phát triển ngành nghề, tạo việc làm cho người lao động; thúc đẩy lực lượng
sản xuất phát triển mạnh mẽ, khuyến khích ứng dụng kỹ thuật - công nghệ mới, tăng
năng suất lao động; góp phần từng bước cải thiện và nâng cao đời sống xã hội; mở
rộng giao lưu kinh tế giữa các vùng trong nước và với nước ngoài;… Như vậy, có
thể xem phát triển kinh tế thị trường ở nước ta là bước đi quan trọng nhằm xã hội
hoá nền sản xuất, là nấc thang tất yếu của sự phát triển từ sản xuất nhỏ lên sản xuất
lớn, là bước quá độ để đi lên chủ nghĩa xã hội, đó thực sự là một nhiệm vụ kinh tế cấp bách ở nước ta.
Thứ hai, phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hôi cḥ ủ nghĩa là phương
tiên c ̣ ần thiết để đi tới mục tiêu chủ nghĩa xã hôi một cách c ̣ ó hiệu quả hơn.
Đã có quan điểm đồng nhất kinh tế thị trường với chủ nghĩa tư bản và cho
rằng, phát triển kinh tế thị trường là đi theo chủ nghĩa tư bản, là xa rời mục tiêu của
chủ nghĩa xã hội. Tuy nhiên trong lịch sử, kinh tế hàng hoá đã từng xuất hiện rất
sớm, từ trước khi có chủ nghĩa tư bản. Sự ra đời của chủ nghĩa tư bản chỉ đánh dấu
một giai đoạn mà kinh tế hàng hoá đã trở thành phổ biến, bao trùm toàn xã hội và
phát triển tới đỉnh cao đó là kinh tế thị trường. Sự phát triển của kinh tế thị trường,
gắn liền với sự hình thành và phát triển của chủ nghĩa tư bản đến mức làm cho người
ta tưởng như là một. Về thực chất, kinh tế tư bản chủ nghĩa là một thực thể kinh tế
khác với kinh tế thị trường, chúng sản xuất vì giá trị thặng dư, vì lợi nhuận. Do vậy,
kinh tế thị trường và chủ nghĩa tư bản là hai thực thể, hai động lực kinh tế hoàn toàn
1 C. Mác và Ph.Ăngghen, Toàn tập, tập 25 (phần II), Nxb. CTQG, H, 2002, tr593. lOMoAR cPSD| 48641284
khác nhau, không đồng nhất với nhau và càng không thể coi kinh tế thị trường là sản
phẩm riêng của chủ nghĩa tư bản.
Từ lịch sử phát triển kinh tế thế giới cho thấy, kinh tế thị trường luôn là động
lực thúc đẩy lực lượng sản xuất phát triển nhanh và có hiệu quả. Dưới tác động của
các quy luật thị trường, nền kinh tế luôn phát triển theo hướng năng động, kích thích
tiến bộ kỹ thuật, nâng cao năng suất lao động, chất lượng sản phẩm và giá thành hạ.
Xét trên góc độ đó, sự phát triển kinh tế thị trường không hề mâu thuẫn với mục tiêu
của chủ nghĩa xã hội. Do vậy, trong thời kỳ quá độ cần phải phát triển kinh tế thị
trường, sử dụng kinh tế thị trường là phương tiên đ ̣ ể thúc đẩy lực lượng sản xuất
phát triển nhanh và có hiệu quả, thực hiên ṃ ục tiêu của chủ nghĩa xã hôi. Tuy nhiên,
phát triển kinh tế thị trường cần chú ý tới nḥ ững tác động tiêu cực của nó như phân
hoá giàu nghèo, sùng bái đồng tiền quá mức, sự xuống cấp của môi trường sống. Để
khắc phục và hạn chế những tác động đó, cần phải có sự can thiệp của Nhà nước một
cách phù hợp và khoa học.
Như vây, phát triển kinh tế thị trường ḷ à bước đi, cách làm đúng quy luật
khách quan, là phương tiên c ̣ ần thiết để đảm bảo cho mục tiêu của chủ nghĩa xã hội
được thực hiện một cách có hiệu quả hơn.
Thứ ba, phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta là
sự lựa chọn về định hướng phát triển hoàn toàn phù hợp với quy luật phát triển khách
quan và xu thế tất yếu của thời đại.
Kinh tế thị trường dù nó tồn tại ở đâu và bất kể thời điểm nào của lịch sử cũng
là mô hình kinh tế vân hành theo nḥ ững quy luật riêng vốn có. Tuy nhiên, trong tính
hiện thực của nó, sẽ không thể có một nền kinh tế thị trường trừu tượng, chung chung
cho mọi giai đoạn phát triển, mà là những nền kinh tế thị trường cụ thể tồn tại trong
mỗi hình thái kinh tế - xã hội cụ thể và chịu sự chi phối của các quan hệ sản xuất
thống trị trong xã hội đó. Ngay trong cùng một chế độ kinh tế - xã hội, sự phát triển
của kinh tế thị trường ở mỗi dân tộc khác nhau cũng sẽ mang màu sắc, đặc tính không
giống nhau. Ví như, cũng là kinh tế thị trường tư bản chủ nghĩa nhưng lại có sự khác
nhau giữa kinh tế thị trường tiêu dùng của Mỹ với kinh tế thị trường xã hội của Cộng lOMoAR cPSD| 48641284
hòa liên bang Đức, với kinh tế thị trường có hướng dẫn Nhật Bản… Nền kinh tế thị
trường ở mỗi nước trên, ngoài những tính quy luật chung về kinh tế thị trường, về
quan hệ sản xuất tư bản thống trị, chúng còn in đậm dấu ấn riêng về trình độ phát
triển kinh tế, kết cấu kinh tế - xã hội, phong tục tập quán…mà chúng tồn tại trong
đó. Thực tiễn lịch sử chưa có một nền kinh tế thị trường xã hội chủ nghĩa; song,
trong hiên tḥ ực Viêt Nam đang tḥ ực hiên bự ớc quá đô lên cḥ ủ nghĩa xã hôi tḥ ì
viêc ḷ ựa chọn mô hình kinh tế thị trường định hướng xã hôi cḥ ủ nghĩa là phù hợp
với tính đăc tḥ ù và định hướng phát triển của mình.
Kinh tế thị trường là mô hình kinh tế phổ biến trên thế giới hiên nay, phảṇ ánh
trình độ phát triển nhất định của văn minh nhân loại. Từ trước đến nay, nó tồn tại và
phát triển chủ yếu dưới chủ nghĩa tư bản, là nhân tố quyết định sự tồn tại và phát
triển của chủ nghĩa tư bản. Chủ nghĩa tư bản đã biết lợi dụng tối đa ưu thế của kinh
tế thị trường để phục vụ cho mục tiêu phát triển tiềm năng kinh doanh, tìm kiếm lợi
nhuận và thúc đẩy lực lượng sản xuất của xã hội phát triển mạnh mẽ. Tuy vây, kinh
tế thị trường tư bản chủ ngḥ ĩa không phải là vạn năng. Bên cạnh mặt tích cực nó
còn có mặt trái, khuyết tật, với những mâu thuẫn vốn có không thể nào khắc phục
được, đó là sự chuẩn bị những tiền đề để tự phủ định và chuẩn bị chuyển sang giai
đoạn hậu công nghiệp với xu hướng xã hội hoá ngày càng cao. Đây là xu hướng tất
yếu và là quy luật phát triển của xã hội. Nhân loại muốn tiến lên, xã hội muốn phát
triển thì dứt khoát không thể dừng lại ở kinh tế thị trường tư bản chủ nghĩa.
Với ý nghĩa đó, sự lựa chọn mô hình kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ
nghĩa ở nước ta hiện nay là hoàn toàn phù hợp với xu thế của thời đại và đặc điểm
phát triển của dân tộc ta, sự lựa chọn đó không hề mâu thuẫn với tiến trình phát triển
của đất nước. Đây thực sự là bước đi, cách làm mới mẻ hiện nay của các dân tộc,
quốc gia đang trên con đường hướng tới xã hội xã hội chủ nghĩa.
5.2 . Bản chất, đặc trưng kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam
5.2.1 . Bản chất kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt lOMoAR cPSD| 48641284 Nam
Kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa được xác định là mô hình kinh
tế tổng quát trong thời kỳ quá độ đi lên chủ nghĩa xã hội. Đây có thể coi là một mô
hình kinh tế thị trường mới trong lịch sử phát triển kinh tế thế giới, vừa có tính chất
chung của kinh tế thị trường, lại vừa có tính chất đặc thù, phù hợp với điều kiện và
đặc điểm cụ thể của Việt Nam.
Đại hội lần thứ IX của Đảng đã chỉ rõ, kinh tế thị trường định hướng xã hội
chủ nghĩa ở Việt Nam là một kiểu tổ chức kinh tế vừa tuân theo những quy luật của
kinh tế thị trường vừa được dẫn dắt, chi phối bởi các nguyên tắc và bản chất của chủ
nghĩa xã hội, thể hiện trên cả ba mặt: sở hữu, tổ chức quản lý và phân phối. Nói một
cách khác, kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa chính là nền kinh tế hàng
hoá nhiều thành phần, vận động theo cơ chế thị trường có sự quản lý của Nhà nước
nhằm mục tiêu “dân giàu, nước mạnh, công bằng, dân chủ, văn minh”. Tiếp tục thống
nhất nhận thức về nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, Đại hội đại
biểu Đảng toàn quốc lần thứ XII khái quát: “Nền kinh tế thị trường định hướng xã
hội chủ nghĩa Việt Nam là nền kinh tế vận hành đầy đủ, đồng bộ theo các quy luật
của kinh tế thị trường, đồng thời bảo đảm định hướng xã hội chủ nghĩa phù hợp với
từng giai đoạn phát triển của đất nước. Đó là nền kinh tế thị trường hiện đại và hội
nhập quốc tế; có sự quản lý của Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, do Đảng
Cộng sản Việt Nam lãnh đạo, nhằm mục tiêu “dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công
bằng, văn minh”1. Đó là sự khái quát bản chất của nền kinh tế thị trường định hướng
xã hội chủ nghĩa ở nước ta.
Kinh tế thị trường định hướng XHCN không phải là nền kinh tế bao cấp, quản
lý theo kiểu tập trung quan liêu như trước đây; cũng không phải là nền kinh tế thị
trường tự do kiểu tư bản chủ nghĩa như nhiều nước hiện nay; nhưng đây cũng chưa
phải là nền kinh tế thị trường xã hội chủ nghĩa, vì nước ta đang ở thời kỳ quá độ lên
chủ nghĩa xã hội, chưa có đầy đủ các yếu tố của chủ nghĩa xã hội. Đây là kiểu tổ
chức kinh tế đặc biệt, vừa tuân theo những nguyên tắc và quy luật của hệ thống kinh
1 Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII, Nxb Chính trị quốc gia -sự
thật, Hà Nội 2016, tr102 lOMoAR cPSD| 48641284
tế thị trường, vừa bảo đảm tính định hướng xã hội chủ nghĩa. Tính “định hướng xã
hội chủ nghĩa” làm cho mô hình kinh tế thị trường ở nước ta khác với kinh tế thị
trường tư bản chủ nghĩa. Đồng thời, tính chất, đặc trưng cơ bản này chi phối và quyết
định phương tiện, công cụ, động lực của nền kinh tế và con đường đạt tới mục tiêu.
Kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta là hình thức quá độ
để đạt tới một nền kinh tế hiện đại, văn minh nhằm mục tiêu từng bước đi lên chủ
nghĩa xã hội. Đây là sự lựa chọn vừa phù hợp với các quy luật phát triển chung với
các điều kiện lịch sử cụ thể của thời đại, vừa phát huy được lợi thế của những nước
đi sau, cho phép nước ta giảm thiểu được những đau khổ và rút ngắn được con đường
đi tới chủ nghĩa xã hội, trên cơ sở sử dụng được ưu thế cũng như hạn chế được những
khuyết điểm của hai cơ chế: kế hoạch và thị trường.
Đây là mô hình kinh tế vừa phát huy những mặt tích cực của cơ chế thị trường
vừa tăng cường vai trò của Nhà nước trong ngăn ngừa khắc phục mặt khuyết tật của
nó, định hướng xã hội chủ nghĩa. Đây là nền kinh tế thị trường có tổ chức, có sự lãnh
đạo của Đảng Cộng sản và sự quản lý của Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa,
được định hướng cao về mặt xã hội, hạn chế tối đa những khuyết tật của tính tự phát
thị trường, nhằm phục vụ tốt nhất lợi ích của đại đa số nhân dân và sự phát triển bền vững của đất nước.
5.2.2. Đặc trưng của kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam a) Về mục đích
Nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa nhằm phát triển lực lượng
sản xuất, xây dựng cơ sở vật chất - kỹ thuật của chủ nghĩa xã hội, nâng cao đời sống
nhân dân, thực hiêṇ “dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh”.
Đây là sự khác biệt cơ bản của nền kinh tế thị trường ở nước ta so với kinh tế
thị trường ở các nước tư bản chủ nghĩa. Mục đích đó được bắt nguồn từ cơ sở kinh
tế - xã hội của nền kinh tế và là sự phản ánh của mục tiêu chính trị, xã hội mà Đảng,
Nhà nước và nhân dân ta đang phấn đấu. Mặt khác, đi đôi với việc phát triển lực
lượng sản xuất hiện đại, quá trình phát triển kinh tế thị trường ở nước ta còn gắn với lOMoAR cPSD| 48641284
việc xây dựng quan hệ sản xuất tiến bộ phù hợp nhằm ngày càng hoàn thiện cơ sở
kinh tế - xã hội của chủ nghĩa xã hội.
Cũng cần nhận thức rằng, nước ta đang ở chặng đầu của thời kỳ quá độ lên
chủ nghĩa xã hội, lực lượng sản xuất còn yếu kém nên việc sử dụng cơ chế thị trường
cùng với các hình thức và phương pháp quản lý của kinh tế thị trường là để kích
thích sản xuất, khuyến khích tinh thần năng động, sáng tạo của người lao động, giải
phóng sức sản xuất, thúc đẩy công nghiệp hoá, hiện đại hoá bảo đảm từng bước xây
dựng thành công chủ nghĩa xã hội. Tuy nhiên, trong quá trình đó cần phải hết sức
chú ý, hạn chế tính tự phát tư bản chủ nghĩa của cơ chế thị trường.
b) Về cơ sở kinh tế - xã hội
Nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa Việt Nam có quan hệ sản
xuất tiến bộ phù hợp với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất; có nhiều hình
thức sở hữu, nhiều thành phần kinh tế, trong đó kinh tế nhà nước giữ vai trò chủ đạo;
kinh tế tư nhân là một động lực quan trọng của nền kinh tế; các chủ thể thuộc các
thành phần kinh tế bình đẳng, hợp tác và cạnh tranh theo pháp luật.
Đây không chỉ là điểm khác biệt căn bản với nền kinh tế thị trường tư bản chủ
nghĩa mà còn phản ánh sự nhận thức mới về cơ sở kinh tế - xã hội của nền kinh tế
trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội. Để đi lên chủ nghĩa xã hội cần phải phát
triển nền kinh tế nhiều thành phần nhằm tạo động lực cho kinh tế thị trường. Mỗi
thành phần kinh tế đều là một bộ phận cấu thành của nền kinh tế quốc dân, bình đẳng
trước pháp luật, cùng tồn tại và phát triển, cùng hợp tác và cạnh tranh lành mạnh.
Chỉ có như vậy mới có thể khai thác được mọi nguồn lực, nâng cao được hiệu quả
kinh tế, phát huy được tiềm năng to lớn của các thành phần kinh tế vào sự phát triển
chung của đất nước nhằm thoả mãn nhu cầu ngày càng tăng của nhân dân.
Trong nền kinh tế thị trường ở nước ta, kinh tế nhà nước đóng vai trò chủ đạo,
cùng với kinh tế tập thể ngày càng trở thành nền tảng vững chắc của nền kinh tế quốc
dân. Đó là vấn đề có tính nguyên tắc nhằm bảo đảm đúng định hướng phát triển của
toàn bộ nền kinh tế. Bằng thực lực của mình, kinh tế nhà nước trở thành đòn bẩy
thúc đẩy nhanh tăng trưởng kinh tế và giải quyết những vấn đề xã hội; mở đường, lOMoAR cPSD| 48641284
hướng dẫn, hỗ trợ các thành phần kinh tế khác cùng phát triển; làm lực lượng vật
chất để Nhà nước thực hiện chức năng điều tiết và quản lý vĩ mô nền kinh tế. Do đó,
một trong những vấn đề cơ bản đặt ra là các doanh nghiệp nhà nước cần phải tập
trung vào một số ngành và lĩnh vực kinh tế then chốt, vừa chi phối được nền kinh tế
vừa đảm bảo được về an ninh, quốc phòng và phục vụ lợi ích công cộng…Với ý
nghĩa như vậy, quá trình phát triển kinh tế thị trường ở nước ta không chỉ đơn thuần
là phát triển lực lượng sản xuất, mà còn là quá trình từng bước xây dựng quan hệ sản
xuất theo định hướng xã hội chủ nghĩa.
c) Về chế độ quản lý
Nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa vận hành theo cơ chế thị
trường có sự quản lý của Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa. Sự lãnh đạo của
Đảng Cộng sản, sự quản lý của Nhà nước trong nền kinh tế thị trường là một vấn đề
có tính nguyên tắc. Vai trò lãnh đạo của Đảng, sự quản lý của Nhà nước với nền kinh
tế thị trường có mối quan hệ chặt chẽ và tác động qua lại lẫn nhau. Tăng cường sự
lãnh đạo của Đảng và vai trò quản lý của Nhà nước chính là tăng cường sự tác động
của yếu tố chính trị xã hội chủ nghĩa đối với kinh tế thị trường để thúc đẩy nền kinh
tế đó phát triển theo đúng các mục tiêu xã hội chủ nghĩa. Ngược lại, với sự phát triển
của nền kinh tế thị trường theo những quy luật khách quan vốn có của nó tất sẽ đặt
ra và yêu cầu Đảng, Nhà nước phải đổi mới phương thức lãnh đạo, đổi mới tổ chức
và phương thức hoạt động cho phù hợp với yêu cầu, quy luật của kinh tế thị trường.
Ngày nay, mọi quốc gia trên thế giới, Nhà nước đều trực tiếp can thiệp vào
quá trình phát triển của kinh tế thị trường nhằm khắc phục, hạn chế những “khuyết
tật” của nó và định hướng nền kinh tế theo mục tiêu đã định. Tuy nhiên, ở nước ta,
chủ thể quản lý nền kinh tế thị trường là Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa dưới
sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản với bản chất là Nhà nước của dân, do dân và vì dân
nên có mục tiêu hoàn toàn khác với các nước tư bản chủ nghĩa. Nhà nước quản lý
bằng chiến lược, quy hoạch, kế hoạch, chính sách, pháp luật và bằng sức mạnh vật
chất của lực lượng kinh tế nhà nước vì mục tiêu “dân giàu, nước mạnh, dân chủ,
công bằng, văn minh”. Sự quản lý của Nhà nước nhằm kích thích, giải phóng sức lOMoAR cPSD| 48641284
sản xuất, phát huy mặt tích cực, hạn chế và khắc phục mặt tiêu cực của cơ chế thị
trường, bảo vệ lợi ích của nhân dân lao động và toàn thể xã hội.
d) Về chế độ phân phối
Nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa thực hiện công bằng trong
phân phối các yếu tố sản xuất, tiếp cận và sử dụng các cơ hội, điều kiện phát triển.
Phân phối kết quả làm ra chủ yếu theo kết quả lao động, hiệu quả kinh tế, đồng thời
theo mức đóng góp vốn cùng các nguồn lực khác và phân phối thông qua hệ thống
an sinh xã hội, phúc lợi xã hội.
Chế độ phân phối là do chế độ sở hữu về tư liệu sản xuất quyết định. Do vậy,
việc thực hiện chế độ phân phối với sự đa dạng hoá các hình thức là hoàn toàn phù
hợp với nền kinh tế hàng hoá nhiều thành phần theo định hướng xã hội chủ nghĩa.
Thực hiên nhị ều hình thức phân phối ở nước ta sẽ có tác dụng thúc đẩy sản xuất
kinh doanh phát triển và góp phần cải thiện, nâng cao đời sống cho mọi tầng lớp
nhân dân trong xã hội. Trong các hình thức phân phối đó, phân phối theo kết quả lao
động và hiệu quả kinh tế, phân phối theo phúc lợi là những hình thức phản ánh tính
định hướng xã hội chủ nghĩa nền kinh tế thị trường.
e) Về tăng trưởng kinh tế với công bằng xã hội
Nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa thực hiện gắn tăng trưởng
kinh tế với công bằng xã hội; phát triển kinh tế đi đôi với phát triển văn hoá, xã hội,
thực hiện tiến bộ và công bằng xã hội ngay trong từng bước và từng chính sách. Có
thể coi đó còn là đặc trưng cơ bản, một thuộc tính quan trọng mang tính định hướng
xã hội chủ nghĩa trong nền kinh tế thị trường ở nước ta.
Để thực hiên nguyên ṭ ắc tiến bộ và công bằng xã hôi, đ ̣ òi hỏi phải có nền
kinh tế phát triển cao và bền vững. Nền kinh tế phát triển cao sẽ là điều kiện vật chất
để thực hiện tiến bộ và công bằng xã hội. Ngược lại, nền kinh tế chỉ có thể tăng
trưởng nhanh và bền vững khi mà công bằng xã hội, đời sống của đa số nhân dân
phải được ổn định và cải thiện cả về vật chất và tinh thần. Sự gắn bó thống nhất giữa
tăng trưởng kinh tế với tiến bộ và công bằng xã hội cần phải được nhận thức và giải
quyết ngay trong từng bước cũng như trong suốt quá trình phát triển kinh tế. Không lOMoAR cPSD| 48641284
thể đợi tới khi có nền kinh tế phát triển cao mới thực hiện tiến bộ và công bằng xã
hội và càng không thể “hy sinh” tiến bộ và công bằng xã hội để chạy theo tăng trưởng kinh tế đơn thuần.
Trong nền kinh tế thị trường ở nước ta hiện nay, do tác động của cơ chế thị
trường làm xuất hiện và nảy sinh mâu thuẫn giữa tăng trưởng kinh tế với phân phối
các giá trị vật chất cũng như tinh thần do tăng trưởng kinh tế đem lại. Do vậy, kinh
tế càng tăng trưởng thì vấn đề công bằng xã hội càng được đặt ra một cách bức xúc.
Tuy nhiên, thực hiện sự công bằng hiện nay không có nghĩa là cào bằng hay kiểu
bình quân, chia đều các nguồn lực và của cải làm ra, bất chấp chất lượng, hiệu quả
sản xuất kinh doanh và sự đóng góp của mỗi người cho sự phát triển chung của nền
kinh tế. Hoặc cũng không thể dồn mọi nguồn lực cho phát triển xã hội vượt quá khả
năng mà nền kinh tế cho phép.
Để giải quyết hài hoà mối quan hệ giữa tăng trưởng kinh tế với tiến bộ và công
bằng xã hội, đòi hỏi Nhà nước phải có chính sách phù hợp trong từng bước đi và mỗi
thời kỳ cụ thể nhằm tạo nên “độ” tương thích giữa hai mặt đó, không gây nên sự cản
trở nhau, không triệt tiêu nhau, mà cùng hỗ trợ nhau để phát triển. Ngày nay, thực
hiện công bằng xã hội ở nước ta không chỉ dựa vào chính sách điều tiết và phân phối
lại thu nhập của các tầng lớp dân cư mà còn phải tạo ra những điều kiện, tiền đề cần
thiết để đảm bảo cho mọi người dân đều có cơ hội như nhau trong việc tiếp cận các
dịch vụ xã hội cơ bản như: giáo dục, y tế, việc làm…để họ có thể tự lo liệu và cải
thiện đời sống của bản thân, gia đình, đồng thời góp phần xây dựng đất nước. Cần
kết hợp sử dụng và phát huy sức mạnh của cả Nhà nước, cộng đồng và mỗi người
dân trong các nhiệm vụ kinh tế - xã hội. Nhà nước vừa phải quan tâm đầu tư thoả
đáng, vừa cần coi trọng huy động các nguồn lực trong nhân dân để đem lại lợi ích
chung cho xã hội và mỗi người.
Như vây, nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ ngḥ ĩa ở nước ta hiện
nay là sự kết hợp những mặt tích cực, ưu điểm của kinh tế thị trường với bản chất
ưu việt của chủ nghĩa xã hội để hướng tới một nền kinh tế hiện đại, văn minh. Nền
kinh tế đó đang trong quá trình hình thành và phát triển tất sẽ còn bộc lộ nhiều yếu
kém cần phải được khắc phục và hoàn thiện. lOMoAR cPSD| 48641284
5.3. Thực trạng và giải pháp cơ bản phát triển nền kinh tế thị trường
định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam
5.3.1 . Thực trạng kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam a) Thành tựu
Qua gần 30 năm xây dựng nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ
nghĩa, từ Đại hội VI (năm 1986) đến nay, dưới sự lãnh đạo của Đảng, đất nước ta đã
chuyển đổi thành công từ nền kinh tế kế hoạch hóa tập trung quan liêu, bao cấp sang
nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa với những thành tựu to lớn, có ý
nghĩa lịch sử, đưa Việt Nam ra khỏi tình trạng kém phát triển, bước vào nhóm nước
đang phát triển có thu nhập trung bình, đồng thời hình thành được hệ thống kết cấu
hạ tầng thiết yếu phục vụ đời sống kinh tế - xã hội và công nghiệp hóa, hiện đại hóa
đất nước. Thể chế kinh tế, đặc biệt là hệ thống luật pháp và bộ máy quản lý ngày
càng được xây dựng, hoàn thiện theo hướng tiến bộ, phù hợp. Công tác đối ngoại,
hội nhập quốc tế được triển khai sâu rộng và hiệu quả. Dân chủ trong xã hội tiếp tục
được mở rộng. Chính trị - xã hội ổn định, quốc phòng, an ninh được giữ vững.
Dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam, tư tưởng, đường lối phát
triển kinh tế thị trường định hướng xã hôi cḥ ủ nghĩa đã được thể chế hóa thành pháp
luật, tạo hành lang pháp lý cho nền kinh tế vận hành có hiệu quả. Đã dần hình thành
đầy đủ, đồng bộ các yếu tố thị trường và các loại thị trường, gắn kết với thị trường
khu vực và quốc tế. Thị trường hàng hóa, dịch vụ đã có bước phát triển và hoàn thiện
về quy mô, cơ cấu hàng hóa. Quy mô thị trường trong nước liên tục tăng. Khung khổ
thể chế từng bước được hoàn thiện tạo điều kiện phát huy vai trò tích cực của các
chủ thể kinh tế trong nền kinh tế quốc dân, trong tự do kinh doanh và cạnh tranh theo
quy định của pháp luật: Kinh tế nhà nước, hệ thống doanh nghiệp nhà nước từng
bước được cơ cấu lại, cổ phần hóa theo Luật Doanh nghiệp và đang giảm mạnh về số lượng.
Xây dựng nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa gắn liền với
hội nhập kinh tế quốc tế sâu rộng trên nhiều cấp độ, đa dạng về hình thức, theo
nguyên tắc và chuẩn mực của thị trường toàn cầu. Đã thiết lập được các quan hệ đối lOMoAR cPSD| 48641284
tác chiến lược về kinh tế; tích cực xây dựng Cộng đồng kinh tế ASEAN và hoàn
thiện thị trường trong nước đầy đủ hơn theo cam kết WTO; đàm phán, ký kết và thực
hiện nhiều Hiệp định thương mại tự do song phương và đa phương thế hệ mới. Các
yếu tố nền tảng cơ bản của kinh tế thị trường dần được hình thành và được nhiều nước thừa nhận.
Phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa cơ bản gắn kết hài
hòa với phát triển văn hóa, xây dựng con người, tiến bộ và công bằng xã hội, bảo vệ
tài nguyên và môi trường. An sinh xã hội cơ bản được đảm bảo, hệ thống an sinh xã
hội và phúc lợi xã hội phát triển khá đồng bộ, đặc biệt là trong vấn đề giảm nghèo,
giải quyết việc làm, phát triển hệ thống bảo hiểm xã hội, chính sách ưu đãi người có
công với nước, trợ giúp xã hội, chính sách bảo hiểm y tế toàn dân, tạo điều kiện để
người dân được tiếp cận nhiều hơn các dịch vụ về văn hóa, y tế và giáo dục. Trong
bối cảnh ngân sách nhà nước giảm do suy giảm kinh tế, chi ngân sách nhà nước cho
an sinh xã hội vẫn tăng qua các năm.
Phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa dưới sự lãnh đạo
của Đảng, Việt Nam đã đạt được những thành tựu quan trọng trong quá trình đẩy
mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Từ một nền kinh tế nông nghiệp lạc
hậu với 90% dân số làm nông nghiệp, đã xây dựng được cơ sở vật chất - kỹ thuật, hạ
tầng kinh tế - xã hội từng bước đáp ứng cho sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại
hóa, tạo ra môi trường thu hút nguồn lực xã hội cho phát triển. Diện mạo đất nước
có nhiều thay đổi, kinh tế duy trì tốc độ tăng trưởng khá, tiềm lực và quy mô nền
kinh tế tăng lên (đạt ngưỡng thu nhập trung bình thấp), đời sống nhân dân từng bước
được cải thiện; đồng thời tạo ra nhu cầu và động lực phát triển cho tất cả các lĩnh
vực của đời sống xã hội. Đội ngũ doanh nghiệp, doanh nhân đã thực sự trở thành lực
lượng quan trọng để thực hiện đường lối công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. b) Hạn chế -
Chưa hình thành được khung lý luận đầy đủ và hệ thống về kinh tế thị
trường định hướng xã hội chủ nghĩa, nhất là về một số nội dung của định hướng xã
hội chủ nghĩa trong nền kinh tế thị trường. lOMoAR cPSD| 48641284 -
Nhận thức về bản chất, đặc trưng của kinh tế thị trường định hướng xã
hội chủ nghĩa, về vị trí, vai trò và mối quan hệ giữa các chủ thể của kinh tế thị trường;
giữa độc, lập tự chủ và hội nhập kinh tế quốc tế; về nội dung và phương thức lãnh
đạo của Đảng trên lĩnh vực kinh tế, mối quan hệ giữa Nhà nước và thị trường; giữa
kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và nền dân chủ xã hội chủ nghĩa, về
vai trò của thị trường trong phân bổ nguồn lực còn phải tiếp tực hoàn thiện. -
Nhận thức chưa đầy đủ và thiếu thống nhất về chế độ sở hữu, về phân
định và vai trò các thành phần kinh tế. Chưa có tư duy đột phá về chiến lược phát
triển công nghiệp, nông nghiệp. -
Chưa xác định rõ những động lực mới để phát triển lực lượng sản xuất
trong giai đoạn hiện nay, về mối quan hệ giữa quá trình tự do hoá kinh tế và dân chủ
hoá trong đời sống xã hội.
5.3.2. Giải pháp cơ bản phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã
hội chủ nghĩa ở Việt Nam
Thứ nhất, tiếp tục thực hiện nhất quán chính sách kinh tế nhiều thành phần.
Kinh tế thị trường hình thành và phát triển dựa trên cơ sở tồn tại của nhiều
hình thức sở hữu, nhiều thành phần kinh tế khác nhau. Ở nước ta, phát triển nền kinh
tế nhiều thành phần là một trong những chủ trương, chính sách kinh tế lớn của Đảng
và Nhà nước được khởi xướng trong sự nghiệp đổi mới nhằm tạo cơ sở kinh tế cho
kinh tế thị trường ra đời và phát triển. Từ khi ra đời, chính sách này đã đi vào cuộc
sống xã hội rất nhanh chóng và tạo nên động lực thúc đẩy nền kinh tế của đất nước
phát triển mạnh mẽ. Do vậy, cần phải tiếp tục quán triệt sâu sắc và thực hiện nhất
quán chính sách này, coi đó là nhiệm vụ chiến lược lâu dài trong suốt thời kỳ quá độ
lên chủ nghĩa xã hội ở nước ta. Hiên nay, vấn đề c ̣ ó ý nghĩa trực tiếp đến sự phát
triển của nền kinh tế thị trường là, phải coi các thành phần kinh tế kinh doanh theo
pháp luật đều là bộ phận quan trọng cấu thành của nền kinh tế thị trường định hướng
xã hội chủ nghĩa, cùng phát triển lâu dài, hợp tác và cạnh tranh lành mạnh. Không
nên có thái độ định kiến hay kỳ thị với bất cứ thành phần kinh tế nào; các thành phần
kinh tế đều có quyền và nghĩa vụ bình đẳng trước pháp luật, đều được khuyến khích lOMoAR cPSD| 48641284
phát triển. Mặt khác, với mỗi thành phần kinh tế cần xác định rõ vai trò và có chính
sách phù hợp trong từng thời kỳ để phát huy hết tiềm năng của nó, tạo đông ḷ ực phát
triển kinh tế thị trường theo định hướng xã hôi cḥ ủ nghĩa.
Hai là, đẩy mạnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá nhằm phát triển mạnh mẽ lực
lượng sản xuất, mở rộng phân công lao động xã hội.
Kinh tế hàng hoá, kinh tế thị trường được hình thành và phát triển trên cơ sở
của sự phân công lao động xã hội và sự phát triển của lực lượng sản xuất. Do đó,
muốn thúc đẩy nhanh sự phát triển của kinh tế thị trường ở nước ta cần phải đẩy
mạnh sự nghiệp công nghiệp hoá, hiện đại hoá để từng bước nâng cao trình độ lực
lượng sản xuất và mở rộng phân công lao động xã hội, với sự hợp tác, chuyên môn
hoá sản xuất ngày càng sâu rộng.
Tiến hành công nghiệp hoá, hiện đại hoá ở nước ta hiện nay cần phải hướng
vào đổi mới, nâng cao trình độ kỹ thuật, công nghệ của nền kinh tế theo hướng hiên
đ ̣ ại nhằm tăng năng suất lao động xã hội, nâng cao sức cạnh tranh của từng đơn vị
và toàn bộ nền kinh tế ở cả thị trường trong nước và quốc tế. Đồng thời, thực hiện
việc phân công lại lao động trong phạm vi cả nước, từng vùng, từng địa phương gắn
với phân công lao đông quốc tế đ ̣ ể hình thành cơ cấu kinh tế hợp lý, hình thành thị
trường đầy đủ và đồng bô bảo đảm khai thác tốt nhất các ngụ ồn lực trong nước và
quốc tế, tạo nên sự tăng trưởng kinh tế nhanh và bền vững cho toàn bộ nền kinh tế.
Ba là, tiếp tục tạo lập đồng bộ các yếu tố thị trường và các thị trường cơ bản.
Nền kinh tế thị trường nói chung là một hệ thống, một chỉnh thể được tạo nên
bởi các yếu tố, bộ phận trong đó có các loại thị trường bộ phận như: thị trường
hàng hoá và dịch vụ, thị trường tài chính (bao gồm cả thị trường tiền tệ và thị
trường vốn mà đặc trưng là thị trường chứng khoán), thị trường bất động sản,
thị trường lao động, thị trường khoa học và công nghệ… Để phát triển nền
kinh tế thị trường đòi hỏi phải từng bước hình thành đồng bộ và hoàn chỉnh các loại thị trường.
Thực tế hiên nay, ở nước ta kinh tế thị trường đ ̣ ịnh hướng xã hôi cḥ ủ nghĩa
đang hình thành, thị trường phát triển chưa đồng bộ, nhiều loại thị trường còn sơ lOMoAR cPSD| 48641284
khai. Mặt khác, trình độ các loại thị trường hiện có đang ở tình trạng thấp kém, chất
lượng, hiệu quả và khả năng cạnh tranh chưa cao (đặc biệt trên thị trường quốc tế)...
Để tạo điều kiện phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa,
cần có chiến lược, kế hoạch nhằm đẩy mạnh việc hình thành và phát triển các loại
thị trường. Đặc biệt, cần quan tâm các loại thị trường quan trọng nhưng hiện chưa
có hoặc còn sơ khai như: thị trường lao động, thị trường chứng khoán, thị trường
khoa học và công nghệ… nhằm đáp ứng nhu cầu đa dạng và nâng cao sức mua của
thị trường trong nước. Đồng thời, phải chủ động và tích cực hội nhập vào thị trường
quốc tế tạo bước phát triển mới cho nền kinh tế.
Bốn là, nâng cao hiệu lực quản lý kinh tế của Nhà nước.
Nền kinh tế thị trường hiện đại luôn gắn liền với vai trò quản lý và điều tiết
của Nhà nước. Đối với nước ta, sự quản lý của Nhà nước là nhân tố quyết định để
giữ vững định hướng xã hội chủ nghĩa cho nền kinh tế thị trường. Thực tiễn của các
nước cũng như của nước ta trong những năm gần đây cho thấy, sự phát triển của nền
kinh tế thị trường như thế nào luôn gắn liền với năng lực quản lý của Nhà nước. Vì
vậy, càng phát triển kinh tế thị trường càng đòi hỏi phải nâng cao hiệu lực quản lý
kinh tế của Nhà nước. Do đó cần giải quyết tốt những vấn đề cơ bản sau đây: -
Tiếp tục đổi mới một cách sâu rộng cơ chế quản lý kinh tế. Đổi mới
một cách sâu rộng cơ chế quản lý kinh tế nhằm phát huy cao độ những yếu tố tích
cực của cơ chế thị trường, triệt để xoá bỏ bao cấp trong kinh doanh, đi đôi với tăng
cường vai trò quản lý và điều tiết vĩ mô của Nhà nước. Nhà nước tạo môi trường
pháp lý thuận lợi, bình đẳng cho các doanh nghiệp cạnh tranh và hợp tác để phát
triển; bằng chiến lược, quy hoạch, kế hoạch và chính sách, kết hợp với sử dụng lực
lượng vật chất của Nhà nước để định hướng phát triển kinh tế - xã hội, khai thác hợp
lý các nguồn lực của đất nước, bảo đảm cân đối vĩ mô nền kinh tế, điều tiết thu nhập;
kiểm tra, thanh tra mọi hoạt động kinh doanh theo quy định của pháp luật, chống
buôn lậu, làm hàng giả, gian lận thương mại. -
Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ các công cụ quản lý vĩ mô của Nhà nước
phù hợp với nền kinh tế thị trường mở cửa và hội nhập. Xây dựng, hoàn thiện hệ