Dấu ấn văn hóa trong tập truyện vang bóng một thời của nhà thơ nguyễn Tuân | Đại học Sư Phạm Hà Nội

Dấu ấn văn hóa trong tập truyện vang bóng một thời của nhà thơ nguyễn Tuân | Đại học Sư Phạm Hà Nội với những kiến thức và thông tin bổ ích giúp sinh viên tham khảo, ôn luyện và phục vụ nhu cầu học tập của mình cụ thể là có định hướng, ôn tập, nắm vững kiến thức môn học và làm bài tốt trong những bài kiểm tra, bài tiểu luận, bài tập kết thúc học phần, từ đó học tập tốt và có kết quả cao cũng như có thể vận dụng tốt những kiến thức mình đã học vào thực tiễn cuộc sống

67 34 lượt tải Tải xuống
Chia sẻ Báo cáo tài liệu

Môn: Cơ sở văn hóa Việt Nam (PHIL177)

Trường: Đại học Sư Phạm Hà Nội

Thông tin:

12 trang 7 tháng trước

Tác giả:

Profile Kim Oanh
25
CHUYÊN M C Ụ
VĂN HỌC - NGÔN NGỮ HỌC
DẤU ẤN VĂN HÓA TRONG TẬP TRUY ỆN
VANG BÓNG M T THỘ ỜI C A NGUY N TUÂN Ủ Ễ
PH
Ạ LƯƠNGM THỊ
*
Tập n truyệ Vang bóng m t th iộ ờ c a Nguy n t i s ủ ễn Tuân được đánh giá là “gầ ớ ự
toàn thi n toàn mệ ỹ”. Mộ ững phương diệ ện đó là t trong nh n nổi bật của tập truy
những nét văn hóa độc đáo mà Nguyễn Tuân đã chăm chút miêu tả, thể hiện với
tất c trân tr ng, ng m ngùi, nu i ti c. Tìm hi u t p truy n t góc nhìn ả thái độ ọ ậ ố ế ể ậ ệ ừ
văn hóa, chúng tôi hướng đế ỏi điền trả lời câu h u gì làm nên dấ ấu n rất riêng
c v p ngôn t c m th c ngh ủa Vang bóng m t thộ ời. Đó phải chăng là ở ẻ đẹ ừ, ở ả ứ ệ
thu t hay còn v p tâm h n, c c thậ ở ẻ đẹ ồ ở niềm trăn trở ủa chính nhà văn trướ ời
cu c. Bài vi t l m t a là các quan ni m v ộ ế ấy điể ự ệ ề tính văn hóa, mã văn hóa để
phân xu t t c s c th n trong truy n ng n cấ ừng phương diện đặ ắc đượ ể hiệ ệ ắ ủa
Nguyễn Tuân.
T khóa:ừ văn hóa, mã văn hóa, truyện ngắn, Nho giáo, truyề ốn th ng
Nhận bài ngày: /2/202024 ; đưa vào biên tập: /2/ 21; ph n bi n: 4/3/ 21; duy26 20 ả ệ 20 ệt
đăng: 4/4/2021
1. D N NHẪ ẬP
Tiế ọ ừp c hận văn c t góc nhìn văn hóa
đang ngày càng thu hút đƣợc sự quan
tâm c a các nhà nghiên củ ứu. Hƣớng
tiếp c c khai thác ận này giúp ngƣời đọ
các v a tỉ ầng ý nghĩa của văn bản
thông qua hình th c gi i mã các ký ứ ả
hiệ ữu ngôn ng đƣợc mã hóa trong
văn bản đó, từ đó khám p há các nét
văn hóa độc đáo đƣợc thể hiện. Cùng
v ng ti p c n t thi ới các hƣớ ế ận văn bả ừ
pháp h c, ngôn ng h c, phong cách ọ ữ ọ
h c, t s h c ng ti p c n t ọ ự ự ọ ... hƣớ ế ậ ừ
văn hóa học mở ra cho ngƣời nghiên
c u nhứ ững ý tƣởng khám phá độc
đáo vào chiều sâu văn bản, cho thấy
mỗi tác ph c mang d n, ẩm văn họ ấu ấ
h n c t c a c ng, dân t c, thồ ố ủ ộng đồ ộ ời
đạ ấ ả ại. T t c điều đó đƣợc khúc x qua
thế giới quan, nhân sinh quan c a nhà ủ
văn. Nguyễn Tuân đã thể ện đậ hi m
*
Trƣờng Đại học Bạc Liêu.
PHẠ Ị LƢƠNGM TH
– D P TRUYẤU ẤN VĂN HÓA TRONG TẬ ỆN…
26
nét d n thấu ấn văn hóa truyề ống cũ,
l i s a m t th i k l ch s ố ống cũ củ ộ ờ ỳ ị ử
nhiều bi n thiên, dâu b . Trong tế ể ập
truy , Nguy
ện Vang bóng m t th iộ ờ
(1)
ễn
Tuân xây d ng m t hự ộ ệ thống mã văn
hóa b ng hình th c ngôn ng phong ằ ứ ữ
phú, vừ ổa mang nét c xƣa, vừa tạo
d n hiấu ấ ện đại. Ở tập truyện này,
ngƣời đọc có thể nhận thấy dấu ấn
văn hóa ứ văn hóa nhân cách, ng xử,
văn hóa sinh hoạt đời thƣờng đƣợc
thể hiện cu n hút, tinh t b ng m t bút ố ế ằ ộ
l c tài hoa.ự
2. VĂN HÓA VÀ THUỘC TÍNH VĂN
HÓA TRONG TÁC PHẨM VĂN HỌC
Văn hóa là một phạm trù rất rộng, là
tất c các giá tr v t ch t và tinh thả ị ậ ấ ần
mà con ngƣờ ạo ra đểi t gắn kết chặt
ch v i nhau vì v y có nhi u quan ẽ ớ ậ ề
điểm khác nhau v khái niề ệm văn hóa.
Theo Cristina De Rossi: “Văn hóa bao
g m tôn giáo, th ng gì ồ ức ăn, nhữ
chúng ta m c, cách chúng ta m c, ặ ặ
ngôn ng , hôn nhân, âm nh c, nh ng ữ ạ ữ
gì chúng ta tin là đúng hay sai, cách
chúng ta ng i vào bàn, cách chúng ta ồ
chào đón du khách, cách chúng ta cƣ
x v i nh i thân yêu, và ử ớ ững ngƣờ
hàng tri u th n theo Kim ệ ứ khác” (dẫ
Ann Zimmermann, 2017). V i Jane ớ
BinSun (2018) “Văn hóa là một hiện
tƣợng xã h i và nó là s n ph m cộ ả ẩ ủa
s sáng tự ạo lâu dài. Đồng thời, nó
cũng là mộ ện tƣợ ử. Đó là t hi ng lịch s
s a l ch s xã hự tích lũy củ ị ử ội. Văn hóa
đề ị c n lập đế ch s a lý, phong t c, ử, đị ụ
truy n th ng, l i sề ố ố ống, văn học và
nghệ ậ ẩ ự thu t, chu n m c hành vi,
phƣơng thức tƣ duy và giá trị của một
dân t c ho c m t quộ ặ ộ ốc gia. Nó bao
gồm văn hóa vật chất, văn hóa thể
chế và văn hóa tâm lý” Do văn hóa là .
“sả ẩ ủ ựn ph m c a s sáng tạo lâu dài”
cho nên trong quá trình phát tri n, con ể
ngƣời luôn luôn có ý th c sáng t o ra ứ ạ
các giá tr v t ch t và tinh th n, t ng ị ậ ấ ầ ừ
bƣớc hoàn thiện nhân cách hƣớng
đến con ngƣời lý tƣởng của mỗi thời
đạ ỗ ề ỗ ộ ối, m i vùng mi n, m i dân t c, qu c
gia. Theo Ch t ch H Chí Minh (2011: ủ ị ồ
458): “Văn hóa là sự tổng hợp của
mọi phƣơng thức sinh hoạt cùng với
biể ệu hi n của nó mà loài ngƣời đã sản
sinh ra nhằm thích ng nh ng nhu ứ ữ
c i s i c a s sinh ầu đờ ống và đòi hỏ ủ ự
tồn”.
M i tác phỗ ẩm văn chƣơng hƣớng đến
miêu tả đối tƣợng trung tâm là con
ngƣời thì tác ph u mang ẩm đó ít nhiề
những nét đặc trƣng về văn hóa củ a
dân tộc, đất nƣớc nơi nhà văn đƣợc
sinh ra, đƣợc tắm mình trong nền tảng
giá trị văn hóa đó. Lê Nguyên Cẩn
(2014: 11) cho rằng: “Tính văn hóa (la
culturalité) c a tác ph c là ủ ẩm văn họ
tính ch c thù g n li n v i m i tác ất đặ ắ ề ớ ỗ
phẩm văn học. Nó cho thấy tác phẩm
văn học không chỉ toát lên vẻ đẹp
ngôn t mà còn là v p tâm hừ ẻ đẹ ồn
qua cách ng x và cách ti p nh n, ứ ử ế ậ
x lý cu c s ng c a m t dân t c hay ử ộ ố ủ ộ ộ
một c i nh nh. Nó ộng đồng ngƣờ ất đị
không ch là quan ni m vỉ ệ ề con ngƣời
đƣợc th n qua s khéo léo cể hiệ ự ủa
nghệ thuậ ừ ả ẩt ngôn t mà còn c chu n
mực ng x c a c ng, dân tứ ử ủ ộng đồ ộc
trong m t th i k l ch s nh. ộ ờ ỳ ị ử nhất đị
M i tác phỗ ẩm văn học đều mang trong
TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 4 (272) 2021
27
nó tính văn hóa đặc trƣng của dân t c, ộ
c c sinh ủa đất nƣớc nơi tác phẩm đƣợ
ra”. Tác phẩm thể hiện rõ nhất chân
dung con ngƣờ ời đại và th i là yếu tố
thu hút ngƣời đọc khám phá suy
ngẫ ầ ọ ạm và góp ph n quan tr ng t o nên
giá tr tác ph m. ị ẩ
Các nhà nghiên cứu cũng chỉ ra mỗi
tác ph c là s k t hẩm văn họ ự ế ợp đan
cài c a nhiủ ều mã khác nhau để tạo ra
các hệ thố ầng t ng b a tác ậc ý nghĩa củ
phẩ ềm. Bàn v mã văn hóa (cultural
code), Jenny Hyatt và Helen Simons
(1999: 28) u bi t v nhận định: “Sự hiể ế ề
văn hóa thƣờng đƣợc thể hiện thông
qua vi c s d ng mã. Các mã là mệ ử ụ ột
h ng bí m a các t , ký hiệ thố ật củ ừ ệu
hoặ ử ềc hành v c si, đƣợ d truyụng để n
tải các thông điệp bị ràng buộc theo
ngữ cảnh”. Nhƣ vậy, nói đến mã văn
hóa trong tác ph c có th ẩm văn họ ể
hiểu đó là tất cả các tín hiệu, các ký
hiệu “ngôn ngữ, hình ảnh, âm thanh,
hình tƣợng con ngƣời, thiên nhiên,
phong c nh, cách nói, ki u nói, cách ả ể
tổ ch n nói chung, nhức văn bả ằm
chuy n t i t c gi m t n i dung, ể ả ới độ ả ộ ộ
một thông điệp, hoặc mang tính riêng,
hoặc mang tính chung” (Lê Nguyên
C n, 2014: 44). Khai thác tác phẩ ẩm
văn họ góc nhìn văn hóa chính là c từ
khám phá, bóc tách các l p v ngôn ớ ỏ
ng hiữ để ểu đƣợc “bí ẩn” hệ thống
các mã trong văn bản, cho thấy mối
liên k t ch t ch tế ặ ẽ giữa các mã để ạo
thành ý nghĩa bề sâu trong văn bả n.
3. NHỮNG NÉT VĂN HÓA ĐƯỢC
PHẢN ÁNH TRONG VANG BÓNG
MỘT THỜI CỦA NGUY N TUÂN Ễ
Nguy n Tuân l n lên trong th i buễ ớ ờ ổi
có nhi m bi i vều thăng trầ ến đổ ề văn
hóa v i s xâm nh p cớ ự ậ ủa văn minh
phƣơng Tây thời Pháp thuộc. Sự xâm
nhập này tác động đến những nền
n p sinh ho t cế ạ ổ đang ngày càng đi
vào tàn l a ch n nh ng ụi. Ông đã lự ọ ữ
nét văn hóa tiêu biểu c a cu c s ng. ủ ộ ố
Bằng tài năng của mình ông đã biến
những nét văn hóa ấy tr thành chở ất
liệ ệ ụu ngh thu c dật đắ ng góp phần
làm nên những trang văn cuốn hút th ể
hiệ ệ ệ ậ ền quan ni m ngh thu t v con
ngƣời v b n sới đầy đủ ả ắc văn hóa của
một th i k l ch sờ ỳ ị ử nhất định. Trong
Vang bóng m t th iộ ờ , Nguyễn Tuân đã
g i ra sinh khí, h n c t cợ ồ ố ủa văn hóa,
phong t c Vi c t p truy n, ụ ệt Nam. Đọ ậ ệ
ngƣời đọc nhƣ đƣợc dẫn dắt vào một
thế giới xa xƣa vớ ững nét văn hóa i nh
rất đẹp nhƣ: đánh thơ, thả thơ, làm
đèn trung thu, mộ ổi thƣởt bu ng trà,
nhữ ụ ậng nét phong t c t p quán, cách
ăn mặ ử, đối đãi, nhân cách c, ứng x
đẹ ếp và n p s ng ống văn hóa... Nhữ
c y tảnh ấ ạo nên nét văn hóa xƣa cũ
c a m i vang bóng, g i t i nh ng ủ ột thờ ợ ớ ữ
gì xa xƣa, trầ ặc, tĩnh lặng và ăn m m
sâu vào tâm h i Vi t. Có th ồn ngƣờ ệ ể
nói, t p truy làm s ng l i nh ng ậ ện đã ố ạ ữ
nét văn hóa truyề ống đang dần th n bị
mai m t. ộ
3.1. Dấu ấn văn hóa ứng xử
Văn hóa ứ ột nét văn hóa ng xử là m
biể ệu hi n lối suy nghĩ, cách cƣ xử,
những hành động, sự giao tiếp giữa
con ngƣờ ới con ngƣờ ộng hơn i v i, r
n a là bi u hi n cách ng xữ ể ệ ứ ử giữa
con ngƣời với tự nhiên. Cách ứng xử
PHẠ Ị LƢƠNGM TH
– D P TRUYẤU ẤN VĂN HÓA TRONG TẬ ỆN…
28
có văn hóa thể ất đạ hiện phẩm ch o
đứ ậ ứ ủc, nh n th c c a cá nhân hay cộng
đồng xã h nh bội đƣợc quy đị ởi tƣ
tƣởng, phong t c, t p quán, lu t l ụ ậ ậ ệ
trong m i th i kỗ ờ ỳ l ch s c truyị ử đƣợ ền
từ đời này sang đời khác vừa có sự
thay đổi vừa có sự kế thừa tạo thành
nét văn hóa ứng xử có tính truyền
thố ứng. Và lối suy nghĩ, hành động ng
xử đƣợc xem là có tính văn hóa khi
hành động đó đƣợ ọi ngƣờc m i thừa
nhận và cho là phù hợp.
Nguy n Tuân r t chú tr ng miêu t ễ ấ ọ ả
văn hóa ứng xử giữa ngƣời và ngƣời,
ứ ử ệ ộng x giữa các quan h xã h i.
Trong công trình Tiếp c c t ận văn họ ừ
góc nhìn văn hóa, Lê Nguyên Cẩn
(2014: 18) cho rằng: “Tác phẩm văn
chƣơng thƣờng trình bày một câu
chuy c ện trong đó các nhân vật đƣợ
đặ ệ ết trong quan h giao ti p với nhau,
đố ạ ộ ại tho i với nhau, trong m t ph m vi
ứ ử ứng x văn hóa với nhau... Các ng
xử đó đều mang đặc trƣng văn hóa
dân t c, t o ra màu s c dân t ộ ạ ắ ộc”.
Trong Vang bóng một thời, dấu ấn văn
hóa ứng x c thử đƣợ ể hiện r m nét. ất đậ
Con ngƣời ứng x v i nhau b ng tình ử ớ ằ
c m g c th ả ần gũi, gắn bó, đúng mự ể
hiện tình yêu thƣơng, sự tôn trọng
giữa con ngƣờ ới con ngƣời. Đó là i v
s ng x a mự ứ ử tình nghĩa củ ột nhà sƣ
v i c Sáu trong ớ ụ Những chiếc ấm đất,
ứ ử ủng x c a những ngƣời phong lƣu
sành u ng trà v i mố ớ ột ngƣời ăn xin
biết trân tr ng th c mọng và thƣở ứ ột thú
thƣở ế ứng trà tinh t , hay cách ng xử
c a m i ch nhà v i lão ủ ột ngƣờ ủ ới ngƣờ
bộc đã giúp cho thú vui thanh nhã của
những ngƣời “đánh thơ”. Văn hóa ứng
x y th n m i quan h tình cử ấ ể hiệ ố ệ ảm
tốt đẹ ữa ngƣờ ới ngƣờp gi i v i mà
Nguy n Tuân luô n và ễ n trăn trở thể hiệ
kh nh. Ch ng hẳng đị ẳ ạn: “Ông Kinh
L ch là m i tr ng cái s ch s ị ột ngƣờ ọ ạ ẽ
c a tâm h n, nói to cùng m i là ủ ồ ọi ngƣờ
ông không thu ti n h . Ông ch yêu ề ồ ỉ
c u nh t thì nên ầu ai đƣợc thơ nhiề ấ
cho ngƣời lão bộc nhà ông một số tiền
nhỏ đề mọn để n lại cái công nó làm
dầu, làm đèn, nấu cháo và bƣng biếu.
Ông Kinh l i còn kh n kho n v i mạ ẩ ả ớ ọi
ngƣời đừng nên làm huyên náo nhà
c , tr. ửa lên” (Đánh thơ 63). Suy nghĩ,
hành động của ông Kinh Lịch cho thấy
một nét ng xứ ử đầy tính văn hóa. Ông
thể hiện m tôn tr ng và s ột thái độ ọ ự
quan tâm với chính ngƣời ăn kẻ ở
trong nhà.
Ở ộ ệ ễ m t truy n khác, Nguy n Tuân
cũng xây dựng nhân vật với hành
độ ứ ể ềng ng xử, th hiện truy n thống
văn hóa tốt đẹp trong bản chất của
ngƣời Việt. “Ngày xƣa, anh em đã có
d c h u cáng quan Án nhà nhiịp đƣợ ầ ều
chuy n l m. C ng có ế ắ ụ ngày xƣa thƣờ
săn sóc đến anh em chúng tôi. Giờ là
ngày mùa, nh c tin cô g i, anh ững đƣợ ọ
em cứ xuống ngay là vì anh em nghĩ
đến cái tình quan Án ngày xƣa hay
thƣơng đến. Còn tiền nong, thôi, cô
cho th c. Chúng tôi ế nào cũng đƣợ
không dám k n Tuân, ỳ kèo” (Nguyễ
2005: 75). Hành động ứng xử của
nhân vật trong đoạn văn trên thể hiện
l i số ống có tình, có nghĩa của ngƣời
Việ ểt Nam, th hiện m i quan h tố ệ ốt
đẹp giữa con ngƣờ ới con ngƣời v i.
TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 4 (272) 2021
29
Tôn sƣ trọng đạo cũng là một biểu
hiệ ủ ửn c a nét ng xvăn hóa ứ truyền
thố ệng t p, cao quý c i Viốt đẹ ủa ngƣờ t
Nam. Nguyễn Tuân đã thể hiện nét
văn hóa truyề ốt đẹn thống t p này chỉ
b ng m t chi ti t gi n dằ ộ ết rấ ả ị: “Có ngƣời
h qua Hà N i, ọc trò cũ ở Sơn Tây về ộ
biế ửt ông c Hai có con, đem biếu thầy
h cái bánh d o mọc cũ một ẻ ặt trăng,
mặt bánh to m c, th nào lột thƣớ ế ại
nhằ ữ ửm ngay vào gi a hôm ông c Hai
thử đèn xẻ rãnh. Ông bày đèn ra sân,
đố ế ả ất h t c mƣời b c cháy sáng. Ông
bày luôn ra sân bộ đồ trà, m i c ờ ụ
Thƣợ ồ ếng ra ng i vào cái gh đẩu đã để
s ng ngẵn trƣớc đèn. Cụ Thƣợ ồi, ăn
bánh, u c và tr nh trống nƣớ ị ọng nhƣ
một ngƣời đƣợ ới đểc mời t định giải
thƣởng cho đèn xẻ rãnh. Rồi cả nhà,
mỗi ngƣời một miếng, trông vui vẻ lạ”
( , tr. i h c trò Đèn đêm thu 122). Ngƣờ ọ
luôn nh v i th y c a mình và ớ ề ngƣờ ầ ủ
truy n th c ề ống “uống nƣớ nhớ nguồn”,
“tôn sƣ trọng đạo” đã trở thành nét
văn hóa thiêng liêng, cao quý của
ngƣời Vi ệt.
Ngoài văn hóa ứng xử đối với con
ngƣời, Nguyễn Tuân cũng rất đề cao
sự ứng x c i vử ủa con ngƣời đố ới
thiên nhiên, bộc l s nâng niu, trân ộ ự
quý nh , nh ng v p mà ững giá tr ị ữ ẻ đẹ
thiên nhiên ban tặng: “Cụ muốn nói
rằng ngƣời chơi hoa nhiều khi phải
lấy cái chí thành chí tình ra mà đối
đãi với giố ỏng hoa c không bao giờ
biết lên ti m i phếng kia. Nhƣ thế ớ ải
đạo, cái đạ ủa ngƣờo c i tài tử. Chứ
còn c c lên m t khoứ gây đƣợ ộ ảnh
vƣờ ỏn, khuân hoa c ở các nơi về mà
trồng, phó m c chúng a tr i, ặ ở giữ ờ
đày chúng ra mƣa nắ ơ, ng với thờ
chúng trổ bông không bi n, chúng ế ết đ
tàn lá cũng không hay, thì chơi hoa
làm gì cho thêm t , tr. ội” (Hương cuội
84). Đố cây nhƣ ngƣời xử với cỏ i bạn
tâm giao, tri k i x ỷ, đó là cách đố ử
“của ngƣờ ử”, của ngƣờ ết đặi tài t i bi t
mình vào vũ trụ, lắ ếng nghe ti ng nói
của thiên nhiên, đó cũng là cách để
lắng l i, làm thanh s ch tâm hạ ạ ồn
mình.
3.2. Dấu ấn văn hóa nhân cách
Nguy n mễn Tuân đã thể hiệ ột nét văn
hóa r t ấ đẹp trong con ngƣời đó là văn
hóa nhân cách. Nhân cách bi u hiể ện
trong “tổng hòa những mối quan hệ xã
hội” của con ngƣờ ấn đềi. Bàn về v
nhân cách, Hoàng Chí B o cho r ng: ả ằ
“Mỗi m u mang ột cái Tôi nhân cách đề
d n c a nhân cách xã h i, chấu ấ ủ ộ ịu ảnh
hƣởng và t ng c a hoàn c nh xã ác độ ủ ả
h u ki n s ng, truy n th ng l ch ội, điề ệ ố ề ố ị
sử, văn hóa cũng nhƣ trình độ và tính
ch t phát tri n c a xã h iấ ể ủ ội đƣơng thờ ”
(Hoàng Chí B o, 2010). ả
Trong Vang bóng m t th iộ ờ , văn hóa
nhân cách đƣợc Nguyễn Tuân th ể
hiện thông qua những hành động, triết
lý nhân sinh c a nhân v ủ ật. Nhà văn để
nhân v t b c l ng ậ ộ ộ nhân cách đáng trọ
trong nh ng c a cuững hành độ ủ ộc
s m t cái lống hàng ngày: “Cứ ộ ối đánh
c c a cờ ủ ậu tôi cũng thấy đƣợc một
phần cái tƣơng lai của c u. Nhiậ ều
nƣớ ờc c b t bóng, chi u r , có v tài ắ ế ứ ẻ
tử l m. Tôi nghi m ra c u không hay ắ ệ ậ
rình chi ý nh t trong lếu bí. Đáng để ấ ối
xuất quân, là cậu đánh mấy ván đều
PHẠ Ị LƢƠNGM TH
– D P TRUYẤU ẤN VĂN HÓA TRONG TẬ ỆN…
30
vào pháo đầ ả. Ngƣờu c i hào hùng
đánh cờ cũng vào ngay pháo bao giờ
đầu. Đánh cờ ức là ngƣời đấ t y. Rồi
c u cậ ứ nghiệm mà xem, trong mƣời
k t m ng, nhút nhát, không ẻ ầ thƣờ
khoáng đạt là có đến chín ngƣời
ghểnh tƣợng ở nƣớc đầu” (Ngôi m ả
cũ, tr. ). Thông qua vi78 ệc đánh cờ,
một thú chơi tao nhã tiêu khiển trong
cu c sộ ống đời thƣờng mà ngƣời ta có
thể đánh giá đƣợc nhân cách của cả
một con ngƣời. Sự đánh giá ấy đồng
thời th n nhân sinh quan, tri t lý, ể hiệ ế
s i nghi m cự trả ệ ủa chính ngƣời đã
thấy đƣợc nét nhân cách đáng trọng
c i di ủa ngƣời đố ện.
Trong Vang bóng m t th iộ ờ , Nguyễn
Tuân thƣờng đúc kết và đƣa ra những
l i tri nhân cách cờ ết lý, đánh giá về ủa
co i, v cách nhìn c a con n ngƣờ ề ủ
ngƣời t s chiêm nghiừ ự ệm, suy tƣ đối
v i và c ng xã h i. ới con ngƣờ ộng đồ ộ
Qua đó, khẳng định cách ứng xử, lối
suy nghĩ đúng đắn về bản chất của
con ngƣời trong đời sống xã hội. Ông
cha ta v n có truy n thố ề ống đánh cờ,
thả thơ, ng ịnh. Đánh cờâm v là một
thú vui tiêu khi n, qua vi ể ệc đánh cờ
mà ngƣời chơi có thể rút ra r t nhiấ ều
tri ng ết lý nhân sinh đầy ý nghĩa. Nhữ
chiêm nghi ệm, suy tƣ, đánh giá về
con ngƣờ ộc đờ ệc đánh i, về cu i từ vi
c c Nguy n Tuân thờ đƣợ ễ ể hiện đậm
nét trong m t vài tác ph m. Trong ộ ẩ
truy , nhân v t thện Ngôi mả cũ ậ ể hiện
một cái nhìn sâu s c v nhân sinh, th ắ ề ế
s ng con ự: “Cậu thua vì đã khinh thƣờ
tốt biên c nó l t qua hà. ủa tôi và để ọ
R i l i cho nó nh c vào cung. ồ ạ ập đƣợ
M t con t t l t qua sông là cái giá tr ộ ố ọ ị
nó b ng n s c con xe r i. ằ ửa ứ ồ Ở đời
không nên khinh thƣờng cái gì. Con
tốt mà sang hà, t a ti u nhân ức là đứ ể
lúc đã đắc thế. Tha hồ mà phá phách.
Mạng nó đổ ấy quân nào nó cũng lấi l y
làm s n rở nguyệ ồi kia mà” (Ngôi m ả
cũ, tr. 78). M i, sỗi con ngƣờ ự vật đều
có giá tr riêng trong th i này. Ý ị ế giớ
nghĩa triết lý đƣợc đúc kết giản dị mà
sâu s c t chính nhắ ừ ững thú chơi tao
nhã hàng ngày.
Nói đến văn hóa nhân cách, trong
Vang bóng m t th iộ ờ không th không ể
nói đến Chữ người tử tù. Trong tác
phẩm này, văn hóa nhân cách của
con ng c b c lƣời đƣợ ộ ộ xúc động hơn
bao gi hờ ết, đó là nhân cách thiện
lƣơng trong sáng đầy khí phách của
nhân v t Huậ ấn Cao, nhân cách đẹp
c a m t viên qu n ng c bi t tr ng ủ ộ ả ụ ế ọ
ngƣời tài và trân quý cái đẹp: “Ông
Huấ ồ ỉn Cao l t lát rặng nghĩ mộ i m m
cƣời: “Về gƣơi, tố bảo chủ n i nay, lúc
nào lính canh tr i v ngh a, ạ ề ỉ, thì đem lụ
mực, bút và m c xuột bó đuố ống đây
rồi ta cho ch . Ch thì quý th c. Ta ữ ữ ự
nhấ ọt sinh không vì vàng ng c hay
quy n th mà ph i ép mình vi t câu ề ế ả ế
đố ếi bao gi i viờ. Đời ta cũng mớ t có
hai b t bình và m t b c trung ộ ứ ộ ứ
đƣờng cho ba ngƣời bạn thân của ta
thôi. Ta c m cái tả ấm lòng bi t nhệ ỡn
liên tài c i. Nào ta có biủa các ngƣờ ết
đâu một ngƣời nhƣ thầ ản đây mà y Qu
lại có nh ng sữ ở thích cao quý nhƣ
v y. Thi u chút n mậ ế ữa, ta đi phụ ất
một t lòng trong thiên hấm ạ” (Chữ
người tử tù, tr. 95). Hai nhân cách
TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 4 (272) 2021
31
tham chi u và t a sáng cho nhau, tôn ế ỏ
v p nhân cách cho nhau. ẻ đẹ
3.3. Dấu ấn văn hóa sinh hoạt đời
thường
Trong Vang bóng m t th iộ ờ , Nguyễn
Tuân cũng nói rấ ều đến nét đẹt nhi p
trong văn hóa sinh hoạt đời thƣờng.
Nhữ ụn ng tg thú chơi tao nhã, nhữ c lệ
đẹp đẽ đã trở thành nét văn hóa
truy n th t sề ống mà nhà văn đã hế ức
trân tr ng miêu t , thọ ả ể hiện đậm nét
trong nh ng tác phữ ẩm nhƣ: Thả thơ,
Đánh thơ, Chữ người tử tù, Những
chi c ế ấm đất, Chén trà sương...
Nguy n Tuân miêu tễ ả những nét văn
hóa c a m t th t thủ ộ ời đã tàn, mộ ời đã
qua b ng t t c m tiằ ấ ả niề ế ố ạc nu i, ch nh
lòng. Đã từ ời ngƣờng có một th i ta
say mê thơ phú, thƣở ức thơ phú ng th
và xem vi t thú vui ệc “thả thơ” nhƣ mộ
tinh th n rầ ất đẹp: “Trên mặt nƣớc
sông thu, ti ng ngâm c a mế ủ ột câu thơ
đƣợc cu c, ti ng ngâm mộ ế ột câu thơ
thua cu c m n, nh ng tiộ ất ăn tiề ữ ếng đó
đều âm hƣởng trên làn nƣớc lạnh,
thanh âm nghe trong trẻo, du dƣơng
và thái bình nhƣ tiếng vang của một
hội tao đàn nào” (Thả thơ, tr. 57).
Trong truy i tện “Chữ ngƣờ ử tù”, văn
hóa truy n th , say mê ề ống chơi chữ
thƣ pháp cũng đƣợ ễn Tuân đềc Nguy
cao và thể hiệ ệ ản thông qua vi c miêu t
tài năng viết chữ của ông Huấn Cao,
cũng nhƣ sự say mê, tôn kính của
viên qu n ng i v t ng ả ục đố ới nét đẹp ở ừ
con ch . T c xin ch và cho ch vữ ụ ữ ữ ốn
là một nét văn hóa mang đậm truyền
thố ọ ững tr ng ch nghĩa của ngƣời Việt
Nam. Viên qu n ng c trong tác phả ụ ẩm
này cũng là ngƣời biết trọng, biết quý
cái đẹp, và ông khát khao muốn duy
trì truy n th ng ch ề ống văn hóa trọ ữ
nghĩa từ bao đờ : “Biết đọ i nay c vỡ
nghĩa sách thánh hiền, từ những ngày
nào, cái s n c a viên quan coi ở nguyệ ủ
ngục này là có m c treo ột ngày kia đƣợ
ở nhà riêng mình m i do tay ột câu đố
ông Hu n Cao vi t. Ch ông Huấ ế ữ ấn
Cao đẹp lắm, vuông l m. Tính ông ắ
v n kho nh, tr ch tri k ông ít chố ả ừ ỗ ỷ, ịu
cho ch c ch ông Hu n mà ữ. Có đƣợ ữ ấ
treo, là có m t vộ ật báu trên đời” (Chữ
người tử tù, tr. 94). Chính t m lòng tha ấ
thi t v i nhế ớ ững nét văn hóa truyền
thố ủng t p cốt đẹ a dân tộc đã khiến
nhà văn không khỏi ngậm ngùi luyến
tiế ề ấc về m truyột nét văn hóa cổ n r t
đẹp đang dần bị mai một, tàn lụi trong
thời buổi văn hóa phƣơng Tây đang
“xâm thực” mạnh mẽ vào truyền thống
văn hóa phƣơng Đông.
Trong sinh hoạt đời thƣờng, việc
thƣởng thức tách trà và ngâm ngợi
vài câu thơ đã trở thành một nét sinh
hoạt đờ ủa ngƣời thƣờng dân dã c i
Việt, có khi đƣợc nâng lên thành một
nét văn hóa ứng xử đầy tình nghĩa
giữa ngƣờ ới ngƣời v i trong cuộc
sống đời thƣờng. Đối với các nhà
Nho xƣa, trà đƣợc xem nhƣ một
ngƣời bạ ển tâm giao, là thú tiêu khi n
lúc thanh nhàn, ẩn d m lật. Trầ ặng
thƣởng thức một tách trà cũng là
cách để ngƣời ta suy ngẫm về ộ cu c
đời, về ế ỏ th t hái nhân tình, buông b
những ƣu phiền trong cuộc sống.
Trong Vang bóng m ột thời, nét văn
hóa sinh hoạt này đƣợc Nguyễn
PHẠ Ị LƢƠNGM TH
– D P TRUYẤU ẤN VĂN HÓA TRONG TẬ ỆN…
32
Tuân miêu tả t m t cách l a chỉ ỉ ừ ự ọn
loại trà, l ựa chọn nƣớc, đồ dùng để
pha trà, và đặc biệt là có những
ngƣời bạn tri âm để cùng thƣởng
thức m c s ng ột ấm trà thơm. Dù cuộ ố
của h v n thì các nhà ọ có cơ hàn, lỡ ậ
Nho vẫn duy trì nét sinh ho t dân dã, ạ
thanh đạm này trong cuộc sống
thƣờ thƣởng nhật. Đối với họ, việc ng
trà là m tiêu khiột cách để ển, nhƣng
đồng th hời cũng là cách để ọ ể ệ th hi n
một phong cách s ng rố ất riêng và độc
đáo: “Vẫn còn quen cái t hói phong
lƣu, nhiều khi qua chơi ao sen nhà ai,
gặp mùa hoa nở, c t lụ l i còn c bạ ố ứ ấy
ít nh p luôn vào gói trà giị đem ƣớ ắt
trong mình, n y là trà mếu đấ ạn cũ”
(Những chi c ế ấm đất, tr. 50). Trong
một truy n khác, Nguy n Tuân th ệ ễ ể
hiện cách nhân vật thƣởng trà cũng
tinh t , c u k , thế ầ ỳ: “Cả ạ ầy cho nƣớc
pha trà không gì thơm lành bằng cái
thứ nƣớc đọng trong lá sen. Mỗi lá
chỉ có ít thôi. Ph i g n vét ả ạ ở nhiều lá
mới đủ uống một ấm” (Chén trà
sương, tr.110). Uống trà cũng là một
cách “vận độ ần khí đểng th tiết ra
ngoài nh ững cái n ng nặ ề trong cơ thể,
đón khí lành của tr có ời đất”, mà để
một ấm trà thơm hƣơng vị ủa đấ c t
trời, c ng ụ Ấm đã chăm chút làm bằ
cả cái tâm t c ừ chọn nƣớc, đun nƣớ
đến pha trà. Lúc thƣởng trà là lúc cụ
Ấm chiêm nghiệm suy tƣ về thế thái
nhân tình, là cách th n m t nét ể hiệ ộ
văn hóa ứng xử đầ ếy tinh t , thi vị:
“Chƣa bao giờ ông già này dám cẩu
thả trong c m. Pha ái thú chơi thanh đạ
cho mình cũng nhƣ pha trà mời
khách, c y bao ụ ấm đã để vào đấ
nhiêu công phu. Những công phu đó
đã trở nên lễ nghi. Trong ấm trà pha
ngon, ngƣời ta nhậ ấ ộn th y có m t mùi
thơ và mộ ết lý” (t vị tri Chén trà sương,
tr. 108). Còn c Sáu trong truyụ ện
“Những chiếc ấm đất” nghiện trà tàu
nhƣng lạ ọn nƣớc dùng đểi rất kén ch
pha trà. C i xin cho ụ khăng khăng phả
đƣợc nƣớc giếng củ đồa nhà chùa ở i
Mai xa làng n ng gánh vửa ngày đƣờ ề
mới ch u pha trà. C Sáu tâm s vị ụ ự ới
nhà Sƣ: “Chùa nhà ta có cái giếng
này quý l c r t ng t. Có l tôi ắm. Nƣớ ấ ọ ẽ
nghiện trà tàu vì nƣớc giếng nhà
chùa đây. Tôi sở dĩ không nghĩ đế n
việc đi đâu xa đƣợc cũng là vì không
đem theo đƣợc nƣớ ếng này đi đểc gi
pha trà” (Những chiếc ấm đất, tr. 50).
Trong c Vang bóng m t th iộ ờ , ngƣời đọ
d dàng nh n thễ ậ ấy nét văn hóa sinh
hoạt r p cất đẹ ủa các nhà Nho xƣa, đó
là văn hóa thƣở ịnh thơ ng thức ngâm v
ca. Trong các d m, ho c lúc ịp đối ẩ ặ
thanh t nh h ng ngâm ngị ọ thƣờ ợi
những câu thơ đầy ý vị để bộc bạch
tâm s , hoự ặc là để thƣ giãn cho tinh
thần. Nét văn hóa của sinh hoạt này
có l c ti p n i t truy n th ng ẽ đƣợ ế ố ừ ề ố
ngâm v nh thi ca kh i ngu n t Tao ị ở ồ ừ
đàn nhị thập bát tú do vua Lê Thánh
Tông sáng l p vào cu i th kậ ố ế ỷ XV.
Văn hóa thƣởng thức ngâm vịnh là
thú vui tao nhã c a các nhà nho trong ủ
các d t t y cịp năm hế ết đến: “Mấ ụ đều
khen lẫn nhau là thơ hay. Trong cái
êm m c a chi u xuân s m, ti ng ấ ủ ề ớ ế
ngâm thơ quyến rũ cả đế ồn tâm h n
một ngƣời lão bộc. Bõ già, chiều
TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 4 (272) 2021
33
mồng m t t t t nhiên m t sáng t ộ ế ự ặ ỏ
h p c a ti u ngâm ẳn lên. Cái đẹ ủ ệc rƣợ
thơ lây cả sang ngƣời bõ” (“ Hương
cu iộ ”, tr. 88). Trong sinh ho t hàng ạ
ngày, có nh ng nhà Nho l i chữ ạ ọn
ngâm v t thú tiêu khiịnh nhƣ là mộ ển
không th thi vui thú cể ếu để ảnh điền
viên: “Sáng nay, cụ Ấm cũng ngâm
thơ. Cụ ằng ngâm thơ lúc yên lặ tin r ng,
lúc m i t nh giớ ỉ ấc là m t cách v ng ộ ận độ
thầ ỳn khí k diệu nh t c a mấ ủ ột ngƣời
s ng b ng cu ng bên ố ằ ộc đời tâm tƣở
trong. M i bu i sỗ ổ ớm ngâm nhƣ thế là
đủ ế ế ti t ra h t ngoài nh ng cái n ng n ữ ặ ề
trong cơ thể và để đón lấ y khí lành
đầu tiên c a trủ ời đất. Âu cũng là một
quan ni m và m t phép v sinh cệ ộ ệ ủa
thời cũ. Và ngƣời xƣa uống trà là để
giữ mình cho lành mạnh” (Chén trà
sương, tr. 109)
L i u ng hoa c a ông c ố ống rƣợu thƣở ủ ụ
Kép v i m i b n già tâm giao ớ ấy ngƣờ ạ
cũng rấ đời, độc đáo; uốt cầu kỳ, lạ ng
rƣợu nh m v i t m k o m ch ắ ới đá cuộ ẩ ẹ ạ
nha, r p v i hoa lan kín trong ồi ƣớ ớ ủ
l ng bàn ph t gi y, khi cu u bồ ấ ấ ộc rƣợ ắt
đầ ởu, m lồng bàn ra thì mùi hƣơng
lan dìu d u bay t a vào không gian. ị ỏ
Các c v u, v a thong ụ ừa thƣởng rƣợ ừ
thả ngâm thơ trong một không khí
đầ ỗm ấm, thanh lƣơng: “Rồi m i chén
rƣợu ng ng là m ong ừ ột bài thơ ngâm tr
tr thẻ ứo. C ế cho tàn h t bu i chiế ổ ều”
(Hương cuội, tr. 88). H u ọ ống rƣợu để
suy ng ng th ẫm, để thƣở ức cái dƣ vị
nhàn t m c a cu c s ng. ản, thanh đạ ủ ộ ố
Việc uống rƣợu ngâm thơ cũng là một
thú vui truy n th ng c a các nhà Nho ề ố ủ
xƣa.
3.4. Dấu ấn văn hóa qua ngôn ngữ
nghệ ậ thu t
Tiế ập c n tác ph m tẩ ừ góc độ văn hóa
h khai thác nh ng giá tr ọc hƣớng đến ữ ị
văn hóa đƣợc biểu hiện trong tác
phẩm qua h ng ngôn ng , thệ thố ữ ế giới
hình tƣợ ả. Qua đó, ng đƣợc mô t
ngƣời đọc hình dung đƣợc nhữ ấng d u
ấn văn hóa củ ời đạa th i. Mỗi tác phẩm
văn học đƣợc hình thành d a trên ự
nh nhữ ửng nền t ch sảng văn hóa lị ất
định. Dựa trên các phƣơng diện nhƣ
ngôn ng , k t c ng ngh ữ ế ấu, hình tƣợ ệ
thu t, nhân v t, ng c tìm ra ậ ậ ữ ảnh để
d a dân t c, thấu ấn văn hóa củ ộ ời đại
là m t cách ti p c n có th b t r sộ ế ậ ể ắ ễ âu
vào tác ph i mã các ký hiẩm để giả ệu
trong tác phẩm ấy.
Ngôn ng là mữ ột yế ố ệu t ngh thuậ ạt t o
nên phong cách sáng tác riêng của
mỗi nhà văn. Tiếp cận thế giới hình
tƣợng trong tác ph c phẩm, ngƣời đọ ải
từng bƣớc khám phá những vỉa tầng
ngôn ng có thữ để ể hiểu đƣợc ý nghĩa
ẩ ỉ ể ệ ận tàng trong ch nh th ngh thu t
ngôn t y. Ngôn ng hàm ch a trong ừ ấ ữ ứ
nó nh ng giá tr a mữ ị văn hóa củ ột cộng
đồ ố ảng nh c muất định. Ngƣời đọ n c m
nhận đƣợ văn hóa ấc những giá trị y
c n ph ng, sầ ải có trí tƣởng tƣợ ự hiểu
biế ựt, s trải nghi m v a cệ ăn hóa củ ộng
đồng ấy. Nhà văn là ngƣời thẩm thấu
văn hóa thời đạ đang sối mà họ ng.
Bằng tài năng sáng tạo, nhà văn sẽ
thể hiện đƣợc những giá trị văn hóa
qua ngôn ng ngh thu mang lữ ệ ật để ại
giá trị thẩm mĩ cho tác phẩm văn học .
Ngôn ngữ là phƣơng tiện biểu đạt tƣ
tƣởng của con ngƣời và cũng là đối
PHẠ Ị LƢƠNGM TH
– D P TRUYẤU ẤN VĂN HÓA TRONG TẬ ỆN…
34
tƣợng để ời ta khám phá tƣ tƣở ngƣ ng,
văn hóa của con ngƣời trong các vỉa
tầng ngôn ng . Ngôn ng g n li n vữ ữ ắ ề ới
tƣ duy, gắ ới văn hóa củn liền v a con
ngƣời m i th i. Do vỗ ời đạ ậy, “Văn học
nghệ thu ng tật tác độ ới tƣ tƣởng, tình
c c không ph i b ng lôgic ảm ngƣời đọ ả ằ
lý trí, b ng ngôn ng chính lu n mà ằ ữ ậ
ch y u b ng thi pháp ngh thu t và ủ ế ằ ệ ậ
ngôn ngữ hình tƣợng” (Lã Nguyên,
2018: 70).
Nhà văn xuấ môi trƣờng văn t thân từ
hóa nào ít nhi u sề ẽ chịu ảnh hƣởng
d n t nấu ấ ừ môi trƣờ g văn hóa đó.
Trong Vang bóng m t th iộ ờ , Nguyễn
Tuân đã “phục nguyên không gian văn
hóa”, con ngƣời văn hóa bằng một sự
trau chu t ch t l c câu ch trên tố ắ ọ ữ ừng
trang vi c (2001: 879) ết. Hà Văn Đứ
cho rằng: “Nguyễn Tuân k t hế ợp
nhuần nhuy n ngôn ng cễ ữ ổ xƣa với
ngôn ng i, s d ng m t mữ hiện đạ ử ụ ặ ạnh
c a ngôn ng u ngành ngh thuủ ữ nhiề ệ ật
“để làm giàu có thêm cho ngôn ngữ
văn học”. Những trang văn của
Nguy n Tuân cho th y mễ ấ ột tài năng
độc đáo trong việc sử dụng, lựa chọn
ngôn t tinh t và sâu s c. ừ ế ắ Ông đã thể
hiệ ựn s tài hoa, uyên bác c a mình ủ
qua vi c s d ng ngôn ng trong ệ ử ụ ữ
Vang bóng m t th iộ ờ . B ng s am hiằ ự ểu
v a dân t c, b ng cách ốn văn hóa củ ộ ằ
s d ng tử ụ ừ ngữ đầy tinh tế, ông đã
viết nên những trang văn giàu tính tạo
hình, sinh động và mang đậm dấu ấn
văn hóa Việt.
Trong , s miêu t t Chữ người tử tù ự ả ỉ
mỉ, chi ti t và nh ng tế ữ ừ ngữ Nguyễn
Tuân l a ch miêu t góp phự ọn để ả ần
thể hiện r t rõ hoàn c nh, cấ ả ử chỉ,
dáng điệu bộc lộ đƣợc khí chất và
tâm tr ng c a tạ ủ ừng nhân vật: “Một
ngƣời tù cổ đeo gông, chân vƣớng
xi m tô nét ch trên tềng đang đậ ữ ấm
lụa tr nh ván. ắng tinh căng trên mả
Ngƣời tù viết xong m t chộ ữ, viên
quản ng c l i v i khúm núm cụ ạ ộ ất
những đồ ẽm đánh dấng tiền k u ô chữ
đặ ụ ầt trên phiến l a óng. Và cái th y
thơ lạ ầy gò, thì run run bƣng chậi g u
mực...” (Chữ người tử tù, tr. 96).
Những câu ch miêu t c s y ữ ả đặ ắc đầ
đƣờng nét, giàu tính chấ ạt t o hình
trên m t l n n a cho thộ ầ ữ ấy: “Nguyễn
Tuân là một trong nh ng b c th y v ữ ậ ầ ề
ngôn ngữ dân t ng thộc; đồ ời cũng
khẳng định thêm sự phong phú,
chính xác v n th c l ch sề kiế ứ ị ử, văn
hóa, xã h (Tôn Thội” ảo Miên, 2003:
252).
Nguy n Tuân s d c nh ng ễ ử ụng dày đặ ữ
từ ngữ miêu t , b c l rõ nét v c ả ộ ộ ẻ ổ
kính, để ắt ngƣời đọ dẫn d c về lại
những khung cảnh m t th i quá kh ộ ờ ứ
xa xƣa. Không khí củ ệc rƣợa một ti u
đậm ch a các nhà nho ất văn hóa củ
xƣa đƣợc phác họ ủa qua ngòi bút c a
ông: “Dứt tiếng cụ Kép, tất cả bốn cụ
đề ễu úp lòng tay vào nh au thi l và giơ
tay ch a, mỉ thẳng vào giữ ời nhau ai
cao tu i xin nh c ổ ắp chén trƣớc đi. Tiệ
rƣợu b u. Bõ già kính cắt đầ ẩ ắn ch p
tay đứng sau lƣng chủ cũng , có vẻ
thèm say l , tr. 87). ắm” (B u máuữa rượ
Hay trong truyện Chén trà sương,
ông mô t sả ự chăm chút kỹ lƣỡng
của cái thú u ng trà gi a các b c hàn ố ữ ậ
nho: “Chỉ có ngƣờ i tao nhã, cùng một
TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 4 (272) 2021
35
thanh khí, m i có th cùng nhau ngớ ể ồi
bên m m trà. Nh ng lúc y, ch ột ấ ữ ấ ủ
nhân ph i t tay mình ch c, nhả ự ế nƣớ ất
nhất cái gì cũng làm lấy cả, không
dám nhờ đến ngƣời khác, sợ làm thế
thì m t h t cấ ế ả thành kính” (Chén trà
sương, tr. c108). Câu văn ủa Nguyễn
Tuân t o ra s c, ạ ự khoan thai, đĩnh đạ
thong th trong giả ọng điệu k hi ông nói
v a cề những nét sinh hoạt văn hó ủa
các b u tậc nho sĩ. Cấ ạo câu văn của
ông thƣờng nhiều thành phần kết
hợp v i các bi n pháp tu t tớ ệ ừ để ạo
nên hiệu qu thuả nghệ ật độc đáo:
“Trong cái vƣờ ỏ, trong đám n cây nh
cỏ cây xanh r n, nh i sờ ững buổ ớm
tinh mơ và những buổi chiều tàn
nắng, ngƣời ta thƣờng thấy một ông
già lông mày bạc, tóc b c, râu b c, ạ ạ
mặc áo lông tr ng, lom khom tắ ỉa
những lá úa trong đám lá xanh. Cụ
Kép nguyện đem cái quãng đời x ế
chi u c a m ng s ề ủ ột nhà nho để phụ ự
lũ hoa thơm cỏ quý” ( Bữa rượu máu,
tr. 80). Trong nhi u truyề ện, Nguyễn
Tuân s dử ụng câu văn tƣơng đối dài,
khai tri n nhi n trong mể ều thành phầ ột
câu. Ông phát tri t cách ển câu văn mộ
rất t o ra s miên man ự nhiên, t ạ ự
trong gi ng k ọ ể.
Khẳng định tài năng trong việc lựa
ch n ngôn t , sáng t o các tác phọ ừ ạ ẩm
nghệ ị thu y giá trật đầ đặc s c c a tác ắ ủ
giả ậ t p Vang bóng m t th iộ ờ , Nguyễn
Đình Thi đã ca ngợi: “Nguyễn Tuân là
một ngh c th y c a ti ng Việ sĩ bậ ầ ủ ế ệt
Nam và ông làm công vi c t o ra ệ ạ
những cái chƣa có, sự sáng tạo ấy do
tự h c, tọ ự tìm tòi trong trƣờng đời,
trong ngay n i tâm mình ộ và trong văn
hóa dân t c ta và các dân tộ ộc khác”
(dẫ ựn theo Phan C Đệ và t p th tác ậ ể
giả, 2005: 610). Nguyễn Tuân đã lựa
ch n ngôn t n v i m t giọ ừ thể hiệ ớ ộ ọng
văn rất riêng cho tập truyện Vang
bóng m t th iộ ờ , để lại dấu ấn khác lạ
trong s nghi p sáng tác c a ông, và ự ệ ủ
cũng ghi dấ ấn độc đáo không lẫu n
v i b t kớ ấ ỳ giọng văn nào trƣớc và sau
ông.
4. THAY L T ỜI KẾ
Có thể thấy, qua tác phẩm Vang
bóng một th iờ , Nguyễn Tuân đã miệt
mài đi tìm và cố ắng lƣu giữ g lại nét
đẹp trong đờ ội và văn hóa i sống xã h
cổ truy n c c. ng ề ủa dân t ộ Ông hƣớ
ngòi bút m iêu t ng chuyả vào nhữ ện
xƣa, về một thời quá khứ để bày tỏ
nỗi lòng mình. c Phan (1989: Vũ Ngọ
416) từng nhận xét: “Tác giả chỉ định
dùng những nét đơn giản để ghi lại
mấy c ng tính cách ảnh xƣa có nhữ
đặ ệ ế ủc Vi t Nam. Cái ti ng vang c a
thời đã qua, cái bóng củ ời đã qua a th
mà ngày nay ngƣời ta tƣởng nhƣ còn
văng vẳ ấp thoáng”. Trong ng và th
Vang bóng một th iờ , ngƣời ta nhận
thấy nh n thững nét văn hóa truyề ống
còn đậ ủa ngƣờm nét c i Việt. Tất cả
đƣợ ớc thể ệ ế hi n qua th gi i nhân vật
v i ti u, cách ng x ớ ếng nói, dáng điệ ứ ử
mang đậ ấn nét đẹp xƣa, đúng m dấu
nhƣ Phan Cự Đệ (2004: 235) đã
nhận xét: “ đã giữVang bóng một thời
ngƣờ ới ta lại v i những hình ả ầnh g n
gũi nhất của dân t ộc”.
PHẠ Ị LƢƠNGM TH
– D P TRUYẤU ẤN VĂN HÓA TRONG TẬ ỆN…
36
CHÚ THÍCH
(1)
Tậ ợ ấ ấp truyện Vang bóng một thời đƣ c nhà xu t bản Tân Dân n hành lần đầu tiên năm
1940. Trƣớc đó, nhiề đã đƣợc đăng trênu truyện trong Vang bóng m t th iộ ờ Tiểu thuy t th ế ứ
Bảy . T p truyvà Tao Đàn ậ ện đƣợc tái bản vào các năm 1943, 1945, 1951, 1962, 1988. Cho
đến nay, t p truy c tái b n nhi t bậ ện đã đƣợ ả ều lần. Năm 2005, nhà xuấ ản Văn học đã
in Huy Nguyên tuyTuy n t p Nguy n Tuân ể ậ ễ (Lữ ển ch p truy n ọn), trong đó tậ ệ Vang bóng một
thời c in tr n v n trong Tuy n t p bao g m 12 tác ph m (đƣợ ọ ẹ ể ậ ồ ẩ Những chi t, Bếc ấm đấ ữa rượu
máu, Th i, Ch i t tù, M c chí, ả thơ, Đánh thơ, Ngôi mả cũ, Hương cuộ ữ ngườ ử ột đám bất đắ
Chén trà sương, Đèn đêm thu, Trên đỉnh non Tản, Khoa thi cuối cùng).
TÀI LI U TRÍCH DỆ ẪN
1. Hà Văn Đức. 2001. Lý lu c mi n Trung thận, phê bình văn họ ề ế kỷ XX. Đà Nẵng: Nxb.
Đà Nẵng.
2. Hoàng Chí B ách và giáo d https://www. ảo. 2010. “Nhân c ục văn hóa nhân cách”.
chungta.com/nd, truy c p ngày 06/5/2010. ậ
3. H Chí Minh. 2011. ồ Toàn tập T p 3. Hà N i: Nxb. Chính tr – ậ ộ ị Quốc gia.
4. Hyatt, Jenny - Helen Simons. 1999. “Cultural C Who Holds the Key?”. odes –
https://jour nals.sagepub.com/doi/10.1177/13563899922208805.
5. Jane BinSun. 2018. “What is the Relationship Between Literature and Culture?”.
https:// www.quora.com/What- -the-relationship-between-literature-and-culture-1, truis y
c p ngày 7/6/2019. ậ
6. Kim Ann Zimmermann. 2017. “What Is Culture? Definition of Culture?”,
https://www.live science.com/21478-what-is-culture-definition- -culture.html, truy cof ập
ngày 13/7/2018.
7. Lã Nguyên. 2018. Phê bình kí hi u h c - ệ ọ Đọc văn như là hành trình tái thiết ngôn ngữ.
Hà N i: Nxb. Ph n . ộ ụ ữ
8. Lê Nguyên Cẩn. 2014. . Hà N i hTiếp c c tận văn họ ừ góc nhìn văn hóa ội: Nxb. Đạ ọc
Quốc gia.
9. Nguy n Tuân. 2005. ễ Vang bóng mộ ật th Tuyời. Trích trong ển t p 1. Hà Nội: Nxb. Văn
học.
10. Phan C và t p th tác gi . 2005. ự Đệ ậ ể ả Văn học Việt Nam 1900-1945. Hà Nội: Nxb.
Giáo d c. ụ
11. Phan Cự . 2004. Đệ Văn học Vi t Nam th k ệ ế ỷ XX. Hà N i: Nxb. Giáo d c. ộ ụ
12. Tôn Th o Miên (tuy n ch n và i thi u). 2003. ả ể ọ giớ ệ Nguy n Tuân v tác gia và tác ễ ề
phẩm. Hà N i: Nxb. Giáo d c. ộ ụ
13. c Phan. 1989. Vũ Ngọ Nhà văn hiện đại – T p 1. TPHCM: Nxb. Khoa h c Xã h i. ậ ọ ộ
| 1/12
| | Tải xuống

Có thể bạn quan tâm:

Preview text:

25 CHUYÊN MỤC
VĂN HỌC - NGÔN NGỮ HỌC
DẤU ẤN VĂN HÓA TRONG TẬP TRUYỆN
VANG BÓNG MỘT THỜI CỦA NGUYỄN TUÂN
PHẠM THỊ LƯƠNG*
Tập truyện Vang bóng một thời của Nguyễn Tuân được đánh giá là “gần tới sự
toàn thiện toàn mỹ”. Một trong những phương diện nổi bật của tập truyện đó là
những nét văn hóa độc đáo mà Nguyễn Tuân đã chăm chút miêu tả, thể hiện với
tất cả thái độ trân trọng, ngậm ngùi, nuối tiếc. Tìm hiểu tập truyện từ góc nhìn
văn hóa, chúng tôi hướng đến trả lời câu hỏi điều gì làm nên dấu ấn rất riêng
của Vang bóng một thời. Đó phải chăng là ở vẻ đẹp ngôn từ, ở cảm thức nghệ
thuật hay còn ở vẻ đẹp tâm hồn, ở niềm trăn trở của chính nhà văn trước thời
cuộc. Bài viết lấy điểm tựa là các quan niệm về tính văn hóa, mã văn hóa để
phân xuất từng phương diện đặc sắc được thể hiện trong truyện ngắn của Nguyễn Tuân.
Từ khóa: văn hóa, mã văn hóa, truyện ngắn, Nho giáo, truyền thống Nhận bài ngày: 2 /
4 2/2020; đưa vào biên tập: 2 / 6 2/2 2
0 1; phản biện: 4/3/2 2 0 1; duyệt đăng: 4/4/2021 1. DẪN NHẬP
văn hóa độc đáo đƣợc thể hiện. Cùng
Tiếp cận văn học từ góc nhìn văn hóa
với các hƣớng tiếp cận văn bản từ thi
đang ngày càng thu hút đƣợc sự quan
pháp học, ngôn ngữ học, phong cách
tâm của các nhà nghiên cứu. Hƣớng
học, tự sự học... hƣớng tiếp cận từ
tiếp cận này giúp ngƣời đọc khai thác
văn hóa học mở ra cho ngƣời nghiên
các vỉa tầng ý nghĩa của văn bản
cứu những ý tƣởng khám phá độc
thông qua hình thức giải mã các ký
đáo vào chiều sâu văn bản, cho thấy
hiệu ngôn ngữ đƣợc mã hóa trong
mỗi tác phẩm văn học mang dấu ấn,
văn bản đó, từ đó khám phá các nét
hồn cốt của cộng đồng, dân tộc, thời
đại. Tất cả điều đó đƣợc khúc xạ qua
thế giới quan, nhân sinh quan của nhà
* Trƣờng Đại học Bạc Liêu.
văn. Nguyễn Tuân đã thể h ệ i n đậm 26
PHẠM THỊ LƢƠNG – DẤU ẤN VĂN HÓA TRONG TẬP TRUYỆN…
nét dấu ấn văn hóa truyền thống cũ,
dân tộc hoặc một quốc gia. Nó bao
lối sống cũ của một thời kỳ lịch sử
gồm văn hóa vật chất, văn hóa thể
nhiều biến thiên, dâu bể. Trong tập
chế và văn hóa tâm lý”. Do văn hóa là
truyện Vang bóng một thời(1), Nguyễn
“sản phẩm của sự sáng tạo lâu dài”
Tuân xây dựng một hệ thống mã văn
cho nên trong quá trình phát triển, con
hóa bằng hình thức ngôn ngữ phong
ngƣời luôn luôn có ý thức sáng tạo ra
phú, vừa mang nét cổ xƣa, vừa tạo
các giá trị vật chất và tinh thần, từng
dấu ấn hiện đại. Ở tập truyện này,
bƣớc hoàn thiện nhân cách hƣớng
ngƣời đọc có thể nhận thấy dấu ấn
đến con ngƣời lý tƣởng của mỗi thời
văn hóa ứng xử, văn hóa nhân cách,
đại, mỗi vùng miền, mỗi dân tộc, quốc
văn hóa sinh hoạt đời thƣờng đƣợc
gia. Theo Chủ tịch Hồ Chí Minh (2011:
thể hiện cuốn hút, tinh tế bằng một bút
458): “Văn hóa là sự tổng hợp của lực tài hoa.
mọi phƣơng thức sinh hoạt cùng với
2. VĂN HÓA VÀ THUỘC TÍNH VĂN
biểu hiện của nó mà loài ngƣời đã sản
HÓA TRONG TÁC PHẨM VĂN HỌC
sinh ra nhằm thích ứng những nhu
Văn hóa là một phạm trù rất rộng, là
cầu đời sống và đòi hỏi của sự sinh
tất cả các giá trị vật chất và tinh thần tồn”.
mà con ngƣời tạo ra để gắn kết chặt
Mỗi tác phẩm văn chƣơng hƣớng đến
chẽ với nhau vì vậy có nhiều quan
miêu tả đối tƣợng trung tâm là con
điểm khác nhau về khái niệm văn hóa.
ngƣời thì tác phẩm đó ít nhiều mang
Theo Cristina De Rossi: “Văn hóa bao
những nét đặc trƣng về văn hóa của
gồm tôn giáo, thức ăn, những gì
dân tộc, đất nƣớc nơi nhà văn đƣợc
chúng ta mặc, cách chúng ta mặc,
sinh ra, đƣợc tắm mình trong nền tảng
ngôn ngữ, hôn nhân, âm nhạc, những
giá trị văn hóa đó. Lê Nguyên Cẩn
gì chúng ta tin là đúng hay sai, cách
(2014: 11) cho rằng: “Tính văn hóa (la
chúng ta ngồi vào bàn, cách chúng ta
culturalité) của tác phẩm văn học là
chào đón du khách, cách chúng ta cƣ
tính chất đặc thù gắn liền với mỗi tác
xử với những ngƣời thân yêu, và
phẩm văn học. Nó cho thấy tác phẩm
hàng triệu thứ khác” (dẫn theo Kim
văn học không chỉ toát lên vẻ đẹp
Ann Zimmermann, 2017). Với Jane
ngôn từ mà còn là vẻ đẹp tâm hồn
BinSun (2018) “Văn hóa là một hiện
qua cách ứng xử và cách tiếp nhận,
tƣợng xã hội và nó là sản phẩm của
xử lý cuộc sống của một dân tộc hay
sự sáng tạo lâu dài. Đồng thời, nó
một cộng đồng ngƣời nhất định. Nó
cũng là một hiện tƣợng lịch sử. Đó là
không chỉ là quan niệm về con ngƣời
sự tích lũy của lịch sử xã hội. Văn hóa
đƣợc thể hiện qua sự khéo léo của
đề cập đến lịch sử, địa lý, phong tục,
nghệ thuật ngôn từ mà còn cả chuẩn
truyền thống, lối sống, văn học và
mực ứng xử của cộng đồng, dân tộc
nghệ thuật, chuẩn mực hành vi,
trong một thời kỳ lịch sử nhất định.
phƣơng thức tƣ duy và giá trị của một
Mỗi tác phẩm văn học đều mang trong
TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 4 (272) 2021 27
nó tính văn hóa đặc trƣng của dân tộc, Nguyễn Tuân lớn lên trong thời buổi
của đất nƣớc nơi tác phẩm đƣợc sinh
có nhiều thăng trầm biến đổi về văn
ra”. Tác phẩm thể hiện rõ nhất chân
hóa với sự xâm nhập của văn minh
dung con ngƣời và thời đại là yếu tố
phƣơng Tây thời Pháp thuộc. Sự xâm
thu hút ngƣời đọc khám phá suy
nhập này tác động đến những nền
ngẫm và góp phần quan trọng tạo nên
nếp sinh hoạt cổ đang ngày càng đi giá trị tác phẩm.
vào tàn lụi. Ông đã lựa chọn những
Các nhà nghiên cứu cũng chỉ ra mỗi
nét văn hóa tiêu biểu của cuộc sống.
tác phẩm văn học là sự kết hợp đan
Bằng tài năng của mình ông đã biến
cài của nhiều mã khác nhau để tạo ra
những nét văn hóa ấy trở thành chất
các hệ thống tầng bậc ý nghĩa của tác
liệu nghệ thuật đắc dụng góp phần
phẩm. Bàn về mã văn hóa (cultural
làm nên những trang văn cuốn hút thể
code), Jenny Hyatt và Helen Simons
hiện quan niệm nghệ thuật về con
(1999: 28) nhận định: “Sự hiểu biết về
ngƣời với đầy đủ bản sắc văn hóa của
văn hóa thƣờng đƣợc thể hiện thông
một thời kỳ lịch sử nhất định. Trong
qua việc sử dụng mã. Các mã là một
Vang bóng một thời, Nguyễn Tuân đã
hệ thống bí mật của các từ, ký hiệu
gợi ra sinh khí, hồn cốt của văn hóa,
hoặc hành vi, đƣợc sử dụng để truyền
phong tục Việt Nam. Đọc tập truyện,
tải các thông điệp bị ràng buộc theo
ngƣời đọc nhƣ đƣợc dẫn dắt vào một
ngữ cảnh”. Nhƣ vậy, nói đến mã văn
thế giới xa xƣa với những nét văn hóa
hóa trong tác phẩm văn học có thể
rất đẹp nhƣ: đánh thơ, thả thơ, làm
hiểu đó là tất cả các tín hiệu, các ký
đèn trung thu, một buổi thƣởng trà,
hiệu “ngôn ngữ, hình ảnh, âm thanh,
những nét phong tục tập quán, cách
hình tƣợng con ngƣời, thiên nhiên,
ăn mặc, ứng xử, đối đãi, nhân cách
phong cảnh, cách nói, kiểu nói, cách
đẹp và nếp sống văn hóa... Những
tổ chức văn bản nói chung, nhằm
cảnh ấy tạo nên nét văn hóa xƣa cũ
chuyển tải tới độc giả một nội dung,
của một thời vang bóng, gợi tới những
một thông điệp, hoặc mang tính riêng,
gì xa xƣa, trầm mặc, tĩnh lặng và ăn
hoặc mang tính chung” (Lê Nguyên
sâu vào tâm hồn ngƣời Việt. Có thể
Cẩn, 2014: 44). Khai thác tác phẩm
nói, tập truyện đã làm sống lại những
văn học từ góc nhìn văn hóa chính là
nét văn hóa truyền thống đang dần bị
khám phá, bóc tách các lớp vỏ ngôn mai một.
ngữ để hiểu đƣợc “bí ẩn” hệ thống
3.1. Dấu ấn văn hóa ứng xử
các mã trong văn bản, cho thấy mối
Văn hóa ứng xử là một nét văn hóa
liên kết chặt chẽ giữa các mã để tạo
biểu hiện lối suy nghĩ, cách cƣ xử,
thành ý nghĩa bề sâu trong văn bản.
những hành động, sự giao tiếp giữa
3. NHỮNG NÉT VĂN HÓA ĐƯỢC
con ngƣời với con ngƣời, rộng hơn
PHẢN ÁNH TRONG VANG BÓNG
nữa là biểu hiện cách ứng xử giữa
MỘT THỜI CỦA NGUYỄN TUÂN
con ngƣời với tự nhiên. Cách ứng xử 28
PHẠM THỊ LƢƠNG – DẤU ẤN VĂN HÓA TRONG TẬP TRUYỆN…
có văn hóa thể hiện phẩm chất đạo
những ngƣời “đánh thơ”. Văn hóa ứng
đức, nhận thức của cá nhân hay cộng
xử ấy thể hiện mối quan hệ tình cảm
đồng xã hội đƣợc quy định bởi tƣ
tốt đẹp giữa ngƣời với ngƣời mà
tƣởng, phong tục, tập quán, luật lệ
Nguyễn Tuân luôn trăn trở thể hiện và
trong mỗi thời kỳ lịch sử đƣợc truyền
khẳng định. Chẳng hạn: “Ông Kinh
từ đời này sang đời khác vừa có sự
Lịch là một ngƣời trọng cái sạch sẽ
thay đổi vừa có sự kế thừa tạo thành
của tâm hồn, nói to cùng mọi ngƣời là
nét văn hóa ứng xử có tính truyền
ông không thu tiền hồ. Ông chỉ yêu
thống. Và lối suy nghĩ, hành động ứng
cầu ai đƣợc thơ nhiều nhất thì nên
xử đƣợc xem là có tính văn hóa khi
cho ngƣời lão bộc nhà ông một số tiền
hành động đó đƣợc mọi ngƣời thừa
nhỏ mọn để đền lại cái công nó làm
nhận và cho là phù hợp.
dầu, làm đèn, nấu cháo và bƣng biếu.
Nguyễn Tuân rất chú trọng miêu tả
Ông Kinh lại còn khẩn khoản với mọi
văn hóa ứng xử giữa ngƣời và ngƣời,
ngƣời đừng nên làm huyên náo nhà
ứng xử giữa các quan hệ xã hội.
cửa lên” (Đánh thơ, tr. 63). Suy nghĩ,
Trong công trình Tiếp cận văn học từ
hành động của ông Kinh Lịch cho thấy
góc nhìn văn hóa, Lê Nguyên Cẩn
một nét ứng xử đầy tính văn hóa. Ông
(2014: 18) cho rằng: “Tác phẩm văn
thể hiện một thái độ tôn trọng và sự
chƣơng thƣờng trình bày một câu
quan tâm với chính ngƣời ăn kẻ ở
chuyện trong đó các nhân vật đƣợc trong nhà.
đặt trong quan hệ giao tiếp với nhau,
Ở một truyện khác, Nguyễn Tuân
đối thoại với nhau, trong một phạm vi
cũng xây dựng nhân vật với hành
ứng xử văn hóa với nhau... Các ứng
động ứng xử, thể hiện truyền thống
xử đó đều mang đặc trƣng văn hóa
văn hóa tốt đẹp trong bản chất của
dân tộc, tạo ra màu sắc dân tộc”.
ngƣời Việt. “Ngày xƣa, anh em đã có
Trong Vang bóng một thời, dấu ấn văn
dịp đƣợc hầu cáng quan Án nhà nhiều
hóa ứng xử đƣợc thể hiện rất đậm nét. chuyến lắm. Cụ ngày xƣa thƣờng có
Con ngƣời ứng xử với nhau bằng tình
săn sóc đến anh em chúng tôi. Giờ là
cảm gần gũi, gắn bó, đúng mực thể
ngày mùa, những đƣợc tin cô gọi, anh
hiện tình yêu thƣơng, sự tôn trọng
em cứ xuống ngay là vì anh em nghĩ
giữa con ngƣời với con ngƣời. Đó là
đến cái tình quan Án ngày xƣa hay
sự ứng xử tình nghĩa của một nhà sƣ
thƣơng đến. Còn tiền nong, thôi, cô
với cụ Sáu trong Những chiếc ấm đất,
cho thế nào cũng đƣợc. Chúng tôi
ứng xử của những ngƣời phong lƣu
không dám kỳ kèo” (Nguyễn Tuân,
sành uống trà với một ngƣời ăn xin
2005: 75). Hành động ứng xử của
biết trân trọng và thƣởng thức một thú
nhân vật trong đoạn văn trên thể hiện
thƣởng trà tinh tế, hay cách ứng xử
lối sống có tình, có nghĩa của ngƣời
của một ngƣời chủ nhà với ngƣời lão
Việt Nam, thể hiện mối quan hệ tốt
bộc đã giúp cho thú vui thanh nhã của
đẹp giữa con ngƣời với con ngƣời.
TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 4 (272) 2021 29
Tôn sƣ trọng đạo cũng là một biểu
trồng, phó mặc chúng ở giữa trời,
hiện của nét văn hóa ứng xử truyền
đày chúng ra mƣa nắng với thờ ơ,
thống tốt đẹp, cao quý của ngƣời Việt
chúng trổ bông không biết đến, chúng
Nam. Nguyễn Tuân đã thể hiện nét
tàn lá cũng không hay, thì chơi hoa
văn hóa truyền thống tốt đẹp này chỉ
làm gì cho thêm tội” (Hương cuội, tr.
bằng một chi tiết rất giản dị: “Có ngƣời
84). Đối xử với cỏ cây nhƣ ngƣời bạn
học trò cũ ở Sơn Tây về qua Hà Nội,
tâm giao, tri kỷ, đó là cách đối xử
biết ông cử Hai có con, đem biếu thầy
“của ngƣời tài tử”, của ngƣời biết đặt
học cũ một cái bánh dẻo mặt trăng,
mình vào vũ trụ, lắng nghe tiếng nói
mặt bánh to một thƣớc, thế nào lại
của thiên nhiên, đó cũng là cách để
nhằm ngay vào giữa hôm ông cử Hai
lắng lại, làm thanh sạch tâm hồn
thử đèn xẻ rãnh. Ông bày đèn ra sân, mình.
đốt hết cả mƣời bấc cháy sáng. Ông
3.2. Dấu ấn văn hóa nhân cách
bày luôn ra sân bộ đồ trà, mời cụ
Nguyễn Tuân đã thể hiện một nét văn
Thƣợng ra ngồi vào cái ghế đẩu đã để
hóa rất đẹp trong con ngƣời đó là văn
sẵn trƣớc đèn. Cụ Thƣợng ngồi, ăn
hóa nhân cách. Nhân cách biểu hiện
bánh, uống nƣớc và trịnh trọng nhƣ
trong “tổng hòa những mối quan hệ xã
một ngƣời đƣợc mời tới để định giải
hội” của con ngƣời. Bàn về vấn đề
thƣởng cho đèn xẻ rãnh. Rồi cả nhà,
nhân cách, Hoàng Chí Bảo cho rằng:
mỗi ngƣời một miếng, trông vui vẻ lạ”
“Mỗi một cái Tôi nhân cách đều mang
(Đèn đêm thu, tr. 122). Ngƣời học trò
dấu ấn của nhân cách xã hội, chịu ảnh
luôn nhớ về ngƣời thầy của mình và
hƣởng và tác động của hoàn cảnh xã
truyền thống “uống nƣớc nhớ nguồn”,
hội, điều kiện sống, truyền thống lịch
“tôn sƣ trọng đạo” đã trở thành nét
sử, văn hóa cũng nhƣ trình độ và tính
văn hóa thiêng liêng, cao quý của
chất phát triển của xã hội đƣơng thời” ngƣời Việt. (Hoàng Chí Bảo, 2010).
Ngoài văn hóa ứng xử đối với con
Trong Vang bóng một thời, văn hóa
ngƣời, Nguyễn Tuân cũng rất đề cao
nhân cách đƣợc Nguyễn Tuân thể
sự ứng xử của con ngƣời đối với
hiện thông qua những hành động, triết
thiên nhiên, bộc lộ sự nâng niu, trân
lý nhân sinh của nhân vật. Nhà văn để
quý những giá tr ị, những vẻ đẹp mà nhân vật bộc lộ nhân cách đáng trọng
thiên nhiên ban tặng: “Cụ muốn nói
trong những hành động của cuộc
rằng ngƣời chơi hoa nhiều khi phải
sống hàng ngày: “Cứ một cái lối đánh
lấy cái chí thành chí tình ra mà đối
cờ của cậu tôi cũng thấy đƣợc một
đãi với giống hoa cỏ không bao giờ
phần cái tƣơng lai của cậu. Nhiều
biết lên tiếng kia. Nhƣ thế mới phải
nƣớc cờ bắt bóng, chiếu rứ, có vẻ tài
đạo, cái đạo của ngƣời tài tử. Chứ
tử lắm. Tôi nghiệm ra cậu không hay
còn cứ gây đƣợc lên một khoảnh
rình chiếu bí. Đáng để ý nhất trong lối
vƣờn, khuân hoa cỏ ở các nơi về mà xuất quân, là cậu đánh mấy ván đều 30
PHẠM THỊ LƢƠNG – DẤU ẤN VĂN HÓA TRONG TẬP TRUYỆN…
vào pháo đầu cả. Ngƣời hào hùng
Một con tốt lọt qua sông là cái giá trị
đánh cờ bao giờ cũng vào ngay pháo
nó bằng nửa sức con xe rồi. Ở đời
đầu. Đánh cờ tức là ngƣời đấy. Rồi
không nên khinh thƣờng cái gì. Con
cậu cứ nghiệm mà xem, trong mƣời
tốt mà sang hà, tức là đứa tiểu nhân
kẻ tầm thƣờng, nhút nhát, không
lúc đã đắc thế. Tha hồ mà phá phách.
khoáng đạt là có đến chín ngƣời
Mạng nó đổi lấy quân nào nó cũng lấy
ghểnh tƣợng ở nƣớc đầu” (Ngôi mả
làm sở nguyện rồi kia mà” (Ngôi mả cũ, tr. 7 )
8 . Thông qua việc đánh cờ,
cũ, tr. 78). Mỗi con ngƣời, sự vật đều
một thú chơi tao nhã tiêu khiển trong
có giá trị riêng trong thế giới này. Ý
cuộc sống đời thƣờng mà ngƣời ta có
nghĩa triết lý đƣợc đúc kết giản dị mà
thể đánh giá đƣợc nhân cách của cả
sâu sắc từ chính những thú chơi tao
một con ngƣời. Sự đánh giá ấy đồng nhã hàng ngày.
thời thể hiện nhân sinh quan, triết lý,
Nói đến văn hóa nhân cách, trong
sự trải nghiệm của chính ngƣời đã
Vang bóng một thời không thể không
thấy đƣợc nét nhân cách đáng trọng
nói đến Chữ người tử tù. Trong tác của ngƣời đối diện .
phẩm này, văn hóa nhân cách của
Trong Vang bóng một thời, Nguyễn
con ngƣời đƣợc bộc lộ xúc động hơn
Tuân thƣờng đúc kết và đƣa ra những
bao giờ hết, đó là nhân cách thiện
lời triết lý, đánh giá về nhân cách của
lƣơng trong sáng đầy khí phách của
con ngƣời, về cách nhìn của con
nhân vật Huấn Cao, nhân cách đẹp
ngƣời từ sự chiêm nghiệm, suy tƣ đối
của một viên quản ngục biết trọng
với con ngƣời và cộng đồng xã hội.
ngƣời tài và trân quý cái đẹp: “Ông
Qua đó, khẳng định cách ứng xử, lối
Huấn Cao lặng nghĩ một lát rồi mỉm
suy nghĩ đúng đắn về bản chất của
cƣời: “Về bảo chủ ngƣơi, tối nay, lúc
con ngƣời trong đời sống xã hội. Ông
nào lính canh trại về nghỉ, thì đem lụa,
cha ta vốn có truyền thống đánh cờ,
mực, bút và một bó đuốc xuống đây
thả thơ, ngâm vịnh. Đánh cờ là một
rồi ta cho chữ. Chữ thì quý thực. Ta
thú vui tiêu khiển, qua việc đánh cờ
nhất sinh không vì vàng ngọc hay
mà ngƣời chơi có thể rút ra rất nhiều
quyền thế mà phải ép mình viết câu
triết lý nhân sinh đầy ý nghĩa. Những
đối bao giờ. Đời ta cũng mới viết có
chiêm nghiệm, suy tƣ, đánh giá về
hai bộ tứ bình và một bức trung
con ngƣời, về cuộc đời từ v ệ i c đánh
đƣờng cho ba ngƣời bạn thân của ta
cờ đƣợc Nguyễn Tuân thể hiện đậm
thôi. Ta cảm cái tấm lòng biệt nhỡn
nét trong một vài tác phẩm. Trong
liên tài của các ngƣời. Nào ta có biết
truyện Ngôi mả cũ, nhân vật thể hiện
đâu một ngƣời nhƣ thầy Quản đây mà
một cái nhìn sâu sắc về nhân sinh, thế
lại có những sở thích cao quý nhƣ
sự: “Cậu thua vì đã khinh thƣờng con
vậy. Thiếu chút nữa, ta đi phụ mất
tốt biên của tôi và để nó lọt qua hà.
một tấm lòng trong thiên hạ” (Chữ
Rồi lại cho nó nhập đƣợc vào cung.
người tử tù, tr. 95). Hai nhân cách
TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 4 (272) 2021 31
tham chiếu và tỏa sáng cho nhau, tôn
này cũng là ngƣời biết trọng, biết quý
vẻ đẹp nhân cách cho nhau.
cái đẹp, và ông khát khao muốn duy
3.3. Dấu ấn văn hóa sinh hoạt đời
trì truyền thống văn hóa trọng chữ thường
nghĩa từ bao đời nay: “Biết đọc vỡ
Trong Vang bóng một thời, Nguyễn
nghĩa sách thánh hiền, từ những ngày
Tuân cũng nói rất nhiều đến nét đẹp
nào, cái sở nguyện của viên quan coi
trong văn hóa sinh hoạt đời thƣờng.
ngục này là có một ngày kia đƣợc treo
Những thú chơi tao nhã, những tục lệ
ở nhà riêng mình một câu đối do tay
đẹp đẽ đã trở thành nét văn hóa
ông Huấn Cao viết. Chữ ông Huấn
truyền thống mà nhà văn đã hết sức
Cao đẹp lắm, vuông lắm. Tính ông
trân trọng miêu tả, thể hiện đậm nét
vốn khoảnh, trừ chỗ tri kỷ, ông ít chịu
trong những tác phẩm nhƣ: Thả thơ,
cho chữ. Có đƣợc chữ ông Huấn mà
Đánh thơ, Chữ người tử tù, Những
treo, là có một vật báu trên đời” (Chữ
chiếc ấm đất, Chén trà sương...
người tử tù, tr. 94). Chính tấm lòng tha
Nguyễn Tuân miêu tả những nét văn
thiết với những nét văn hóa truyền
hóa của một thời đã tàn, một thời đã
thống tốt đẹp của dân tộc đã khiến
qua bằng tất cả niềm tiếc nuối, chạnh
nhà văn không khỏi ngậm ngùi luyến
lòng. Đã từng có một thời ngƣời ta
tiếc về một nét văn hóa cổ truyền rất
say mê thơ phú, thƣởng thức thơ phú
đẹp đang dần bị mai một, tàn lụi trong
và xem việc “thả thơ” nhƣ một thú vui
thời buổi văn hóa phƣơng Tây đang
tinh thần rất đẹp: “Trên mặt nƣớc
“xâm thực” mạnh mẽ vào truyền thống
sông thu, tiếng ngâm của một câu thơ văn hóa phƣơng Đông.
đƣợc cuộc, tiếng ngâm một câu thơ
Trong sinh hoạt đời thƣờng, việc
thua cuộc mất ăn tiền, những tiếng đó
thƣởng thức tách trà và ngâm ngợi
đều âm hƣởng trên làn nƣớc lạnh,
vài câu thơ đã trở thành một nét sinh
thanh âm nghe trong trẻo, du dƣơng
hoạt đời thƣờng dân dã c ủa ngƣời
và thái bình nhƣ tiếng vang của một
Việt, có khi đƣợc nâng lên thành một
hội tao đàn nào” (Thả thơ, tr. 57).
nét văn hóa ứng xử đầy tình nghĩa
Trong truyện “Chữ ngƣời tử tù”, văn
giữa ngƣời với ngƣời trong cuộc
hóa truyền thống chơi chữ, say mê
sống đời thƣờng. Đối với các nhà
thƣ pháp cũng đƣợc Nguyễn Tuân đề
Nho xƣa, trà đƣợc xem nhƣ một
cao và thể hiện thông qua việc miêu tả
ngƣời bạn tâm giao, là thú tiêu khiển
tài năng viết chữ của ông Huấn Cao,
lúc thanh nhàn, ẩn dật. Trầm lặng
cũng nhƣ sự say mê, tôn kính của
thƣởng thức một tách trà cũng là
viên quản ngục đối với nét đẹp ở từng
cách để ngƣời ta suy ngẫm về cuộc
con chữ. Tục xin chữ và cho chữ vốn
đời, về thế t hái nhân tình, buông bỏ
là một nét văn hóa mang đậm truyền
những ƣu phiền trong cuộc sống.
thống trọng chữ nghĩa của ngƣời Việt
Trong Vang bóng m ột thời, nét văn
Nam. Viên quản ngục trong tác phẩm
hóa sinh hoạt này đƣợc Nguyễn 32
PHẠM THỊ LƢƠNG – DẤU ẤN VĂN HÓA TRONG TẬP TRUYỆN…
Tuân miêu tả tỉ mỉ từ cách lựa chọn
khách, cụ ấm đã để vào đấy bao
loại trà, lựa chọn nƣớc, đồ dùng để
nhiêu công phu. Những công phu đó
pha trà, và đặc biệt là có những
đã trở nên lễ nghi. Trong ấm trà pha
ngƣời bạn tri âm để cùng thƣởng
ngon, ngƣời ta nhận thấy có một mùi
thức một ấm trà thơm. Dù cuộc sống
thơ và một vị triết lý” (Chén trà sương,
của họ có cơ hàn, lỡ vận thì các nhà
tr. 108). Còn cụ Sáu trong truyện
Nho vẫn duy trì nét sinh hoạt dân dã,
“Những chiếc ấm đất” nghiện trà tàu
thanh đạm này trong cuộc sống
nhƣng lại rất kén chọn nƣớc dùng để
thƣờng nhật. Đối với họ, việc thƣởng
pha trà. Cụ khăng khăng phải xin cho
trà là một cách để tiêu khiển, nhƣng
đƣợc nƣớc giếng của nhà chùa ở đồi
đồng thời cũng là cách để họ thể hiện
Mai xa làng nửa ngày đƣờng gánh v ề
một phong cách sống rất riêng và độc
mới chịu pha trà. Cụ Sáu tâm sự với
đáo: “Vẫn còn quen cái t hói phong nhà Sƣ: “Chùa nhà ta có cái giếng
lƣu, nhiều khi qua chơi ao sen nhà ai,
này quý lắm. Nƣớc rất ngọt. Có lẽ tôi
gặp mùa hoa nở, cụ lại còn cố bứt lấy
nghiện trà tàu vì nƣớc giếng nhà
ít nhị đem ƣớp luôn vào gói trà giắt
chùa đây. Tôi sở dĩ không nghĩ đến
trong mình, nếu đấy là trà mạn cũ”
việc đi đâu xa đƣợc cũng là vì không
(Những chiếc ấm đất, tr. 50). Trong
đem theo đƣợc nƣớc giếng này đi để
một truyện khác, Nguyễn Tuân thể
pha trà” (Những chiếc ấm đất, tr. 50).
hiện cách nhân vật thƣởng trà cũng
Trong Vang bóng một thời, ngƣời đọc
tinh tế, cầu kỳ: “Cả ạ, thầy cho nƣớc
dễ dàng nhận thấy nét văn hóa sinh
pha trà không gì thơm lành bằng cái
hoạt rất đẹp của các nhà Nho xƣa, đó
thứ nƣớc đọng trong lá sen. Mỗi lá
là văn hóa thƣởng thức ngâm vịnh thơ
chỉ có ít thôi. Phải gạn vét ở nhiều lá
ca. Trong các dịp đối ẩm, hoặc lúc
mới đủ uống một ấm” (Chén trà
thanh tịnh họ thƣờng ngâm ngợi
sương, tr.110). Uống trà cũng là một
những câu thơ đầy ý vị để bộc bạch
cách “vận động thần khí để tiết ra
tâm sự, hoặc là để thƣ giãn cho tinh
ngoài nh ững cái nặng nề trong cơ thể, thần. Nét văn hóa của sinh hoạt này
đón khí lành của trời đất”, mà để có
có lẽ đƣợc tiếp nối từ truyền thống
một ấm trà thơm hƣơng vị của đất
ngâm vịnh thi ca khởi nguồn từ Tao
trời, cụ Ấm đã chăm chút làm bằng
đàn nhị thập bát tú do vua Lê Thánh
cả cái tâm từ chọn nƣớc, đun nƣớc
Tông sáng lập vào cuối thế kỷ XV.
đến pha trà. Lúc thƣởng trà là lúc cụ
Văn hóa thƣởng thức ngâm vịnh là
Ấm chiêm nghiệm suy tƣ về thế thái
thú vui tao nhã của các nhà nho trong
nhân tình, là cách thể hiện một nét
các dịp năm hết tết đến: “Mấy cụ đều
văn hóa ứng xử đầy tinh tế, thi vị:
khen lẫn nhau là thơ hay. Trong cái
“Chƣa bao giờ ông già này dám cẩu
êm ấm của chiều xuân sớm, tiếng
thả trong cái thú chơi thanh đạm. Pha
ngâm thơ quyến rũ cả đến tâm hồn
cho mình cũng nhƣ pha trà mời
một ngƣời lão bộc. Bõ già, chiều
TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 4 (272) 2021 33
mồng một tết tự nhiên mặt sáng tỏ
3.4. Dấu ấn văn hóa qua ngôn ngữ
hẳn lên. Cái đẹp của tiệc rƣợu ngâm nghệ thuật
thơ lây cả sang ngƣời bõ” (“Hương
Tiếp cận tác phẩm từ góc độ văn hóa
cuội”, tr. 88). Trong sinh hoạt hàng học hƣớng đến k hai thác những giá trị
ngày, có những nhà Nho lại chọn
văn hóa đƣợc biểu hiện trong tác
ngâm vịnh nhƣ là một thú tiêu khiển
phẩm qua hệ thống ngôn ngữ, thế giới
không thể thiếu để vui thú cảnh điền
hình tƣợng đƣợc mô tả. Qua đó,
viên: “Sáng nay, cụ Ấm cũng ngâm
ngƣời đọc hình dung đƣợc những dấu
thơ. Cụ tin rằng ngâm thơ lúc yên lặng, ấn văn hóa của thời đại. Mỗi tác phẩm
lúc mới tỉnh giấc là một cách vận động
văn học đƣợc hình thành dựa trên
thần khí kỳ diệu nhất của một ngƣời
những nền tảng văn hóa lịch sử nhất
sống bằng cuộc đời tâm tƣởng bên
định. Dựa trên các phƣơng diện nhƣ
trong. Mỗi buổi sớm ngâm nhƣ thế là
ngôn ngữ, kết cấu, hình tƣợng nghệ
đủ tiết ra hết ngoài những cái nặng nề
thuật, nhân vật, ngữ cảnh để tìm ra
trong cơ thể và để đón lấy khí lành
dấu ấn văn hóa của dân tộc, thời đại
đầu tiên của trời đất. Âu cũng là một
là một cách tiếp cận có thể bắt rễ sâu
quan niệm và một phép vệ sinh của
vào tác phẩm để giải mã các ký hiệu
thời cũ. Và ngƣời xƣa uống trà là để trong tác phẩm ấy.
giữ mình cho lành mạnh” (Chén trà
Ngôn ngữ là một yếu tố ng ệ h thuật tạo sương, tr. 109 )
nên phong cách sáng tác riêng của
Lối uống rƣợu thƣởng hoa của ông cụ
mỗi nhà văn. Tiếp cận thế giới hình
Kép với mấy ngƣời bạn già tâm giao
tƣợng trong tác phẩm, ngƣời đọc phải
cũng rất cầu kỳ, lạ đời, độc đáo; uống
từng bƣớc khám phá những vỉa tầng
rƣợu nhắm với đá cuội tẩm kẹo mạch
ngôn ngữ để có thể hiểu đƣợc ý nghĩa
nha, rồi ƣớp với hoa lan ủ kín trong
ẩn tàng trong chỉnh thể nghệ thuật
lồng bàn phất giấy, khi cuộc rƣợu bắt
ngôn từ ấy. Ngôn ngữ hàm chứa trong
đầu, mở lồng bàn ra thì mùi hƣơng
nó những giá trị văn hóa của một cộng
lan dìu dịu bay tỏa vào không gian.
đồng nhất định. Ngƣời đọc muốn cảm
Các cụ vừa thƣởng rƣợu, vừa thong
nhận đƣợc những giá trị văn hóa ấy
thả ngâm thơ trong một không khí
cần phải có trí tƣởng tƣợng, sự hiểu
đầm ấm, thanh lƣơng: “Rồi mỗi chén
biết, sự trải nghiệm văn hóa của cộng
rƣợu ngừng là một bài thơ ngâm trong
đồng ấy. Nhà văn là ngƣời thẩm thấu
trẻo. Cứ thế cho tàn hết buổi chiều”
văn hóa thời đại mà họ đang sống.
(Hương cuội, tr. 88). Họ uống rƣợu để
Bằng tài năng sáng tạo, nhà văn sẽ
suy ngẫm, để thƣởng thức cái dƣ vị
thể hiện đƣợc những giá trị văn hóa
nhàn tản, thanh đạm của cuộc sống.
qua ngôn ngữ nghệ thuật để mang lại
Việc uống rƣợu ngâm thơ cũng là một
giá trị thẩm mĩ cho tác phẩm văn học.
thú vui truyền thống của các nhà Nho
Ngôn ngữ là phƣơng tiện biểu đạt tƣ xƣa.
tƣởng của con ngƣời và cũng là đối 34
PHẠM THỊ LƢƠNG – DẤU ẤN VĂN HÓA TRONG TẬP TRUYỆN… tƣợng để ng ờ
ƣ i ta khám phá tƣ tƣởng, thể hiện rất rõ hoàn cảnh, cử chỉ,
văn hóa của con ngƣời trong các vỉa
dáng điệu bộc lộ đƣợc khí chất và
tầng ngôn ngữ. Ngôn ngữ gắn liền với
tâm trạng của từng nhân vật: “Một
tƣ duy, gắn liền với văn hóa của con
ngƣời tù cổ đeo gông, chân vƣớng
ngƣời mỗi thời đại. Do vậy, “Văn học
xiềng đang đậm tô nét chữ trên tấm
nghệ thuật tác động tới tƣ tƣởng, tình
lụa trắng tinh căng trên mảnh ván.
cảm ngƣời đọc không phải bằng lôgic
Ngƣời tù viết xong một chữ, viên
lý trí, bằng ngôn ngữ chính luận mà
quản ngục lại vội khúm núm cất
chủ yếu bằng thi pháp nghệ thuật và
những đồng tiền kẽm đánh dấu ô chữ
ngôn ngữ hình tƣợng” (Lã Nguyên,
đặt trên phiến lụa óng. Và cái thầy 2018: 70).
thơ lại gầy gò, thì run run bƣng chậu
Nhà văn xuất thân từ môi trƣờng văn
mực...” (Chữ người tử tù, tr. 96).
hóa nào ít nhiều sẽ chịu ảnh hƣởng
Những câu chữ miêu tả đặc sắc đầy
dấu ấn từ môi trƣờng văn hóa đó.
đƣờng nét, giàu tính chất tạo hình
Trong Vang bóng một thời, Nguyễn
trên một lần nữa cho thấy: “Nguyễn
Tuân đã “phục nguyên không gian văn
Tuân là một trong những bậc thầy về
hóa”, con ngƣời văn hóa bằng một sự
ngôn ngữ dân tộc; đồng thời cũng
trau chuốt chắt lọc câu chữ trên từng
khẳng định thêm sự phong phú,
trang viết. Hà Văn Đức (2001: 879)
chính xác về kiến thức lịch sử, văn
cho rằng: “Nguyễn Tuân kết hợp
hóa, xã hội” (Tôn Thảo Miên, 2003: 252).
nhuần nhuyễn ngôn ngữ cổ xƣa với
ngôn ngữ hiện đại, sử dụng mặt mạnh
Nguyễn Tuân sử dụng dày đặc những
của ngôn ngữ nhiều ngành nghệ thuật
từ ngữ miêu tả, bộc lộ rõ nét vẻ cổ
“để làm giàu có thêm cho ngôn ngữ
kính, để dẫn dắt ngƣời đọc về lại
văn học”. Những trang văn của
những khung cảnh một thời quá khứ
Nguyễn Tuân cho thấy một tài năng
xa xƣa. Không khí của một tiệc rƣợu
độc đáo trong việc sử dụng, lựa chọn
đậm chất văn hóa của các nhà nho
ngôn từ tinh tế và sâu sắc. Ông đã thể
xƣa đƣợc phác họa qua ngòi bút của
hiện sự tài hoa, uyên bác của mình
ông: “Dứt tiếng cụ Kép, tất cả bốn cụ
qua việc sử dụng ngôn ngữ trong
đều úp lòng tay vào nh au thi lễ và giơ
Vang bóng một thời. Bằng sự am hiểu
tay chỉ thẳng vào giữa, mời nhau ai
vốn văn hóa của dân tộc, bằng cách
cao tuổi xin nhắp chén trƣớc đi. Tiệc
sử dụng từ ngữ đầy tinh tế, ông đã
rƣợu bắt đầu. Bõ già kính cẩn chắp
viết nên những trang văn giàu tính tạo
tay đứng sau lƣng chủ, có vẻ cũng
hình, sinh động và mang đậm dấu ấn
thèm say lắm” (Bữa rượu máu, tr. 87). văn hóa Việt.
Hay trong truyện Chén trà sương,
Trong Chữ người tử tù, sự miêu tả tỉ
ông mô tả sự chăm chút kỹ lƣỡng
mỉ, chi tiết và những từ ngữ Nguyễn
của cái thú uống trà giữa các bậc hàn
Tuân lựa chọn để miêu tả góp phần
nho: “Chỉ có ngƣời tao nhã, cùng một
TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 4 (272) 2021 35
thanh khí, mới có thể cùng nhau ngồi
tự học, tự tìm tòi trong trƣờng đời,
bên một ấm trà. Những lúc ấy, chủ
trong ngay nội tâm mình và trong văn
nhân phải tự tay mình chế nƣớc, nhất
hóa dân tộc ta và các dân tộc khác”
nhất cái gì cũng làm lấy cả, không
(dẫn theo Phan Cự Đệ và tập thể tác
dám nhờ đến ngƣời khác, sợ làm thế
giả, 2005: 610). Nguyễn Tuân đã lựa
thì mất hết cả thành kính” (Chén trà
chọn ngôn từ thể hiện với một giọng
sương, tr. 108). Câu văn của Nguyễn
văn rất riêng cho tập truyện Vang
Tuân tạo ra sự khoan thai, đĩnh đạc,
bóng một thời, để lại dấu ấn khác lạ
thong thả trong giọng điệu k hi ông nói trong sự nghiệp sáng tác của ông, và
về những nét sinh hoạt văn hóa của cũng ghi dấu ấn độc đáo không lẫn
các bậc nho sĩ. Cấu tạo câu văn của
với bất kỳ giọng văn nào trƣớc và sau
ông thƣờng nhiều thành phần kết ông.
hợp với các biện pháp tu từ để tạo
4. THAY LỜI KẾT
nên hiệu quả nghệ thuật độc đáo:
Có thể thấy, qua tác phẩm Vang
“Trong cái vƣờn cây nhỏ, trong đám
bóng một thời, Nguyễn Tuân đã miệt
cỏ cây xanh rờn, những buổi sớm
mài đi tìm và cố gắng lƣu giữ lại nét
tinh mơ và những buổi chiều tàn
đẹp trong đời sống xã hội và văn hóa
nắng, ngƣời ta thƣờng thấy một ông
cổ truyền của dân t ộc. Ông hƣớng
già lông mày bạc, tóc bạc, râu bạc,
ngòi bút m iêu tả vào những chuyện
mặc áo lông trắng, lom khom tỉa
xƣa, về một thời quá khứ để bày tỏ
những lá úa trong đám lá xanh. Cụ
nỗi lòng mình. Vũ Ngọc Phan (1989:
Kép nguyện đem cái quãng đời xế
416) từng nhận xét: “Tác giả chỉ định
chiều của một nhà nho để phụng sự
dùng những nét đơn giản để ghi lại
lũ hoa thơm cỏ quý” (Bữa rượu máu,
mấy cảnh xƣa có những tính cách
tr. 80). Trong nhiều truyện, Nguyễn
đặc Việt Nam. Cái tiếng vang của
Tuân sử dụng câu văn tƣơng đối dài,
thời đã qua, cái bóng của thời đã qua
khai triển nhiều thành phần trong một
mà ngày nay ngƣời ta tƣởng nhƣ còn
câu. Ông phát triển câu văn một cách
văng vẳng và thấp thoáng”. Trong
rất tự nhiên, t ạo ra sự miên man Vang bóng một thời, ngƣời ta nhận trong giọng kể.
thấy những nét văn hóa truyền thống
Khẳng định tài năng trong việc lựa
còn đậm nét của ngƣời Việt. Tất cả
chọn ngôn từ, sáng tạo các tác phẩm
đƣợc thể hiện qua thế giới nhân vật
nghệ thuật đầy giá trị đặc sắc của tác
với tiếng nói, dáng điệu, cách ứng xử
giả tập Vang bóng một thời, Nguyễn
mang đậm dấu ấn nét đẹp xƣa, đúng
Đình Thi đã ca ngợi: “Nguyễn Tuân là
nhƣ Phan Cự Đệ (2004: 235) đã
một nghệ sĩ bậc thầy của tiếng Việt
nhận xét: “Vang bóng một thời đã giữ
Nam và ông làm công việc tạo ra
ngƣời ta lại với những hình ảnh gần
những cái chƣa có, sự sáng tạo ấy do
gũi nhất của dân t ộc”.  36
PHẠM THỊ LƢƠNG – DẤU ẤN VĂN HÓA TRONG TẬP TRUYỆN… CHÚ THÍCH
(1) Tập truyện Vang bóng một thời đ ợ
ƣ c nhà xuất bản Tân Dân ấn hành lần đầu tiên năm
1940. Trƣớc đó, nhiều truyện trong Vang bóng một thời đã đƣợc đăng trên Tiểu thuyết thứ
Bảy và Tao Đàn. Tập truyện đƣợc tái bản vào các năm 1943, 1945, 1951, 1962, 1988. Cho
đến nay, tập truyện đã đƣợc tái bản nhiều lần. Năm 2005, nhà xuất bản Văn học đã
in Tuyển tập Nguyễn Tuân (Lữ Huy Nguyên tuyển chọn), trong đó tập truyện Vang bóng một
thời đƣợc in trọn vẹn trong Tuyển tập bao gồm 12 tác phẩm (Những chiếc ấm đất, Bữa rượu
máu, Thả thơ, Đánh thơ, Ngôi mả cũ, Hương cuội, Chữ người tử tù, Một đám bất đắc chí,
Chén trà sương, Đèn đêm thu, Trên đỉnh non Tản, Khoa thi cuối cùng).
TÀI LIỆU TRÍCH DẪN
1. Hà Văn Đức. 2001. Lý luận, phê bình văn học miền Trung thế kỷ XX. Đà Nẵng: Nxb. Đà Nẵng.
2. Hoàng Chí Bảo. 2010. “Nhân cách và giáo dục văn hóa nhân cách”. https://www.
chungta.com/nd, truy cập ngày 06/5/2010.
3. Hồ Chí Minh. 2011. Toàn tập – Tập 3. Hà Nội: Nxb. Chính trị Quốc gia.
4. Hyatt, Jenny - Helen Simons. 1999. “Cultural Codes – Who Holds the Key?”.
https://jour nals.sagepub.com/doi/10.1177/13563899922208805.
5. Jane BinSun. 2018. “What is the Relationship Between Literature and Culture?”.
https:// www.quora.com/What-is-the-relationship-between-literature-and-culture-1, truy cập ngày 7/6/2019.
6. Kim Ann Zimmermann. 2017. “What Is Culture? Definition of Culture?”,
https://www.live science.com/21478-what-is-culture-definition-o - f culture.html, truy cập ngày 13/7/2018.
7. Lã Nguyên. 2018. Phê bình kí hiệu học - Đọc văn như là hành trình tái thiết ngôn ngữ. Hà Nội: Nxb. Phụ nữ.
8. Lê Nguyên Cẩn. 2014. Tiếp cận văn học từ góc nhìn văn hóa. Hà Nội: Nxb. Đại học Quốc gia.
9. Nguyễn Tuân. 2005. Vang bóng một thời. Trích trong Tuyển tập 1. Hà Nội: Nxb. Văn học.
10. Phan Cự Đệ và tập thể tác giả. 2005. Văn học Việt Nam 1900-1945. Hà Nội: Nxb. Giáo dục.
11. Phan Cự Đệ. 2004. Văn học Việt Nam thế kỷ XX. Hà Nội: Nxb. Giáo dục.
12. Tôn Thảo Miên (tuyển chọn và giới thiệu). 2003. Nguyễn Tuân về tác gia và tác
phẩm. Hà Nội: Nxb. Giáo dục.
13. Vũ Ngọc Phan. 1989. Nhà văn hiện đại – Tập 1. TPHCM: Nxb. Khoa học Xã hội.