Đề cương môn Đại cương văn hóa - Trường Đại học lao động -  xã hội

VĂN HÓA HỌC ĐẠI CƯƠNG
Họ và tên: Đào Chấn Bằng MSV: 2205QLVA011
Đề bài: Hãy trình bày hiểu biết của anh chị về bản chất nhân văn của văn hóa.
Lấy ví dụ từ thực tế để chứng minh. Trình bày quan điểm của anh chị về cái gì là
nhân văn và phản nhân văn. BÀI LÀM
Văn hóa là một phạm trù rất rộng lớn, nó bao quát hết tất thảy những gì tồn tại
xung quanh con người, chính vì vậy nên con người luôn luôn gắn liền với văn hóa.
Hiện nay có rất nhiều những định nghĩa và khái niệm về văn hóa nhưng chúng ta sẽ
chỉ kể ra một số định nghĩa văn hóa tiêu biểu.
Chủ tịch Hồ Chí Minh cho rằng: “Vì lẽ sinh tồn cũng như mục đích của cuộc
sống, loài người mới sáng tạo và phát minh ra ngôn ngữ, chữ viết, đạo đức, pháp luật,
khoa học, tôn giáo, văn học, nghệ thuật, những công cụ cho sinh hoạt hàng ngày về
mặc, ăn, ở và các phương thức sử dụng. Toàn bộ những sáng tạo và phát minh đó tức
là văn hóa. Văn hóa là sự tổng hợp của mọi phương thức sinh hoạt cùng với biểu hiện
của nó mà loài người đã sản sinh ra nhằm thích ứng với nhu cầu đời sống và đòi hỏi
của sự sinh tồn”. Như vậy, văn hóa là toàn bộ những sáng tạo, phát minh về vật chất và
tinh thần của con người nhằm bảo đảm cho sự sinh tồn và phát triển của cá nhân, cộng
đồng và rộng ra là cả quốc gia, dân tộc.
Trong Tuyên bố về những chính sách văn hoá tại Hội nghị quốc tế bàn về văn
hoá họp tại Mêhicô năm 1982, UNESCO cũng khẳng định: “Văn hoá hôm nay có thể
coi là tổng thể những nét riêng biệt tinh thần và vật chất, trí tuệ và xúc cảm quyết định
tính cách của một xã hội hay của một nhóm người trong xã hội. Văn hoá bao gồm
nghệ thuật và văn chương, những lối sống, những quyền cơ bản của con người, những
hệ thống các giá trị, những tập tục và tín ngưỡng”.
Dù cách diễn đạt có khác nhau nhưng điểm gặp gỡ, tương đồng trong quan
niệm của Hồ Chí Minh và UNESCO là đều nhấn mạnh vào tính sáng tạo của con
người và những nét đặc sắc riêng của mỗi nền văn hóa
Nói đến văn hóa là nói đến con người, là nói đến việc phát huy những năng lực
bản chất của con người nhằm hoàn thiện con người, hoàn thiện xã hội. Do đó ngoài
bản chất xã hội, văn hóa cìn mang bản chất nhân văn sâu sắc.
Vậy nhân văn là gì? Trong quan niệm phương Đông, nhân văn bắt nguồn từ chữ
“nhân” là người, “văn” là văn hóa, văn minh. Giá trị nhân văn thể hiện được vẻ đẹp
của con người thể hiện qua những giá trị tinh thần như: vẻ đẹp tâm hồn, vẻ đẹp trí tuệ,
tình cảm,… Nhân văn khẳng định tấm lòng, sự trăn trở của con người đối với cuộc
sống. Đồng thời, kết nối những giá trị, những con người ở từng thời kỳ khác nhau.
Trong cuộc sống con người tồn tại không riêng lẻ độc lập mà có mối quan hệ với xã
hội, cộng đồng. Có thể thấy nhân văn là giá trị hết sức quan trọng và ý nghĩa với con
người nói riêng và toàn xã hội nói chung. Nhân văn thể hiện qua mọi mặt đời sống, là
giá trị đạo đức tốt đẹp của con người muôn đời hướng tới. Nhân văn giúp con người
hoàn thiện nhân cách bản thân và giúp phần người của con người hoàn thiện, luôn
“sống là cho, đâu chỉ nhận riêng mình”.
Người Việt Nam bản chất là nhân văn, trải qua lịch sử, qua nhiều cuộc chiến
tranh vẫn nhân văn. Có thể thấy điều ấy thể hiện trong bài Cáo bình ngô của Nguyễn
Trãi: “ Việc nhân nghĩa cốt ở yên dân/ Quân điếu phạt trước lo trừ bạo”. Câu nói này là
kim chỉ nam của dân tộc. Việc nhân nghĩa, nhân văn trước hết phải vì cuộc sống của
nhân dân. Tính nhân văn trong xã hội là đem lại cuộc sống bình yên, hạnh phúc cho
con người và dân tộc. Chủ tịch Hồ Chí Minh cũng đã nói rất rõ: Mong muốn đem lại
độc lập, tự do, cơm no áo ấm cho dân tộc. Tư duy của Bác rất cụ thể, chính vì vậy,
trong bản Tuyên ngôn độc lập, Người cũng đi từ nhân văn, từ con người. Người khẳng
định: “Tất cả mọi người đều sinh ra có quyền bình đẳng. Tạo hóa cho họ những quyền
không ai có thể xâm phạm được; trong những quyền ấy, có quyền được sống, quyền tự
do và quyền mưu cầu hạnh phúc”, trên cơ sở trích dẫn Tuyên ngôn Độc lập (1776) của
Mỹ, Tuyên ngôn nhân quyền và dân quyền (1789) của cách mạng Pháp. Rõ ràng, hạnh
phúc là yếu tố nhân văn. Trong văn chương của Người cũng thấm đẫm chủ nghĩa nhân văn.
Gốc rễ của mọi vấn đề trên thế giới đều từ nhân văn, không phải chỉ con người
Việt Nam mới có. Trên thế giới, các nước luôn lấy tiêu chuẩn nhân văn để đánh giá
con người. Con người ấy phải biết yêu thương đồng loại, yêu thương đất nước mình,
thậm chí yêu thương cả những gì xung quanh, thiên nhiên, loài vật... Chủ tịch Hồ Chí
Minh cũng từng trích dẫn lời Khổng Tử: “Nhân tri sơ, tính bản thiện”, con người sinh
ra đã có tính thiện rồi. Tính thiện ấy chính là nhân văn. Bác cũng từng dạy học sinh “5
điều Bác Hồ dạy”, đó chính là đỉnh cao của tính nhân văn.
Bản chất nhân văn của văn hóa còn thể hiện ở sự hội tụ và kết tinh những giá trị
nhân văn. Cơ sở của mọi hoạt động văn hóa là khát vọng hướng tới sự hoàn thiện,
hướng tới cái chân, thiện, mĩ. Chân - Thiện - Mĩ là hệ giá trị cốt lõi của văn hóa. Có
thể coi đó là ba trụ cột vĩnh hằng của sự phát triển văn hóa nhân loại. Khi cái chân,
thiện, mĩ bị coi nhẹ hay lãng quên thì văn hóa sẽ xuống dốc và con người bị tha hóa.
Sự xuất hiện của các trường phái nghệ thuật suy đồi, lối sống ích kỷ, chủ nghĩa cá
nhân, chủ nghĩa thực dụng, tàn bạo, cổ vũ cho chiến tranh xâm lược, tuyên truyền cổ
động chống phá nhà nước... đều là biểu hiện của sự suy thoái văn hóa con người.
Khi thẩm định một nền văn hóa, người ta thường chú ý đến sự hài hòa ở trình
độ cao của ba giá trị chân, thiện, mĩ, xem như ba tiêu chí, ba phẩm chất cơ bản nhất
biểu lộ tính nhân văn của văn hóa. Ba yếu tố này có quan hệ ràng buộc ảnh hưởng lẫn nhau trong nền văn hóa.
Giá trị “Chân” thường được hiểu là thật, là chân thật, chân thực, xác thực. Nói
tới cái chân là để đối lập với phạm trù cái giả - cái không thật. Song, chân còn được
hiểu theo nghĩa hẹp là chân lý - tức là cai đúng, là “sự phản ánh chính xác sự vật khách
quan và quy luật của chúng vào ý thức con người”. Cái “Chân” được văn hóa phản ánh
một cách đúng đắn, toàn vẹn, sâu sắc trong đời sống thực tiễn con người. Trong văn
hóa có những yếu tố hư cấu, khái quát, trừu tượng hóa, song tất cả đều như cuộc sống
thật. Như những giá trị văn truyền thống tốt đẹp của dân tộc ta, từ việc thờ cúng ông
bà tổ tiên, hay vinh danh tưởng nhớ những người chiến sĩ cách mạng đến những quan
niệm dân gian “Lê ̣nh làng nào làng ấy đánh/ Thánh làng nào làng ấy thờ”... Đấy đều là
những giá trị tưởng chừng như vô hình mà lại hữu hình xung quanh chúng ta. Văn hóa
biểu hiện cái tiêu biểu, đặc trưng, bản chất thực sự nhân văn của con người. Cái chân
đích thực của văn hóa thuộc về con người. Đồng thời, nó còn có ý nghĩa như một tiêu
chí để định hướng, kêu gọi con người hãy sống thực với bản thân mình, tôn trọng cộng
đồng và ý thức sâu sắc rằng, con người chỉ có thể tồn tại trong cộng đồng. Cái “chân”
trở thành tiêu chí của văn hóa, vì qua đó văn hóa phản ánh được cả một cộng đồng, xã
hội, dân tộc. Cho nên, người ta tiếp cận một dân tộc trước hết phải tiếp cận được văn
hóa của dân tộc đó. Qua văn hóa để thấy được tầm vóc, hình hài, bản chất của dân tộc
một cách chân thực nhất. Cái “chân” của văn hóa là cái thể hiện bản chất nhân văn của con người và văn hóa.
Giá trị “Thiện” theo ý nghĩa từ Hán Việt là tốt, lòng tốt, lương thiện, đối lập với
cái ác. Thuật ngữ thiện thì được dùng nhiều trong cuộc sống như: cuộc đấu tranh giữa
thiện - ác trong truyện cổ tích; người có tấm lòng lương thiện; từ thiện; thiện tâm.
Trong tư tưởng của các nhà triết học cổ phương Đông (Khổng Tử, Mạnh Tử, Tuân
Tử...), thiện cùng với nhân, đức, lễ, nghĩa là những phẩm chất quan trọng của con
người. Cái thiện trong văn hóa thì đề cao quan hệ nhân ái của con người, bảo vệ tình
thương yêu con người. Nó kêu gọi cộng đồng và liên kết con người với con người,
giúp phát triển những phẩm chất tốt đẹp trong con người, chống lại tất cả những gì xúc
phạm, lăng nhục con người. Giá trị thiện của văn hóa hướng con người đến mục tiêu
phát triển hoàn thiện, đưa cái tốt vào trong mỗi con người. Với ý nghĩa này, văn hóa
thời kỳ Phục Hưng ở châu Âu được coi là một nền văn hóa thấm đẫm tinh thần nhan
đạo bởi nó đề cao tư tưởng giải phóng con người, ca ngợi vẻ đẹp tâm hồn và trí tuệ,
chống lại sự khinh rẻ, chà đạp con người ở thời trung cổ. Có thể nói, cái thiện của văn
hóa là tổng thể những gì tốt đẹp nhất của con người.
Giá trị “Mỹ” là một phạm trù thẩm mỹ phức tạp, song hiểu một cách thông
dụng và dễ hiểu nhất chính là cái đẹp. Cái thẩm mỹ vốn nằm trong bản chất của văn
hóa. Văn hóa không chỉ phản ánh chân thực đúng đắn mà còn hướng tới cái đẹp, như
Các-Mác nói: “Bản chất con người là biết nhào nặn hiện thực theo quy luận của cái
đẹp”. Mác coi nhu cầu và khả năng hướng tới cái đẹp là dấu hiệu cơ bản phân biệt con
người với con vật. Cảm xúc thẩm mĩ, tức khả năng biết rung động trước cái đẹp, ở một
mức độ nào đó, tạo nên giá trị đạo đức của con người. Cái đẹp là một trong những
sáng tạo của con người, phẩm chất người, là phản ánh giá trị nhân văn. Vì vậy, nói đến
văn hóa là nói đến cái đẹp, mặc dù trong văn hóa không chỉ có cái đẹp.
Cái đẹp trong văn hóa còn xuất phát từ cuộc sống hiện thực, phản ánh cái đẹp
của đời sống. Nó có thể là hình ảnh lá mùa thu rơi xuống những con đường tạo thành
khung cảnh đầy lãng mạn, hay hình ảnh những tà áo dài tung bay trước gió của người
phụ nữ Việt Nam hoặc chỉ là những hành động nhỏ bé như giúp đỡ người khác... đó
đều là cái đẹp. Cái đẹp trong văn hóa không chỉ có tính cụ thể cảm tính mà còn là cái
đẹp phổ biến của con người và cộng đồng.
Cái đẹp của văn hóa còn là cái đẹp mang tính ước vọng, là niềm khao khát của
con người. Nó là cái tuyệt mĩ không chỉ biểu hiện trực tiếp cái đẹp của hiện thực mà
còn thể hiện ước mơ của con người. Bởi vậy, cái đẹp của văn hóa bao giờ cũng mang
tính lý tưởng nhất định. Những ước mơ, khát vọng, lý tưởng của con người đều được
gửi gắm vào trong cái đẹp, trở thành chuẩn mực giá trị. Cái đẹp luôn mang trong mình
sự hòa hợp giữa những giá trị tốt đẹp của con người.
Ngoài những giá trị nhân văn mà biểu hiện của chúng là các giá trị “ Chân -
Thiện - Mĩ” thì còn tồn tại nhiều những hiện tượng phản nhân văn. Đó là những hành
vi, tư tưởng, hoặc hệ thống đi ngược lại với các giá trị nhân văn cơ bản như: bạo lực,
cưỡng ép, phân biệt đối xử, tham lam, bất công,... Ví dụ như trong thời đại 4.0, khi mà
Internet phát triển kéo theo đó là những lợi ích vô cùng lớn và tiện lợi giúp cho chất
cuộc sống của con người ngày càng cải thiện hơn. Nhưng đi cùng với sự phát triển đó
là nhiều hệ lụy, giống như đồng xu thì luôn có hai mặt vậy. Nhiều nền tảng mạng xã
hội xuất hiện, có những người tận dụng được sự tiện lợi và có ích của nó để phát triển
bản thân ngày càng hoàn thiện, nhưng cũng có những thành phần dựa vào đó để thực
hiện những hành vi trái với đạo đức, trái với pháp luật. Điển hình như gần đây, xuất
hiện những thành phần luôn đi dùng những lời lẽ thô tục để khích bác, phân biệt vùng
miền. Họ dùng những tài khoản ảo trên mạng xã hội nên không thể truy tìm ra được.
Đây chỉ là một trong nhiều những biểu hiện của hành vi phản nhân văn trong xã hội.
Trong những hành vi phản nhân văn thì còn xuất hiện cả hiện tượng tha hóa,
đây là một hiện tượng xã hội mà trong đó kết quả hoạt động của con người biến thành
lực lượng thống trị và thù địch đối với cả con người. Nó biểu hiện dưới mọi hình hình
thức nặng nề nhất trong điều kiện hình thái kinh tế - xã hội tư bản chủ nghĩa, C.Mác
chỉ ra rằng, con người khác con vật ở chỗ con người chế tác, sáng tạo theo “quy luật
của cái đẹp” trong khi con vật luôn hành động theo nhu cầu thể xác trực tiếp. Lao động
bị tha hóa đã biến con người thành con vật, biến “ đời sống mang tính loài” của con
người trở thành phương tiện cho đời sống cá nhân, khiến con người đánh mất đi ý thức
về tính “loài” của mình, đánh mất mình. Vì lợi ích trước mắt mà để đánh mất cả bản
thân, ví dụ như vụ án Vạn Thịnh Phát của bà Trương Mỹ Lan, tham ô hơn 304.000 tỉ
đồng, gây tổn hại lớn cho ngân sách nhà nước... Ở đây, những giá trị đích thực chân,
thiện, mĩ đã bị thay thế, đánh tráo bằng chủ nghĩa tự do cá nhân tuyệt đối, chủ nghĩa
thực dụng thuần túy và mọi hoạt động “bị tri phối bởi nhu cầu thể xác trực tiếp”. Tình
trạng tha hóa đó chỉ có thể khắc phục bằng việc xóa bỏ bất công xã hội, thực hiện một
đời sống do con người và vì con người, tức là thực hiện lí tưởng nhân văn mà chân,
thiện, mĩ là những biểu hiện bản chất nhất.
Lịch sử phát triển của nhân loại chỉ ra rằng, mỗi bước tiến của nhân loại cũng là
một bước con người vươn đến các giá trị chân, thiện, mĩ. Cũng có thể nói chân, thiện,
mĩ là động lực và khát vọng mà mọi con người đều hướng tới, đó là sự tiến bộ về cả
thể xác lẫn tinh thần của cuộc sống con người. Con người càng tiến tới một trình độ
văn minh cao hơn thì nhu cầu đó càng trở nên bức thiết.
Vậy nên, mọi quốc gia, dân tộc trên thế giới đều đang trên con đường phát triển
hướng tới một xã hội giàu có văn minh, trong đó mọi thành viên đều được hưởng
những quyền lợi như nhau, đều được hạnh phúc. Để biến điều đó trở thành hiện thực
đòi hỏi phải có sự lãnh đạo, dẫn dắt một cách sáng suốt, sử dụng sức mạnh của văn
hóa như một nguồn lực để giúp đất nước ngày càng phát triển. Dưới sự tác động của
các giá trị văn hóa, nhân văn làm biến mất, xóa bỏ đi các hiện tượng phản văn hóa.
Hướng tới một xã hội định hướng theo giá trị Chân - Thiện - Mĩ.