Đề cương ôn tập lý thuyết môn Triết học Mác - Lenin theo từng chương

Đề cương ôn tập lý thuyết môn Triết học Mác - Lenin theo từng chương của Học viện Công nghệ Bưu chính Viễn thông với những kiến thức và thông tin bổ ích giúp sinh viên tham khảo, ôn luyện và phục vụ nhu cầu học tập của mình cụ thể là có định hướng ôn tập, nắm vững kiến thức môn học và làm bài tốt trong những bài kiểm tra, bài tiểu luận, bài tập kết thúc học phần, từ đó học tập tốt và có kết quả cao cũng như có thể vận dụng tốt những kiến thức mình đã học vào thực tiễn cuộc sống. Mời bạn đọc đón xem!

95 48 lượt tải Tải xuống

Chia sẻ Báo cáo tài liệu

lOMoARcPSD|36477832

CHƯƠNG 1

KHÁI LUẬN VỀ TRIẾT HỌC VÀ TRIẾT HỌC MÁC – LÊNIN

I. TRIẾT HỌC VÀ VẤN ĐỀ CƠ BẢN CỦA TRIẾT HỌC

1. Khái lược về triết học

1.1. Khái niệm triết học

* Ở phương Đông: Trung Quc, triết học có gc từ ch “trit” với ý nghĩa là

s truy tìm bn cht ca i tưng nhận thức, thường là con người, xã hội, vũ trụ và tư tưởng.

Triết học là biểu hiện cao ca trí tuệ, là s hiểu biết sâu sc ca con người về toàn bộ thế

giới thiên - ịa - nhân và ịnh hướng nhân sinh quan cho con người. Ấn Độ, thuật ng Darśana

(triết học) có nghĩa gc là “chiêm ngưng” hàm ý là tri thức da trên lý trí, là con ưng suy

ngm ể dn dt con người ến với l phi.

* Ở phương Tây, thuật ng “triết học” theo tiếng Hy Lp cổ là Philo-sophia

nghĩa là yêu mn s thông thái. Người Hy Lp cổ i quan niệm philosophia vừa mang nghĩa

là gii thích vũ trụ, ịnh hướng nhận thức và hành vi, vừa nhn mnh ến khát vọng tìm kiếm

chân lý ca con người.

Như vậy, c ở phương Đông và phương Tây, ngay từ u, triết học ã ưc hiểu là loi

hình nhận thức có trình ộ trừu tưng và khái quát hóa cao, tn ti với tư cách là một hình

thái ý thc xã hội.

* Theo triết học Mác - Lênin, trit học là hệ thống quan iểm lí luận chung nhất

về th giới và vị trí con ngưi trong th giới ó, là khoa học về những quy luật vận ộng, phát

triển chung nhất của t nhiên, xã hội và tư duy. 1.2. Nguồn gốc của triết học

* Nguồn gốc nhận thc.

Triết học chỉ xut hiện khi kho tàng tri thức ca loài người ã tích lũy ưc một vn

hiểu biết nht ịnh và trên cơ sở ó, tư duy con người cũng ã t ến trình ộ khái quát hóa, trừu

tưng hóa, có kh năng rút ra ưc cái chung trong muôn vàn nhng s kiện, hiện tưng

riêng l.

* Nguồn gốc xã hội.

- Triết học ra ời khi nền sn xut xã hội ã có s phân công lao ộng, có s tách

rời gia lao ộng trí óc khỏi lao ộng chân tay.

- Triết học ra ời khi chế ộ tư hu về tư liệu sn xut ra ời. Xã hội phân chia

thành giai cp và có i kháng giai cp.

1.3. Đối tượng nghiên cứu của triết học trong lịch sử

* Hy Lp cổ i: Triết học thời kỳ này chưa có i tưng nghiên cứu riêng. Triết

học Hy Lp cổ i là nền triết học t nhiên vì nó bao hàm tri thức ca tt c các ngành khoa

học như toán học, vật lý học, thiên văn học... Từ ó dn ến quan iểm về sau coi triết học là

khoa học ca mọi khoa học.

* Tây Âu thời Trung cổ, khi quyền lc ca Giáo hội bao trùm mọi lĩnh vc ời

sng xã hội, nền triết học t nhiên bị thay bng nền triết học kinh viện. Đi tưng ca triết

học

Kinh viện chỉ tập trung vào các ch ề như niềm tin tôn giáo, thiên ường, ịa ngục…

lOMoARcPSD|36477832

* Từ thế kỷ XV – u thế kỷ XIX ở Tây Âu: Thế kỷ XV - XVI vn ề i tưng

nghiên cứu ca triết học bt u ưc ặt ra; sang thế kỷ XVII – XVIII, khoa học t nhiên tách

ra khỏi triết học, khoa học thc nghiệm ã ra ời, từng bước làm phá sn tham vọng ca triết

học mun óng vai trò “khoa học ca mọi khoa học”; u thế kỷ XIX trong triết học cổ iển

Đức, ặc biệt triết học Hêghen là hệ thng triết học cui cùng thể hiện tham vọng ó. Triết

học chưa xác ịnh ưc chính xác i tưng nghiên cứu.

* Triết học Mác ra ời ã on tuyệt triệt ể với quan niệm triết học là “khoa học

ca mọi khoa học”, xác ịnh i tưng nghiên cứu ca triết học là các quan hệ phổ bin và

nghiên cu những quy luật chung nhất của t nhiên, xã hội và tư duy.

1.4. Triết học - hạt nhân lý luận của thế giới quan *

Th giới quan.

- Khái niệm: Th giới quan là toàn bộ những quan niệm của con ngưi về th

giới, về bản thân con ngưi cũng như vị trí và vai trò của con ngưi trong th giới ó.

- Cu trúc: Thế giới quan bao gm tri thức, niềm tin và lý tưởng. Trong ó tri

thức là cơ sở trc tiếp hình thành thế giới quan, nhưng tri thức chỉ gia nhập thế giới quan

khi ã ưc kiểm nghiệm ít nhiều trong thc tiễn và trở thành niềm tin. Lý tưởng là trình ộ

phát triển cao nht ca thế giới quan.

- Các hình thức thế giới quan: thế giới quan huyền thoi; thế giới quan tôn giáo,

thế giới quan triết học. Thế giới quan duy vật biện chứng ưc coi là ỉnh cao ca các loi thế

giới quan ã có trong lịch sử.

- Vai trò: Định hướng cho con người trong nhận thức và thc tiễn.

* Trit học - hạt nhân lý luận của th giới quan.

Thế giới quan triết học có s khác biệt với các hình thức thế giới quan khác. Trong

thế giới quan triết học, yếu t tri thức óng vai trò quan trọng nht. Tri thức triết học là nhng

tri thức lí luận chung nht về thế giới. Do ó, triết học trở thành ht nhân lí luận ca thế giới

quan.

2. Vấn ề cơ bản của triết học

2.1. Nội dung vấn ề cơ bản của triết học *

Khái niệm.

-Ph.Ăngghen ã viết: “Vn ề cơ bn lớn ca mọi triết học, ặc biệt là ca triết học hiện

i, là vn ề quan hệ gia tư duy với tn ti”.

- Vn ề mi quan hệ gia tư duy và tn ti ưc coi là vn ề cơ bn ca triết học vì:

+ Gii quyết vn ề cơ bn ca triết học là nền tng cơ bn và iểm xut phát ể gii

quyết các vn ề khác trong quan iểm, tư tưởng ca các nhà triết học và các học thuyết triết

học.

+ Việc gii quyết vn ề cơ bn ca triết học là cơ sở ể xác ịnh lập trường, thế giới

quan ca các nhà triết học và các học thuyết triết học.

* Nội dung vn ề cơ bn ca triết học.

+ Mặt th nhất: Giữa ý thc và vật chất thì cái nào có trước, cái nào có sau, cái nào

quyt ịnh cái nào? Nói cách khác, khi truy tìm nguyên nhân cui cùng ca s vật, hiện

tưng hay s vận ộng thì nguyên nhân vật cht hay nguyên nhân tinh thn óng vai trò là cái

quyết ịnh.

lOMoARcPSD|36477832

+ Mặt th hai: Con ngưi có khả năng nhận thc ưc th giới hay không?

Cách tr lời hai câu hỏi trên quy ịnh lập trường ca nhà triết học và trường phái triết

học.

2.2. Chủ ngha duy vật và chủ ngha duy tâm

* Việc gii quyết mặt th nhất ca vn ề cơ bn ca triết học ã chia các nhà triết học

thành hai trường phái lớn.

- Nhng nhà triết học cho rng vật cht, giới t nhiên là cái có trước và quyết

ịnh ý thức ca con người ưc gọi là các nhà duy vật. Học thuyết ca họ hp thành các

trường phái khác nhau ca ch nghĩa duy vật.

- Nhng nhà triết học cho rng, ý thức, tinh thn, ý niệm, cm giác là cái có

trước giới t nhiên, ưc gọi là các nhà duy tâm. Học thuyết ca họ hp thành các trường

phái khác nhau ca ch nghĩa duy tâm.

-> Học thuyết triết học cho rng chỉ hoặc vật cht hoặc tinh thn là ngun gc ca

thế giới ưc gọi là nhất nguyên luận (nht nguyên luận duy vật hoặc nht nguyên luận duy

tâm).

->Học thuyết triết học cho rng c vật cht và ý thức, tinh thn là ngun gc ca thế

giới gọi là nhị nguyên luận. Song xét ến cùng, nhị nguyên luận thuộc về ch nghĩa duy tâm.

* Các hình thc của chủ nghĩa duy vật, chủ nghĩa duy tâm.

- Chủ nghĩa duy vật: Có ba hình thức cơ bn: chủ nghĩa duy vật chất phác, chủ nghĩa

duy vật siêu hình và chủ nghĩa duy vật biện chng.

+ Chủ nghĩa duy vật chất phác là kết qu nhận thức ca các nhà triết học duy vật

thời cổ i. Ch nghĩa duy vật thời kỳ này thừa nhận tính thứ nht ca vật cht nhưng ng

nht vật cht với một hay một dng cụ thể ca vật cht và ưa ra nhng kết luận mang tính

trc quan, ngây thơ, cht phác. Tuy nhiên ch nghĩa duy vật cht phác thời cổ i về cơ bn

là úng, vì nó ã ly bn thân giới t nhiên ể gii thích thế giới, không viện ến Thn linh,

Thưng ế hay các lc lưng siêu nhiên.

+ Chủ nghĩa duy vật siêu hình ra ời thế kỷ XV ến thế kỷ XVIII và iển hình là ở thế

kỷ thứ XVII, XVIII. Ch nghĩa duy vật giai on này chịu s tác ộng mnh m ca khoa học

t nhiên với phương pháp tư duy siêu hình, cơ giới. Tuy nhiên, ch nghĩa duy vật siêu hình

ã góp phn vào việc ẩy lùi thế giới quan duy tâm và tôn giáo, ặc biệt là ở thời kỳ chuyển

tiếp từ êm trường Trung cổ sang thời Phục hưng.

+ Chủ nghĩa duy vật biện chng: do C.Mác và Ph.Ăngghen xây dng vào nhng

năm 40 ca thế kỷ XIX, sau ó ưc V.I.Lênin phát triển. Với s kế thừa tinh hoa ca các học

thuyết triết học trước ó và khái quát thành tu ca khoa học ương thời, ch nghĩa duy vật

biện chứng ã khc phục ưc hn chế ca ch nghĩa duy vật trước mình. Ch nghĩa duy vật

biện chứng không nhng phn ánh úng hiện thc mà còn là một công cụ hu hiệu giúp

nhng lc lưng tiến bộ trong xã hội ci to hiện thc y. - Chủ nghĩa duy tâm.

+ Chủ nghĩa duy tâm chủ quan thừa nhận tính thức nht ca ý thức ca con người.

Ch nghĩa duy tâm ch quan cho rng ý thc của con ngưi là cái có trước, cái quyt ịnh

lOMoARcPSD|36477832

ối với vật chất. Trong khi ph nhận s tn ti khách quan ca hiện thc, ch nghĩa duy tâm

ch quan khng ịnh mọi s vật, hiện tưng chỉ là phức hp ca nhng cm giác.

+ Chủ nghĩa duy tâm khách quan thừa nhận tính thức nht ca tinh thn khách quan.

Ch nghĩa duy tâm khách quan cho rng tinh thn khách quan có trước, tn ti ộc lập với

con người và quyết ịnh thế giới vật cht. Thc thể tinh thn khách quan này thường ưc gọi

bng nhng cái tên khác nhau như: ý niệm, tinh thn tuyệt ối, lý tính th giới, v.v..

2.3. Thuyết có thể biết và thuyết không thể biết

* Việc gii quyết mặt thứ hai ca vn ề cơ bn ca triết học là căn cứ ể phân chia các

học thuyết triết học thành thuyết có thể biết và thuyết không thể biết.

- Thuyết có thể biết: là nhng học thuyết khng ịnh kh năng nhận thức thế

giới ca con người i với thế giới. Đa s các nhà triết học (c duy vật và duy tâm) ều khng

ịnh con người có kh năng nhận thức ưc bn cht ca thế giới.

- Thuyết không thể biết: là nhng học thuyết ph ịnh kh năng nhận thức ca

con người. Theo thuyết này, con người không nhận thức ưc bn cht ca thế giới, nếu có

chỉ nhận thức ưc cái hiện tưng, bề ngoài.

* Thuyết hoài nghi là nhng học thuyết nghi ngờ kh năng nhận thức thế giới ca

con người hoặc nhng tri thức mà con người ã t ưc. 3. Biện chứng và siêu hình

3.1. Phương pháp biện chứng và phương pháp siêu hình

*Phương pháp siêu hình.

- Nhận thức i tưng ở trng thái cô lập, tách rời i tưng ra khỏi chỉnh thể và

gia các mặt i lập nhau có một ranh giới tuyệt i.

- Nhận thức i tưng ở trng thái tĩnh, nếu có chỉ thừa nhận s biến ổi chỉ là

s biến ổi về s lưng, về các hiện tưng bề ngoài. Nguyên nhân ca s biến ổi nm ở bên

ngoài i tưng.

*Phương pháp biện chng.

- Nhận thức i tưng ở trong các mi liên hệ phổ biến vn có ca nó.

- Nhận thức i tưng ở trng thái luôn vận ộng, biến ổi, nm trong khuynh

hướng chung là phát triển. Quá trình vận ộng bao gm thay ổi c về lưng và cht; ngun

gc ca s vận ộng, biến ổi nm bên trong bn thân s vật, hiện tưng.

3.2. Các hình thức của phép biện chứng trong lịch sử

* Phép biện chng t phát thi cổ ại: Các nhà biện chứng thời cổ i ã nhận thức

ưc các s vật, hiện tưng trong các mi liên hệ, s vận ộng, sinh thành, biến hóa vô cùng,

vô tận. Tuy nhiên, nhng quan niệm chỉ là trc kiến, chưa thành một hệ thng lý luận, chưa

có thành tu ca khoa học cụ thể và thc nghiệm khoa học chứng minh.

* Phép biện chng duy tâm trong trit học cổ iển Đc: Người khởi u là I.Cantơ

và người hoàn thiện là G.W.F.Hêghen. Ln u tiên, nhng nội dung cơ bn ca phép biện

chứng ưc trình bày một cách có hệ thng. Tuy nhiên, phép biện chứng ca các nhà triết

học cổ iển Đức là biện chứng duy tâm bởi vì nó bt u từ tinh thn và kết thúc ở tinh thn.

* Phép biện chng duy vật do C.Mác và Ph.Ăng-ghen xây dng và I.V.Lênin

k thừa, phát triển: Phép biện chứng duy vật ra ời trên cơ sở kế thừa có chọn lọc và khc

phục nhng hn chế ca phép biện chứng trong lịch sử. Phép biện chứng duy vật với tính

cách là học thuyết về mi liên hệ phổ biến và về s phát triển dưới hình thức hoàn bị nht.

lOMoARcPSD|36477832

II. TRIẾT HỌC MÁC – LÊNIN VÀ VAI TRÒ CỦA TRIẾT HỌC MÁC – LÊNIN

TRONG ĐỜI SỐNG XÃ HỘI

1. Sự ra ời và phát triển của triết học Mác – Lênin

1.1. Những iều kiện lịch sử của sự ra ời triết học Mác

* Điều kiện kinh t - xã hội

- S củng cố và phát triển của phương thc sản xuất tư bản chủ nghĩa trong

iều kiện cách mạng công nghiệp.

+ Triết học Mác ra ời vào nhng năm 40 ca thế kỷ XIX. Trong iều kiện phát triển

mnh m ca lc lưng sn xut do tác ộng ca cuộc cách mng công nghiệp, làm cho

phương thức sn xut tư bn ch nghĩa ưc cng c vng chc ở các nước Tây Âu, thể hiện

rõ tính hơn hn ca nó so với phương thức sn xut phong kiến.

+ Mặt khác, s phát triển ca phương thức sn xut tư bn làm bộc lộ rõ mâu thun

gia lc lưng sn xut mang tính xã hội hóa với quan hệ sn xut mang tính tư nhân tư

bn ch nghĩa. Biểu hiện về mặt xã hội là mâu thun gia giai cp vô sn và giai cp tư sn.

- Giai cấp vô sản ã trở thành lc lưng chính trị- xã hội ộc lập.

Phong trào u tranh ca giai cp vô sn: tiêu biểu là cuộc khởi nghĩa ca th dệt ở

Ly-ông (Pháp) năm 1831, bị àn áp và sau ó li nổ ra vào năm 1834; phong trào Hiến chương

ở Anh vào cui nhng năm 30 thế kỷ XIX; cuộc u tranh ca th dệt ở Xi-lê-di (Đức). Thể

hiện giai cp vô sn trở thành một lc lưng chính trị - xã hội ộc lập.

- Thc tiễn cách mạng của giai cấp vô sản là cơ sở chủ yu nhất cho s ra i

trit học Mác.

Từ thc tiễn phong trào u tranh cách mng ca giai cp vô sn ã ặt ra nhu cu, òi

hỏi phi có một lý luận tiên tiến soi ường, dn dt. S ra ời ca ch nghĩa Mác ã áp ứng ưc

nhu cu thc tiễn ó.

* Nguồn gốc lý luận

- Triết học cổ iển Đức là ngun gc lý luận trc tiếp cho s ra ời ca triết học

Mác với hai i diện tiêu biểu là G.W.F.Hêghen và L.Phoi-ơ-bc

+ C.Mác và Ph.Ăngghen ã kế thừa ht nhân hp lý là phép biện chứng, ng thời phê

phán tính cht duy tâm, thn bí trong triết học ca G.W.F.Hêghen ể xây dng phép biện

chứng duy vật.

+ C.Mác và Ph.Ăngghen ã kế thừa ht nhân cơ bn là ch nghĩa duy vật, ng thời

phê phán tính cht siêu hình trong triết học ca L.Phoi-ơ-bc ể xây dng nên ch nghĩa duy

vật biện chứng.

- Kinh tế - chính trị học cổ iển Anh với nhng i biểu xut sc là A.Smith và

Đ. Ri-các-ô là ngun gc lý luận ể C.Mác và Ph.Ăng-ghen xây dng học thuyết kinh tế

chính trị, là tiền ề cho s hình thành quan niệm duy vật về lịch sử.

- Ch nghĩa xã hội không tưởng Pháp với nhng i biểu nổi tiếng như H.Xanh

Ximông và S.Phuriê là ngun gc lý luận trc tiếp cho s hình thành ch nghĩa xã hội khoa

học, là tiền ề cho s hình thành quan niệm duy vật về lịch sử.

* Tiền ề khoa học t nhiên

lOMoARcPSD|36477832

+ Ba phát minh lớn là cơ sở cho s hình thành quan iểm duy vật biện chứng ca triết

học Mác: Định luật bo toàn và chuyển hóa năng lưng; thuyết tiến hóa; thuyết tế bào.

+ Nhng phát minh lớn ca khoa học t nhiên ã cung cp nhng tài liệu mang tính

khoa học, chính xác ể C.Mác và Ph.Ănghen phê phán ch nghĩa duy tâm và phương pháp

siêu hình, ng thời khng ịnh tính úng n ca ch nghĩa duy vật và phương pháp biện chứng.

* Nhân tố chủ quan trong s hình thành trit học Mác

Triết học Mác xut hiện không chỉ là kết qu ca s vận ộng và phát triển có tính

quy luật ca các nhân t khách quan mà còn ưc hình thành thông qua vai trò ca nhân t

ch quan ca C.Mác và Ph.Ăngghen.

- C.Mác sinh ngày 5 tháng 5 năm 1818, ti Trier trong một gia ình trí thức có

cha là luật sư, Vương quc Phổ. Ph.Ăngghen sinh ngày 28 - 11 - 1820, trong một gia

ình ch xưởng si ở Bácmen thuộc tỉnh Ranh, Vương quc Phổ.

- Hai ông có tình cm sâu sc với giai cp vô sn và nhân dân lao ộng.

- Các ông là nhng nhà khoa học thiên tài, nhà cách mng kiệt xut.

- Tình bn vĩ i ca hai ông ã trở thành một trong nhng nhân t ch quan to

nên ch nghĩa Mác.

1.2. Những thời kỳ chủ yếu trong sự hình thành và phát triển của triết học Mác

* Thi kỳ hình thành tư tưởng trit học với bước quá ộ từ chủ nghĩa duy tâm và

dân chủ cách mạng sang chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa cộng sản (1841 - 1844).

- Năm 1837, C.Mác ến học luật ti Trường Đi học Bon và sau ó là Đi học

Béclin. Ông ã tìm ến hai nhà triết học nổi tiếng là G.W.F.Hêghen và L.Phoi-ơ-bc.

- Năm 1841, sau khi nhận bng tiến sĩ triết học ti Đi học Tổng hp Giênna,

C.Mác cùng một s người thuộc phái Hêghen trẻ ã chuyển sang hot ộng chính trị, tham

gia vào cuộc u tranh trc tiếp chng ch nghĩa chuyên chế Phổ, giành quyền t do dân

ch.

- Vào u năm 1842, tờ báo Sông Ranh ra ời. S chuyển biến bước u về tư

tưởng ca C.Mác diễn ra trong thời kỳ ông làm việc ở báo này. Thời kỳ này, thế giới quan

triết học ca ông, nhìn chung, vn ứng trên lập trường duy tâm, nhưng chính thông qua

cuộc u tranh chng chính quyền nhà nước ương thời, C. ác cũng ã nhận ra rng, các quan

hệ khách quan quyết ịnh hot ộng ca nhà nước là nhng li ích, và nhà nước Phổ chỉ là

“Cơ quan i diện ng cp ca nhng li ích tư nhân”.

- Năm 1843, sau khi báo Sông Ranh bị cm, C. ác ã tiến hành nghiên cứu có

hệ thng triết học pháp quyền ca Hêghen, ng thời với nghiên cứu lịch sử một cách cơ

bn. Trên cơ sở ó, C. ác viết tác phẩm Góp phn phê phán trit học pháp quyền của Hêghen.

Trong khi phê phán ch nghĩa duy tâm ca Hêghen, C.Mác ã nng nhiệt tiếp nhận quan

niệm duy vật ca triết học L.Phoiơbc. Song, C.Mác ã nhận thy nhng iểm yếu trong triết

học ca Phoiơbc, nht là việc lng tránh nhng vn ề chính trị - xã hội nóng hổi.

- Cui tháng 10 - 1843, C.Mác ã sang Pari. Ở ây, không khí chính trị sôi sục

và s tiếp xúc với các i biểu ca giai cp vô sn ã dn ến bước chuyển dt khoát ca ông

sang lập trường ca ch nghĩa duy vật và ch nghĩa cộng sn. Các bài báo ca C.Mác ăng

trong tp chí Niên giám Pháp - Đc ặc biệt là Li nói u Góp phn phê phán trit học pháp

quyền của Hêghen ã thể hiện rõ nét s chuyển biến lập trường ca C.Mác.

lOMoARcPSD|36477832

- Ph.Ăngghen nghiên cứu triết học rt sớm, giao thiệp rộng với nhóm Hêghen

tr. Trong thời gian gn hai năm sng ở Manchester (Anh) từ mùa thu năm 1842, việc tập

trung nghiên cứu ời sng kinh tế và s phát triển chính trị ca nước Anh, nht là việc trc

tiếp tham gia vào phong trào công nhân (phong trào Hiến chương) mới dn ến bước chuyển

căn bn trong thế giới quan ca ông sang ch nghĩa duy vật và ch nghĩa cộng sn.

- Năm 1844, Niên giám Pháp - Đc cũng ăng các tác phẩm Phác thảo góp phn

phê phán kinh t chính trị học, Tình cảnh nước Anh, Tômát Cáclây, Quá kh và hiện tại

ca Ph.Ăngghen. Các tác phẩm ó cho thy, ông ã ứng trên quan iểm duy vật biện chứng và

lập trường ca ch nghĩa xã hội ể phê phán kinh tế chính trị học ca A.Smith và D.Ri-car-

do, vch trn quan iểm chính trị phn ộng ca T.Cáclây - một người phê phán ch nghĩa tư

bn, nhưng trên lập trường ca giai cp quý tộc phong kiến, từ ó, phát hiện ra sứ mệnh lịch

sử ca giai cp vô sn. Đến ây, quá trình chuyển từ ch nghĩa duy tâm và dân ch - cách

mng sang ch nghĩa duy vật biện chứng và ch nghĩa cộng sn ở Ph.Ăngghen cũng ã hoàn

thành.

- Tháng 8 -1844, Ph.Ăngghen rời Manchester về Đức, ri qua Paris và gặp

C.Mác ở ó. S nht trí về tư tưởng ã dn ến tình bn vĩ i ca C.Mác và Ph.Ăngghen, gn

liền tên tuổi ca hai ông với s ra ời và phát triển một thế giới quan mới mang tên C.Mác -

thế giới quan cách mng ca giai cp vô sn.

Như vậy, mặc dù C.Mác và Ph,Ăngghen hot ộng chính trị - xã hội và hot ộng khoa

học trong nhng iều kiện khác nhau, nhưng nhng kinh nghiệm thc tiễn và kết luận rút ra

từ nghiên cứu khoa học ca hai ông là thng nht, ều gặp nhau ở việc phát hiện ra sứ mệnh

lịch sử ca giai cp vô sn, từ ó hình thành quan iểm duy vật biện chứng và tư tưởng cộng

sn ch nghĩa.

* Thi kỳ ề xuất những nguyên lý trit học duy vật biện chng và duy vật lịch sử.

- Năm 1844, C.Mác viết Bản thảo kinh t - trit học. Ln u tiên C.Mác ã chỉ

ra mặt tích cc trong phép biện chứng ca triết học G.W.F.Hêghen. Ông ã phân tích phm

trù "lao ộng t tha hoá”, khng ịnh s tn ti và phát triển ca "lao ộng bị tha hoá" gn liền

với sở hu tư nhân, ưc phát triển cao ộ trong ch nghĩa tư bn và iều ó dn tới "s tha hoá

ca con người khỏi con người". Việc khc phục s tha hoá chính là s xoá bỏ chế ộ sở hu

tư nhân, gii phóng người công nhân khỏi "lao ộng bị tha hoá" dưới ch nghĩa tư bn, cũng

là s gii phóng con người nói chung. C.Mác cũng luận chứng cho tính tt yếu ca ch

nghĩa cộng sn trong s phát triển xã hội.

- Tháng 2 - 1845, C.Mác và Ph.Ăngghen xut bn tác phẩm Gia ình thn thánh.

Tác phẩm này ã chứa ng “quan niệm hu như ã hoàn thành ca C.Mác về vai trò cách

mng ca giai cp vô sn" và cho thy "C.Mác ã tiến gn như thế nào ến tư tưởng cơ bn

ca toàn bộ "hệ thng" ca ông... tức là tư tưởng về nhng quan hệ xã hội ca sn xut”.

- Mùa xuân 1845, C.Mác ã viết Luận cương về Phoiơbắc. Ph.Ăngghen ã ánh

giá ây là văn kiện u tiên chứa ng mm mng thiên tài ca một thế giới quan mới. Tư

tưởng xuyên sut ca luận cương là vai trò quyết ịnh ca thc tiễn i với ời sng xã hội và

tư tưởng về sứ mệnh “ci to thế giới" ca triết học C.Mác. Trên cơ sở quan iểm thc tiễn

úng n, C.Mác ã phê phán toàn bộ ch nghĩa duy vật trước kia và bác bỏ quan iểm ca ch

nghĩa duy tâm, vận dụng quan iểm duy vật biện chứng ể chỉ ra mặt xã hội ca bn cht con

lOMoARcPSD|36477832

người, với luận iểm "trong tính hiện thc ca nó, bn cht con người là tổng hoà nhng

quan hệ xã hội".

- Cui 1845 - u 1846, C.Mác và Ph.Ăngghen ã viết chung tác phẩm Hệ tư

tưởng Đc trình bày một cách hệ thng quan iểm duy vật lịch sử. Các ông ã khng ịnh, việc

xem xét lịch sử xã hội phi xut phát từ con ngưi hiện thc, sn xut vật cht là cơ sở ca

ời sng xã hội. Cùng với Hệ tư tưởng Đc, triết học C.Mác ã i tới nhận thức ời sng xã hội

bng một hệ thng các quan iểm lí luận thc s khoa học, ã hình thành, to cơ sở lí luận

khoa học vng chc cho s phát triển tư tưởng cộng sn ch nghĩa ca C.Mác và

Ph.Ăngghen.

- Năm 1847, C.Mác ã viết tác phẩm S khốn cùng của trit học, tiếp tục ề xut

các nguyên lý triết học, ch nghĩa cộng sn khoa học, như chính C.Mác sau này ã khng

ịnh, "Chứa ng nhng mm mng ca học thuyết ưc trình bày trong bộ Tư bản sau hai

mươi năm trời lao ộng".

- Năm 1848, C.Mác cùng với Ph.Ăngghen ã viết tác phẩm Tuyên ngôn của

Đảng Cộng sản. Đây là văn kiện có tính cht cương lĩnh u tiên ca ch nghĩa Mác, trong

ó cơ sở triết học ca ch nghĩa Mác ưc trình bày một cách thiên tài, thng nht hu cơ với

các quan iểm kinh tế và các quan iểm chính trị - xã hội. Với hai tác phẩm này, ch nghĩa

Mác ưc trình bày như một chỉnh thể các quan iểm lí luận nền tng ca ba bộ phận hp

thành ca nó và s ưc C.Mác và Ph.Ăngghen tiếp tục bổ sung, phát triển trong sut cuộc

ời ca hai ông trên cơ sở tổng kết nhng kinh nghiệm thc tiễn ca phong trào công nhân

và khái quát nhng thành tu khoa học ca nhân loi.

* Thi kỳ C.Mác và Ph.Ăngghen bổ sung và phát triển toàn diện lí luận trit học

(1848 - 1895).

- Thời kỳ này, C.Mác ã viết hàng lot tác phẩm quan trọng. Hai tác phẩm: Đấu

tranh giai cấp ở Pháp và Ngày 18 tháng Sương mù của Lui Bônapáctơ ã tổng kết cuộc cách

mng Pháp (1848 - 1849). Cùng với nhng hot ộng tích cc ể thành lập Quc tế I, C.Mác

ã tập trung viết tác phẩm khoa học ch yếu ca mình là bộ Tư bản (tập 1 xut bn 9/1867),

Góp phn phê phán kinh t chính trị học (1859).

Bộ Tư bản không chỉ là công trình  sộ ca C.Mác về kinh tế chính trị học mà còn

là bổ sung, phát triển ca triết học Mác nói riêng, ca học thuyết Mác nói chung. V.I.Lênin

ã khng ịnh, trong Tư bản "C.Mác không ể li cho chúng ta "Lôgíc học" (với ch L viết

hoa), nhưng ã ể li cho chúng ta Lôgíc ca Tư bản".

Năm 1871, C.Mác ã viết Nội chin ở Pháp, phân tích sâu sc kinh nghiệm ca Công

xã Pari. Năm 1875, C.Mác cho ra ời một tác phẩm quan trọng về con ường và mô hình ca

xã hội tương lai, xã hội cộng sn ch nghĩa - tác phẩm Phê phán Cương lĩnh Gôta.

- Trong khi ó, Ph.Ăngghen ã phát triển triết học Mác thông qua cuộc u tranh

chng li nhng k thù ca ch nghĩa Mác và bng việc khái quát nhng thành tu ca khoa

học. Biện chng của t nhiên và Chống Đuyrinh ln lưt ra ời trong thời kỳ này. Sau ó

Ph.Ăngghen ã viết tiếp các tác phẩm Nguồn gốc của gia ình, của ch ộ tư hữu và của nhà

nước (1884) và Lútvích Phoiơbắc và s cáo chung của trit học cổ iển Đc (1886)... Với

nhng tác phẩm trên, Ph.Ăngghen ã trình bày học thuyết Mác nói chung, triết học Mác nói

lOMoARcPSD|36477832

riêng dưới dng một hệ thống lí luận tương i ộc lập và hoàn chỉnh. Sau khi C.Mác qua ời,

Ph.Ăngghen ã hoàn chỉnh và xut bn hai quyển còn li trong bộ Tư bản ca C.Mác.

1.3. Thực chất và ý ngha cuộc cách mạng trong triết học do C.Mác và Ph.Ăngghen thực

hiện

- C.Mác và Ph.Ăngghen ã khc phục tính cht trc quan, siêu hình ca ch

nghĩa duy vật cũ và khc phục tính cht duy tâm, thn bí ca phép biện chứng duy tâm,

sáng to ra một ch nghĩa duy vật triết học hoàn bị, ó là ch nghĩa duy vật biện chứng.

- C.Mác và Ph.Ăngghen ã vận dụng và mở rộng quan iểm duy vật biện chứng

vào nghiên cứu lịch sử xã hội, sáng to ra ch nghĩa duy vật lịch sử - bước ngoặt cách mng

trong triết học.

- S thng nht gia lí luận và thc tiễn làm cho vai trò xã hội ca triết học

Mác loi ã có s biến ổi căn bn.

- Có s thng nht hu cơ gia tính ng và tính khoa học; gii quyết úng n

mi quan hệ gia triết học với các khoa học cụ thể.

1.4. Giai oạn Lênin trong sự phát triển triết học Mác

* Hoàn cảnh lịch sử V.I.Lênin phát triển Trit học Mác.

- V.I.Lênin (22/04/1870) ti thành ph Ximbiếcxcơ ca nước Nga.

- S hình thành giai on Lênin diễn ra trong bi cnh ch nghĩa tư bn chuyển

biến thành ch nghĩa ế quc; giai cp tư sn ngày càng bộc lộ rõ tính cht phn ộng ca

mình, chúng sử dụng bo lc trên tt c các lĩnh vc ca ời sng xã hội; s chuyển biến ca

trung tâm cách mng thế giới vào nước Nga và s phát triển ca cuộc u tranh gii phóng

dân tộc ở các nước thuộc ịa.

- Cui thế kỷ XIX, u thế kỷ XX, nhng phát minh lớn trong lĩnh vc khoa học

t nhiên ( ặc biệt là trong lĩnh vc vật lý học) ưc thc hiện ã làm o lộn quan niệm về thế

giới ca vật lý học cổ iển... Li dụng tình hình ó, nhng người theo ch nghĩa duy tâm, cơ

hội, xét li... ã tn công li ch nghĩa duy vật biện chứng ca Mác.

- Nhiều trào lưu tư tưởng lý luận phn ộng xut hiện: thuyết Cantơ mới; ch

nghĩa thc dụng; ch nghĩa thc chứng; ch nghĩa kinh nghiệm phê phán (biến tướng ca

ch nghĩa Makhơ); lý luận về con ường thứ ba…

Hoàn cnh lịch sử trên ã ặt ra i với nhng người mác xít nhng nhiệm vụ cp bách,

ó là s cn thiết phi tiếp tục bo vệ và phát triển triết học Mác…

* Thi kỳ 1893 - 1907, V.I.Lênin ã bảo vệ và phát triển trit học Mác nhằm

thành lập ảng mác - xít ở Nga và chuẩn bị cho cuộc cách mạng dân chủ tư sản ln th nhất.

Trong thời kỳ này, V.I.Lênin ã viết các tác phẩm ch yếu như: Những "ngưi bạn

dân" là th nào và họ ấu tranh chống những ngưi dân chủ - xã hội ra sao? (1894); Nội

dung kinh t của chủ nghĩa dân tuý và s phê phán trong cuốn sách của ông Xtơruvê về nội

dung ó (1894); Chúng ta từ bỏ di sản nào? (1897); Làm gì? (1902)…V.I.Lênin ã u tranh

chng ch nghĩa duy tâm, phương pháp siêu hình ca phái Dân túy, bo vệ và phát triển

phép biện chứng duy vật, phát triển nhiều quan iểm về ch nghĩa duy vật lịch sử, ặc biệt là

làm phong phú thêm lý luận hình thái kinh tế - xã hội.

* Từ 1907 - 1917 là thi kỳ V.I.Lênin phát triển toàn diện trit học Mác và lãnh

ạo phong trào công nhân Nga, chuẩn bị cho cách mạng xã hội chủ nghĩa.

lOMoARcPSD|36477832

- Sau tht bi ca cuộc cách mng 1905 - 1907, lc lưng phn ộng gi ịa vị

thng trị trên mọi lĩnh vc ca ời sng xã hội. Trong hàng ngũ nhng người cách mng ny

sinh hiện tưng dao ộng. Ch nghĩa Makhơ mun làm sng li triết học duy tâm, chng

ch nghĩa duy vật biện chứng, phá hoi tư tưởng cách mng, tước bỏ vũ khí tinh thn ca

giai cp vô sn.

- Trong bi cnh ó, V.I.Lênin ã viết tác phẩm "Chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa

kinh nghiệm phê phán" (1908). Tác phẩm ã phê phán toàn diện triết học duy tâm tư sn và

ch nghĩa xét li trong triết học, phát triển lý luận duy vật biện chứng về nhận thức. Trong

tác phẩm này, V.I.Lênin ưa ra ịnh nghĩa kinh iển về vật cht, gii quyết triệt ể vn ề cơ bn

ca triết học, phát triển và hoàn thiện lý luận phn ánh, vch ra bn cht ca ý thức, con

ường biện chứng ca quá trình nhận thức chân lý và ặc biệt nhn mnh vai trò ca thc tiễn

là tiêu chuẩn khách quan ca chân lý.

- Tác phẩm “Bút ký trit học” (1914 - 1916) ca V.I.Lênin tập trung nghiên

cứu, bổ sung, phát triển phép biện chứng duy vật. V.I.Lênin ã bo vệ, phát triển nhiều vn

ề quan trọng như làm sáng tỏ quan hệ gia tn ti xã hội và ý thức xã hội, tính ng ca hệ

tư tưởng, vai trò ca qun chúng nhân dân trong s phát triển ca lịch sử.

- Tác phẩm “Chủ nghĩa  quốc, giai oạn tột cùng của chủ nghĩa tư bản” (1913),

khng ịnh ch nghĩa ế quc là giai on tột cùng ca ch nghĩa tư bn, êm trước ca cách

mng xã hội ch nghĩa. Đng thời, ã phát triển sáng to vn ề về mi quan hệ gia nhng

quy luật khách quan ca xã hội với hot ộng có ý thức ca con người; về vai trò ca qun

chúng nhân dân và cá nhân trong lịch sử, về quan hệ gia tt yếu và t do... V.I.Lênin ã nêu

kh năng thng li ca cách mng vô sn ở một s ít nước, thậm chí ở một s nước không

phi ở trình ộ phát triển cao về kinh tế; về s chuyển biến ca cách mng dân ch tư sn

thành cách mng xã hội ch nghĩa; về nhng hình thức muôn v ca cách mng xã hội ch

nghĩa... V.I.Lênin chỉ ra rng, cách mng xã hội ch nghĩa ở một nước là một bộ phận cu

thành ca cách mng xã hội ch nghĩa thế giới. Vì vậy, ông luôn òi hỏi s thng nht, oàn

kết trong phong trào cộng sn thế giới trên tinh thn ch nghĩa quc tế vô sn.

- Tác phẩm “Nhà nước và cách mạng” (cui năm 1917) ca V.I.Lênin ã phát

triển quan iểm ca ch nghĩa Mác về ngun gc bn cht ca nhà nước, về tính tt yếu ca

s ra ời nhà nước chuyên chính vô sn và lc lưng lãnh o nhà nước là chính ng mác xít.

V.I.Lênin phân tích và nhn mnh tư tưởng ch yếu ca C.Mác về u tranh giai cp, chuyên

chính vô sn, và phân tích ch nghĩa xã hội và ch nghĩa cộng sn là hai giai on trong s

phát triển ca xã hội cộng sn ch nghĩa, về vai trò ca ng cộng sn trong xây dng xã hội

mới, xã hội xã hội ch nghĩa.

* Từ 1917 - 1924 là thi kỳ V.I.Lênin tổng kt kinh nghiệm thc tiễn cách mạng, bổ

sung, hoàn thiện trit học Mác, gắn liền với việc nghiên cu các vấn ề xây dng chủ nghĩa

xã hội.

- Sau Cách mng Tháng Mười năm 1917, nước Nga Xô viết bước vào thời kỳ

quá ộ từ ch nghĩa tư bn lên ch nghĩa xã hội trong hoàn cnh chng li s can thiệp ca

14 nước ế quc, bọn phn ộng trong nội chiến ể bo vệ thành qu cách mng và xây dng

t nước.

lOMoARcPSD|36477832

- Trong tác phẩm "Nhng nhiệm vụ trước mt ca Chính quyền Xô viết",

V.I.Lênin ã vch ra ường li chung xây dng ch nghĩa xã hội ở Nga, phân tích nguyên

nhân thng li ca Cách mng Tháng Mười, ặt ra nhiệm vụ phi tiến hành cuộc ci to xã

hội ch nghĩa i với nền kinh tế nước Nga, trong ó nhiệm vụ cơ bn, hàng u là nâng cao

năng sut lao ộng. V.I.Lênin làm rõ s khác biệt căn bn về nhiệm vụ ch yếu ca qun

chúng lao ộng trong cách mng tư sn và cách mng vô sn. Người cũng làm rõ nhng ặc

trưng ch yếu ca chế ộ dân ch ã ưc thi hành ở Nga.

- Tác phẩm “Cách mạng vô sản và tên phản bội Causky”, V.I.Lênin ã vch

trn s phn bội ca Causky, phê phán Causky ã ph nhận chuyên chính vô sn và cách

mng xã hội ch nghĩa; chỉ rõ s khác biệt căn bn gia nền dân ch tư sn và nền dân ch

vô sn, chỉ rõ vai trò to lớn ca Nhà nước Xô viết trong bo vệ và xây dng nước Nga Xô

viết.

- Trong tác phẩm “Sáng kin vĩ ại”, ln u tiên V.I.Lênin ã ưa ra ịnh nghĩa

hoàn chỉnh về giai cp, chỉ ra nhng ặc trưng chung cơ bn, phổ biến và ổn ịnh nht ca

giai cp - cơ sở khoa học ể nhận biết, phân rõ các giai cp khác nhau trong lịch sử xã hội

có giai cp. V.I.Lênin tiếp tục phát triển tư tưởng về nâng cao năng sut lao ộng. Người chỉ

rõ: xét ến cùng năng sut lao ộng là cái quan trọng nht, ch yếu nht bo m cho thng li

ca chế ộ xã hội mới.

- Tác phẩm “Bệnh ấu trĩ "tả khuynh" trong phong trào cộng sản”, V.I.Lênin

làm rõ mi quan hệ chặt ch gia Đng và qun chúng, vai trò lãnh o ca Đng trong thiết

lập chuyên chính vô sn và ci to xã hội ch nghĩa. V.I.Lênin tiếp tục luận chứng cho tính

tt yếu, nội dung ca chuyên chính vô sn i với toàn bộ thời kỳ xây dng ch nghĩa xã

hội, vn ề u tranh giai cp trong thời kỳ quá ộ, lý luận về tình thế cách mng và thời cơ

cách mng.

- Tác phẩm "Lại bàn về Công oàn", V.I.Lênin cũng ã ề cập ến nhng vn ề cơ

bn ca lôgích biện chứng, khái quát nhng nguyên tc cơ bn ca phép biện chứng duy

vật: nguyên tc toàn diện, nguyên tc lịch sử - cụ thể, nguyên tc phát triển...

- Sau nội chiến, t nước Xô viết ứng trước nguy cơ khng hong nghiêm trọng.

Tác phẩm Chính sách kinh t mới ã phát triển nhng tư tưởng ca C.Mác, Ph.Ăngghen về

thời kỳ quá ộ, ặc biệt là ch trương phát triển kinh tế nhiều thành phn, phát triển kinh tế

hàng hoá trong nông nghiệp, vn ề liên minh công - nông. Kết qu là thông qua thc hiện

chính sách kinh tế mới mà khi liên minh công - nông và chính quyền Xô viết ưc cng c

thêm một bước.

- Tác phẩm “Về tác dụng của chủ nghĩa duy vật chin ấu”, V.I.Lênin ã nêu cơ

sở khoa học cho nhiệm vụ tiếp tục phát triển triết học Mác, về phương hướng, mục tiêu,

biện pháp công tác ca Đng cộng sn trên mặt trận triết học.

Như vậy, ch nghĩa Lênin không phi là “s gii thích” ch nghĩa Mác mà là s khái

quát lý luận về thc tiễn u tranh cách mng ca giai cp công nhân và nhân dân lao ộng

toàn thế giới, là s phát triển duy nht úng n và triệt ể ch nghĩa Mác, trong ó có triết học

trong thời i ế quc ch nghĩa và cách mng vô sn. Chính vì thế, giai on mới trong s

phát triển triết học Mác gn liền với tên tuổi ca V.I.Lênin và triết học Mác - Lênin là tên

gọi chung cho c hai giai on.

lOMoARcPSD|36477832

* Thi kỳ từ 1924 n nay, trit học Mác - Lênin tip tục ưc các Đảng Cộng sản và

công nhân bổ sung, phát triển.

- Từ sau khi V.I.Lênin mt ến nay, triết học Mác - Lênin tiếp tục ưc các Đng

Cộng sn và giai cp công nhân bổ sung, phát triển. Chng hn như vn ề mi quan hệ gia

lc lưng sn xut và quan hệ sn xut; quan hệ gia cơ sở h tng và kiến trúc thưng

tng; quan hệ gia giai cp, dân tộc và nhân loi; về nhà nước xã hội ch nghĩa, thời kỳ quá

ộ lên ch nghĩa xã hội, nhng mâu thun ca thời i...

- Quá trình phát triển ca triết học Mác - Lênin cũng gặp không ít khó khăn do

nhng sai lm, khuyết iểm trong u tranh cách mng và xây dng ch nghĩa xã hội. S ổ

vỡ ca mô hình ch nghĩa xã hội hiện thc làm cho yêu cu phát triển triết học Mác - Lênin

càng cp bách hơn bao giờ hết.

- S phát triển mnh m ca khoa học, kỹ thuật với nhng phát minh có tính

cht vch thời i và s biến ổi nhanh chóng ca ời sng kinh tế, chính trị, xã hội ã làm ny

sinh hàng lot vn ề cn gii áp về mặt lý luận. Điều ó òi hỏi các Đng cộng sn vận dụng

thế giới quan, phương pháp luận mác - xít ể tổng kết kinh nghiệm thc tiễn khái quát lý

luận ịnh ra ường li, chiến lưc, sách lưc phù hp với yêu cu khách quan ca cách mng

xã hội ch nghĩa.

- Trong quá trình tổ chức và lãnh o cách mng Việt Nam, Ch tịch H Chí

Minh và Đng Cộng sn Việt Nam ã vận dụng sáng to ch nghĩa Mác - Lênin vào iều kiện

cụ thể Việt Nam, ng thời có óng góp quan trọng vào s phát triển triết học Mác - Lênin

trong iều kiện mới.

+ Trong u tranh gii phóng dân tộc, Đng Cộng sn Việt Nam ã ịnh ra ường li

"cách mng tư sn dân quyền", ri tiến thng lên ch nghĩa xã hội không qua giai on phát

triển tư bn ch nghĩa từ một nước thuộc ịa nửa phong kiến. Chiến thng thc dân Pháp

(1954) và ế quc Mỹ (1975) ã khng ịnh tính úng n, khoa học, óng góp và làm phong phú

lý luận Mác - Lênin ca Đng Cộng sn Việt Nam. Đặc biệt ường li thc hiện ng thời hai

nhiệm vụ chiến lưc - xây dng ch nghĩa xã hội ở miền Bc, u tranh gii phóng dân tộc,

thng nht Tổ quc ở miền Nam sau năm 1954 là một óng góp quan trọng ca Đng Cộng

sn Việt Nam trong phát triển triết học Mác - Lênin.

+ Trong xây dng ch nghĩa xã hội trên c nước, Đng Cộng sn Việt Nam ã làm rõ

thêm lý luận về thời kỳ quá ộ lên ch nghĩa xã hội là một thời kỳ dài; phân tích chỉ ra nhng

mâu thun cơ bn ca thời i ngày nay; thc hiện ường li ổi mới, phát triển kinh tế thị

trường ịnh hướng xã hội ch nghĩa; gii quyết úng n gia ổi mới kinh tế và ổi mới chính

trị; ưa ra quan iểm ch ộng hội nhập quc tế trên cơ sở phát huy nội lc, bo m gi vng

ộc lập, t ch và ịnh hướng xã hội ch nghĩa; vn ề xây dng Nhà nước pháp quyền xã hội

ch nghĩa.

- Hiện nay, tình hình thế giới, khu vc và trong nước ang có nhng biến ộng

nhanh chóng và phức tp. Đặc biệt, các thế lc thù ịch ang ra sức chng phá ch nghĩa xã

hội, xuyên tc ch nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng H Chí Minh, ường li, quan iểm ca Đng

Cộng sn Việt Nam, việc u tranh bo vệ, phát triển triết học Mác - Lênin phù hp với iều

kiện lịch sử mới là vn ề cp bách. 2. Đối tượng và chức năng của triết học Mác – Lênin

lOMoARcPSD|36477832

2.1. Khái niệm, ối tượng nghiên cứu của triết học Mác – Lênin

* Khái niệm: Trit học Mác - Lênin là hệ thống quan iểm duy vật biện chng về t

nhiên, xã hội và tư duy - th giới quan và phương pháp luận khoa học, cách mạng của giai

cấp công nhân, nhân dân lao ộng và các lc lưng xã hội tin bộ trong nhận thc và cải

tạo th giới.

- Triết học Mác - Lênin là triết học duy vật biện chứng theo nghĩa rộng. Đó là

hệ thng quan iểm duy vật biện chứng c về t nhiên, xã hội và tư duy. Trong triết học Mác

- Lênin, ch nghĩa duy vật và phép biện chứng thng nht hu cơ với nhau, ch nghĩa duy

vật biện chứng, phép biện chứng duy vật là hình thức cao nht trong lịch sử triết học.

- Triết học Mác - Lênin trở thành thế giới quan, phương pháp luận khoa học

ca lc lưng vật cht - xã hội năng ộng và cách mng nht tiêu biểu cho thời i ngày nay

là giai cp công nhân ể nhận thức và ci to xã hội. Đng thời triết học Mác - Lênin cũng

là thế giới quan và phương pháp luận ca nhân dân lao ộng và các lc lưng xã hội tiến bộ

trong nhận thức và ci to xã hội.

* Đối tưng nghiên cu của trit học Mác – Lênin.

Triết học Mác - Lênin xác ịnh ối tưng nghiên cu là giải quyt mối quan hệ giữa

vật chất và ý thc trên lập trưng duy vật biện chng và nghiên cu những quy luật vận

ộng, phát triển chung nhất của t nhiên, xã hội và tư duy.

- Gii quyết mi quan hệ gia vật cht và ý thức trên lập trường duy vật biện

chứng.

- Nghiên cứu nhng quy luật vận ộng, phát triển chung nht ca t nhiên, xã

hội và tư duy.

2.2. Chức năng của triết học Mác – Lênin

* Chc năng th giới quan

- Triết học Mác - Lênin em li thế giới quan duy vật biện chứng, là ht nhân

ca thế giới quan cộng sn.

- Vai trò ca thế giới quan duy vật biện chứng.

+ Thế giới quan duy vật biện chứng giúp con người hình thành quan iểm khoa học,

ịnh hướng con người nhận thức úng n thế giới hiện thc, từ ó giúp con người xác ịnh thái

ộ và cách thức hot ộng ca mình, nâng cao vai trò tích cc, sáng to ca con người.

+ Thế giới quan duy vật biện chứng là cơ sở khoa học ể u tranh với các loi thế giới

quan duy tâm, tôn giáo, phn khoa học. Thế giới quan duy vật biện chứng là ht nhân trong

hệ tư tưởng ca giai cp công nhân và các lc lưng tiến bộ trong nhận thức và ci to thế

giới.

* Chc năng phương pháp luận.

- Phương pháp luận là hệ thng nhng quan iểm, nhng nguyên tc xut phát chỉ o

trong việc tìm tòi, la chọn và vận dụng các phương pháp trong hot ộng nhận thức và thc

tiễn.

- Triết học Mác - Lênin thc hiện chức năng phương pháp luận chung nht, phổ biến

nht cho hot ộng nhận thức và thc tiễn.

3. Vai trò của triết học Mác - Lênin trong ời sống xã hội và trong sự nghiệp ổi

mới ở Việt Nam hiện nay

lOMoARcPSD|36477832

* Trit học Mác - Lênin là cơ sở th giới quan, phương pháp luận khoa học và cách

mạng ể phân tích xu hướng phát triển của xã hội trong iều kiện cuộc cách mạng khoa học

và công nghệ hiện ại.

- Triết học Mác - Lênin óng vai trò là cơ sở lý luận - phương pháp luận

cho các phát minh khoa học, cho s tích hp và truyền bá tri thức khoa học hiện i,

ng thời, nhng vn ề mới ca hệ thng tri thức khoa học hiện i cũng òi hỏi triết

học Mác - Lênin phi có bước phát triển mới.

- Triết học Mác - Lênin là cơ sở thế giới quan và phương pháp luận khoa

học, cách mng ể phân tích xu hướng vận ộng, phát triển ca thế giới trong bi cnh

toàn cu hóa.

- Triết học Mác - Lênin tiếp tục là lý luận khoa học và cách mng soi

ường cho giai cp công nhân và nhân dân lao ộng trong cuộc u tranh gii phóng

giai cp và gii phóng con người hiện nay.

* Trit học Mác - Lênin là cơ sở lý luận khoa học của công cuộc xây dng chủ nghĩa

xã hội và s nghiệp ổi mới theo ịnh hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam.

- Vai trò thế giới quan, phương pháp luận ca triết học Mác - Lênin thể

hiện rõ nét trong s nghiệp ổi mới ở Việt Nam, ó là ổi mới tư duy, nht là tư duy lí

luận. Nếu không có ổi mới tư duy lý luận thì s không có s nghiệp ổi mới.

- Thế giới quan triết học Mác - Lênin ã giúp Đng Cộng sn Việt Nam

nhìn nhận con ường i lên ch nghĩa xã hội trong giai on mới, ánh giá cục diện thế

giới, các mi quan hệ quc tế, xu hướng thời i, thc trng tình hình t nước và con

ường phát triển trong tương lai.

- Triết học Mác - Lênin cung cp phương pháp luận ể gii quyết nhng

vn ề ặt ra trong thc tiễn ổi mới trong tiến trình xây dng ch nghĩa xã hội ở Việt

Nam hiện nay.

- Tuy nhiên, triết học Mác – Lênin không phi là “liều thuc vn năng”

ể gii quyết mọi vn ề ca thc tiễn ặt ra.

lOMoARcPSD|36477832

CHƯƠNG 2 CHỦ NGHĨA DUY VẬT BIỆN CHỨNG

I. VẬT CHẤT VÀ Ý THỨC

1. Vật chất và các hình thức tồn tại của vật chất

1.1. Quan niệm của chủ ngha duy tâm và chủ ngha duy vật trước Mác về phạm trù vật

chất

- Ch nghĩa duy tâm: Ph nhận ặc tính tn ti khách quan ca vật cht.

- Ch nghĩa duy vật trước Mác: Thừa nhận s tn ti khách quan ca thế giới

vật cht, ly bn thân giới t nhiên ể gii thích t nhiên.

+ Chủ nghĩa duy vật cổ ại quy vật cht về một hay một vài dng cụ thể ca nó và

xem chúng là khởi nguyên ca thế giới.

+ Chủ nghĩa duy vật th kỷ XV-XVIII – Ch nghĩa duy vật bị chi phi bởi phương

pháp tư duy siêu hình, tiếp tục khng ịnh tư tưởng về nguyên tử thời kỳ cổ i, ng nht vật

cht với khi lưng, xem vật cht, vận ộng, không gian, thời gian như nhng thc thể khác

nhau, không có mi liên hệ nội ti với nhau.

1.2. Cuộc cách mạng trong khoa học tự nhiên cuối thế kỷ XIX, ầu thế kỷ XX và sự phá

sản của các quan iểm duy vật siêu hình về vật chất

- Nhng phát minh khoa học t nhiên cui TK 19, u TK 20 +Năm

1895, W.C.Rơnghen phát hiện ra tia X.

+ Năm 1896, A.H.Béccơren phát hiện ra hiện tưng phóng x ca nguyên t Urani.

+ Năm 1897, J.J.Tômxơn phát hiện ra iện tử.

+ Năm 1901, W.Kaufman ã chứng minh ưc khi lưng ca iện tử không phi là bt

biến mà thay ổi theo vận tc vận ộng ca nguyên tử.

+ Năm 1898 - 1902, Maria Scôlô psca cùng với Pie Curie ã khám phá ra cht phóng

x mnh là pôlôni và ra ium.

Nhng phát hiện vĩ i ó chứng tỏ rng, nguyên tử không phi là phn tử nhỏ nht mà

nó có thể bị phân chia, chuyển hoá.

+ Thuyết Tương i hẹp (1905), thuyết Tương i tổng quát (1916) ca A. Anhxtanh

ã chứng minh: không gian, thời gian, khi lưng luôn biến ổi cùng với s vận ộng ca vật

cht. Thế giới vật cht không có và không thể có nhng vật thể không có kết cu, tức là

không thể có ơn vị cui cùng, tuyệt i ơn gin và bt biến ể ặc trưng chung cho vật cht.

- Nhng phát hiện mới ca khoa học t nhiên to nên cuộc khng hong về

mặt thế giới quan ca các nhà vật lý học hiện i.

- Đặt ra nhiệm vụ i với triết học ặc biệt là các nhà duy vật biện chứng phi

gii quyết.

1.3. Quan niệm của triết học Mác - Lênin về vật chất

- Trong tác phẩm ‘Chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa kinh nghiệm phê phán”, V.I.Lênin

ã ưa ra ịnh nghĩa về vật cht như sau: “Vật chất là một phạm trù triết học dùng ể chỉ thực

tại khách quan ược em lại cho con người trong cảm giác, ược cảm giác của chúng ta

chép lại, chụp lại, phản ánh, và tồn tại không lệ thuộc vào cảm giác”. - Phân tích ịnh

nghĩa.

lOMoARcPSD|36477832

+ Phương pháp ịnh nghĩa: V.I.Lênin ã ịnh nghĩa vật cht theo phương pháp ặc biệt,

ặt phm trù vật cht i lập với phm trù ý thức.

+ Nội dung ịnh nghĩa.

*Th nhất, vật cht là thc tại khách quan - cái tn ti bên ngoài ý thức và không lệ

thuộc vào ý thức. Nói ến vật cht là nói ến tt c nhng gì ã và ang hiện hu thc s bên

ngoài ý thức ca con người – ặc tính tồn tại với tư cách là hiện thc khách quan ca vật

cht.

*Th hai, vật cht là cái mà khi tác ộng vào các giác quan con người thì em li cho

con người cm giác. Xét trên phương diện nhận thức luận, ch nghĩa duy vật biện chứng

khng ịnh vật cht là cái có trước, là tính thứ nht, là cội ngun ca cm giác (ý thức); còn

cm giác (ý thức) là cái có sau, là tính thứ hai, là cái phụ thuộc vào vật cht. V.I.Lênin ã

khng ịnh lập trường nhất nguyên duy vật khi gii quyết mặt thứ nht trong vn ề cơ bn

ca triết học.

* Th ba, ý thức là s phn ánh vật cht, chịu s quyết ịnh ca vật cht. Các hiện

tưng tinh thn (cm giác, tư duy, ý thức...) luôn có ngun gc từ các hiện tưng vật cht,

nội dung ca chúng cũng là phn ánh các s vật, hiện tưng ang tn ti với tính cách là hiện

thc khách quan. Về nguyên tc, con người có thể nhận thức ưc thế giới vật cht. V.I.Lênin

ã ứng trên lập trường thuyết có thể biết khi gii quyết mặt thứ hai trong vn ề cơ bn ca

triết học.

- Ý nghĩa phương pháp luận

+ Định nghĩa vật cht ca V.I.Lênin ã gii quyết hai mặt vn ề cơ bn ca triết học

trên lập trường ca ch nghĩa duy vật biện chúng.

+ Định hướng các nhà khoa học i sâu tìm hiểu thế giới vật cht, khám phá ra nhng

thuộc tính mới, kết cu mới ca vật cht, không ngừng làm phong phú tri thức ca con

người về thế giới.

+ Định nghĩa vật cht ca V.I.Lênin là cơ sở khoa học cho việc xác ịnh nhng biểu

hiện ca vật chất trong lĩnh vc xã hội – tồn tại xã hội.

1.4. Phương thức tồn tại của vật chất

* Vận ộng

- Khái niệm: Vận ộng, hiểu theo nghĩa chung nht - tức ưc hiểu là một

phương thức tn ti ca vật cht, là một thuộc tính c hu ca vật cht, thì bao gm

tt c mọi s thay ổi và mọi quá trình diễn ra trong vũ trụ, kể từ s thay ổi vị trí ơn

gin cho ến tư duy”.

+ Vật cht tồn tại bằng cách vận ộng. Vật cht chỉ có thể biểu hiện s tn ti ca nó

thông qua vận ộng. Vận ộng là thuộc tính cố hữu ca vật cht, không có vật cht không vận

ộng cũng như không có s vận ộng nào li không phi là s vận ộng ca vật cht. Con người

chỉ nhận thức ưc các s vật, hiện tưng bng cách xem xét chúng trong quá trình vận ộng.

Như thế, vận ộng ca vật cht là t thân vận ộng và mang tính phổ biến.

+ Vận ộng là một thuộc tính c hu và là phương thức tn ti ca vật cht; do ó, vận

ộng nói chung tn ti vĩnh viễn, không thể to ra và không mt i mà chỉ chuyển hoá từ hình

thức vận ộng này sang hình thức vận ộng khác.

- Những hình thc vận ộng cơ bản của vật chất

lOMoARcPSD|36477832

+ Quan iểm ca Ph.Ăngghen: Da vào nhng thành tu ca khoa học ương thời, ông

ã chia vận ộng ca vật cht thành 5 hình thức cơ bn: cơ học, vật lý, hoá học, sinh học và

xã hội.

Cơ sở ca s phân chia ó da trên các nguyên tc: Các hình thức vận ộng phi tương

ứng với trình ộ nht ịnh ca tổ chức vật cht; các hình thức vận ộng có mi liên hệ phát

sinh, nghĩa là hình thức vận ộng cao ny sinh trên cơ sở ca nhng hình thức vận ộng thp

và bao hàm hình thức vận ộng thp; hình thức vận ộng cao khác về cht so với hình thức

vận ộng thp và không thể quy về hình thức vận ộng thp. Tuy nhiên, nhng kết cu vật

cht ặc thù bao giờ cũng ưc ặc trưng bởi một hình thức vận ộng cơ bn nht ịnh.

Việc phân chia các hình thức vận ộng cơ bn có ý nghĩa quan trọng i với việc phân

chia i tưng và xác ịnh mi quan hệ gia các ngành khoa học, ng thời cũng cho phép

vch ra các nguyên lý ặc trưng cho s tương quan gia các hình thức vận ộng ca vật cht.

- Vận ộng và ng im.

+ Theo quan iểm ca ch nghĩa duy vật biện chứng, ng im là trạng thái ổn ịnh về

chất của s vật, hiện tưng trong những mối quan hệ và iều kiện cụ thể, là hình thức biểu

hiện s tn ti thc s ca các s vật, hiện tưng và là iều kiện cho s vận ộng chuyển hoá

ca vật cht.

+ S vận ộng không ngừng ca vật cht luôn bao hàm trong ó s ứng im. Đứng im

chỉ có tính tm thời, chỉ xy ra trong một mi quan hệ, trong một thời iểm xác ịnh, trong ó

s vật chưa thay ổi căn bn về cht, nó còn là nó chứ chưa chuyển hoá thành cái khác.

+ Đứng im là hình thức “chứng thc” s tn ti thc s ca vật cht, là iều kiện cho

s vận ộng chuyển hoá ca vật cht. Không có ứng im thì không có s ổn ịnh ca s vật,

và con người cũng không bao giờ nhận thức ưc chúng. Vận ộng và ứng im to nên s

thng nht biện chứng ca các mặt i lập trong s phát sinh, tn ti và phát triển ca mọi

s vật, hiện tưng, nhưng vận ộng là tuyệt i, còn ứng im chỉ là tương i.

+ Từ quan niệm ca ch nghĩa duy vật biện chứng về vận ộng ca vật cht òi hỏi

trong nhận thức và thc tiễn phi quán triệt quan iểm vận ộng, quan iểm lịch sử - cụ thể.

* Không gian và thời gian. - Khái niệm.

+ Không gian là hình thức tn ti ca vật cht xét về mặt qung tính, s cùng tn ti,

trật t, kết cu và s tác ộng ln nhau.

+ Thời gian là hình thức tn ti ca vật cht vận ộng xét về mặt ộ dài diễn biến, s

kế tiếp ca các quá trình. - Tính chất.

+ Không gian và thời gian là nhng hình thức tn ti ca vật cht vận ộng. Không

có không gian và thời gian thun tuý tách rời vật cht vận ộng.

+ Không gian và thời gian, về thc cht là một thể thng nht không - thời gian.

Không có s vật, hiện tưng nào tn ti trong không gian mà li không có một quá trình

diễn biến ca nó. Cũng không thể có s vật, hiện tưng nào có thời gian tn ti mà li không

có qung tính, kết cu nht ịnh. Tính cht ca không gian và s biến ổi ca nó bao giờ cũng

gn liền với tính cht và s biến ổi ca thời gian và ngưc li.

+ Vật cht có ba chiều không gian và một chiều thời gian.

+ Không gian và thời gian ca vật cht nói chung là vô tận, xét về c phm vi ln tính

lOMoARcPSD|36477832

cht. Không gian và thời gian ca một s vật, hiện tưng cụ thể là có tận cùng và hu hn.

- Quan niệm ca ch nghĩa duy vật biện chứng về không gian và thời gian là cơ sở

lý luận khoa học ể u tranh chng li quan niệm duy tâm, quan niệm siêu hình, từ ó, òi hỏi

phi quán triệt nguyên tc phương pháp luận về tính lịch sử - cụ thể trong nhận thức và hot

ộng thc tiễn.

1.4. Tính thống nhất vật chất của thế giới

* Tn ti ca thế giới là tiền ề cho s thng nht ca thế giới.

Theo nghĩa chung nht, tồn tại là phạm trù dùng ể chỉ tính có thc của th giới xung

quanh con ngưi. Ch nghĩa duy vật biện chứng xem s tn ti ca thế giới như một chỉnh

thể mà bn cht ca nó là vật cht do ó, cơ sở ca s thng nht ca thế giới là ở tính vật

cht ca nó. S thng nht ca thế giới phi ly s tn ti ca nó làm tiền ề.

Không có s tn ti ca thế giới thì không có s thng nht ca thế giới.

* Thế giới thng nht ở tính vật cht.

- Ch nghĩa duy vật biện chứng khng ịnh bn cht ca thế giới là vật cht, thế giới

thng nht ở tính vật cht. Điều ó ưc thể hiện ở nhng iểm cơ bn sau ây:

+ Chỉ có một thế giới duy nht và thng nht là thế giới vật cht. Thế giới vật cht

tn ti khách quan, có trước và ộc lập với ý thức con người, ưc ý thức con người phn ánh.

+ Mọi bộ phận ca thế giới có mi quan hệ vật cht thng nht với nhau, biểu hiện ở

chỗ chúng ều là nhng dng cụ thể ca vật cht, là sn phẩm ca vật cht, cùng chịu s chi

phi ca nhng quy luật khách quan, phổ biến ca thế giới vật cht.

+ Thế giới vật cht không do ai sinh ra và cũng không t mt i, nó tn ti vĩnh viễn,

vô hn và vô tận. Trong thế giới, các s vật, hiện tưng luôn luôn vận ộng, biến ổi không

ngừng và chuyển hoá ln nhau, là ngun gc, nguyên nhân và kết qu ca nhau, về thc

cht, ều là nhng quá trình vật cht.

- Tính thng nht vật cht ca thế giới ưc chứng minh bởi s phát triển triết học và

các khoa học.

2. Nguồn gốc, bản chất và kết cấu của ý thức

2.1. Nguồn gốc của ý thức *

Ngun gc t nhiên.

- Bộ óc người: ý thức là thuộc tính của một dạng vật chất sống có tổ chc cao

nhất là bộ óc ngưi. Óc người là khí quan vật cht ca ý thức. Ý thức là chức năng ca

bộ óc người. Bộ óc người trong lịch sử phát triển ã t ến trình ộ phn ánh cao nht: trình

ộ phản ánh – ý thc.

- S tác ộng ca thế giới khách quan lên bộ não người.

+ Phản ánh là s tái to nhng ặc iểm ca một hệ thng vật cht này ở một hệ thng

vật cht khác trong quá trình tác ộng qua li ca chúng. S phn ánh phụ thuộc vào vật tác

ộng và vật nhận tác ộng; ng thời luôn mang nội dung thông tin ca vật tác ộng. + Các cp

ộ phn ánh.

Phản ánh vật lý, hoá học mang tính thụ ộng, chưa có s ịnh hướng, la chọn, trình ộ

phn ánh này có ở giới t nhiên vô sinh có kết cu vật cht ơn gin.

Phản ánh sinh học: Phn ánh sinh học trong các cơ thể sng có tính ịnh hướng, la

chọn, giúp cho các cơ thể sng thích nghi với môi trường ể tn ti. Trình ộ phn ánh này ở

lOMoARcPSD|36477832

giới t nhiên hu sinh gn với kết cu vật cht phức tp. Trình ộ phn ánh sinh học bao

gm nhiều hình thức cụ thể cao thp khác nhau tuỳ thuộc vào mức ộ hoàn thiện, ặc iểm

cu trúc ca các cơ quan chuyên trách làm chức năng phn ánh: Ở giới thc vật, là s kích

thích; ở ộng vật chưa có hệ thn kinh trung ương là phản xạ không có iều kiện.

Phản ánh tâm lý có ở ộng vật ã có hệ thn kinh trung ương. Tâm lý ộng vật là trình ộ

phn ánh cao nht ca các loài ộng vật bao gm c phn x không có iều kiện và có iều

kiện. Tuy nhiên, tâm lý ộng vật chưa phi là ý thức, mà ó vn là trình ộ phn ánh mang tính

bản năng ca các loài ộng vật bậc cao, xut phát từ nhu cu sinh lý t nhiên, trc tiếp ca

cơ thể ộng vật chi phi.

Phản ánh ý thc là hình thức phn ánh ặc trưng chỉ có ở con người và là hình thức

phn ánh cao nht, phn ánh mang tính năng ộng, sáng to ca thế giới vật cht. S phân

khu ca não bộ và hệ thng dây thn kinh liên hệ với các giác quan ể thu nhận và xử lý

thông tin từ thế giới khách quan vào não bộ. Ý thức là s phn ánh có tính ịnh hướng và

mục ích, ý thức là hình nh ch quan ca thế giới khách quan.

Như vậy, bộ óc con ngưi với năng lc phản ánh và s tác ộng của hiện thc khách

quan lên bộ óc ngưi là nguồn gốc t nhiên của ý thc. * Ngun gc xã hội.

- Lao ộng.

+Khái niệm: Lao ộng là quá trình mà ở ó chủ thể là con ngưi, sử dụng công cụ lao

ộng tác ộng vào giới t nhiên, cải bin chúng theo những nhu cu và mục ích của con ngưi.

+ Vai trò.

Trong quá trình lao ộng con người phi nhận thức về thế giới khách quan, liên tục

sáng to và sử dụng công cụ lao ộng tác ộng vào i tưng hiện thc, bt chúng phi bộc lộ

nhng thuộc tính, bn cht, kết cu... nht ịnh, từ ó con người ý thức ngày càng sâu sc về

thế giới.

Lao ộng ã làm ny sinh nhu cu giao tiếp, trao ổi kinh nghiệm gia các thành viên

trong xã hội, xut hiện nhu cu về ngôn ng.

-Ngôn ng

+ Khái niệm: Ngôn ngữ là hệ thống tín hiệu vật chất mang nội dung ý thc, là lớp "vỏ

vật chất" của tư duy, là hình thc biểu ạt của tư duy,là phương thc ể ý thc tồn tại với tư

cách là sản phẩm xã hội - lịch sử.

+ Vai trò của ngôn ngữ ối với s hình thành và phát triển của ý thc.

Ngôn ng vừa là công cụ ca tư duy, vừa là phương tiện giao tiếp.

Nhờ ngôn ng con người có thể khái quát, trừu tưng hoá, tách khỏi s vật cm tính.

Ngôn ng là phương tiện ể con người lưu gi, kế thừa, truyền bá nhng tri thức, kinh

nghiệm phong phú ca xã hội ã tích luỹ ưc qua các thế hệ, thời kỳ lịch sử.

—>Ý thức là một hiện tưng có tính xã hội, do ó không có phương tiện trao ổi xã hội

về mặt ngôn ng thì ý thức không thể hình thành và phát triển ưc. *Tóm lại.

Ý thức là s phn ánh hiện thc khách quan bởi bộ óc ca con người. Nhưng không

phi cứ có thế giới khách quan và bộ óc người là có ý thức, mà phi ặt chúng trong mi

quan hệ với thc tiễn xã hội. Ý thức là sn phẩm xã hội, một hiện tưng xã hội ặc trưng ca

loài người. Ngun gc t nhiên là ngun gc sâu xa, là iều kiện cn và ngun gc xã hội

là ngun gc trc tiếp, iều kiện  ể ý thức hình thành, tn ti và phát triển. Do ó nếu chỉ

lOMoARcPSD|36477832

nhn mnh mặt t nhiên mà quên i mặt xã hội, hoặc ngưc li thì dn ến nhng quan niệm

sai lm, phiến diện ca ch nghĩa duy tâm hoặc duy vật siêu hình về ý thức.

2.2. Bản chất của ý thức

- Ch nghĩa duy vật biện chứng cho rng mun hiểu úng bn cht ca ý thức cn xem

xét nó trong mi quan hệ với vật cht, mà ch yếu là ời sng hiện thc có tính thc tiễn ca

con người. Bn cht ca ý thức ưc thể hiện ở 2 nội dung cơ bản.

+ Ý thc là hình ảnh chủ quan của th giới khách quan.

Về nội dung mà ý thức phn ánh là khách quan, còn hình thức phn ánh là ch quan.

Ý thức là cái vật cht ở bên ngoài "di chuyển" vào trong u óc ca con người và ưc ci

biến i ở trong ó. Kết qu phn ánh ca ý thức tuỳ thuộc vào nhiều yếu t: i tưng phn

ánh, iều kiện lịch sử - xã hội, phẩm cht, năng lc, kinh nghiệm sng ca ch thể phn ánh...

+ Ý thc là s phản ánh mang tính t giác, tích cc và sáng tạo gắn bó chặt chẽ với

thc tiễn xã hội, thể hiện:

Th nhất, ý thức là kết qu ca quá trình phn ánh có ịnh hướng, có mục ích.

Th hai, con người bng hot ộng thc tiễn, từng bước nâng cao s nhận thức ca

mình về thế giới, xâm nhập các tng bn cht, quy luật từ ó hình thành nhng tri thức mới

ể chỉ o hot ộng thc tiễn ca con người. Tri thức ca con người về thế giới ngày càng y

, sâu sc và toàn diện hơn.

Th ba, trên cơ sở ca tri thức ã có cùng hot ộng thc tiễn con người ã sáng to ra tri

thức mới, to ra "thiên nhiên thứ hai" in ậm du n ca con người. Như vậy, sáng tạo là ặc

trưng bản chất nhất của ý thc.

+ S phản ánh ý thc là quá trình thống nhất của ba mặt.

Một là, trao ổi thông tin gia ch thể và i tưng phn ánh. Đây là quá trình mang tính

hai chiều, có ịnh hướng và chọn lọc các thông tin cn thiết.

Hai là, mô hình hoá i tưng trong tư duy dưới dng hình nh tinh thn. Thc cht ây

là quá trình "sáng to li" hiện thc ca ý thức theo nghĩa: mã hoá các i tưng vật cht

thành các ý tưởng tinh thn phi vật cht.

Ba là, chuyển hóa mô hình từ tư duy ra hiện thc khách quan, tức là quá trình hiện

thc hoá tư tưởng, thông qua hot ộng thc tiễn biến cái quan niệm thành cái thc ti, biến

các ý tưởng phi vật cht trong tư duy thành các dng vật cht ngoài hiện thc.

2.3. Kết cấu của ý thức

- Các lớp cấu trúc của ý thc: Căn cứ vào các yếu t hp thành, ý thức bao gm: tri

thức, tình cm, niềm tin, ý chí...

+ Tri thức là nhân t cơ bn, ct lõi nht. Mun ci to ưc s vật, trước hết con người

phi có s hiểu biết sâu sc về s vật ó. Do ó, tri thức là nội dung và phương thức tn ti cơ

bn ca ý thức.

+ Tình cm là một hình thái ặc biệt ca s phn ánh tn ti, nó phn ánh quan hệ gia

người với người và quan hệ gia người với thế giới khách quan. Tình cm tham gia và trở

thành một trong nhng ộng lc quan trọng ca hot ộng con người. S hoà quyện gia tri

thức với tình cm và tri nghiệm thc tiễn ã to nên tính bền vng ca niềm tin thôi thúc

con người hot ộng vươn lên trong mọi hoàn cnh.

lOMoARcPSD|36477832

+ Ý chí là nhng c gng, nỗ lc, kh năng huy ộng mọi tiềm năng trong mỗi con người

vào hot ộng ể có thể vưt qua mọi trở ngi t mục ích ề ra.

Nhận rõ vị trí, vai trò ca các nhân t cu thành ý thức và mi quan hệ gia các yếu

t ó, òi hỏi mỗi ch thể phi luôn tích cc học tập, rèn luyện, bi dưỡng nâng cao tri thức,

tình cm, niềm tin, ý chí trong nhận thức và ci to thế giới.

- Các cấp ộ của ý thc: Căn cứ vào chiều sâu ca thế giới nội tâm con người, ý thức

bao gm: t ý thức, tiềm thức, vô thức...

+ T ý thức: Trong quá trình phn ánh thế giới khách quan, con người cũng t phân

biệt, tách mình, i lập mình với thế giới ó ể ánh giá mình thông qua các mi quan hệ. Nhờ

vậy, con người t ý thức về bn thân mình như một thc thể hot ộng có cm giác, ang tư

duy; t ánh giá năng lc và trình ộ hiểu biết ca bn thân về thế giới; các quan iểm, tư

tưởng, tình cm, nguyện vọng, hành vi, o ức và li ích ca mình, qua ó, xác ịnh úng vị trí,

năng lc bn thân, luôn làm ch bn thân, ch ộng iều chỉnh hành vi ca mình.

T ý thức không chỉ là t ý thức ca cá nhân, mà còn là t ý thức ca các nhóm xã hội

khác nhau về ịa vị ca họ trong hệ thng quan hệ sn xut, về li ích và lý tưởng ca họ.

Ch nghĩa duy tâm, phn ộng coi t ý thức là một thc thể ộc lập, t nó, sẵn có trong cá

nhân, là s t hướng về bn thân mình, khng ịnh cái tôi, tách rời khỏi nhng quan hệ xã

hội, trở thành cái tôi thun tuý, trừu tưng trng rỗng. Thc cht ca nhng quan iểm ó là

nhm ph ịnh bn cht xã hội ca ý thức, biện hộ cho ch nghĩa cá nhân vị kỷ, cc oan ca

các thế lc phn ộng hiện nay.

+ Tiềm thức là nhng hot ộng tâm lý diễn ra bên ngoài s kiểm soát ca ý thức. Về

thc cht, tiềm thức là nhng tri thức mà ch thể ã có ưc từ trước nhưng ã gn như thành

bn năng, thành kỹ năng nm trong tng sâu ý thức ca ch thể, là ý thức dưới dng tiềm

tàng. Do ó, tiềm thức có thể t ộng gây ra các hot ộng tâm lý và nhận thức mà ch thể

không cn kiểm soát chúng một cách trc tiếp. Tiềm thức có vai trò quan trọng trong ời

sng và tư duy khoa học, nó góp phn gim bớt s quá ti ca u óc, khi công việc lặp li

nhiều ln, mà vn m bo ộ chính xác cao và chặt ch cn thiết ca tư duy khoa học.

+ Vô thức là nhng hiện tưng tâm lý không phi do lý trí iều khiển, nm ngoài phm

vi ca lý trí mà ý thức không kiểm soát ưc trong một lúc nào ó. Chúng iều khiển nhng

hành vi thuộc về bn năng, thói quen... trong con người thông qua phn x không iều kiện.

Vô thức là nhng trng thái tâm lý ở tng sâu iều chỉnh s suy nghĩ, hành vi, thái ộ ứng xử

ca con người mà chưa có s can thiệp ca lý trí. Nghiên cứu nhng hiện tưng vô thức

giúp cho con người luôn làm ch ời sng nội tâm, có phương pháp kiềm chế úng quy luật

nhng trng thái ức chế ca tinh thn.

Vấn ề "trí tuệ nhân tạo"

Ngày nay, khoa học và công nghệ hiện i ã có nhng bước phát triển mnh m, sn

xut ra nhiều loi máy móc không nhng có kh năng thay thế lao ộng cơ bp, mà còn có

thể thay thế cho một phn lao ộng trí óc ca con người. Song, iều ó không có nghĩa là máy

móc cũng có ý thức như con người. Ý thức và máy tính iện tử là hai quá trình khác nhau về

bn cht. "Người máy thông minh" thc ra chỉ là một quá trình vật lý. Hệ thng thao tác

ca nó ã ưc con người lập trình phỏng theo một s thao tác ca tư duy con người. Máy

móc chỉ là nhng kết cu kỹ thuật do con người sáng to ra. Còn con người là một thc thể

lOMoARcPSD|36477832

xã hội năng ộng ưc hình thành trong tiến trình lịch sử tiến hoá lâu dài ca giới t nhiên và

thc tiễn xã hội. Máy không thể sáng to li hiện thc dưới dng tinh thn trong bn thân

nó. Năng lc ó chỉ có con người có ý thức mới thc hiện ưc và qua ó lập trình cho máy

móc thc hiện. S phn ánh sáng to, tái to li hiện thc chỉ có ở ý thức ca con người với

tính cách là một thc thể xã hội, hot ộng ci to thế giới khách quan. Ý thức mang bn

cht xã hội. Do vậy, dù máy móc có hiện i ến âu chăng na cũng không thể hoàn thiện ưc

như bộ óc con người.

Khng ịnh vai trò to lớn ca ý thức trong ời sng hiện thc ca con người về thc cht

là khng ịnh vai trò ca con người - ch thể mang ý thức ó. Cn có thái ộ úng i với con

người, quan tâm, chăm lo phát triển con người toàn diện c về thể cht và tinh thn. Đặc

biệt quan tâm bi dưỡng thế hệ tr có kiến thức, nm vng khoa học - công nghệ hiện i,

có tình cm cách mng trong sáng, ý chí vươn lên xây dng t nước giàu mnh.

3. Mối quan hệ giữa vật chất và ý thức

3.1. Vai trò quyết ịnh của vật chất ối với ý thức *

Vật chất quyt ịnh ý thc.

- Th nhất, vật cht quyết ịnh ngun gc ca ý thức.

Vật cht “sinh” ra ý thức, ý thức chỉ xut hiện khi loài người xut hiện và bộ óc người

phát triển. Ý thức còn là kết qu ca quá trình phn ánh hiện thc khách quan, gn liền với

hot ộng lao ộng và biểu hiện thông qua ngôn ng. Do ó, nếu không có vật cht mà cụ thể

là các yếu t như bộ óc người, s tác ộng ca thế giới khách quan lên bộ óc người, quá trình

phn ánh, lao ộng và ngôn ng thì ý thức không thể ưc sinh ra, tn ti và phát triển.

- Th hai, vật cht quyết ịnh nội dung ca ý thức.

Ý thức là “hình nh” ca thế giới khách quan cho nên nội dung ca nó là kết qu ca

s phn ánh hiện thc khách quan vào u óc ca con người trên cơ sở ca thc tiễn.

- Th ba, vật cht quyết ịnh bn cht ca ý thức. (chỗ này thc s rt khó hiểu)

Trên cơ sở ca hot ộng thưc tiễn, ý thức con người là s phn ánh một cách t giác,

tích cc và sáng to thế giới khách quan. Do ó, hot ộng thc tiễn, ci biến thế giới ca con

người là cơ sở ể hình thành, phát triển ý thức.

- Th tư, vật cht quyết ịnh s vận ộng, phát triển ca ý thức.

Khi vật cht biến ổi thì sớm hay muộn ý thức cũng s biến ổi theo. Khi ời sng vật

cht thay ổi thì ời sng tinh thn, tư tưởng, tình cm cũng s thay ổi theo. Do ó, mun gii

thích một cách úng n các hiện tưng trong ời sng chính trị, văn hóa phi xut phát từ hiện

thc sn xut, từ ời sng kinh tế.

Lưu ý: Vật chất và ý thc là hai hiện tưng ối lập nhau về bản chất, nhưng về mặt

nhận thc luận s ối lập giữa vật chất và ý thc chỉ là tương ối và ưc thể hiện qua mối

quan hệ giữa thc thể vật chất ặc biệt - bộ óc ngưi và thuộc tính của chính nó. 2.2. Ý thức

có tính ộc lập tương ối và tác ộng trở lại vật chất

- Th nhất, tính ộc lập tương i ca ý thức thể hiện ở chỗ ý thức có “ ời sng riêng”,

quy luật vận ộng, biến ổi và phát triển không phụ thuộc một cách máy móc vào vật cht.

Do ó ý thức có thể thay ổi nhanh hoặc chậm hơn so với hiện thc. Thông thường ý thức

thay ổi chậm so với s biến ổi ca thế giới vật cht.

lOMoARcPSD|36477832

- Th hai, s tác ộng ca ý thức i với vật cht phi thông qua hot ộng thc tiễn ca

con người. Bn thân ý thức t nó không thể làm biến ổi hiện thc. Con người luôn phi da

trên nhng tri thức về thế giới khách quan, hiểu biết nhng quy luật khách quan, từ ó ề ra

mục tiêu, phương hướng, biện pháp và ý chí quyết tâm ể thc hiện mục tiêu ã xác ịnh.

- Th ba, vai trò ca ý thức thể hiện ở chỗ nó chỉ o, hướng dn con người trong thc

tiễn, nó có thể quyết ịnh làm cho hot ộng ca con người úng hay sai, thành công hay tht

bi. S tác ộng trở li ca ý thức luôn diễn ra theo hai chiều hướng.

+ Tích cc: khi phn ánh úng hiện thc, ý thức có thể d báo, tiên oán một cách chính

xác cho hiện thc, từ ó mang li hiệu qu, thành công trong thc tiễn.

+ Tiêu cc: khi phn ánh sai lệch, xuyên tc hiện thc từ ó gây ra hậu qu, tổn tht

trong thc tiễn.

- Th tư, Trong thời i ngày nay nhng tư tưởng tiến bộ, nhng tri thức khoa học óng

vai trò quan trọng i với s phát triển xã hội.

Lưu ý: Mặc dù ý thc luôn có tính năng ộng, sáng tạo và vai trò tác ộng trở lại ối với

vật chất song ý thc không thể thoát ly khỏi những tiền ề vật chất, các iều kiện khách quan

và năng lc chủ quan của các chủ thể trong quá trình hoạt ộng. Do ó, nu xa ri nguyên

tắc này lại rơi vào chủ nghĩa chủ quan, duy tâm, duy ý chí, phiêu lưu và tất nhiên không

tránh khỏi thất bại trong hoạt ộng thc tiễn.

* Ý ngha phương pháp luận

Từ mi quan hệ gia vật cht và ý thức, triết học Mác – Lênin ã rút ra nguyên tc

phương pháp luận là tôn trọng tính khách quan, hành ộng kt hp phát huy tính năng ộng

chủ quan.

- Tôn trọng tính khách quan.

+ Trong nhận thức và thc tiễn, mọi ch trương, ường li, kế hoch, mục tiêu, chúng

ta ều phi xut phát từ thc tế khách quan, từ nhng iều kiện, tiền ề vật cht hiện có.

Nhận thức s vật, hiện tưng phi chân thc, úng n, tránh tô hng hoặc bôi en i

tưng, không ưc gán cho i tưng cái mà nó không có.

+ Phi tôn trọng và hành ộng theo qui luật khách quan.

+ Cn phi tránh bệnh ch quan duy ý chí -

Phát huy tính năng ộng chủ quan:

+ Phi phát huy tính năng ộng sáng to ca ý thức, phát huy vai trò nhân t con người.

+ Coi trọng tri thức khoa học, công tác tư tưởng và giáo dục tư tưởng.

+ Chng tư tưởng, thái ộ thụ ộng, ỷ li, bo th, trì trệ, thiếu tính sáng to.

Lưu ý: Để thc hiện nguyên tắc tôn trọng tính khách quan kt hp phát huy tính năng

ộng chủ quan, chúng ta còn phải nhận thc và giải quyt úng ắn các quan hệ li ích, phải

bit kt hp hài hòa li ích cá nhân, li ích tập thể, li ích xã hội; phải có ộng cơ trong

sáng, thái ộ thật s khách quan, khoa học, không vụ li trong nhận thc và hành ộng.

II. PHÉP BIỆN CHỨNG DUY VẬT

1. Hai loại hình biện chứng và phép biện chứng duy vật

1.1. Biện chứng khách quan và biện chứng chủ quan

- Biện chứng khách quan là khái niệm dùng ể chỉ biện chứng ca bn thân thế

giới tn ti khách quan, ộc lập với ý thức con người.

lOMoARcPSD|36477832

- Biện chứng ch quan là khái niệm dùng ể chỉ biện chứng ca s thng nht

gia lôgíc (biện chứng), phép biện chứng và lý luận nhận thức, là tư duy biện chứng và biện

chứng ca chính quá trình phn ánh hiện thc khách quan vào bộ óc con người. Bởi vậy,

biện chứng ch quan một mặt phn ánh thế giới khách quan, mặt khác phn ánh nhng quy

luật ca tư duy biện chứng. 1.2. Khái niệm phép biện chứng duy vật

- Ph. Ăngghen ã ịnh nghĩa: phép biện chứng chng qua chỉ là môn khoa học về

nhng quy luật phổ biến ca s vận ộng và s phát triển ca t nhiên, ca xã hội loài người

và ca tư duy.

- Đặc iểm và vai trò ca phép biện chứng duy vật:

+ Về ặc iểm, phép biện chứng duy vật hình thành từ s thng nht hu cơ gia thế

giới quan duy vật và phương pháp luận biện chứng; gia lý luận nhận thức và lôgíc biện

chứng; mỗi nguyên lý, quy luật, phm trù ca phép biện chứng ều ưc luận gii trên cơ sở

khoa học và ưc chứng minh bng toàn bộ s phát triển ca khoa học t nhiên trước ó.

+ Về vai trò, phép biện chứng duy vật to ra chức năng phương pháp luận chung

nht, giúp ịnh hướng việc ề ra các nguyên tc tương ứng trong hot ộng nhận thức và thc

tiễn và là một hình thức tư duy hiệu qu quan trọng nht i với khoa học.

- Nội dung phép biện chứng bao gm: hai nguyên lý, sáu cặp phm trù và ba

quy luật cơ bn.

2. Nội dung của phép biện chứng duy vật

2.1. Hai nguyên lý của phép biện chứng duy vật *

Nguyên lý về mối liên hệ phổ bin.

- Khái niệm mi liên hệ.

+ Khái niệm mi liên hệ: Mối liên hệ là một phạm trù trit học dùng ể chỉ s quy

inh, tác ộng và chuyển hóa ln nhau giữa các yu tố, bộ phận trong một s vật, hiện tưng

hoặc giữa các s vật, hiện tưng với nhau.

+ Khái niệm mi liên hệ phổ biến: Dùng ể chỉ tính phổ bin của các mối liên hệ; chỉ

nhng mi liên hệ tn ti ở mọi s vật, hiện tưng ca thế giới.

- Tính chất của mối liên hệ phổ bin.

+ Tính khách quan: Mi liên hệ là cái vn có ca bn thân s vật, không phụ thuộc

vào ý mun ch quan ca con người. Con người chỉ có thể nhận thức và vận dụng các mi

liên hệ ó trong hot ộng thc tiễn ca mình.

+ Tính phổ bin: Mi liên hệ không chỉ diễn ra ở mọi s vật, hiện tưng trong t

nhiên, xã hội và tư duy, mà còn diễn ra gia các mặt, các yếu t, các quá trình ca mỗi s

vật, hiện tưng.

+ Tính a dạng, phong phú: Mỗi s vật, hiện tưng, quá trình khác nhau thì mi liên

hệ khác nhau; một s vật hiện tưng có nhiều mi liên hệ khác nhau (bên trong – bên ngoài,

ch yếu – thứ yếu, cơ bn – không cơ bn…), chúng gi vị trí, vai trò khác nhau i với s

tn ti và phát triển ca s vật, hiện tưng ó; một mi liên hệ trong nhng iều kiện hoàn

cnh khác nhau thì tính cht, vai trò cũng khác nhau.

Lưu ý: việc phân loại này cũng chỉ mang tính tương ối, bởi vì các mối liên hệ của

các ối tưng là rất phc tạp, không thể tách chúng khỏi tất cả các mối liên hệ khác. Mọi

lOMoARcPSD|36477832

liên hệ còn cn ưc nghiên cu cụ thể trong s bin ổi và phát triển cũng như trong những

iều kiện, nhu cu thc tiễn của chúng.

- Ý nghĩa phương pháp luận. Từ nguyên lý về mi liên hệ phổ biến rút ra nguyên tc

toàn diện.

+ Th nhất, khi nghiên cứu, xem xét s vật, hiện tưng cụ thể, cn ặt nó trong chỉnh

thể thng nht ca tt c các mặt, các bộ phận, các yếu t, các thuộc tính, các mi liên hệ

ca chỉnh thể ó.

+ Th hai, ch thể phi rút ra ưc các mặt, các mi liên hệ mang tính cơ bn, tt yếu

và nhận thức chúng trong s thng nht hu cơ nội ti ca bn thân s vật, hiện tưng. Chỉ

có như vậy, trong quá trình nhận thức, chúng ta mới có thể phn ánh ưc y  s tn ti

khách quan với nhiều thuộc tính, nhiều mi liên hệ cũng như s tác ộng qua li ca s vật.

+ Th ba, cn xem xét s vật, hiện tưng trong mi liên hệ với các s vật, hiện tưng

khác, với môi trường xung quanh, kể c các mi liên hệ trung gian, gián tiếp; trong không

gian, thời gian nht ịnh, trong nhng iều kiện, hoàn cnh cụ thể, tức cn nghiên cứu c

nhng mi liên hệ ca s vật, hiện tưng trong quá khứ, hiện ti và phán oán c tương lai

ca nó.

+ Th tư, quan iểm toàn diện i lập với quan iểm phiến diện (nhìn thy mặt này mà

không thy mặt kia, tuyệt i hóa một mặt); thuật nguỵ biện ( ánh tráo các mi liên hệ cơ

bn thành không cơ bn và ngưc li) và ch nghĩa chiết trung (lp ghép các mi liên hệ

trái ngưc nhau vào một mi liên hệ phổ biến một cách vô nguyên tc). * Nguyên lý về s

phát triển.

- Khái niệm phát triển: là quá trình vận ộng từ thp ến cao, từ kém hoàn thiện

ến hoàn thiện hơn, từ cht cũ ến cht mới ở trình ộ cao hơn.

Phát triển là vận ộng nhưng không phi mọi s vận ộng ều là phát triển, mà chỉ vận

ộng theo xu hướng i lên mới ưc gọi là phát triển.

- Tính cht ca s phát triển.

+ Tính khách quan : Ngun gc ca s phát triển nm trong chính bn thân s vật,

hiện tưng, không phụ thuộc vào ý mun ch quan ca con người.

+ Tính phổ bin: S phát triển diễn ra ở mọi s vật, hiện tưng trong t nhiên, xã

hội và tư duy.

+ Tính k thừa: Trong s vật, hiện tưng mới còn gi li, có chọn lọc và ci to các

yếu t còn phù hp ng thời gt bỏ mặt tiêu cc, lỗi thời, lc hậu ca s vật, hiện tưng cũ.

+ Tính a dạng, phong phú: Các s vật, hiện tưng khác nhau có quá trình phát triển

khác nhau. Một s vật, hiện tưng trong nhng không gian, thời gian khác, iều kiện, hoàn

cnh khác nhau thì s phát triển cũng khác nhau.

- Ý nghĩa phương pháp luận: Từ nguyên lý về s phát triển rút ra nguyên tắc

phát triển.

Th nhất, luôn ặt s vật, hiện tưng trong s vận ộng, phát hiện xu hướng biến ổi

ca nó ể không chỉ nhận thức nó ở trng thái hiện ti, mà còn d báo ưc khuynh hướng

phát triển ca nó trong tương lai.

lOMoARcPSD|36477832

Th hai, cn nhận thức phát triển là quá trình tri qua nhiều giai on, mỗi giai on

có ặc iểm, tính cht, hình thức khác nhau nên cn tìm phương pháp tác ộng phù hp ể hoặc

thúc ẩy, hoặc kìm hãm s phát triển ó.

Th ba, phi sớm phát hiện và ng hộ cái mới, cái hp quy luật, to iều kiện cho nó

phát triển; chng li quan iểm bo th, trì trệ, ịnh kiến.

Th tư, trong quá trình xây dng và hoàn thiện cái mới phi biết kế thừa nhng mặt,

nhng yếu t còn là tích cc, phù hp ca cái cũ và phát triển sáng to chúng trong iều kiện

mới.

2.2. Các cặp phạm trù cơ bản của phép biện chứng duy vật

Phạm trù trit học là hình thức hot ộng trí óc phổ biến ca con người, là nhng

mô hình tư tưởng phn ánh nhng thuộc tính và mi liên hệ cơ bn, vn có ở tt c các i

tưng hiện thc. Các phm trù hình thành và phát triển trong hot ộng nhận thức, hot ộng

ci to t nhiên, ci to xã hội ca con người.

* Cái riêng và cái chung

- Pham trù cái riêng, cái chung, cái ơn nhất.

+ Cái riêng là phm trù triết học dùng ể chỉ một s vật, một hiện tưng nht ịnh.

+ Cái ơn nhất là phm trù triết học dùng ể chỉ nhng mặt, các thuộc tính, ặc iểm chỉ

có ở một s vật, hiện tưng (một cái riêng) nào ó mà không lặp li ở s vật, hiện tưng nào

khác.

+ Cái chung là phm trù triết học dùng ể chỉ nhng mặt, nhng thuộc tính không

nhng có ở một s vật, một hiện tưng, mà còn lặp li trong nhiều s vật, hiện tưng (nhiều

cái riêng) khác na.

- Mối quan hệ biện chng giữa cái chung và cái riêng và cái ơn nhất.

+ Cái chung chỉ tn ti trong cái riêng, thông qua cái riêng mà biểu hiện s tn ti ca

nó, nó không tn ti biệt lập, tách rời cái riêng (tức là cái chung không tách rời mỗi s vật,

hiện tưng, quá trình riêng l).

+ Cái riêng chỉ tn ti trong mi quan hệ với cái chung; không có cái riêng tn ti ộc

lập tuyệt i tách rời cái chung.

+ Cái riêng là cái toàn bộ, phong phú, a dng hơn cái chung; còn cái chung là cái bộ

phận nhưng sâu sc, bn cht hơn cái riêng.

+ Cái chung và cái ơn nht có thể chuyển hóa ln nhau trong nhng iều kiện xác ịnh.

Cái chung chuyển hóa thành cái ơn nht khi nó là cái ã cũ, lỗi thời, lc hậu và không còn

phù hp. Cái ơn nht chuyển hóa thành cái chung khi nó là cái tiến bộ, cách mng và ngày

càng trở nên phù hp với quy luật khách quan.

- Ý nghĩa phương pháp luận.

+ Vì cái chung chỉ tn ti trong cái riêng, thông qua cái riêng nên khi xây dng cái

chung chúng ta phi xut phát từ mỗi cái riêng ng thời cũng không thể xut phát từ ý mun

ch quan ca con người. Tránh tuyệt i hóa cái chung, xa rời cái riêng.

+ Vì cái riêng gn bó chặt ch với cái chung, không tn ti ở bên ngoài mi liên hệ

dn ến cái chung cho nên ể gii quyết cái riêng cũng phi gn với cái chung. Tránh tuyệt i

hóa cái riêng coi thường cái chung, tránh ch nghĩa cá nhân cc oan, tư tưởng ịa phương,

cục bộ.

lOMoARcPSD|36477832

+ Vì cái ơn nht có thể chuyển hóa thành cái chung và ngưc li nên cn phát hiện,

to iều kiện cho cái ơn nht, cái mới, cái tiến bộ và tích cc phát triển, phổ biến thành cái

chung; ng thời cn hn chế, u tranh loi bỏ, th tiêu nhng cái chung ã cũ, lc hậu, không

còn phù hp.

* Nguyên nhân và kết quả -

Khái niệm.

+ Nguyên nhân là phm trù dùng ể chỉ s tác ộng ln nhau gia các mặt trong một s

vật, hiện tưng hoặc gia các s vật, hiện tưng với nhau gây ra s biến ổi nht ịnh.

+ Kết qu là phm trù dùng ể chỉ những bin ổi xut hiện do s tác ộng ln nhau gia

các mặt, các yếu t trong một s vật, hiện tưng hoặc gia các s vật, hiện tưng với nhau.

- Mối quan hệ biện chng giữa nguyên nhân và kt quả.

+ Thứ nht: Nguyên nhân sn sinh ra kết qu nên nguyên nhân bao giờ cũng có trước

kết qu, kết qu chỉ xut hiện khi có nguyên nhân gây ra, kết qu bao giờ cũng có sau.

Lưu ý: Cn phân biệt mi quan hệ nhân – qu với quan hệ tiếp ni mang tính liên tục

về mặt thời gian.

+ Thứ hai: Mi liên hệ nhân – qu là mi liên hệ mang tính phức tp, thể hiện là một

nguyên nhân có thể sinh ra một hoặc nhiều kết qu và một kết qu có thể do một hoặc nhiều

nguyên nhân sinh ra. Nguyên nhân có nhiều loi: cơ bn và không cơ bn; bên trong và bên

ngoài; ch yếu và thứ yếu, v.v. mỗi loi có vị trí, vai trò khác nhau i với kết qu.

+ Thứ ba: Nguyên nhân và kết qu chuyển hóa ln nhau, trong mi liên hệ này s vật,

hiện tưng óng vai trò là nguyên nhân nhưng trong mi liên hệ khác nó li là kết qu. Do

ó, mi liên hệ nhân qu là một chuỗi vô cùng, vô tận, s không thể xác ịnh ưc âu là nguyên

nhân u tiên và âu là kết qu cui cùng.

+ Thứ tư: Kết qu có thể tác ộng trở li nguyên nhân. Kết qu sau khi ra ời không phi

là thụ ộng, trái li nó có thể tác ộng trở li nguyên nhân.

- Ý nghĩa phương pháp luận.

+ Trong nhận thức và thc tiễn cn tôn trọng tính khách quan ca mi liên hệ nhân

qu, không ưc ly ý mun ch quan thay cho quan hệ nhân - qu.

+ Mun to ra kết qu tt cn phi to iều kiện cho nhng nguyên nhân tích cc, phù

hp, ng thời u tranh loi bỏ nhng nguyên nhân tiêu cc, không phù hp tác ộng ến quá

trình ra ời ca kết qu.

+ Vì một nguyên nhân có thể dn ến nhiều kết qu và ngưc li, nên trong nhận thức

và thc tiễn cn phi có cái nhìn toàn diện và lịch sử - cụ thể trong phân tích, gii quyết và

vận dụng quan hệ nhân – qu, tập trung gii quyết nhng nguyên nhân cơ bn, bên trong,

ch yếu tác ộng trc tiếp tới s ra ời ca kết qu.

+ Vì kết qu có thể tác ộng trở li nguyên nhân nên cn làm tt công tác tổng kết, ánh

giá, rút kinh nghiệm, phát huy nhng kết qu tích cc.

* Tất nhiên và ngẫu nhiên -

Phạm trù tất nhiên, ngu nhiên.

+ Phm trù tt nhiên dùng ể chỉ cái do nhng nguyên nhân cơ bn, bên trong ca kết

cu vật cht quyết ịnh và trong nhng iều kiện nht ịnh, nó phi xy ra như thế, không thể

khác.

lOMoARcPSD|36477832

+ Phm trù ngu nhiên dùng ể chỉ cái do các nguyên nhân bên ngoài, do s ngu hp

ca nhiều hoàn cnh bên ngoài quyết ịnh, do ó nó có thể xut hiện hoặc không xut hiện,

có thể xut hiện như thế này hoặc như thế khác.

- Quan hệ biện chng giữa tất nhiên và ngu nhiên.

+ Tt nhiên và ngu nhiên ều tn ti khách quan và ều có vai trò nht ịnh i với s vận

ộng, phát triển ca s vật, trong ó cái tt nhiên óng vai trò quyết ịnh, còn cái ngu nhiên

làm cho s biểu hiện ca cái tt nhiên trở nên phong phú.

+ Không có cái tt nhiên và ngu nhiên thun túy tách rời nhau. Cái tt nhiên bao giờ

cũng vch ường i cho mình thông qua vô s cái ngu nhiên. Còn cái ngu nhiên là hình thức

biểu hiện, là cái bổ sung cho cái tt nhiên.

+ Tt nhiên và ngu nhiên không tn ti vĩnh viễn ở trng thái cũ mà thường xuyên

thay ổi, phát triển.

- Ý nghĩa phương pháp luận.

+ Trong hot ộng nhận thức và thc tiễn cn phi căn cứ vào cái tt nhiên, tuy nhiên,

không ưc bỏ qua cái ngu nhiên, không tách rời cái tt nhiên khỏi cái ngu nhiên.

+ Tt nhiên và ngu nhiên có thể chuyển hóa ln nhau, do ó, cn to ra nhng iều kiện

nht ịnh ể cn trở hoặc thúc ẩy s chuyển hóa ca chúng theo mục ích nht ịnh. * Nội dung

và hình thức

- Phạm trù nội dung, hình thc.

+ Phm trù nội dung dùng ể chỉ s tổng hp tt c nhng mặt, nhng yếu t, nhng

quá trình to nên s vật, hiện tưng.

+ Phm trù hình thức dùng ể chỉ phương thức tn ti và phát triển ca s vật, hiện

tưng ó, là hệ thng các mi liên hệ tương i bền vng gia các yếu t ca nó.

- Quan hệ biện chng giữa nội dung và hình thc.

+ Nội dung và hình thức là hai phương diện cu thành nên mỗi s vật, hiện tưng:

không có s vật, hiện tưng nào tn ti mà chỉ có nội dung mà không có hình thức nht ịnh.

+ Cùng một nội dung nhưng có thể có nhng phương thức kết hp khác nhau, ngưc

li, các nội dung khác nhau nhưng có thể có s ng dng về phương thức kết hp gia

chúng.

+ Nội dung quyết ịnh hình thức nhưng hình thức có tính ộc lập tương i và tác ộng trở

li nội dung. Hình thức phù hp với nội dung thì s thúc ẩy nội dung phát triển và ngưc

li.

- Ý nghĩa phương pháp luận.

+ Trong hot ộng nhận thức và thc tiễn, không ưc tách rời gia nội dung và hình

thức, hoặc tuyệt i hóa một trong hai mặt ó.

+ Nội dung quyết ịnh hình thức nên khi xem xét s vật, hiện tưng thì trước hết phi

căn cứ vào nội dung. Mun thay ổi s vật, hiện tưng thì trước hết phi thay ổi nội dung

ca nó.

+ Trong thc tiễn cn phát huy tác ộng tích cc ca hình thức i với nội dung trên cơ

sở to ra tính phù hp ca hình thức với nội dung; mặt khác, cũng cn phi thc hiện nhng

thay ổi i với nhng hình thức không còn phù hp với nội dung, cn trở s phát triển ca

nội dung.

lOMoARcPSD|36477832

* Bản chất và hiện tượng

- Phạm trù bản chất, hiện tưng.

+ Phm trù bn cht dùng ể chỉ s tổng hp tt c nhng mặt, nhng mi liên hệ tt

nhiên, tương i ổn ịnh ở bên trong, quy ịnh s tn ti, vận ộng, phát triển ca s vật, hiện

tưng ó.

+ Phm trù hiện tưng dùng ể chỉ s biểu hiện ra bên ngoài ca nhng mặt, nhng

mi liên hệ ó trong nhng iều kiện xác ịnh.

- Quan hệ biện chng giữa bản chất và hiện tưng.

+ S thng nht gia bn cht và hiện tưng:

Bn cht bao giờ cũng bộc lộ ra qua hiện tưng, còn hiện tưng bao giờ cũng là s

biểu hiện ca một bn cht nht ịnh. Không có bn cht tn ti thun túy tách rời hiện tưng,

cũng như không có hiện tưng li không biểu hiện ca một bn cht nào ó.

Khi bn cht thay ổi thì hiện tưng cũng thay ổi theo. Khi bn cht mt i thì hiện tưng

cũng mt theo.

+ S i lập gia bn cht và hiện tưng thể hiện:

Bn cht là cái chung, cái tt yếu, còn hiện tưng là cái riêng biệt phong phú và a

dng.

Bn cht là cái bên trong, còn hiện tưng là cái bên ngoài.

Bn cht là cái tương i ổn ịnh, còn hiện tưng là cái thường xuyên biến ổi. - Ý

nghĩa phương pháp luận.

+ Mun nhận thức úng s vật, hiện tưng thì không dừng li ở hiện tưng bên ngoài

mà phi i vào bn cht. Phi thông qua nhiều hiện tưng khác nhau mới nhận thức úng và

y  bn cht.

+ Trong nhận thức và thc tiễn, cn phi căn cứ vào bn cht chứ không căn cứ vào

hiện tưng thì mới có thể ánh giá một cách chính xác về s vật, hiện tưng ó và mới có thể

ci to căn bn s vật, hiện tưng.

* Khả năng và hiện thực -

Phạm trù khả năng, hiện thc.

+ Phm trù kh năng dùng ể chỉ cái chưa xut hiện, chưa tn ti trong thc tế, nhưng

s xut hiện và tn ti thc s khi có các iều kiện tương ứng.

+ Phm trù hiện thc dùng ể chỉ nhng cái ang tn ti trong thc tế và trong tư duy.

- Quan hệ biện chng giữa khả năng và hiện thc.

+ Kh năng và hiện thc tn ti trong mi quan hệ thng nht, không tách rời nhau:

Kh năng chuyển hóa thành hiện thc và hiện thc li chứa ng nhng kh năng mới; kh

năng mới, trong nhng iều kiện nht ịnh, li chuyển hóa thành hiện thc.

+ Trong nhng iều kiện nht ịnh, ở cùng một s vật, hiện tưng, có thể tn ti một

hoặc nhiều kh năng: kh năng thc tế, kh năng tt nhiên, kh năng gn, kh năng xa…

+ Trong ời sng xã hội, kh năng chuyển hóa thành hiện thc phi có iều kiện khách

quan và nhân t ch quan.

- Ý nghĩa phương pháp luận.

Trong hot ộng nhận thức và thc tiễn, cn phi da vào hiện thc ể xác lập nhận thức

và hành ộng. Tuy nhiên, cũng cn phi nhận thức toàn diện các kh năng từ trong hiện thc

lOMoARcPSD|36477832

ể có ưc phương pháp hot ộng thc tiễn phù hp với s phát triển trong nhng hoàn cnh

nht ịnh; tích cc phát huy nhân t ch quan trong nhận thức và hot ộng thc tiễn ể biến

kh năng thành hiện thc theo mục ích nht ịnh.

2.3. Các quy luật cơ bản của phép biện chứng duy vật

- Quy luật là mi liên hệ phổ biến, khách quan, bn cht, bền vng, tt yếu gia

các i tưng và nht ịnh tác ộng khi có các iều kiện phù hp.

- Quy luật khách quan vn thuộc biện chứng ca s tn ti khách quan; quy

luật khoa học vn là s khái quát nhng liên hệ và quy luật khách quan ri ưc trình bày

trong các lý thuyết khoa học bng nhng phán oán phổ biến. Do ó, về nguyên tc, các quy

luật khoa học chỉ gn úng với các quy luật khách quan.

- S thừa nhận tính khách quan ca các quy luật t nhiên và xã hội là nguyên

tc phương pháp luận quan trọng i với s phát triển tri thức khoa học. Khi nhận thức ưc

các quy luật t nhiên và xã hội, con người tích cc vận dụng chúng vào hot ộng thc tiễn,

tức là nếu không thể “làm thay ổi” chúng, thì li da trên chúng ể làm thay ổi t nhiên và

xã hội.

- Da vào mức ộ phổ biến ca quy luật, có thể chia tt c các quy luật thành ba

nhóm: quy luật riêng, quy luật chung, và quy luật phổ biến.

- Nhng quy luật phổ biến ca phép biện chứng duy vật ã khái quát cách thức,

nguyên nhân và khuynh hướng vận ộng, phát triển ca s vật, hiện tưng, chúng phn ánh

bn cht biện chứng ca thế giới khách quan vn ưc con người rút ra từ trong lịch sử ca

giới t nhiên và lịch sử ca xã hội loài người. Các quy luật này ịnh hướng việc nghiên cứu

các quy luật ặc thù, mi liên hệ gia chúng to ra cơ sở khách quan cho mi liên hệ gia

triết học duy vật biện chứng với khoa học chuyên ngành.

* Quy luật từ những thay ổi về lượng dẫn ến những thay ổi về chất và ngược lại

Quy luật này chỉ ra cách thc chung nht ca s vận ộng và phát triển, s thay ổi

về lưng t ến ngưỡng nht ịnh s dn ến s thay ổi về cht. - Khái niệm cht, lưng.

+ Khái niệm chất.

Cht là khái niệm dùng ể chỉ tính quy ịnh khách quan vn có ca s vật, hiện tưng;

là s thng nht hu cơ ca các thuộc tính, yếu t to nên s vật, hiện tưng làm cho s

vật, hiện tưng là nó mà không phi là s vật, hiện tưng khác.

Đặc iểm cơ bn ca cht là nó thể hiện tính ổn ịnh tương ối ca s vật, hiện tưng;

nghĩa là khi nó chưa chuyển hóa thành s vật, hiện tưng khác thì cht ca nó vn chưa

thay ổi. Mỗi s vật, hiện tưng ều có quá trình tn ti, phát triển qua nhiều giai on, mỗi

giai on li có nhng biểu hiện về cht khác nhau. Do ó, một s vật, hiện tưng không chỉ

có một cht mà có thể có nhiều cht.

Cht ca s vật ưc biểu hiện qua nhng thuộc tính ca nó. Trong ó có thuộc cơ bn

và thuộc tính không cơ bn nhưng chỉ nhng thuộc tính cơ bn mới to thành cht ca s

vật. Tuy nhiên s phân chia thuộc tính thành cơ bn và không cơ bn cũng chỉ mang tính

tương i.

Cht ca s vật, hiện tưng không nhng ưc quy ịnh bởi nhng yếu t to thành

mà còn bởi phương thức liên kết gia các yếu t to thành, nghĩa là bởi kết cu ca s vật.

lOMoARcPSD|36477832

+ Khái niệm lưng.

Lưng là khái niệm dùng ể chỉ tính quy ịnh khách quan vn có ca s vật, hiện

tưng ưc biểu hiện về mặt s lưng, kích thước, quy mô, trình ộ, nhịp iệu, màu sc...

Đặc iểm cơ bn ca lưng là tính biến ổi. Trong s vật, hiện tưng có nhiều loi

lưng khác nhau; có lưng là yếu t quy ịnh bên trong, có lưng chỉ thể hiện yếu t bên

ngoài; s vật, hiện tưng càng phức tp thì lưng ca chúng cũng phức tp theo. Trong t

nhiên và phn nhiều trong xã hội, lưng có thể o, ong, ếm, tính toán ưc; nhưng trong một

s trường hp ca xã hội và nht là trong tư duy lưng khó o ưc bng s liệu cụ thể mà

chỉ có thể nhận biết ưc bng năng lc trừu tưng hóa.

Lưu ý: S phân biệt gia cht và lưng chỉ có ý nghĩa tương i, tuỳ theo từng mi

quan hệ mà xác ịnh âu là lưng và âu là cht; cái là lưng trong mi quan hệ này, li có thể

là cht trong mi quan hệ khác.

- Mi quan hệ gia cht và lưng.

+ Từ nhng s thay ổi về lưng dn ến nhng s chuyển hóa về cht

Mọi s vật, hiện tưng là một thể thng nht gia hai mặt cht và lưng. Trong ó

cht tương i ổn inh, lưng thường xuyên biến ổi. Mọi s vận ộng, phát triển luôn bt u từ

s thay ổi về lưng, dn ến s chuyển hóa về cht.

Quá trình thay ổi ca lưng diễn ra theo xu hướng hoặc tăng hoặc gim nhưng không

lập tức dn ến s thay ổi về cht ca s vật, hiện tưng; chỉ khi nào lưng thay ổi ến giới

hn nht ịnh mới dn ến s thay ổi về cht. S biến ổi về lưng trong một khong giới hn

nht ịnh mà chưa dn ến s thay ổi về cht gọi là ộ.

Độ là khái niệm dùng ể chỉ khong giới hn mà ở ó s thay ổi về lưng chưa ủ ể dn

n s thay ổi căn bản về chất ca s vật, hiện tưng.

S biến ổi về lưng khi t ến giới hn  làm thay ổi căn bn về cht, ti thời iểm ó

gọi là iểm nút.

Điểm nút là iểm giới hn mà ti ó s thay ổi về lưng ã ủ ể dn tới s thay ổi về chất

ca s vật, hiện tưng, thi iểm mà tại ó bắt u xảy ra bước nhảy.

Bước nhảy là khái niệm dùng ể chỉ những chuyển hóa về chất ca s vật, hiện tưng

do nhng thay ổi về lưng trước ó gây ra.

Bước nhy kết thúc một giai on biến ổi về lưng, là s gián on trong quá trình vận

ộng liên tục ca s vật, hiện tưng.

Căn cứ vào quy mô và nhịp ộ ca bước nhy, có bước nhy toàn bộ và bước nhy

cục bộ. Bước nhy toàn bộ làm cho tt c các mặt, các bộ phận, các yếu t... ca s vật,

hiện tưng thay ổi. Bước nhy cục bộ chỉ làm thay ổi một s mặt, một s yếu t, một s bộ

phận... ca chúng. S phân biệt bước nhy toàn bộ hay cục bộ chỉ có ý nghĩa tương i, bởi

chúng ều là kết qu ca quá trình thay ổi về lưng.

Căn cứ vào thời gian ca s thay ổi về cht và da trên cơ chế ca s thay ổi ó, có

bước nhy tc thi và bước nhy dn dn. Bước nhy tức thời làm cht ca s vật, hiện

tưng biến ổi mau chóng ở tt c các bộ phận ca nó. Bước nhy dn dn là quá trình thay

ổi về cht diễn ra bng cách tích luỹ dn nhng yếu t ca cht mới và loi bỏ dn các yếu

t ca cht cũ, trong trường hp này s vật, hiện tưng biến ổi chậm hơn.

lOMoARcPSD|36477832

Khi cht mới ra ời quy ịnh một lưng mới tương ứng với nó. Lưng mới này vận

ộng và biến ổi trong một khong giới hn mới ưc gọi là ộ mới. Khi tích lũy  về lưng s

t tới iểm nút mới, ng thời thc hiện bước nhy mới cho ra ời một cht mới hơn na. Quá

trình này diễn ra có tính liên tục, vô cùng, vô tận. - Ý nghĩa phương pháp luận.

+ Th nhất, trong hot ộng nhận thức và thc tiễn phi biết tích lũy về lưng ể có

biến ổi về cht; tránh tư tưởng, nôn nóng, t cháy giai on, coi phát triển là nhng bước

nhy liên tục, xem nhẹ hoặc bỏ qua quá trình tích lũy về lưng.

+ Th hai, khi ã tích lũy  về lưng phi quyết tâm tiến hành bước nhy, tránh tư

tưởng, bo th, trì trệ, ngi khó, không dám thc hiện bước nhy, coi s phát triển chỉ là

nhng thay ổi ơn thun về lưng.

+ Th ba, trong hot ộng nhận thức và thc tiễn cn phi vận dụng một cách linh

hot các hình thức bước nhy, chng giáo iều, dập khuôn.

+ Th tư, Cht còn phụ thuộc vào phương thức liên kết gia các yếu t to thành s

vật, hiện tưng; do ó, phi biết la chọn phương pháp phù hp ể tác ộng vào phương thức

liên kết.

* Quy luật thống nhất và ấu tranh các mặt ối lập

Quy luật thống nhất và ấu tranh các mặt ối lập là ht nhân ca phép biện chứng duy

vật, vì nó chỉ ra nguyên nhân, ộng lc ca s mọi s vận ộng, phát triển.

- Mâu thun biện chng là khái niệm dùng ể chỉ s liên hệ, tác ộng theo cách vừa

thng nht, vừa u tranh; vừa òi hỏi, vừa loi trừ, vừa chuyển hóa ln nhau gia các mặt ối

lập. Yếu t to thành mâu thun biện chứng là các mặt i lập, các bộ phận, các thuộc tính...

có khuynh hướng biến ổi trái ngưc nhau, nhưng cùng tn ti khách quan trong mỗi s vật,

hiện tưng ca t nhiên, xã hội và tư duy. Trong mỗi mâu thun, các mặt i lập vừa thng

nht với nhau, vừa u tranh ln nhau to nên trng thái ổn ịnh tương i ca s vật, hiện

tưng.

+ Thống nhất gia các mặt i lập là khái niệm dùng ể chỉ s liên hệ gia các mặt i

lập và ưc thể hiện:

Th nhất, các mặt i lập cn ến nhau, nương ta vào nhau, làm tiền ề cho nhau tn

ti, không có mặt này thì không có mặt kia;

Th hai, các mặt i lập tác ộng ngang nhau, cân bng nhau thể hiện s u tranh gia

cái mới ang hình thành với cái cũ chưa mt hn;

Th ba, gia các mặt i lập có s tương ng, ng nht do trong các mặt i lập còn

tn ti nhng yếu t ging nhau. S ng nht ca các mặt i lập luôn bao hàm s khác nhau,

i lập.

+ Đấu tranh gia các mặt i lập là khái niệm dùng ể chỉ s tác ộng qua li theo

hướng bài trừ, ph ịnh ln nhau gia các mặt i lập và s tác ộng ó cũng không tách rời s

khác nhau, thng nht, ng nht gia chúng trong một mâu thun.

+ S thng nht các mặt i lập chỉ tn ti trong trng thái ứng im tương i ca s

vật, hiện tưng; còn u tranh có tính tuyệt i, nghĩa là u tranh phá vỡ s ổn ịnh tương i

ca chúng dn ến s chuyển hóa về cht ca chúng. Tính tuyệt i ca u tranh gn với s

t thân vận ộng, phát triển diễn ra không ngừng ca s vật, hiện tưng.

lOMoARcPSD|36477832

- Mâu thun tn ti khách quan trong mọi lĩnh vc ca thế giới và vô cùng a dng.

S a dng ó phụ thuộc vào ặc iểm ca các mặt i lập, vào iều kiện mà trong ó s tác ộng

qua li gia các mặt i lập triển khai, vào trình ộ tổ chức ca s vật, hiện tưng mà trong ó

mâu thun tn ti. Mỗi loi mâu thun có ặc iểm riêng và có vai trò khác nhau i với s tn

ti và phát triển ca s vật, hiện tưng.

+ Căn cứ vào s tn ti và phát triển ca toàn bộ s vật, hiện tưng, có mâu thun

cơ bn và mâu thun không cơ bn. Mâu thun cơ bản tác ộng trong sut quá trình tn ti

ca s vật, hiện tưng; nó quy ịnh bn cht, s phát triển ca chúng từ khi hình thành ến

lúc tiêu vong. Mâu thun không cơ bản ặc trưng cho một phương diện nào ó, chỉ quy ịnh

s vận ộng, phát triển ca một hay một s mặt ca s vật, hiện tưng và chịu s chi phi

ca mâu thun cơ bn.

+ Căn cứ vào vai trò ca mâu thun i với s tn ti và phát triển ca s vật, hiện

tưng trong mỗi giai on nht ịnh, có thể phân chia thành mâu thun ch yếu và mâu thun

thứ yếu. Mâu thun chủ yu luôn nổi lên hàng u ở mỗi giai on phát triển ca s vật, hiện

tưng, có tác dụng quy ịnh i với các mâu thun khác trong cùng giai on ó ca quá trình

phát triển. Gii quyết mâu thun ch yếu s to iều kiện ể gii quyết các mâu thun khác ở

cùng giai on, còn s phát triển, chuyển hóa ca s vật, hiện tưng từ hình thức này sang

hình thức khác phụ thuộc vào việc gii quyết mâu thun ch yếu. Mâu thun th yu là mâu

thun không óng vai trò quyết ịnh trong s vận ộng, phát triển ca s vật, hiện tưng. Tuy

vậy, ranh giới gia mâu thun ch yếu, thứ yếu chỉ là tương i, tuỳ theo từng hoàn cnh cụ

thể, có mâu thun trong iều kiện này là ch yếu, song trong iều kiện khác li là thứ yếu và

ngưc li.

+ Căn cứ vào quan hệ gia các mặt i lập trong một s vật, hiện tưng hoặc gia các

s vật, hiện tưng với nhau có mâu thun bên trong và mâu thun bên ngoài. Mâu thun

bên trong là s tác ộng qua li gia các mặt, các khuynh hướng... i lập nm trong chính

mỗi s vật, hiện tưng; có vai trò quy ịnh trc tiếp quá trình vận ộng và phát triển ca s

vật, hiện tưng. Mâu thun bên ngoài xut hiện trong mi liên hệ gia các s vật, hiện

tưng với nhau; tuy cũng nh hưởng ến s tn ti và phát triển ca chúng, nhưng phi thông

qua mâu thun bên trong mới phát huy tác dụng.

Các mâu thun cơ bn và ch yếu ều là nhng mâu thun gia các mặt, các bộ phận,

yếu t bên trong cu thành s vật hiện tưng nên có thể gọi chúng là mâu thun bên trong.

Song các i tưng còn có nhng mi liên hệ và quan hệ với các i tưng khác thuộc về môi

trường tn ti ca nó, nhng mâu thun loi này ưc gọi là các mâu thun bên ngoài. Tuy

nhiên, s phân chia này cũng chỉ mang tính tương i tùy theo từng mi quan hệ cụ thể.

+ Căn cứ vào tính cht i lập nhau về li ích cơ bn gia các giai cp trong xã hội có

i kháng giai cp, mâu thun bao gm mâu thun i kháng và mâu thun không i kháng.

Mâu thun ối kháng là mâu thun gia các giai cp, tập oàn người, lc lưng, xu hướng xã

hội... có li ích cơ bn i lập nhau và không thể iều hoà ưc. Mâu thun không ối kháng là

mâu thun gia các giai cp, tập oàn người, lc lưng, xu hướng xã hội... có li ích cơ bn

không i lập nhau nên là mâu thun cục bộ, tm thời.

- Vai trò của mâu thun ối với s vận ộng và phát triển: Ngun gc ca s

vận ộng, phát triển ca s vật, hiện tưng là s tác ộng (theo hướng ph ịnh, thng

lOMoARcPSD|36477832

nht) ln nhau gia chúng và gia các mặt i lập trong chúng. Có hai loi tác ộng dn

ến vận ộng là tác ộng ln nhau gia các s vật, hiện tưng (bên ngoài) và s tác ộng

ln nhau gia các mặt i lập ca cùng một s vật, hiện tưng (bên trong); nhưng chỉ có

s tác ộng ln nhau gia các mặt i lập (bên trong) mới làm cho s vật, hiện tưng

phát triển.

Từ mi quan hệ gia các khái niệm, có thể khái quát li nội dung ca quy luật thng nht

và u tranh các mặt i lập là: Mọi i tưng ều bao gm nhng mặt, nhng khuynh hướng,

lc lưng... i lập nhau to thành nhng mâu thun trong chính nó; s thng nht và u

tranh gia các mặt i lập này là nguyên nhân, ộng lc bên trong ca s vận ộng và phát

triển, làm cho cái cũ mt i và cái mới ra ời. Bởi vậy, s vận ộng, phát triển ca s vật, hiện

tưng là t thân.

- Ý nghĩa phương pháp luận.

+ Th nhất, vì mâu thun có tính khách quan và phổ biến nên trong hot ộng nhận

thức và thc tiễn cn phi phát hiện ra mâu thun. Mun phát hiện mâu thun, cn xut phát

từ bn thân s vật, hiện tưng.

+ Th hai, phân tích mâu thun cn bt u từ việc xem xét quá trình phát sinh, phát

triển ca từng loi mâu thun; xem xét vai trò, vị trí và mi quan hệ gia các mâu thun và

iều kiện chuyển hóa gia chúng. Phi phân tích một mâu thun cụ thể và ề ra ưc phương

pháp gii quyết mâu thun ó.

+ Th ba, phi nm vng nguyên tc gii quyết mâu thun bng u tranh gia các

mặt i lập, không ưc iều hoà mâu thun, cũng không nóng vội hay bo th. * Quy luật

phủ ịnh của phủ ịnh.

Quy luật ph ịnh ca ph ịnh chỉ ra khuynh hướng ( i lên), hình thức (xoáy c), kết

qu (s vật, hiện tưng mới ra ời từ s vật, hiện tưng cũ) ca s phát triển ca chúng thông

qua s thng nht gia tính thay ổi với tính kế thừa trong s phát triển.

Nội dung quy luật thể hiện qua các khái niệm và mi quan hệ gia chúng:

- Khái niệm phủ ịnh biện chng: Là khái niệm dùng ể chỉ s ph ịnh làm tiền

ề, to iều kiện cho s phát triển. Ph ịnh biện chứng làm cho s vật, hiện tưng mới ra

ời thay thế s vật, hiện tưng cũ và là yếu t liên hệ gia s vật, hiện tưng cũ với s

vật, hiện tưng mới. Ph ịnh biện chứng là t ph ịnh, t phát triển ca s vật, hiện

tưng; là “mt xích” trong “si dây chuyền” dn ến s ra ời ca s vật, hiện tưng mới,

tiến bộ hơn so với s vật, hiện tưng cũ.

- Tính chất của phủ ịnh biện chng.

+ Tính khách quan: S vật, hiện tưng t ph ịnh mình do mâu thun bên trong nó

gây ra.

+ Tính kế thừa: loi bỏ các yếu t không phù hp và ci to các yếu t ca s vật,

hiện tưng cũ còn phù hp ể ưa vào s vật, hiện tưng mới.

+ Tính phổ biến: diễn ra trong mọi lĩnh vc t nhiên, xã hội và tư duy

+ Tính a dng, phong phú ca ph ịnh biện chứng thể hiện ở nội dung, hình thức ca

nó.

- Đặc iểm cơ bản của phủ ịnh biện chng: Sau một s (ít nht là hai) ln ph

ịnh, s vật, hiện tưng phát triển có tính chu kỳ theo ường xoáy c mà thc cht ca s

lOMoARcPSD|36477832

phát triển ó là s biến ổi, trong ó giai on sau vn bo tn nhng gì tích cc ã ưc to ra

ở giai on trước. Với ặc iểm này, ph ịnh biện chứng không chỉ khc phục hn chế ca

s vật, hiện tưng cũ; mà còn gn chúng với s vật, hiện tưng mới; gn s vật, hiện

tưng ưc khng ịnh với s vật, hiện tưng bị ph ịnh. Vì vậy, ph ịnh biện chứng là

vòng khâu tt yếu ca s liên hệ và s phát triển.

- K thừa biện chng.

+ Kế thừa biện chứng là khái niệm dùng ể chỉ việc s vật, hiện tưng mới ra ời vn

gi li có chọn lọc và ci to yếu t còn thích hp ể chuyển sang chúng; loi bỏ các yếu t

không còn thích hp ca s vật, hiện tưng cũ ang gây cn trở cho s phát triển ca s vật,

hiện tưng mới.

+ Đặc iểm ca kế thừa biện chứng là duy trì các yếu t tích cc ca s vật, hiện tưng

bị ph ịnh dưới dng vưt bỏ, các yếu t chọn gi li s ưc ci to, biến ổi ể phù hp với

s vật, hiện tưng mới.

+ Giá trị ca s kế thừa biện chứng chịu s quy ịnh bởi vai trò ca yếu t phù hp

ưc kế thừa; do vậy, việc gi li yếu t tích cc ca s vật, hiện tưng bị ph ịnh làm cho

s vật, hiện tưng mới phát triển cao hơn, tiến bộ hơn.

+ Kế thừa biện chứng i lập với k thừa siêu hình là việc i tưng gi li nguyên si

nhng gì bn thân nó ã có ở giai on phát triển trước, không t mình rũ bỏ nhng yếu t ã

tỏ ra lc hậu hết thời, không còn phù hp, ngăn cn s phát triển tiếp theo ca chính nó,

ca i tưng mới.

- Đưng xoáy ốc là khái niệm dùng ể chỉ s vận ộng ca nhng nội dung mang

tính kế thừa có trong s vật, hiện tưng mới nên không thể i theo ường thng, mà diễn

ra theo ường tròn không nm trên một mặt phng ta như ường xoáy trôn c. Đường

xoáy c là hình thức diễn t rõ nht ặc trưng ca quá trình phát triển biện chứng ở tính

kế thừa qua khâu trung gian, tính lặp li, nhưng không quay li và tính tiến lên ca s

phát triển. Trong ó, s phát triển dường như lặp li, nhưng trên cơ sở mới cao hơn là ặc

iểm quan trọng nht ca quy luật ph ịnh ca ph ịnh. Mỗi vòng mới ca ường xoáy c

thể hiện trình ộ phát triển cao hơn và s ni tiếp nhau các vòng ca ường xoáy c thể

hiện tính vô tận ca s phát triển từ thp ến cao.

- Nội dung quy luật phủ ịnh của phủ ịnh.

+ Coi s phát triển ca s vật, hiện tưng là do mâu thun bên trong ca chúng quy

ịnh. Mỗi ln ph ịnh là kết qu ca s u tranh và chuyển hóa gia nhng mặt i lập trong

s vật, hiện tưng. Ph ịnh ln thứ nht làm cho s vật, hiện tưng cũ chuyển thành s vật,

hiện tưng i lập với nó, ph ịnh ln thứ hai dn ến s ra ời ca s vật, hiện tưng mới

mang nhiều nội dung tích cc ca s vật, hiện tưng cũ, nhưng cũng ã mang không ít nội

dung i lập với s vật, hiện tưng ó. Kết qu là, về hình thức, s vật, hiện tưng mới (ra ời

do ph ịnh ca ph ịnh) s li trở về s vật, hiện tưng xut phát (chưa bị ph ịnh ln nào),

nhưng về nội dung, không phi trở li chúng ging y như cũ, mà chỉ là dường như lặp li

chúng, bởi ã trên cơ sở cao hơn.

+ Ph ịnh biện chứng chỉ là một giai on trong quá trình phát triển vì chỉ thông qua

ph ịnh ca ph ịnh mới dn ến s ra ời ca s vật, hiện tưng mới, và như vậy, ph ịnh

lOMoARcPSD|36477832

ca ph ịnh mới hoàn thành ưc một chu kỳ phát triển, ng thời li to ra iểm xut phát ca

chu kỳ phát triển tiếp theo.

+ S lưng các ln ph ịnh trong một chu kỳ phát triển có thể nhiều hơn hai, tuỳ theo

tính cht ca quá trình phát triển cụ thể, nhưng ít nht cũng phi qua hai ln mới dn ến s

ra ời ca s vật, hiện tưng mới, hoàn thành ưc một chu kỳ phát triển. Mỗi ln ph ịnh

biện chứng thc hiện xong s mang thêm nhng yếu t tích cc mới; do vậy, s phát triển

thông qua nhng ln ph ịnh biện chứng s to ra xu hướng phát triển không ngừng ca s

vật, hiện tưng.

+ Do có s kế thừa nên ph ịnh biện chứng không phi là ph ịnh sch trơn, không

loi bỏ tt c các yếu t ca s vật, hiện tưng cũ, mà là iều kiện cho s phát triển, duy trì

và gìn gi, lặp li một s yếu t tích cc ca s vật, hiện tưng mới sau khi ã ưc chọn lọc,

ci to cho phù hp và do vậy, s phát triển ca các s vật, hiện tưng có quỹ o tiến lên

như ường xoáy c.

Tóm li, quy luật ph ịnh ca ph ịnh phn ánh mi liên hệ, s kế thừa thông qua

khâu trung gian gia cái bị ph ịnh và cái ph ịnh; do có kế thừa nên ph ịnh biện chứng

không phi là s ph ịnh sch trơn mà là iều kiện cho s phát triển, nó lưu gi nội dung tích

cc ca các giai on trước, lặp li một s ặc iểm ch yếu ca cái ban u trên cơ sở mới cao

hơn; do vậy, s phát triển có tính cht tiến lên không hn theo ường thng, mà theo ường

xoáy trôn c.

- Ý nghĩa phương pháp luận.

+ Khi xem xét s vận ộng phát triển ca s vật, phi xem xét nó trong quan hệ i

lập: cái mới ra ời từ cái cũ, cái lc hậu, cái ph ịnh ra ời từ cái khng ịnh. Có như vậy, mới

thy ưc nhng nhân t tích cc ở cái cũ mà cái mới cn phi kế thừa trong s phát triển i

lên.

+ S phát triển diễn ra theo ường "xoáy c", do vậy phi kiên trì, chờ i, không ưc

nôn nóng, vội vàng nhưng phi theo hướng bo vệ cái mới, ng hộ cái mới, tin tưởng cái

mới, hp quy luật nht ịnh s chiến thng; cn khc phục tư tưởng bo th, trì trệ, giáo iều,

kìm hãm s phát triển ca cái mới.

+ Quan iểm biện chứng về s phát triển òi hỏi trong quá trình ph ịnh cái cũ phi

theo nguyên tc kế thừa có phê phán; kế thừa nhng nhân t hp quy luật và lọc bỏ, vưt

qua, ci to cái tiêu cc, trái quy luật nhm thúc ẩy s vật, hiện tưng phát triển theo hướng

tiến bộ.

III. LÝ LUẬN NHẬN THỨC 1. Quan niệm về nhận thức trong lịch sử triết

học

- Ch nghĩa duy tâm ch quan: nhận thức không phi là s phn ánh thế giới khách

quan mà chỉ là s phn ánh trng thái ch quan ca con người

- Ch nghĩa duy tâm khách quan: không ph nhận nhưng li gii thích một cách duy

tâm, thn bí kh năng nhận thức ca con người.

- Hoài nghi luận: nghi ngờ kh năng nhận thức ca con người, thậm chí nghi ngờ c

s tn ti khách quan ca các s vật, hiện tưng. Tuy nhiên ã có nhng i biểu ứng trên lập

trường hoài nghi theo hướng tích cc, góp phn quan trọng chng tôn giáo, triết học kinh

lOMoARcPSD|36477832

viện. Về thc cht, các nhà hoài nghi ch nghĩa ã không hiểu biện chứng ca quá trình nhận

thức.

- Thuyết không thể biết: con người về nguyên tc, không thể nhận thức ưc bn cht

thế giới. Chúng ta có hình nh về s vật, nhưng ó chỉ là nhng biểu hiện bên ngoài ca

chúng chứ không phi là chính bn thân s vật.

- Ch nghĩa duy vật trước Mác: nhìn chung ều thừa nhận kh năng nhận thức thế giới

ca con người, coi nhận thức là quá trình phn ánh thế giới khách quan vào bộ óc con người.

Tuy nhiên, hn chế ca ch nghĩa duy vật trước Mác là chưa hiểu úng bn cht ca nhận

thức, chưa thy ưc vai trò ca thc tiễn i với nhận thức.

2. Lý luận nhận thức của chủ nghĩa duy vật biện chứng

2.1. Các nguyên tắc xây dựng lý luận nhận thức của chủ ngha duy vật biện chứng

- Thừa nhận s vật khách quan tn ti bên ngoài và ộc lập với ý thức con người.

Đây là nguyên tc nền tng ca lý luận nhận thức ca ch nghĩa duy vật biện chứng.

- Cm giác, tri giác, ý thức nói chung là hình nh ch quan ca thế giới khách

quan. Theo ch nghĩa duy vật biện chứng, các cm giác ca chúng ta (và mọi tri thức) ều là

s phn ánh, ều là hình nh ch quan ca hiện thc khách quan.

- Thc tiễn là tiêu chuẩn ể kiểm tra hình nh úng, hình nh sai ca cm giác

nói riêng và ý thức nói chung, là tiêu chuẩn ể kiểm tra chân lý.

2.2. Nguồn gốc, bản chất của nhận thức *

Nguồn gốc của nhận thc

- CNDVBC khng ịnh thế giới vật cht tn ti khách quan, ộc lập với ý thức

con người. Thế giới khách quan chính là i tưng, là ngun gc “duy nht và cui cùng”

ca nhận thức.

- Theo CNDVBC, con người có kh năng nhận thức ưc thế giới, chỉ có nhng

cái con người chưa nhận thức ưc chứ không có cái gì không thể nhận thức. * Bản chất

của nhận thc

- Nhận thức là s phn ánh tích cc, sáng to thế giới vật cht vào bộ óc con

người. Đây là một quá trình phức tp, quá trình ny sinh và gii quyết mâu thun chứ không

phi quá trình máy móc gin ơn, thụ ộng và nht thời.

- Nhận thức là một quá trình biện chứng có vận ộng và phát triển, là quá trình

i từ chưa biết ến biết, từ biết ít tới biết nhiều hơn, từ biết chưa y  ến y  hơn. Trong quá

trình nhận thức ca con người luôn luôn ny sinh quan hệ biện chứng gia nhận thức kinh

nghiệm và nhận thức lý luận; nhận thức thông thường và nhận thức khoa học.

+ Nhận thức kinh nghiệm là nhận thức da trên s quan sát trc tiếp các s vật, hiện

tưng hay các thí nghiệm thc nghiệm khoa học. Kết qu ca nhận thức kinh nghiệm là

nhng tri thức kinh nghiệm thông thường hoặc tri thức thc nghiệm khoa học. Tri thức kinh

nghiệm óng vai trò quan trọng trong ời sng thường ngày ca con người. Tuy nhiên, tri thức

kinh nghiệm còn hn chế vì nó mới em li s hiểu biết về các mặt riêng l, bề ngoài ca s

vật và còn rời rc, chưa chỉ ra ưc tính tt yếu, mi quan hệ bn cht ca các s vật, hiện

tưng.

lOMoARcPSD|36477832

Nhận thức lý luận là nhận thức s vật, hiện tưng một cách gián tiếp da trên các

hình thức tư duy trừu tưng như khái niệm, phán oán, suy luận ể khái quát tính bn cht,

quy luật, tính tt yếu ca các s vật, hiện tưng.

+ Nhận thức thông thường là nhận thức ưc hình thành một cách t phát, trc tiếp

trong hot ộng hàng ngày ca con người.

Nhận thức khoa học là nhận thức ưc hình thành ch ộng, t giác ca ch thể nhm

phn ánh nhng mi liên hệ bn cht, tt nhiên, mang tính quy luật ca i tưng nghiên

cứu.

- Nhận thức là quá trình tác ộng biện chứng gia ch thể nhận thức và khách thể

nhận thức trên cơ sở hot ộng thc tiễn ca con người.

+ Ch thể nhận thức chính là con người hiện thc ang sng, ang hot ộng thc tiễn

và ang nhận thức trong nhng iều kiện lịch sử - xã hội nht ịnh.

+ Khách thể nhận thức không ng nht với toàn bộ hiện thc khách quan mà chỉ là

một bộ phận, một lĩnh vc ca hiện thc khách quan, nm trong miền hot ộng nhận thức

và trở thành i tưng nhận thức ca ch thể nhận thức. Vì thế, khách thể nhận thức không

chỉ là thế giới vật cht mà có thể còn là tư duy, tâm lý, tư tưởng, tinh thn, tình cm…

Khách thể nhận thức rộng hơn i tưng nhận thức. Đi tưng nhận thức là một khía

cnh, một phương diện, một mặt nào ó ca hiện thc khách quan mà ch thể nhận thức tập

trung vào nghiên cứu, tìm hiểu.

+ Hot ộng thc tiễn ca con người là cơ sở, ộng lc, mục ích ca nhận thức và là

tiêu chuẩn ể kiểm tra chân lý.

Như vậy, về bn cht nhận thức là quá trình phn ánh hiện thc khách quan một cách

tích cc, ch ộng, sáng to bởi con người trên cơ sở thc tiễn mang tính lịch sử - cụ thể.

2.3. Thực tiễn và vai trò của thực tiễn ối với nhận thức

* Phạm trù thc tiễn:

- Khái niệm: Thc tiễn là toàn bộ nhng hot ộng vật cht – cm tính, có mục

ích, có tính lịch sử - xã hội ca con người nhm ci to t nhiên và xã hội. - Đặc trưng

ca thc tiễn.

Th nhất, thc tiễn là nhng hot ộng vật cht – cm tính, ó là nhng hot ộng vật

cht ca con người cm giác ưc, con người có thể quan sát trc quan ưc. Nhng hot ộng

mà con người phi sử dụng lc lưng vật cht, công cụ vật cht tác ộng vào các i tưng

vật cht ể làm biến ổi chúng.

Th hai, hot ộng thc tiễn là nhng hot ộng mang tính lịch sử - xã hội. Thc tiễn

là hot ộng diễn ra với s tham gia ca ông o người trong xã hội. Hot ộng thc tiễn luôn

bị giới hn bởi nhng iều kiện lịch sử - xã hội, tri qua các giai on lịch sử phát triển cụ thể

ca nó.

Th ba, thc tiễn là hot ộng có tính mục ích nhm ci to t nhiên và xã hội, phục

vụ con người. Thc tiễn là hot ộng có tính t giác cao ca con người, khác với hot ộng

bn năng thụ ộng thích nghi ca ộng vật.

- Các hình thức cơ bn ca thc tiễn.

+ Hot ộng sn xut vật cht là hình thức thc tiễn u tiên, cơ bn, quan trọng nht.

Con người và xã hội loài người không thể tn ti và phát triển nếu không có hot ộng sn

lOMoARcPSD|36477832

xut vật cht. Sn xut vật cht là cơ sở cho s tn ti ca các hình thức thc tiễn, các hot

ộng sng khác ca con người.

+ Hot ộng chính trị - xã hội là hot ộng thc tiễn thể hiện tính t giác cao ca con

người nhm biến ổi, ci to xã hội, phát triển các thiết chế xã hội, các quan hệ xã hội … to

ra môi trường xã hội thuận li cho con người phát triển.

+ Hot ộng thc nghiệm khoa học là hình thức ặc biệt ca hot ộng thc tiễn. Trong

hot ộng thc nghiệm khoa học, con người ch ộng to ra nhng iều kiện không có sẵn

trong t nhiên cũng như xã hội ể tiến hành thc nghiệm khoa học theo mục ích ã ề ra, vận

dụng nhng thành tu khoa học, kỹ thuật, công nghệ vào sn xut vật cht, vào ci to chính

trị - xã hội.

Lưu ý: Mặc dù hot ộng sn xut vật cht là quan trọng nht, quyết ịnh nhưng hot

ộng chính trị - xã hội và hot ộng thc nghiệm khoa học cũng có thể tác ộng trở li hot ộng

sn xut vật cht.

* Vai trò của thc tiễn ối với nhận thc.

- Thc tiễn là cơ sở, ộng lc ca nhận thức.

+ Thc tiễn là cơ sở ny sinh, hình thành nhận thức: trong quá trình hot ộng thc

tiễn, con người tác ộng vào thế giới khách quan, buộc chúng phi bộc lộ nhng thuộc tính,

nhng quy luật ể con người nhận thức. Như vậy, thc tiễn cung cp nhng tài liệu, vật liệu

cho nhận thức, không có thc tiễn thì không có nhận thức, không có khoa học, không có lý

luận.

+ Thc tiễn luôn ề ra nhu cu, nhiệm vụ và phương hướng phát triển ca nhận thức,

thúc ẩy s ra ời ca các ngành khoa học.

+ Thc tiễn có tác dụng rèn luyện các giác quan ca con người, làm cho chúng phát

triển tinh tế hơn, hoàn thiện hơn, trên cơ sở ó giúp quá trình nhận thức ca con người hiệu

qu hơn, úng n hơn.

+ Hot ộng thc tiễn còn là cơ sở chế to ra các công cụ, phương tiện, máy móc mới

hỗ tr con người trong quá trình nhận thức, chng hn như kính hiển vi, kính thiên văn, máy

vi tính… ã mở rộng kh năng ca các khí quan nhận thức ca con người.

- Thc tiễn là mục ích ca nhận thức: Nhận thức ca con người là nhm phục vụ thc

tiễn, soi ường, chỉ o thc tiễn. Nếu không vì thc tiễn nhận thức s mt phương hướng, bế

tc. Mọi tri thức khoa học chỉ có ý nghĩa khi nó ưc áp dụng vào thc tiễn. - Thc tiễn là

tiêu chuẩn ể kiểm tra chân lý:

+ Thc tiễn là tiêu chuẩn khách quan duy nht ể kiểm tra chân lý, bác bỏ sai lm vì

chỉ có thc tiễn mới có thể vật cht hoá ưc tri thức, hiện thc hoá ưc tư tưởng, qua ó mới

khng ịnh ưc chân lý hoặc ph ịnh một sai lm nào ó.

+ Thc tiễn có nhiều hình thức khác nhau, do vậy có thể kiểm tra chân lý bng thc

nghiệm khoa học, bng hot ộng chính trị - xã hội và hot ộng sn xut vật cht.

+ Thc tiễn là tiêu chuẩn ca chân lý vừa có tính cht tuyệt i, vừa có tính cht

tương i.

Tính tuyệt i ca thc tiễn với tư cách tiêu chuẩn chân lý thể hiện ở chỗ, thc tiễn là

tiêu chuẩn khách quan duy nht ể kiểm tra chân lý.

lOMoARcPSD|36477832

Tính tương i ca thc tiễn với tư cách tiêu chuẩn chân lý thể hiện ở chỗ, thc tiễn

luôn vận ộng, biến ổi.

* Ý nghĩa phương pháp luận.

Trong nhận thức và hot ộng cn phi quán triệt quan iểm thc tiễn. Quan iểm thc

tiễn yêu cu nhận thức phi gn với nhu cu ca thc tiễn; phi ly thc tiễn làm tiêu chuẩn

kiểm tra kết qu ca nhận thức; coi trọng công tác tổng kết thc tiễn ể bổ sung, hoàn thiện,

phát triển nhận thức, lý luận. 2.4. Các giai oạn cơ bản của quá trình nhận thức

V. I. Lênin ã khái quát con ường biện chứng ca quá trình nhận thức như sau: “Từ

trc quan sinh ộng ến tư duy trừu tưng, và từ tư duy trừu tưng ến thc tiễn - ó là con

ường biện chứng ca s nhận thức chân lý, ca s nhận thức thc ti khách quan”. * Nhận

thc cảm tính (Trc quan sinh ộng).

- Là giai on u tiên ca quá trình nhận thức, gn liền với thc tiễn. Đây là giai

on nhận thức trc tiếp khách thể thông qua các giác quan ca con người. Nhận thức

cm tính chưa phân biệt ưc cái chung, cái bn cht, tính quy luật ca s vật, hiện tưng.

- Nhận thức cm tính gm ba hình thức: cm giác, tri giác và biểu tưng.

+ Cm giác là hình thức u tiên, là cơ sở ca mọi nhận thức tiếp theo ca con người.

Cm giác hình thành do s tác ộng trc tiếp ca s vật lên các giác quan ca con người.

Cm giác em li cho con người nhng thông tin về thuộc tính riêng l ca s vật.

+ Tri giác là kết qu ca s tác ộng trc tiếp ca s vật ng thời lên nhiều giác quan

ca con người, do ó, tri giác cho ta hình nh về s vật trọn vẹn hơn cm giác.

+ Biểu tưng là hình thức cao nht và phức tp nht ca nhận thức cm tính. Biểu

tưng là hình nh s vật ưc tái hiện trong bộ óc con người khi s vật không còn trc tiếp

tác ộng vào giác quan ca con người. Biểu tưng là khâu trung gian chuyển từ nhận thức

cm tính lên nhận thức lý tính.

* Nhận thc lý tính (Tư duy trừu tưng).

- Là giai on nhận thức gián tiếp về s vật. Ở giai on nhận thức lý tính, con

người ã nm bt ưc một cách khái quát, y  bn cht, quy luật ca s vật, hiện tưng.

- Nhận thức lý tính gm ba hình thức: khái niệm, phán oán và suy lý.

+ Khái niệm: là kết qu ca s tổng hp, khái quát biện chứng nhng tài liệu thu

nhận ưc trong hot ộng thc tiễn. Khái niệm phn ánh khái quát một hoặc một s thuộc

tính chung có tính bn cht nào ó ca một nhóm s vật, hiện tưng ưc biểu thị bng một

từ hay một cụm từ.

Khái niệm luôn vận ộng, biến ổi cùng với s biến ổi ca thc tiễn.

+ Phán oán: là hình thức liên kết các khái niệm ể khng ịnh hay ph ịnh một thuộc tính,

một mi liên hệ nào ó ca s vật. Phán oán ưc biểu hiện thành một mệnh ề bao gm lưng

từ, ch từ, hệ từ và vị từ trong ó hệ từ óng vai trò quan trọng nht vì nó biểu thị mi quan

hệ ca các s vật ưc phn ánh.

Có ba loi phán oán cơ bn là phán oán ơn nht, phán oán ặc thù và phán oán phổ biến.

+ Suy lý (suy luận và chứng minh): là hình thức liên kết các phán oán với nhau theo

quy tc: phán oán cui cùng (kết luận) ưc suy ra từ nhng phán oán ã biết làm tiền ề.

Có hai loi suy luận chính: quy np và diễn dịch. Quy np là loi hình suy luận trong

ó từ tiền ề là nhng tri thức về riêng từng i tưng người ta khái quát thành tri thức chung

lOMoARcPSD|36477832

cho c lớp i tưng, tức là tư duy vận ộng từ cái ơn nht ến cái chung, cái phổ biến. Diễn

dịch là loi hình suy luận trong ó từ tiền ề là tri thức chung về c lớp i tưng người ta rút

ra kết luận là tri thức về riêng từng i tưng hay bộ phận i tưng, tức là tư duy vận ộng từ

cái chung ến cái ít chung hơn, ến cái ơn nht.

Suy lý là phương thức quan trọng ể tư duy ca con người i từ cái ã biết ến cái chưa

biết một cách gián tiếp, rút ngn thời gian trong việc phát hiện tri thức mới. Tính chân thc

ca tri thức thu nhận ưc nhờ suy lý, phụ thuộc vào tính chân thc ca các phán oán tiền ề

và s tuân th chặt ch, úng n các quy tc lôgíc ca ch thể suy lý.

* Mối quan hệ giữa nhận thc cảm tính và nhận thc lý tính

- Nhận thức cm tính và nhận thức lý tính là hai giai on khác nhau về cht

nhưng li thng nht với nhau, liên hệ, bổ sung cho nhau trong quá trình nhận thức ca con

người. Nhận thức cm tính là cơ sở cho nhận thức lý tính, không có nhận thức cm tính thì

không có nhận thức lý tính. Ngưc li, nhờ có nhận thức lý tính mà con người mới i sâu

nhận thức ưc bn cht ca s vật, hiện tưng.

- Vì nhận thức cm tính và nhận thức lý tính có mi quan hệ biện chứng nên

cn tránh sai lm.

+ Ch nghĩa duy cm: tuyệt i hoá vai trò ca nhận thức cm tính, h thp và ph

nhận vai trò ca nhận thức lý tính.

+ Ch nghĩa duy lý cc oan: tuyệt i hóa vai trò ca nhận thức lý tính, h thp hoặc

ph nhận vai trò ca nhận thức cm tính.

* S thống nhất giữa trc quan sinh ộng, tư duy trừu tưng và thc tiễn

Một vòng khâu ca quá trình nhận thức ưc bt u từ trc quan sinh ộng ến tư duy

trừu tưng và từ tư duy trừu tưng ến thc tiễn. Trong ó, thc tiễn vừa là iểm khởi u vừa

là iểm kết thúc ca vòng khâu nhận thức. Kết thúc vòng khâu này cũng ng thời là s bt

u ca một vòng khâu mới ca s nhận thức sâu sc hơn, toàn diện hơn. Đó là quá trình gii

quyết nhng mâu thun không ngừng ny sinh trong nhận thức - mâu thun gia chưa biết

và biết, gia biết ít và biết nhiều, gia chân lý và sai lm… Mỗi khi mâu thun ưc gii

quyết thì nhận thức ca con người li tiến gn tới chân lý hơn. Cứ như vậy, nhận thức ca

con người là vô tận.

2.5. Chân lý

* Quan niệm về chân lý: Chân lý là tri thức phù hp với hiện thc khách quan

và ưc thc tiễn kiểm nghiệm.

* Các tính chất của chân lý.

- Tính khách quan: Chân lý khách quan vì nội dung phn ánh ca chân lý là

úng, phù hp với khách thể ca nhận thức.

- Tính tương i và tính tuyệt i.

+ Tính tương i ca chân lý thể hiện ở chỗ chân lý phn ánh úng một mặt, một bộ

phận nào ó, chưa phn ánh y  hiện thc khách quan trong nhng iều kiện giới hn xác

ịnh.

+ Tính tuyệt i ca chân lý thể hiện ở chỗ nhng tri thức ca chân lý phn ánh y ,

toàn diện hiện thc khách quan ở một giai on lịch sử cụ thể xác ịnh. Con người ngày càng

lOMoARcPSD|36477832

tiến gn ến chân lý tuyệt i chứ không thể t chân lý tuyệt i một cách trọn vẹn, toàn diện.

Nhận thức chân lý tuyệt i phi thông qua một lot các chân lý tương i.

+ S phân biệt gia tính tương i và tính tuyệt i ca chân lý cũng chỉ là tương i.

Do ó, trong hot ộng thc tiễn cn chng c hai khuynh hướng sai lm: hoặc cường iệu hóa

tính tuyệt i ph nhận tính tương i ca chân lý; hoặc tuyệt i hóa tính tương i, ph nhận

tính tuyệt i ca chân lý.

- Tính cụ thể: chân lý luôn là cụ thể vì chân lý luôn phn ánh s vật, hiện tưng

ở trong một iều kiện cụ thể, với nhng hoàn cnh lịch sử cụ thể. Nếu thoát ly nhng iều

kiện cụ thể này thì s không phn ánh úng n s vật, hiện tưng.

-Vì chân lý luôn cụ thể nên phi quán triệt nguyên tc lịch sử - cụ thể trong nhận

thức và hành ộng.

lOMoARcPSD|36477832

CHƯƠNG 3 CHỦ NGHĨA DUY VẬT LỊCH SỬ

I. HỌC THUYẾT HÌNH THÁI KINH TẾ - XÃ HỘI

1. Sản xuất vật chất là cơ sở của sự tồn tại và phát triển của xã hội * Sản

xuất và các loại hình của sản xuất.

- Khái niệm: Sn xut là hot ộng không ngừng sáng to ra giá trị vật

cht và tinh thn nhm mục ích tho mãn nhu cu tn ti và phát triển ca con người.

- Các loi hình ca sn xut.

+ Sn xut vật cht là quá trình con người sử dụng công cụ lao ộng, tác ộng vào t

nhiên, ci biến các dng vật cht ca giới t nhiên nhm to ra ca ci vật cht thỏa mãn

nhu cu tn ti và phát triển ca con người.

+ Sn xut tinh thn là hot ộng sáng to ra các giá trị tinh thn nhm tho mãn nhu

cu tn ti và phát triển ca con người và xã hội.

+ S sn xut ra bn thân con người ở phm vi cá nhân, gia ình là việc sinh  và nuôi

dy con cái ể duy trì nòi ging. Ở phm vi xã hội là s tăng trưởng dân s, phát triển con

người với tính cách là thc thể sinh học - xã hội.

* Vai trò của sản xuất vật chất.

- Sn xut vật cht là tiền ề trc tiếp to ra các tư liệu sinh hot ca con

người nhm duy trì s tn ti và phát triển ca con người nói chung và từng cá nhân

nói riêng.

- Sn xut vật cht là tiền ề ca mọi hot ộng lịch sử ca con người, là

cơ sở hình thành nên quan hệ kinh tế - vật cht gia người với người, từ ó hình thành

nên các quan hệ xã hội khác - quan hệ gia người với người về chính trị, pháp luật,

o ức, tôn giáo... Sn xut vật cht ã to ra các iều kiện, phương tiện bo m cho

hot ộng tinh thn ca con người và duy trì, phát triển phương thức sn xut tinh

thn ca xã hội.

- Sn xut vật cht là iều kiện ch yếu sáng to ra bn thân con người.

Nhờ hot ộng sn xut vật cht mà con người hình thành nên ngôn ng, nhận thức,

tư duy, tình cm, o ức… Sn xut vật cht là iều kiện cơ bn, quyết ịnh nht i với

s hình thành, phát triển phẩm cht xã hội ca con người.

- Sn xut vật cht là ộng lc thúc ẩy s phát triển ca xã hội.

* Ý nghĩa phương pháp luận.

Từ vai trò ca sn xut vật cht, khi nhận thức và ci to xã hội, phi xut phát từ ời

sng sn xut, từ nền sn xut vật cht xã hội. Xét ến cùng, không thể dùng tinh thn ể gii

thích ời sng tinh thn; ể phát triển xã hội phi bt u từ phát triển ời sng kinh tế - vật cht.

2. Biện chứng giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất

2.1. Phương thức sản xuất

Phương thức sn xut là cách thức con người tiến hành quá trình sn xut vật cht ở

nhng giai on lịch sử nht ịnh ca xã hội loài người.

Phương thức sn xut là s thng nht gia lc lưng sn xut với một trình ộ nht

ịnh và quan hệ sn xut tương ứng. Lc lưng sn xut và quan hệ sn xut là các khái niệm

lOMoARcPSD|36477832

chỉ hai mi quan hệ “song trùng” ca nền sn xut vật cht xã hội, ó là quan hệ gia con

người với t nhiên và quan hệ gia người với người trong quá trình sn xut vật cht.

* Lc lưng sản xuất.

- Khái niệm: Lc lưng sn xut biểu hiện cho mi quan hệ gia con người với

giới t nhiên, là tổng hp các yếu t vật cht và tinh thn to thành năng lc thc tiễn

trong quá trình ci biến t nhiên theo nhu cu ca con người.

- Cấu trúc của lc lưng sản xuất: Gm 2 mặt người lao ộng và tư liệu sn

xut.

+ Ngưi lao ộng là ch thể ca quá trình sn xut, có tri thức, kinh nghiệm, kỹ năng

lao ộng và năng lc sáng to trong quá trình sn xut vật cht. Đây là ngun lc cơ bn, vô

tận và ặc biệt ca sn xut. Ngày nay, trong nền sn xut xã hội, tỷ trọng lao ộng cơ bp

ang có xu thế gim, trong ó lao ộng có trí tuệ và lao ộng trí tuệ ngày càng tăng lên.

+ Tư liệu sản xuất là iều kiện vật cht cn thiết ể tổ chức sn xut, bao gm i tưng

lao ộng và tư liệu lao ộng.

Đối tưng lao ộng là nhng yếu t vật cht mà con người tác ộng nhm biến ổi chúng

cho phù hp với mục ích ca con người.

Tư liệu lao ộng là nhng yếu t vật cht mà con người sử dụng ể tác ộng lên i tưng

lao ộng nhm biến ổi chúng theo nhu cu ca con người. Tư liệu lao ộng gm công cụ lao

ộng và phương tiện lao ộng.

Công cụ lao ộng là nhng yếu t vật cht mà con người trc tiếp sử dụng ể tác ộng

vào i tưng lao ộng nhm biến ổi chúng nhm áp ứng nhu cu con người và xã hội.

Công cụ lao ộng là yếu t vật cht "trung gian", "truyền dn" gia người lao ộng và

i tưng lao ộng trong quá trình sn xut, là tri thức ưc vật thể hóa do con người sáng to

ra.

Công cụ lao ộng là yếu t ộng nht, cách mng nht trong lc lưng sn xut, là

nguyên nhân sâu xa ca mọi biến ổi kinh tế - xã hội trong lịch sử; là thước o trình ộ tác ộng,

ci biến t nhiên ca con người và tiêu chuẩn ể phân biệt các thời i kinh tế khác nhau.

Phương tiện lao ộng là nhng yếu t vật cht ca sn xut, cùng với công cụ lao ộng

mà con người sử dụng ể tác ộng lên i tưng lao ộng trong quá trình sn xut vật cht.

+ Trong các yếu t cu thành ca lc lưng sn xut, người lao ộng là nhân t hàng

u gi vai trò quyết ịnh.

Lưu ý: Ngày nay, khoa học ã trở thành lc lưng sn xut trc tiếp. Đó là nhng phát

minh sáng chế, khoa học công nghệ, trở thành nguyên nhân ca mọi biến ổi trong lc lưng

sn xut. Khong cách từ phát minh, sáng chế ến ứng dụng vào sn xut ã ưc rút ngn làm

cho năng sut lao ộng, ca ci xã hội tăng nhanh. Khoa học kịp thời gii quyết nhng mâu

thun, nhng yêu cu do sn xut ặt ra; có kh năng phát triển “vưt trước” và thâm nhập

vào tt c các yếu t ca sn xut. Tri thức khoa học ưc kết tinh, “vật hoá” vào người lao

ộng, người qun lý, công cụ lao ộng và i tưng lao ộng. Trong cuộc cách mng công nghiệp

ln thứ 4, c người lao ộng và công cụ lao ộng ưc trí tuệ hoá, nền kinh tế ca nhiều quc

gia phát triển ang trở thành nền kinh tế tri thức.

* Quan hệ sản xuất.

lOMoARcPSD|36477832

- Khái niệm: Quan hệ sn xut là tổng hp các quan hệ gia người với người

trong quá trình sn xut vật cht.

Quan hệ sn xut hình thành một cách khách quan, là quan hệ u tiên, cơ bn, ch

yếu, quyết ịnh mọi quan hệ xã hội.

- Cu trúc: quan hệ sn xut bao gm quan hệ về sở hu i với tư liệu sn xut,

quan hệ trong tổ chức, qun lý sn xut, quan hệ về phân phi sn phẩm lao ộng.

+ Quan hệ sở hữu về tư liệu sản xuất là quan hệ gia người với người trong việc

chiếm hu, sử dụng các tư liệu sn xut xã hội.

+ Quan hệ về tổ chc quản lý sản xuất là quan hệ gia người với người trong việc

tổ chức, qun lý sn xut. Quan hệ này có vai trò quyết ịnh trc tiếp ến quy mô, tc ộ, hiệu

qu ca nền sn xut; có kh năng thúc ẩy hoặc kìm hãm s phát triển ca nền sn xut xã

hội.

+ Quan hệ về phân phối sản phẩm lao ộng xã hội là quan hệ gia người với người

trong việc phân phi sn phẩm lao ộng xã hội, nói lên cách thức và quy mô ca ci vật cht

mà con người ưc hưởng. Quan hệ này quy ịnh thái ộ ca người lao ộng, kích thích li ích,

có thể thúc ẩy hoặc kìm hãm quá trình sn xut.

Lưu ý: Trong quan hệ sn xut, quan hệ sở hu về tư liệu sn xut là yếu t quan

trọng nht, quy ịnh ịa vị kinh tế - xã hội ca con người, quyết ịnh quan hệ tổ chức, qun lý

sn xut và quan hệ phân phi sn phẩm. Tuy nhiên, quan hệ tổ chức, qun lý sn xut và

quan hệ phân phi sn phẩm có thể tác ộng trở li quan hệ sở hu về tư liệu sn xut. 1.2.

Quy luật quan hệ sản xuất phù hợp với trình ộ phát triển của lực lượng sản xuất

Lc lưng sn xut và quan hệ sn xut là hai mặt ca một phương thức sn xut có

quan hệ biện chứng, trong ó, lc lưng sn xut quyết ịnh quan hệ sn xut, còn quan hệ

sn xut tác ộng trở li i với lc lưng sn xut. Mi quan hệ biện chứng gia lc lưng

sn xut và quan hệ sn xut to thành quy luật khách quan, cơ bn nht ca s vận ộng và

phát triển xã hội.

* Vai trò quyt ịnh của lc lưng sản xuất ối với quan hệ sản xuất.

- Lc lưng sn xut quyết ịnh quan hệ sn xut vì: trong quá trình sn xut, lc

lưng sn xut là nội dung vật cht, quan hệ sn xut là hình thức xã hội ca quá trình sn

xut. - Biểu hiện.

+ Trình ộ ca lc lưng sn xut như thế nào thì quan hệ sn xut s tương ứng với

nó. Khi một phương thức sn xut mới ra ời, quan hệ sn xut phù hp với trình ộ ca lc

lưng sn xut, to ịa bàn cho sn xut phát triển. Trình ộ ca lc lưng sn xut biểu hiện

thông qua trình ộ ca công cụ lao ộng, trình ộ ca người lao ộng, trình ộ tổ chức và phân

công lao ộng; trình ộ ứng dụng khoa học vào sn xut.

+ Khi lc lưng sn xut thay ổi về trình ộ phát triển, òi hỏi tt yếu quan hệ sn xut

phi thay ổi. S thay ổi ó diễn ra như sau: Lc lưng sn xut là yếu t thường xuyên biến

ổi, bt u từ s phát triển ca công cụ lao ộng, quan hệ sn xut là yếu t tương i ổn ịnh,

ến một giai on nht ịnh, quan hệ sn xut từ chỗ là “hình thức phù hp”, trở thành “xiềng

xích” kìm hãm s phát triển ca lc lưng sn xut, òi hỏi phi xoá bỏ quan hệ sn xut cũ,

thiết lập quan hệ sn xut mới phù hp với trình ộ ca lc lưng sn xut.

* S tác ộng trở lại của quan hệ sản xuất ối với lc lưng sản xuất.

lOMoARcPSD|36477832

S tác ộng ca quan hệ sn xut i với lc lưng sn xut diễn ra theo hai chiều

hướng, hoặc thúc ẩy hoặc kìm hãm s phát triển ca lc lưng sn xut.

- Quan hệ sn xut phù hp với trình ộ phát triển ca lc lưng sn xut s thúc

ẩy lc lưng sn xut phát triển.

Khi quan hệ sn xut phù hp với trình ộ phát triển ca lc lưng sn xut nền sn

xut phát triển úng hướng, quy mô sn xut ưc mở rộng; nhng thành tu khoa học công

nghệ ưc áp dụng nhanh chóng vào sn xut; người lao ộng nhiệt tình hăng hái sn xut,

li ích ca người lao ộng ưc m bo và thúc ẩy lc lưng sn xut phát triển. S phù hp

ca quan hệ sn xut với lc lưng sn xut quy ịnh mục ích, xu hướng phát triển ca nền

sn xut xã hội; hình thành hệ thng ộng lc thúc ẩy sn xut phát triển; em li năng sut,

cht lưng, hiệu qu ca nền sn xut…

- Quan hệ sn xut không phù hp với lc lưng sn xut (“ i sau” hoặc “vưt

trước” trình ộ phát triển ca lc lưng sn xut) thì s kìm hãm, thậm chí phá hoi lc lưng

sn xut.

Lưu ý: Quá trình vận ộng ca mâu thun biện chứng gia lc lưng sn xut và quan

hệ sn xut diễn ra là từ phù hp ến không phù hp, ri ến s phù hp mới ở trình ộ cao

hơn. S tác ộng biện chứng gia lc lưng sn xut với quan hệ sn xut chi phi ến toàn

bộ lịch sử nhân loi, làm cho lịch sử xã hội loài người là lịch sử kế tiếp nhau ca các phương

thức sn xut.

* Ý nghĩa trong i sống xã hội.

- Trong thc tiễn, mun phát triển kinh tế phi bt u từ phát triển lc lưng

sn xut, trước hết là phát triển lc lưng lao ộng và công cụ lao ộng. Mun xoá bỏ một

quan hệ sn xut cũ, thiết lập một quan hệ sn xut mới phi căn cứ từ trình ộ phát triển ca

lc lưng sn xut, chng tuỳ tiện, ch quan, duy tâm, duy ý chí.

- Nhận thức úng n quy luật này có ý nghĩa rt quan trọng trong quán triệt, vận

dụng quan iểm, ường li, chính sách, là cơ sở khoa học ể nhận thức sâu sc s ổi mới tư

duy kinh tế ca Đng Cộng sn Việt Nam. Trong quá trình cách mng Việt Nam, ặc biệt

trong s nghiệp ổi mới toàn diện t nước hiện nay, Đng ta luôn quan tâm hàng u ến việc

nhận thức và vận dụng úng n, sáng to quy luật này. Nền kinh tế thị trường ịnh hướng xã

hội ch nghĩa là mô hình kinh tế tổng quát, là s vận dụng quy luật quan hệ sn xut phù

hp với trình ộ phát triển ca lc lưng sn xut trong phát triển kinh tế ở Việt Nam hiện

nay.

3. Biện chứng giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng của xã hội

3.1. Khái niệm cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng của xã hội *

Khái niệm cơ sở hạ tng.

- Cơ sở h tng là toàn bộ nhng quan hệ sn xut hp thành cơ cu kinh

tế ca xã hội.

- Cu trúc ca cơ sở h tng: quan hệ sn xut thng trị, quan hệ sn

xut tàn dư và quan hệ sn xut mm mng, trong ó, quan hệ sn xut thng trị ặc

trưng cho cơ sở h tng ca xã hội ó.

* Khái niệm kin trúc thưng tng.

lOMoARcPSD|36477832

- Kiến trúc thưng tng là toàn bộ nhng hình thái ý thức xã hội và các

thiết chế chính trị - xã hội tương ứng, ưc hình thành trên một cơ sở h tng nht

ịnh.

- Cu trúc ca kiến trúc thưng tng.

+ Hệ thng các hình thái ý thức xã hội: chính trị, pháp quyền, o ức, tôn giáo, nghệ

thuật, triết học…

+ Các thiết chế chính trị - xã hội tương ứng như nhà nước, ng phái, giáo hội, các

oàn thể và tổ chức xã hội khác.

- Trong xã hội có i kháng giai cp, kiến trúc thưng tng cũng mang

tính cht i kháng. Tính i kháng ca kiến trúc thưng tng phn ánh tính i kháng

ca cơ sở h tng và ưc biểu hiện ở s xung ột, s u tranh về tư tưởng ca các giai

cp i kháng.

Lưu ý: Bộ phận có quyền lc mnh nht trong kiến trúc thưng tng ca xã hội có i

kháng giai cp là nhà nước - công cụ quyền lc chính trị ặc biệt ca giai cp thng trị. Chính

nhờ có nhà nước mà tư tưởng ca giai cp thng trị mới trở thành một sức mnh thng trị

toàn bộ ời sng xã hội.

3.2. Biện chứng giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng của xã hội

* Vai trò quyt ịnh của cơ sở hạ tng ối với kin trúc thưng tng.

Vai trò quyết ịnh ca cơ sở h tng i với kiến trúc thưng tng thể hiện trên các

phương diện sau.

- Cơ sở h tng sn sinh ra một kiểu kiến trúc thưng tng tương ứng - tức cơ

sở h tng là ngun gc ca kiến trúc thưng tng, tt c các hiện tưng ca kiến trúc

thưng tng ều có nguyên nhân sâu xa từ cơ sở h tng.

Trong xã hội có i kháng giai cp, giai cp nào chiếm vị trí thng trị về mặt kinh tế

thì cũng chiếm ịa vị thng trị trong ời sng chính trị, tinh thn ca xã hội. Mâu thun trong

lĩnh vc kinh tế quyết ịnh mâu thun trong lĩnh vc chính trị và tinh thn ca xã hội.

- Nhng biến ổi căn bn ca cơ sở h tng sớm hay muộn s dn ến s biến ổi

trong kiến trúc thưng tng.

+ S biến ổi ó diễn ra trong từng hình thái kinh tế - xã hội, cũng như khi chuyển từ

một hình thái kinh tế - xã hội này sang một hình thái kinh tế - xã hội khác.

+ Nguyên nhân gián tiếp làm kiến trúc thưng tng thay ổi là do s phát triển ca lc

lưng sn xut.

+ S thay ổi ca kiến trúc thưng tng diễn ra rt phức tp, có nhng yếu t ca kiến

trúc thưng tng thay ổi nhanh, như chính trị, luật pháp..., có nhng yếu t thay ổi chậm

hơn, như tôn giáo, nghệ thuật..., có nhng yếu t vn ưc kế thừa ể xây dng kiến trúc

thưng tng mới.

+ Trong xã hội có i kháng giai cp, s biến ổi ó tt yếu phi thông qua u tranh giai

cp và cách mng xã hội.

* S tác ộng trở lại của kin trúc thưng tng ối với cơ sở hạ tng.

- Chức năng cơ bn ca kiến trúc thưng tng là duy trì, bo vệ và phát triển

cơ sở h tng ã sinh ra nó, chng li mọi nguy cơ làm suy yếu cơ sở h tng sinh ra nó.

lOMoARcPSD|36477832

- Các yếu t ca kiến trúc thưng tng tác ộng trở li cơ sở h tng theo nhng

phương thức khác nhau trc tiếp hoặc gián tiếp, trong ó nhà nước là yếu t có tác ộng mnh

nht và trc tiếp nht ến cơ sở h tng. Các bộ phận khác, như: triết học, o ức, tôn giáo,

nghệ thuật… và các thiết chế tương ứng với chúng tác ộng ến cơ sở h tng thường phi

thông qua nhà nước, pháp luật.

- Các yếu t ca kiến trúc thưng tng tác ộng li cơ sở h tng theo hai xu

hướng.

+ Khi kiến trúc thưng tng phù hp với quy luật kinh tế khách quan s thúc ẩy kinh

tế phát triển.

+ Khi kiến trúc thưng tng không phù hp với các quy luật kinh tế khách quan s

kìm hãm s phát triển ca kinh tế.

* Ý nghĩa trong i sống xã hội.

- Quy luật về mi quan hệ biện chứng gia cơ sở h tng và kiến trúc thưng tng là

cơ sở khoa học cho việc nhận thức một cách úng n mi quan hệ gia kinh tế và chính trị.

Kinh tế và chính trị tác ộng biện chứng, trong ó kinh tế quyết ịnh chính trị, chính trị tác ộng

trở li to lớn, mnh m i với kinh tế. Thc cht vai trò ca kiến trúc thưng tng là vai trò

hot ộng t giác tích cc ca các giai cp, ng phái vì li ích kinh tế. S tác ộng ca kiến

trúc thưng tng i với cơ sở h tng trước hết và ch yếu thông qua ường li, chính sách

ca ng, nhà nước.

- Trong nhận thức và thc tiễn, nếu tách rời hoặc tuyệt i hoá một yếu t nào gia

kinh tế và chính trị ều là sai lm. Tuyệt i hoá kinh tế, h thp hoặc ph nhận yếu t chính

trị là rơi vào quan iểm duy vật tm thường, duy vật kinh tế s dn ến vô chính ph, bt chp

kỷ cương, pháp luật và không tránh khỏi tht bi, ổ vỡ. Nếu tuyết i hoá về chính trị, h

thp hoặc ph ịnh vai trò ca kinh tế s dn ến duy tâm, duy ý chí, nôn nóng, ch quan, t

cháy giai on và cũng không tránh khỏi tht bi.

- Trong quá trình lãnh o cách mng, Đng Cộng sn Việt Nam ã rt quan tâm ến nhận

thức và vận dụng quy luật này. Trong thời kỳ ổi mới t nước, Đng Cộng sn Việt Nam ch

trương ổi mới toàn diện c kinh tế và chính trị, trong ó, ổi mới kinh tế là trung tâm, ng thời

từng bước ổi mới về chính trị một cách thận trọng, vng chc, bng nhng hình thức, bước

i thích hp; gii quyết tt mi quan hệ gia ổi mới - ổn ịnh - phát triển, gi vng ịnh hướng

xã hội ch nghĩa.

4. Sự phát triển các hình thái kinh tế - xã hội là một quá trình lịch sử - tự nhiên

4.1. Phạm trù hình thái kinh tế - xã hội

- Khái niệm: hình thái kinh tế - xã hội là một phm trù cơ bn ca ch nghĩa

duy vật lịch sử dùng ể chỉ xã hội ở từng nc thang lịch sử nht ịnh với một kiểu quan hệ sn

xut ặc trưng cho xã hội ó, phù hp với một trình ộ nht ịnh ca lc lưng sn xut và một

kiến trúc thưng tng tương ứng ưc xây dng trên nhng quan hệ sn xut y.

- Cu trúc ca hình thái kinh tế - xã hội: phm trù hình thái kinh tế - xã hội chỉ

ra kết cu xã hội trong mỗi giai on lịch sử nht ịnh bao gm ba yếu t cơ bn, phổ biến:

Lc lưng sn xut; quan hệ sn xut (cơ sở h tng); kiến trúc thưng tng.

lOMoARcPSD|36477832

+ Lc lưng sn xut là nền tng vật cht ca xã hội, tiêu chuẩn khách quan ể phân

biệt các thời i kinh tế khác nhau, yếu t xét ến cùng quyết ịnh s vận ộng, phát triển ca

hình thái kinh tế - xã hội.

+ Quan hệ sn xut là quan hệ khách quan, cơ bn, chi phi và quyết ịnh mọi quan

hệ xã hội, ng thời là tiêu chuẩn quan trọng nht ể phân biệt bn cht các chế ộ xã hội.

+ Kiến trúc thưng tng là công cụ ể bo vệ và duy trì cơ sở h tng sinh ra nó.

4.2. Quá trình lịch sử - tự nhiên của sự phát triển các hình thái kinh tế - xã hội

- Ba yếu t cơ bn ca hình thái kinh tế - xã hội: Lc lưng sn xut, quan hệ sn xut

(cơ sở h tng) và kiến trúc thưng tng tác ộng biện chứng, to thành các quy luật cơ bn

chi phi s vận ộng, phát triển ca lịch sử xã hội, ó là quy luật quan hệ sn xut phù hp

với trình ộ ca lc lưng sn xut và quy luật kiến trúc thưng tng phù hp cơ sở h tng.

- Do chịu s chi phi ca các quy luật khách quan nêu trên, lịch sử xã hội loài người

là một tiến trình ni tiếp nhau từ thp ến cao ca các hình thái kinh tế - xã hội: Cộng sn

nguyên thuỷ - chiếm hu nô lệ - phong kiến – tư bn ch nghĩa - cộng sn ch nghĩa.

Hình thái kinh tế - xã hội cộng sn ch nghĩa ra ời là tt yếu khách quan. Chính nhng

mâu thun cơ bn trong lòng chế ộ tư bn ch nghĩa ã quyết ịnh s ra ời, phát triển ca hình

thái kinh tế - xã hội cộng sn ch nghĩa. S thay thế hình thái kinh tế - xã hội tư bn ch

nghĩa bng hình thái kinh tế - xã hội cộng sn ch nghĩa phi thông qua u tranh giai cp

mà ỉnh cao là cách mng xã hội ch nghĩa.

- Tiến trình lịch sử xã hội loài người là kết qu ca s thng nht gia lôgíc và lịch

sử. S thng nht gia lôgíc và lịch sử trong tiến trình lịch sử - t nhiên ca xã hội loài

người bao hàm c s phát triển tun t i với lịch sử phát triển toàn thế giới và s phát triển

“bỏ qua” một hay vài hình thái kinh tế - xã hội i với một s quc gia, dân tộc cụ thể.

4.3. Giá trị khoa học bền vững và ý ngha cách mạng

- Lý luận hình thái kinh tế - xã hội ra ời em li một cuộc cách mng trong

toàn bộ quan niệm về lịch sử xã hội. Đây là biểu hiện tập trung ca quan niệm duy vật

biện chứng về lịch sử xã hội, bác bỏ quan niệm trừu tưng, duy vật tm thường, duy tâm,

phi lịch sử về xã hội trước ó, trở thành cơ sở phương pháp luận khoa học và cách mng

cho s phân tích lịch sử xã hội.

Lý luận hình thái kinh tế - xã hội ã chỉ ra ộng lc phát triển ca lịch sử xã hội là do

hot ộng thc tiễn ca con người, trước hết là thc tiễn sn xut vật cht dưới s tác ộng

ca các quy luật khách quan. Mun nhận thức và ci to xã hội cũ, xây dng xã hội mới

phi nhận thức và tác ộng c ba yếu t cơ bn: lc lưng sn xut, quan hệ sn xut (cơ sở

h tng) và kiến trúc thưng tng. Xem nhẹ hoặc tuyệt i hoá một yếu t nào cũng sai lm,

xét ến cùng là bt u từ việc xây dng, phát triển lc lưng sn xut.

- Lý luận thái kinh tế - xã hội là cơ sở khoa học cho việc xác ịnh con ường

phát triển ca Việt Nam ó là quá ộ lên ch nghĩa xã hội, bỏ qua chế ộ tư bn ch nghĩa.

II. GIAI CẤP VÀ DÂN TỘC

1.Giai cấp và ấu tranh giai cấp

1.1. Giai cấp

* Định nghĩa giai cấp.

lOMoARcPSD|36477832

- Trong tác phẩm “Sáng kiến vĩ i”, V.I.Lênin ã ưa ra ịnh nghĩa khoa học về

giai cp. “Ngưi ta gọi là giai cấp, những tập oàn to lớn gồm những ngưi khác nhau

về ịa vị của họ trong một hệ thống sản xuất xã hội nhất ịnh trong lịch sử, khác nhau về

quan hệ của họ (thưng thưng thì những quan hệ này ưc pháp luật quy ịnh và thừa

nhận) ối với tư liệu sản xuất, về vai trò của họ trong tổ chc lao ộng xã hội và như vậy

là khác nhau về cách thc hưởng thụ và về phn của cải xã hội ít hoặc nhiều mà họ ưc

hưởng. Giai cấp là những tập oàn ngưi, mà tập oàn này thì có thể chim oạt lao ộng

của tập oàn khác, do chỗ tập oàn ó có ịa vị khác nhau trong một ch ộ kinh t - xã hội

nhất ịnh”.

- Định nghĩa ca V.I.Lênin ã chỉ ra các ặc trưng cơ bn ca giai cp.

+ Thứ nht, giai cáp là nhng tập oàn người có ịa vị kinh tế - xã hội khác nhau. Du

hiệu ch yếu quy ịnh ịa vị kinh tế - xã hội ca các giai cp là các mi quan hệ kinh tế - vật

cht gia các tập oàn người trong phương thức sn xut, Qua ịnh nghĩa trên cho thy, khái

niệm giai cp dùng ể chỉ nhng tập oàn người hết sức ông o trong một xã hội, nhng tập

oàn này phân biệt với nhau bởi ịa vị ca họ trong một hệ thng sn xut xã hội nht ịnh

trong lịch sử. Cụ thể xét trên ba phương diện ca hệ thng quan hệ sn xut, họ khác nhau

về:

Quyền sở hu i với nhng tư liệu sn xut (thường ưc quy ịnh và thừa nhận bởi

pháp luật; thường là với nhng tư liệu sn xut ch yếu)

Địa vị trong hệ thng tổ chức lao ộng xã hội (làm ch hay phụ thuộc).

Cách thức và quy mô hưởng thụ kết qu ca quá trình sn xut xã hội (bng cách nào?

Nhiều hay ít?).

+ Thứ hai, thc cht quan hệ giai cp là tập oàn người này chiếm ot lao ộng ca tập

oàn người khác do i lập về ịa vị trong một chế ộ kinh tế - xã hội nht ịnh.

+ Thứ ba, giai cp là một phm trù kinh tế - xã hội có tính lịch sử.

* Nguồn gốc hình thành giai cấp.

- Ngun gc trc tiếp: Xã hội xut hiện chế ộ tư hu về tư liệu sn xut, dn ến s

khác nhau về ịa vị kinh tế - xã hội ca các tập oàn người trong xã hội, từ ó, tập oàn người

này có thể chiếm ot lao ộng ca tập oàn người khác.

- Ngun gc sâu xa: Do s phát triển ca lc lưng sn xut ến một mức ộ làm cho

năng sut lao ộng tăng lên, dn ến ca ci dư thừa trong xã hội, chế ộ tư hu ã xut hiện.

* Kt cấu xã hội – giai cấp.

- Kết cu xã hội - giai cp là tổng thể các giai cp và mi quan hệ gia các giai cp,

tn ti trong một giai on lịch sử nht ịnh. Kết cu xã hội - giai cp trước hết do trình ộ phát

triển ca phương thức sn xut xã hội quy ịnh. Trong xã hội có giai cp, kết cu xã hội -

giai cp thường rt a dng do tính a dng ca chế ộ kinh tế và cơ cu kinh tế quy ịnh.

- Trong một kết cu xã hội - giai cp bao giờ cũng gm có hai giai cp cơ bn và

nhng giai cp không cơ bn, hoặc các tng lớp xã hội trung gian.

- Kết cu xã hội - giai cp luôn có s vận ộng và biến ổi không ngừng. S vận ộng,

biến ổi ó diễn ra không chỉ khi xã hội có s chuyển biến các phương thức sn xut, mà c

trong quá trình phát triển ca mỗi phương thức sn xut.

lOMoARcPSD|36477832

- Phân tích kết cu xã hội - giai cp và khuynh hướng vận ộng, phát triển ca nó có ý

nghĩa quan trọng c về lý luận và thc tiễn trong iều kiện hiện nay. giúp cho chính ng ca

giai cp vô sn xác ịnh úng các mâu thun cơ bn, mâu thun ch yếu ca xã hội; nhận thức

úng ịa vị, vai trò và thái ộ chính trị ca mỗi giai cp. Trên cơ sở ó ể xác ịnh i tưng và lc

lưng cách mng; nhiệm vụ và giai cp lãnh o cách mng.v.v..

1.2. Đấu tranh giai cấp

* Tính tất yu và thc chất của ấu tranh giai cấp.

- Tính tt yếu ca u tranh giai cp trong xã hội có i kháng giai cp.

+ Đu tranh giai cp là tt yếu do s i lập về li ích căn bn không thể iều hoà ưc gia

các giai cp.

+ Đu tranh giai cp là cuộc u tranh ca các tập oàn người to lớn có li ích căn bn i

lập nhau trong một phương thức sn xut xã hội nht ịnh.

- Thc cht ca u tranh giai cp là cuộc u tranh ca qun chúng lao ộng bị áp bức,

bóc lột chng li giai cp áp bức, bóc lột nhm lật ổ ách thng trị ca chúng.

- Trong u tranh giai cp, liên minh giai cp là tt yếu ể tập hp và phát triển lc

lưng. Liên minh giai cp là s liên kết gia nhng giai cp này ể chng li nhng giai cp

khác. Cơ sở ca liên minh giai cp là s thng nht về li ích cơ bn. Liên minh giai cp

có tính chiến lưc lâu dài khi các giai cp có li ích căn bn thng nht với nhau. Ngưc

li, s là sách lưc tm thời khi da trên cơ sở s thng nht về nhng li ích trước mt

không cơ bn.

* Vai trò của ấu tranh giai cấp trong s phát triển của xã hội có giai cấp.

- Trong xã hội có giai cp, u tranh giai cp là một trong nhng ộng lc, trc tiếp,

quan trọng ca lịch sử.

- Đu tranh giai cp t tới ỉnh cao thường dn ến cách mng xã hội. Thông qua cách

mng xã hội mà quan hệ sn xut cũ ưc xoá bỏ, quan hệ sn xut mới phù hp với trình ộ

phát triển ca lc lưng sn xut ưc xác lập. Khi cơ sở kinh tế mới ã hình thành phát triển

thì kiến trúc thưng tng mới sớm hay muộn cũng ra ời, phát triển theo, xã hội thc hiện

bước chuyển từ hình thái kinh tế - xã hội thp lên hình thái kinh tế - xã hội cao hơn, tiến bộ

hơn.

- Trong thời i ngày nay, u tranh giai cp vn là quy luật tt yếu. Cuộc u tranh ca

giai cp vô sn trên thế giới hiện nay, gn bó chặt ch với các cuộc u tranh vì ộc lập dân

tộc, dân ch và tiến bộ xã hội, là ộng lc trc tiếp và quan trọng nht ca thời i hiện nay..

1.3. Đấu tranh giai cấp của giai cấp vô sản

* Đấu tranh giai cấp của giai cấp vô sản khi chưa có chính quyền.

- Đu tranh kinh tế nhm bo vệ li ích kinh tế ca giai cp vô sn ng thời còn có tác

dụng tập hp lc lưng, giác ngộ qun chúng trong cuộc u tranh giai cp nói chung. -

Đu tranh chính trị là hình thức u tranh cao nht ca giai cp vô sn với mục tiêu là ánh ổ

ách thng trị ca giai cp tư sn, giành chính quyền về tay giai cp vô sn. Đu tranh chính

trị có nhiều hình thức khác nhau, tuy nhiên, theo quy luật chung, giai cp vô sn phi sử

dụng bo lc cách mng mới có thể ập tan nhà nước ca giai cp tư sn.

- Đu tranh tư tưởng nhm là ập tan hệ tư tưởng tư sn, vũ trang cho họ hệ tư tưởng

cách mng và khoa học ca giai cp công nhân là ch nghĩa mác – Lênin. Đng thời, giáo

lOMoARcPSD|36477832

dục qun chúng nhân dân lao ộng thm nhun ường li chiến lưc, sách lưc cách mng

ca Đng, biến ường li cách mng ca Đng thành hành ộng cách mng, bo vệ ch nghĩa

Mác – Lênin và ường li, ch trương, chính sách ca Đng. Hình thức u tranh tư tưởng rt

a dng, phong phú.

* Đấu tranh giai cấp trong thi kỳ quá ộ từ chủ nghĩa tư bản lên chủ nghĩa xã hội. -

Đu tranh giai cp trong thời kỳ quá ộ từ ch nghĩa tư bn lên ch nghĩa xã hội là một tt

yếu.

- Đu tranh giai cp trong thời kỳ quá ộ từ ch nghĩa tư bn lên ch nghĩa xã hội trong

iều kiện mới, nội dung mới, hình thức mới.

+ Điều kiện mới.

Thuận li: Giai cp vô sn trở thành giai cp lãnh o xã hội; giai cp nông dân trở thành

lc lưng lao ộng cơ bn xây dng xã hội mới, tng lớp trí thức mới hình thành và có s

phát triển nhanh chóng; khi liên minh công – nông – trí thức ưc cng c vng chc trở

thành nền tng ca chế ộ xã hội mới; các lc lưng phn cách mng ngày càng bị thu hẹp

và phân hóa.

Khó khăn: Kinh nghiệm qun lý xã hội ca giai cp vô sn còn nhiều hn chế; các thế

lc thù ịch vn âm mưu chng phá cách mng; tư tưởng cũ lc hậu ca giai cp bc lột vn

còn nhiều.

+ Nội dung mới: Giai cp vô sn phi ng thời thc hiện 2 nhiệm vụ chiến lưc là bo

vệ vng chc thành qu cách mng ã giành ưc và ci to xã hội cũ, xây dng thành công

ch nghĩa xã hội trên mọi lĩnh vc: kinh tế, chính trị, tư tưởng, văn hóa.

+ Hình thức mới: Trong cuộc u tranh này, giai cp vô sn phi sử dụng tổng hp và

kết hp nhiều hình thức u tranh, bo lc và hòa bình, quân s và kinh tế, giáo dục và hành

chính…sử dụng hình thức nào là do tình hình kinh tế, chính trị và xã hội ca mỗi nước, mỗi

giai on lịch sử quy ịnh.

* Đặc iểm ấu tranh giai cấp trong thi kỳ quá ộ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam hiện

nay.

- Trong thời kỳ quá ộ lên ch nghĩa xã hội ở Việt Nam hiện nay u tranh giai cp là

tt yếu, tính tt yếu ca nó do chính các ặc iểm kinh tế - xã hội ca thời kỳ quá ộ qui ịnh.

- Mục tiêu cui cùng ca cuộc u tranh giai cp ca giai cp vô sn trong thời kỳ quá ộ lên

ch nghĩa xã hội ở Việt Nam, là xây dng thành công ch nghĩa xã hội. - Cuộc u tranh

giai cp ở Việt Nam hiện nay ưc diễn ra trong iều kiện mới.

+ Thuận li: Giai cp công nhân Việt Nam có s phát triển mnh m c s lưng, cht

lưng và trở thành giai cp lãnh o s nghiệp cách mng; khi liên minh giai cp mới công

nhân – nông dân – trí thức ưc cng c vng chc và trở thành nền tng ca xã hội mới; vai

trò lãnh o ca Đng cộng sn Việt Nam ưc gi vng và tăng cường; Nhà nước pháp quyền

xã hội ch nghĩa tiếp tục ưc cng c và hoàn thiện; cuộc cách mng khoa học – công nghệ,

xu hướng toàn cu hóa.

+ Khó khăn: các thế lc thù ịch vn tiếp tục thc hiện âm mưu “diễn biến hòa bình”; s

khng hong ca ch nghĩa xã hội thế giới và s iều chỉnh ể thích nghi ca ch nghĩa tư

bn hiện i…

lOMoARcPSD|36477832

- Nội dung ca cuộc u tranh giai cp trong thời kỳ quá ộ lên ch nghĩa xã hội ở Việt

Nam hiện nay là thc hiện thng li mục tiêu ộc lập dân tộc và ch nghĩa xã hội, xây dng

một xã hội dân giàu, nước mnh, dân ch, công bng, văn minh.

- Đu tranh giai cp trong thời kỳ quá ộ lên ch nghĩa xã hội ở Việt Nam diễn ra với

nhiều hình thức, biện pháp linh hot: hành chính và giáo dục; ci to và xây dng; sử dụng

các hình thức kinh tế trung gian, quá ộ; phát triển kinh tế thị trường ịnh hướng xã hội ch

nghĩa; mở cửa và hội nhập ể tranh th các vận hội, thời cơ xây dng thành công ch nghĩa

xã hội; kết hp gia phát triển kinh tế - xã hội với tăng cường sức mnh quc phòng và an

ninh.v.v...

2. Dân tộc

2.1. Các hình thức cộng ồng người trước khi hình thành dân tộc

* Thị tộc.

- Thị tộc vừa là thiết chế xã hội u tiên, vừa là hình thức cộng ng người sớm nht ca

loài người. Thị tộc có nhng ặc iểm cơ bn là các thành viên trong thị tộc ều tiến hành lao

ộng chung, vai trò ca các thành viên phụ thuộc vào vị trí ca họ trong nền sn xut nguyên

thuỷ. Các thành viên ca thị tộc có cùng một tổ tiên và nói chung một thứ tiếng; có nhng

thói quen và tín ngưỡng chung; có một s yếu t chung ca nền văn hoá nguyên thuỷ và

mỗi thị tộc có một tên gọi riêng.

- Về tổ chức xã hội, thị tộc bu ra tù trưởng, tộc trưởng, lãnh tụ quân s ể iều hành

công việc chung ca thị tộc. Quyền lc ca tù trưởng, tộc trưởng, lãnh tụ quân s ưc thc

hiện da trên cơ sở ca uy tín, o ức cá nhân ca họ. Tù trưởng, tộc trưởng, lãnh tụ quân s

là do các thành viên ca thị tộc bu ra và họ có thể bị bãi miễn nếu không thc hiện ưc vai

trò ca mình. Mọi thành viên trong thị tộc ều bình ng về quyền li và nghĩa vụ.

* Bộ lạc.

- Bộ lc là cộng ng bao gm nhng thị tộc có quan hệ cùng huyết thng hoặc các thị

tộc có quan hệ hôn nhân liên kết với nhau.

. - Đặc iểm cơ bn ca bộ lc: cơ sở kinh tế ca bộ lc là chế ộ công hu về t ai và công

cụ sn xut. Các thành viên trong bộ lc ều tiến hành lao ộng chung, quan hệ gia các thành

viên trong lĩnh vc sn xut vật cht là bình ng. Cũng như thị tộc, mỗi bộ lc có tên gọi

riêng; các thành viên nói chung một thứ tiếng; có nhng tập quan và tín ngưỡng chung, lãnh

thổ ca bộ lc có s ổn ịnh hơn so với thị tộc.

- Về tổ chức xã hội: ứng u bộ lc là một hội ng gm nhng tù trưởng ca các thị tộc

tham gia bộ lc và có một vị th lĩnh ti cao. Mọi vn ề quan trọng trong bộ lc ều ưc bàn

bc và thông qua trong hội ng này. Trong quá trình phát triển, một bộ lc có thể ưc tách

ra thành các bộ lc khác nhau, hoặc là có s hp nht gia nhiều bộ lc thành liên minh các

bộ lc. * Bộ tộc.

- Bộ tộc là hình thức cộng ng người hình thành khi xã hội có s phân chia thành giai

cp. Các bộ tộc ưc hình thành từ s liên kết ca nhiều bộ lc không cùng huyết thng sng

trên một lãnh thổ nht ịnh. Bộ tộc hình thành cùng với chế ộ chiếm hu nô lệ, hoặc trong

nhng xã hội bỏ qua chế ộ chiếm hu nô lệ, thì bộ tộc hình thành cùng với chế ộ phong

kiến.

lOMoARcPSD|36477832

- Đặc trưng ca bộ tộc: mỗi bộ tộc có tên gọi riêng; có lãnh thổ riêng mang tính ổn

ịnh; có một ngôn ng thng nht (bên cnh ó thì thổ ng ca các bộ lc vn ưc sử dụng

rộng rãi); xut hiện nhng yếu t chung về tâm lý, văn hóa.

- Về tổ chức xã hội: việc iều hành công việc xã hội thuộc về nhà nước. Nhà nước là

công cụ do giai cp thng trị tổ chức ra và phục vụ li ích cho giai cp ó.

Với s ra ời ca bộ tộc, ln u tiên trong lịch sử nhân loi có một hình thức cộng ng

người ưc hình thành không theo huyết thng mà da trên nhng mi liên hệ về kinh tế, về

lãnh thổ và văn hóa.

2.2. Dân tộc - hình thức cộng ồng người phổ biến hiện nay *

Khái niệm dân tộc.

- Dân tộc là một cộng ng người ổn ịnh ưc hình thành trong lịch sử trên cơ sở một

lãnh thổ thng nht, một ngôn ng thng nht, một nền kinh tế thng nht, một nền văn hóa

và tâm lý, tính cách bền vng , với một nhà nước và pháp luật thng nht.

- Dân tộc có các ặc trưng ch yếu sau:

+ Dân tộc là một cộng ng người ổn ịnh trên một lãnh thổ thng nht.

+ Dân tộc là một cộng ng thng nht về ngôn ng.

+ Dân tộc là một cộng ng thng nht về kinh tế.

+ Dân tộc là một cộng ng bền vng về văn hoá và tâm lý, tính cách.

+ Dân tộc là một cộng ng người có một nhà nước và pháp luật thng nht.

* Quá trình hình thành các dân tộc ở châu Âu và ặc thù s hình thành dân tộc ở châu Á.

- Ở châu Âu dân tộc hình thành theo hai phương thức ch yếu gn liền với s hình thành và

phát triển ca ch nghĩa tư bn.

+ Phương thức thứ nht: dân tộc hình thành từ nhiều bộ tộc khác nhau trong một quc

gia. Quá trình hình thành dân tộc vừa là một quá trình thng nht lãnh thổ, thng nht thị

trường, ng thời là quá trình ng hóa các bộ tộc khác nhau thành một dân tộc duy nht. +

Phương thức thứ hai: dân tộc ưc hình thành từ một bộ tộc, là quá trình thng nht các lãnh

thổ phong kiến thành một quc gia gm nhiều dân tộc, trong ó, mỗi dân tộc hình thành từ

một bộ tộc riêng.

- Tính ặc thù ca s hình thành dân tộc Việt Nam: ưc hình thành rt sớm trong lịch

sử gn liền với nhu cu dng nước và gi nước, với quá trình u tranh chng ngoi xâm và

ci to thiên nhiên, bo vệ nền văn hoá dân tộc. Lịch sử ã chứng minh rng, từ hàng nghìn

năm trước trên lãnh thổ Việt Nam ã có một cộng ng mang y  các ặc trưng ca một dân

tộc. Dân tộc Việt Nam ã có một ngôn ng, một lãnh thổ, một nền kinh tế thng nht; một

nhà nước, luật pháp và một nền văn hoá thng nht. 3. Mối quan hệ giai cấp - dân tộc -

nhân loại

3.1. Quan hệ giai cấp - dân tộc

* Giai cấp quyt ịnh dân tộc.

- S phát triển ca phương thức sn xut là nguyên nhân xét ến cùng quyết ịnh s hình

thành, phát triển ca các hình thức cộng ng người trong lịch sử. Phương thức sn xut tư

bn ch nghĩa là ộng lc mnh m nht ca quá trình thay thế hình thức cộng ng bộ tộc

bng hình thức cộng ng dân tộc. Trong quá trình ó, giai cp tư sn ã óng vai trò chính ca

việc thúc ẩy s hình thành dân tộc tư sn.

lOMoARcPSD|36477832

- Quan hệ giai cp quyết ịnh khuynh hướng phát triển và tính cht ca dân tộc. Trong

một thời i lịch sử, mỗi dân tộc ều do một giai cp i diện. Giai cp ó quy ịnh tính cht dân

tộc. Giai cp thng trị trong xã hội cũng là giai cp thng trị i với dân tộc.

- Khi giai cp thng trị ã trở thành lỗi thời, li ích giai cp ca nó mâu thun gay gt

với li ích dân tộc, chúng sẵn sàng từ bỏ li ích dân tộc ể bo vệ li ích giai cp. Lúc y,

giai cp thng trị bóc lột trở thành lc lưng kìm hãm s phát triển ca xã hội và ca dân

tộc. Yêu cu tt yếu phi làm cách mng xã hội lật ổ giai cp thng trị ể gii phóng giai cp

và gii phóng dân tộc.

- Vận dụng sáng to ch nghĩa Mác – Lênin vào thc tiễn Việt Nam, H Chí Minh ã

chỉ rõ, trong các nước thuộc ịa và phụ thuộc, dân tộc chỉ có thể ưc gii phóng triệt ể khi ặt

dưới s lãnh o ca giai cp công nhân và thc hiện thng li các mục tiêu ca cuộc cách

mng xã hội ch nghĩa.

* Vấn ề dân tộc có ảnh hưởng n vấn ề giai cấp.

- Ch nghĩa Mác - Lênin chỉ rõ, dân tộc có vai trò quan trọng i với vn ề giai cp. S

hình thành dân tộc mở ra nhng iều kiện thuận li hơn cho cuộc u tranh giai cp. Đu

tranh gii phóng dân tộc là iều kiện, tiền ề cho u tranh gii phóng giai cp. Thc tiễn lịch

sử khng ịnh, trong iều kiện chưa có ộc lập dân tộc thì giai cp i biểu cho phương thức sn

xut mới mun trở thành “giai cp dân tộc” phi i u trong phong trào cách mng gii phóng

dân tộc, phi thc hiện trước tiên nhiệm vụ khôi phục ộc lập dân tộc.

- Trong thời i ế quc ch nghĩa, các cuộc u tranh gii phóng dân tộc có vai trò to

lớn i với s nghiệp cách mng ca giai cp vô sn và nhân dân lao ộng. Mun ưa phong

trào cách mng tiến lên, giai cp công nhân mỗi nước và chính ng ca nó phi t mình

chứng tỏ là người i biểu chân chính ca dân tộc, phi kết hp chặt ch li ích giai cp và

li ích dân tộc; u tranh giai cp và u tranh dân tộc.

- Từ nhng năm 20 ca thế kỷ XX, H Chí Minh ã chỉ rõ một chân lý: ở các nước

thuộc ịa và phụ thuộc, s nghiệp gii phóng giai cp phi ưc bt u từ s nghiệp gii phóng

dân tộc. Đi với cách mng Việt Nam, Người khng ịnh: “Muốn cu nước và giải phóng

dân tộc không có con ưng nào khác con ưng cách mạng vô sản”.

- Trong thời i ngày nay, trước s phát triển mnh m ca lc lưng sn xut do cuộc

cách mng khoa học và công nghệ hiện i em li; xu thế toàn cu hoá, khu vc hoá tăng

nhanh, quan hệ giao lưu, hiểu biết gia các dân tộc phát triển làm cho các dân tộc xích li

gn nhau hơn. Đó là một trong nhng iều kiện thuận li cho cuộc u tranh gii phóng giai

cp hiện nay.

3.2. Quan hệ giai cấp, dân tộc với nhân loại

- Khái niệm nhân loi: dùng ể chỉ toàn thể cộng ng người sng trên trái t. Nhân loi

ưc hình thành trên cơ sở ca việc thiết lập nhng quan hệ gia các thành viên, nhng tập

oàn và nhng cộng ng trở nên một thể thng nht. Cơ sở ca s thng nht ó là bn cht

người ca từng cá thể và ca c cộng ng, bn cht ó quy ịnh li ích chung và quy luật phát

triển chung ca c cộng ng nhân loi.

- Quan hệ biện chứng gia giai cp, dân tộc và nhân loi ưc thể hiện trên các nội

dung cơ bn sau:

lOMoARcPSD|36477832

+ Trong xã hội có giai cp, li ích nhân loi không tách rời với li ích giai cp, li ích

dân tộc và bị chi phi bởi li ích giai cp và dân tộc.

Giai cp thng trị trong phương thức sn xut còn phù hp với quy luật vận ộng ca

lịch sử không nhng là i biểu cho li ích chân chính ca dân tộc, mà còn có vai trò to lớn

thúc ẩy s tiến bộ ca văn minh nhân loi. Ngưc li, khi giai cp thng trị dân tộc trở lên

lỗi thời, thì li ích ca nó về căn bn mâu thun với li ích chung ca dân tộc và li ích

toàn nhân loi.

+ Vn ề nhân loi có vai trò tác ộng trở li vn ề dân tộc và giai cp: S tn ti ca nhân

loi là tiền ề, là iều kiện tt yếu thường xuyên ca s tn ti dân tộc và giai cp; s phát

triển về mọi mặt ca nhân loi to ra nhng iều kiện thuận li cho cuộc u tranh giai cp;

s phát triển ca lc lưng sn xut, ca cách mng khoa học, công nghệ hiện i và toàn

cu hoá hiện nay ang làm gay gt thêm nhng vn ề toàn cu ca thời i. Việc gii quyết

tt các vn ề toàn cu ca thời i s to ra tiền ề và iều kiện góp phn gii quyết vn ề dân

tộc và giai cp hiện nay.

- Ch nghĩa Mác - Lênin là cơ sở lý luận, phương pháp luận khoa học ể nhận thức và

gii quyết úng n mi quan hệ gia giai cp, dân tộc và nhân loi trong thời i ngày nay.

Đây còn là cơ sở lý luận ể u tranh, phê phán các quan iểm sai lm về vn ề này. -

Trong s nghiệp cách mng, Đng Cộng sn Việt Nam ã gii quyết úng n mi quan hệ

gia li ích giai cp, li ích dân tộc và li ích nhân loi. Để thc hiện ưc mục tiêu ca

cách mng Việt Nam là ộc lập dân tộc gn liền với ch nghĩa xã hội, cn phát huy sức mnh

i oàn kết toàn dân tộc kết hp với sức mnh ca thời i. Vận dụng sáng to lý luận về giai

cp và u tranh giai cp, về mi quan hệ gia giai cp, dân tộc và nhân loi ca ch nghĩa

Mác - Lênin và tư tưởng H Chí Minh vào iều kiện cụ thể ca Việt Nam, ưa s nghiệp ổi

mới t nước theo ịnh hướng xã hội ch nghĩa ến thng li, góp phn tích cc vào thc hiện

tiến bộ xã hội ca nhân dân thế giới.

III. NHÀ NƯỚC VÀ CÁCH MẠNG XÃ HỘI

1. Nhà nước

1.1. Nguồn gốc của nhà nước

- Trong xã nguyên thy, với s tn tị ca cộng ng thị tộc, bộ lc, chưa xut hiện nhà

nước.

- Vào giai on cui ca xã hội cộng sn nguyên thy, trong xã hội xut hiện chế ộ tư

hu. Xut hiện giai cp thng trị và giai cp bị thng trị, dn ến nhng mâu thun giai cp

gay gt, không thể iều hòa ưc. Để gi quyền li và ịa vị thng trị, giai cp thng trị sử

dụng công cụ bo lc ể àn áp s u tranh ca giai cp bị trị Cuộc u tranh giai cp u tiên

mang tính quyết liệt gia giai cp ch nô và nô lệ òi hỏi s ra ời ca nhà nước.V.I.Lênin

cho rng, khi trong xã hội xut hiện “biểu hiện ca mâu thun giai cp không thể iều hòa

ưc” thì nhà nước ra ời.

- Nguyên nhân ca s xut hiện nhà nước.

+ Nguyên nhân sâu xa: do s phát triển ca lc lưng sn xut dn ến s dư thừa tương

i ca ci, xut hiện chế ộ tư hu về tư liệu sn xut và về ca ci.

+ Nguyên nhân trc tiếp dn tới s xut hiện nhà nước là do mâu thun giai cp trong

xã hội gay gt không thể iều hòa ưc. Nhà nước ra ời là một tt yếu khách quan ể “làm dịu”

lOMoARcPSD|36477832

s xung ột giai cp, ể duy trì trật t xã hội trong vòng “trật t” mà ở ó, li ích và ịa vị ca

giai cp thng trị ưc m bo.

1.2. Bản chất của nhà nước

- Nhà nước, theo Ph.Ăngghen: “chng qua chỉ là một bộ máy ca một giai cp này dùng ể

trn áp một giai cp khác, iều ó trong chế ộ cộng hòa dân ch cũng hoàn toàn ging như

trong chế ộ quân ch”.

- Nhà nước, về bn cht, là một tổ chức chính trị ca một giai cp thng trị về mặt kinh tế

nhm bo vệ trật t hiện hành và àn áp s phn kháng ca các giai cp khác. - Nhà

nước chỉ là công cụ chuyên chính ca một giai cp, không có nhà nước ứng trên, ứng

ngoài giai cp. Tuy nhiên, có trường hp, nhà nước là sn phẩm ca s thỏa hiệp về quyền

li tm thời gia một s giai cp ể chng li một giai cp khác. Hoặc cũng có khi nhà

nước gi một mức ộ ộc lập i với hai giai cp i ịch, khi cuộc u tranh gia chúng t tới

mức cân bng nht ịnh.

- Nhà nước dù có tn ti dưới hình thức nào thì cũng phn ánh và mang bản chất giai cấp.

1.3. Đặc trưng cơ bản của nhà nước

- Một là, nhà nước qun lý cư dân trên một vùng lãnh thổ nht ịnh.

- Hai là, nhà nước có hệ thng các cơ quan quyền lc chuyên nghiệp mang tính cưỡng chế

i với mọi thành viên như: hệ thng chính quyền từ trung ương tới cơ sở, lc lưng vũ

trang, cnh sát, nhà tù… ó là “nhng công cụ vũ lc ch yếu ca quyền lc nhà nước Nhà

nước qun lý xã hội da vào pháp luật là ch yếu.

- Ba là, nhà nước có hệ thng thuế khóa ể nuôi bộ máy chính quyền; ể duy trì s thng trị

ca mình, giai cp thng trị trước hết phi m bo hot ộng ca bộ máy nhà nước. 1.4.

Chức năng cơ bản của nhà nước

* Chc năng thống trị chính trị của giai cấp và chc năng xã hội.

- Chức năng thng trị chính trị ca nhà nước: chịu s qui ịnh bởi tính giai cp ca nhà

nước. Giai cp thng trị, thường xuyên sử dụng bộ máy quyền lc nhà nước ể duy trì s

thng trị ca mình i với toàn xã hội, s thng trị thể hiện thông qua hệ thng chính sách

và pháp luật. Bộ máy quyền lc ca nhà nước từ trung ương ến cơ sở, nhân danh nhà nước

duy trì trật t xã hội, àn áp mọi s phn kháng ca giai cp bị trị, các lc lưng chng i

nhm bo vệ quyền li và ịa vị ca giai cp thng trị.

- Chức năng xã hội ca nhà nước ưc biểu hiện ở chỗ, nhà nước nhân danh xã hội làm

nhiệm vụ qun lý nhà nước về xã hội, iều hành các công việc chung ca xã hội như: thy

li, giao thông, y tế, giáo dục, bo vệ môi trường… ể duy trì s ổn ịnh ca xã hội trong

“trật t” theo quan iểm ca giai cp thng trị. Tuy nhiên, theo Ph. Ăngghen, nhà nước là i

biểu chính thức ca toàn xã hội chỉ trong chừng mc nó là nhà nước ca bn thân giai cp

i diện cho toàn xã hội trong thời i tương ứng.

- Mi quan hệ gia chức năng thng trị chính trị và chức năng xã hội ca nhà nước:

Chức năng thng trị chính trị gi vai trò quyết ịnh, chi phi và ịnh hướng chức năng xã hội

ca nhà nước; chức năng xã hội là cơ sở ca s thng trị chính trị ca nhà nước.

* Chc năng ối nội và chc năng ối ngoại.

- Chức năng i nội ca nhà nước là s thc hiện ường li i nội nhm duy trì

trật t xã hội thông qua các công cụ như: chính sách xã hội, luật pháp, cơ quan truyền thông,

lOMoARcPSD|36477832

văn hóa, y tế, giáo dục… Chức năng i nội ưc thc hiện trong tt c các lĩnh vc trong ời

sng xã hội ca mỗi quc gia, dân tộc nhm áp ứng và gii quyết nhng nhu cu chung ca

toàn xã hội. Chức năng i nội ưc nhà nước thc hiện một cách thường xuyên, liên tục

thông qua lăng kính giai cp ca giai cp thng trị.

- Chức năng i ngoi ca nhà nước là s triển khai thc hiện chính sách i

ngoi ca giai cp thng trị nhm gii quyết mi quan hệ với các thể chế nhà nước khác

dưới danh nghĩa là quc gia dân tộc, nhm bo vệ lãnh thổ quc gia, áp ứng nhu cu trao

ổi kinh tế, văn hóa, khoa học kỹ thuật, ý tế, giáo dục… ca mình. Trong xã hội hiện i,

chính sách i ngoi ca nhà nước rt ưc các quc gia coi trọng, xem ó như là iều kiện cho

s phát triển ca mình. Các nhà nước không chỉ quan hệ với nhau mà còn quan hệ với các

tổ chức quc tế, các tổ chức phi chính ph…

- Chức năng i nội và chức năng i ngoi ca nhà nước là hai mặt ca một thc

thể thng nht, hỗ tr và tác ộng ln nhau nhm thc hiện ường li i nội và ường li i

ngoi ca giai cp thng trị. Trong ó, chức năng i nội ca nhà nước gi vai trò ch yếu,

ngưc li, khi chức năng i ngoi ưc thc hiện tt thì chức năng i nội li càng có iều kiện

thc hiện, vị thế và vai trò ca nhà nước ngày càng cao, các vn ề kinh tế - xã hội ưc m

bo, an ninh quc phong ưc gi vng, văn hóa, giáo dục, y tế cộng ng… phát triển.

1.5. Các kiểu và hình thức nhà nước *

Các kiểu nhà nước.

- Căn cứ vào tính cht giai cp ca nhà nước có thể phân biệt các kiểu nhà

nước. Trong lịch sử xã hội có giai cp, chỉ có giai cp ch nô, ịa ch phong kiến, tư sn và

vô sn ã từng có nhà nước, ly nhà nước làm công cụ thng trị giai cp ca mình, do ó, ã

từng tn ti bn kiểu nhà nước trong lịch sử: nhà nước ch nô, nhà nước phong kiến, nhà

nước tư sn, nhà nước vô sn.

- Các kiểu nhà nước trên cơ bn ging nhau vì nó ều là công cụ thng trị ca

giai cp thng trị. Tuy nhiên, nhà nước vô sn có s khác biệt về cht với các kiểu nhà nước

khác ở chỗ: nó là nhà nước ặc biệt, nhà nước ca s ông thng trị s ít; giai cp vô sn liên

minh với giai cp nông dân, tng lớp trí thức tiến bộ và các tng lớp nhân dân lao ộng khác

duy trì s thng trị ca mình i với toàn xã hội.

* Hình thc nhà nước.

- Khái niệm hình thức nhà nước dùng ể chỉ cách thức tổ chức, phương thức

thức hiện quyền lc nhà nước ca giai cp thng trị.

- Hình thức nhà nước thc cht là hình thức cm quyền ca giai cp thng trị.

- Hình thức nhà nước chịu s qui ịnh ca bn cht giai cp ca nhà nước, bởi

tính cht và trình ộ phát triển ca kinh tế - xã hội, bởi cơ cu giai cp, tương quan lc lưng

gia các giai cp trong xã hội, bởi ặc iểm lịch, sử văn hóa xã hội, phong tục tập quán, tín

ngưỡng tôn giáo ca mỗi quc gia – dân tộc.

- Các hình thức nhà nước trong lịch sử.

+ Thời kỳ chiếm hu nô lệ: trong kiểu nhà nước ch nô quý tộc từng tn ti nhiều

hình thức nhà nước khác nhau như: nhà nước quân ch ch nô, nhà nước cộng hòa dân ch

ch nô.

lOMoARcPSD|36477832

+ Thời phong kiến: giai cp ịa ch, phong kiến nm trong tay quyền thng trị xã hội.

Nhà nước tn ti dưới hai hình thức cơ bn: nhà nước phong kiến tập quyền và nhà nước

phong kiến phân quyền.

+ Trong xã hội tư bn tn ti nhiều hình thức nhà nước như: chế ộ cộng hòa, chế ộ

cộng hòa i nghị, chế ộ cộng hòa tổng thng, chế ộ cộng hòa th tướng, chế ộ quân ch lập

hiến. Dù khác nhau về hình thức nhưng về bn cht ều là nhà nước tư sn, là công cụ thng

trị ca giai cp tư sn i với các giai cp, tng lớp khác trong xã hội.

+ Nhà nước vô sn là nhà nước “ ặc biệt”, là nhà nước ca s ông thng trị s ít.

Trong nhà nước vô sn, giai cp vô sn liên minh với giai cp nông dân, tng lớp trí thức

tiến bộ và nhân dân lao ộng, sau khi tiến hành u tranh cách mng giành chính quyền từ

tay giai cp thng trị s thiết lập nền chuyên chính ca mình. Để thc hiện ưc sứ mệnh ca

mình, giai cp vô sn phi: Thc hiện chức năng tổ chức, xây dng một trật t kinh tế mới,

trật t xã hội mới có vai trò quyết ịnh nht i với s tn ti ca nhà nước vô sn. Chức năng

trn áp s phn kháng ca các lc lưng chng i. Thc hiện nguyên tc dân ch ca nền

dân ch vô sn. - Các hình thức nhà nước ở Việt Nam:

+ Từ thế kỷ X – nửa sau thể kỷ XIX: tn ti nhà nước phong kiến trung ương phân

quyền và tập quyền.

+ Từ 1884 – 1945 (khi thc dân Pháp ặt ách ô hộ nước ta) tn ti nhà nước thuộc ịa

nửa phong kiến.

+ Sau cách mng tháng Tám 1945, nước Việt Nam dân ch cộng hòa ra ời chm dứt

s tn ti ca nhà nước thuộc ịa nửa phong kiến, mở ra một trang sử mới ca s phát triển

nhà nước.

+ Hiện nay, Đng ch trương xây dng Nhà nước pháp quyền xã hội ch nghĩa. Trong

Văn kiện Đi hội ln thứ XII ca Đng nhn mnh một s ặc trưng cơ bn ca Nhà nước

pháp quyền xã hội ch nghĩa: Nhà nước pháp quyền xã hội ch nghĩa ặt dưới quyền lãnh

o ca Đng Cộng sn, tn ti theo nguyên tc “Đng lãnh o, nhà nước qun lý, nhân dân

làm ch”. Bn cht ca hình thức nhà nước pháp quyền xã hội ch nghĩa là: “nhà nước pháp

quyền ca nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân”. 2. Cách mạng xã hội

2.1. Nguồn gốc của cách mạng xã hội

- Ngun gc sâu xa: mâu thun gia lc lưng sn xut tiến bộ òi hỏi ưc gii phóng,

phát triển với quan hệ sn xut ã lỗi thời, lc hậu ang là cn trở s phát triển ca lc lưng

sn xut. Mâu thun gia lc lưng sn xut và quan hệ sn xut biểu hiện dưới dng xã

hội là mâu thun gia giai cp bị trị, i diện cho lc lưng sn xut mới, tiến bộ với giai

cp thng trị, i diện cho quan hệ sn xut ã lc hậu. Khi mâu thun ó trở lên gay gt, quyết

liệt òi hỏi phi gii quyết thì s nổ ra cách mng xã hội.

- Ngun gc trc tiếp: trong xã hội có giai cp, u tranh giai cp là nguyên nhân trc

tiếp dn ến cách mng xã hội.

- Trong lịch sử, có hai cuộc cách mng xã hội iển hình, có qui mô rộng lớn và tính

cht triệt ể ó là: cách mng tư sn và cách mng vô sn. 2.2. Bản chất của cách mạng xã

hội - Khái niệm cách mng xã hội.

+Theo nghĩa rộng, cách mng xã hội là s thay ổi có tính cht căn bn về cht toàn

bộ các lĩnh vc ca ời sng xã hội. Theo học thuyết hình thái kinh tế - xã hội ca C.Mác

lOMoARcPSD|36477832

thì cách mng xã hội là s thay ổi có tính cht căn bn về cht ca một hình thái kinh tế -

xã hội, là bước chuyển từ một hình thái kinh tế - xã hội này lên một hình thái kinh tế - xã

hội mới, tiến bộ hơn.

+Theo nghĩa hẹp, cách mng xã hội là ỉnh cao ca u tranh giai cp, là cuộc u tranh

lật ổ chính quyền, thiết lập một chính quyền mới tiến bộ hơn.

+ Cách mng xã hội khác với tiến hóa xã hội: Cách mng xã hội ưc thc hiện là do

bước nhy ột biến, làm thay ổi về cht, thay ổi toàn bộ ời sng xã hội. Tiến hóa xã hội là s

thay ổi dn dn, thay ổi từng bộ phận, lĩnh vc ca ời sng xã hội. Gia cách mng xã hội

và tiến hóa xã hội có mi liên hệ hu cơ với nhau trong s phát triển ca xã hội: tiến hóa

xã hội to ra tiền ề cho cách mng xã hội; cách mng xã hội là cơ sở ể tiếp tục có nhng

tiến hóa xã hội trong giai on phát triển sau ca xã hội.

+ Cách mng xã hội khác với ci cách xã hội: Ci cách xã hội chỉ to lên nhng thay

ổi bộ phận, lĩnh vc riêng l ca ời sng xã hội. Ci cách xã hội là kết qu u tranh ca các

lc lưng xã hội tiến bộ, nhiều khi ci cách xã hội là bộ phận hp thành ca cách mng xã

hội. Khi các cuộc ci cách xã hội ưc thc hiện thành công ở nhng mức ộ khác nhau,

chúng ều to ra s phát triển xã hội theo hướng tiến bộ.

+ Cách mng xã hội khác với o chính: Đo chính là phương thức tiến hành ca một

nhóm người với mục ích giành chính quyền song không làm thay căn bn chế ộ xã hội. Đo

chính không phi là phong trào cách mng, thường ưc thc hiện bng bo lc, lật ổ ca

các phe, nhóm có khuynh hướng chính trị i lập với chính quyền ương thời. Đo chính chỉ

có ý nghĩa cách mng khi nó thc s là một bộ phận ca phong trào cách mng. - Tính

cht ca cách mng xã hội: Tính cht ca mỗi cuộc cách mng xã hội chịu s qui ịnh bởi

mâu thun cơ bn mà nó gii quyết, vào nhiệm vụ chính trị mà cuộc cách mng ó phi gii

quyết như: lật ổ chế ộ xã hội nào, xóa bỏ quan hệ sn xut nào, thiết lập chính quyền thng

trị cho giai cp nào, thiết lập trật t xã hội theo nguyên tc nào.

- Lc lưng cách mng xã hội là nhng giai cp, tng lớp người có liích gn bó với

cách mng, tham gia vào các phong trào cách mng ang thc hiện mục ích ca cách mng.

Lc lưng ca cách mng xã hội chịu s qui ịnh ca tính cht, iều kiện lịch sử ca cách

mng.

- Động lc cách mng là nhng giai cp có li ích gn bó chặt ch và lâu dài i với

cách mng, có tính t giác, tích cc, ch ộng, kiên quyết, triệt ể cách mng, có kh năng lôi

cun, tập hp các giai cp, tng lớp khác tham gia phong trào cách mng.

- Đi tưng ca cách mng xã hội: là nhng giai cp và nhng lc lưng cn phi ánh

ổ ca cách mng.

- Giai cp lãnh o cách mng xã hội là giai cp có hệ tư tưởng tiến bộ, i diện cho xu

hướng phát triển ca xã hội, cho phương thức sn xut tiến bộ. - Điều kiện khách

quan và nhân t ch quan ca cuộc cách mng.

+ Điều kiện khách quan là iều kiện, hoàn cnh kinh tế - xã hội, chính trị bên ngoài tác

ộng ến, là tiền ề diễn ra các cuộc cách mng xã hội.

Điều kiện kinh tế: mâu thun gay gt gia lc lưng sn xut và quan hệ sn xut, cn

trở s phát triển ca phương thức sn xut, do ó, cn trở s phát triển hình thái kinh tế - xã

hội, tt yếu dn ến cách mng xã hội.

lOMoARcPSD|36477832

Điều kiện chính trị - xã hội: khng hong kinh tế diễn ra, mâu thun xã hội biểu hiện

tập trung ở mâu thun giai cp s dn ến khng hong chính trị, lúc ó xut hiện tình thế

cách mng.

Tình th cách mạng là s chín mui ca mâu thun gia lc lưng sn xut và quan

hệ sn xut, s phát triển ến ỉnh cao ca cuộc u tranh giai cp dn tới nhng o lộn sâu sc

trong nền tng kinh tế - xã hội ca nhà nước ương thời, khiến cho việc thay thế thể chế

chính trị ó bng một thể chế chính trị khác, tiến bộ hơn như là một yêu cu khách quan

không thể o ngưc.

Tình thế cách mng là một trng thái ặc biệt ca iều kiện khách quan, không phụ thuộc

vào ý chí ca các giai cp, tập oàn, ng phái chính trị riêng biệt. Không có tình thế cách

mng thì cách mng xã hội không thể nổ ra và thành công.

+ Nhân t ch quan trong cách mng xã hội bao gm ý chí, niềm tin, trình ộ giác ngộ

và nhận thức ca lc lưng cách mng vào mục tiêu và nhiệm vụ cách mng, là năng lc

tổ chức thc hiện nhiệm vụ cách mng, kh năng tập hp lc lưng cách mng ca giai cp

lãnh o cách mng.

+ Thi cơ cách mạng là thời iểm ặc biệt khi iều kiện khách quan và nhân t ch quan

ã chin mui. Thời cơ cách mng là thời iểm thuận li nht có thể bùng nổ cách mng, có ý

nghĩa quyết ịnh i với thành công ca cách mng.

2.3. Phương pháp cách mạng

- Phương pháp cách mng bo lc.

+ Cách mng bo lc là hình thức tiến hành cách mng thông qua bo lc ể giành chính

quyền, là hành ộng ca lc lưng cách mng dưới s lãnh o ca giai cp lãnh o cách

mng vưt qua giới hn luật pháp ca giai cp thng trị hiện thời, xác lập nhà nước ca giai

cp cách mng.

+ Trong xã hội có giai cp, chính quyền thường chỉ giành ưc bng hình thức chiến

tranh cách mng, thông qua bo lc cách mng. Tuy nhiên, cn chú ý, bo lc chỉ là công

cụ, phương tiện ể lc lưng cách mng giành ly chính quyền nhà nước từ tay giai cp

thng trị.

- Phương pháp hòa bình.

+ Phương pháp hòa bình là phương pháp u tranh không dùng bo lc cách mng ể

giành chính quyền trong iều kiện cho phép. Phương pháp hòa bình là phương pháp u tranh

nghị trường, thông qua chế ộ dân ch, bng bu cử ể giành a s ghế trong nghị viện và trong

chính ph.

+ Phương pháp hòa bình chỉ có thể xy ra khi có  các iều kiện.

Một là, giai cp thng trị không còn bộ máy bo lc áng kể hoặc còn bộ máy bo lc,

nhưng chúng ã mt hết ý chí chng li lc lưng cách mng.

Hai là, lc lưng cách mng phát triển mnh, áp o k thù. Phương pháp hòa bình rt

có li, ít gây tổn tht về sinh mng và vật cht, cho nên dù iều kiện ể giành chính quyền

bng phương pháp hòa bình ít khi xy ra song cũng cn làm tt c nếu có iều kiện thuận li.

Tuy nhiên, cn chú ý quan iểm “quá ộ hòa bình” thc cht là quan iểm ph ịnh bo lc cách

mng ca bọn cơ hội ch nghĩa theo hướng hu khuynh.

lOMoARcPSD|36477832

2.4. Vấn ề cách mạng xã hội trên thế giới hiện nay

- Trong thời i ngày nay, cuộc cách mng khoa học và công nghệ hiện i, nền kinh tế

tri thức ở các nước phát triển, xu hướng i thoi thay cho xu hướng i u, nhng iều chỉnh

ca ch nghĩa tư bn hiện i phn nào “làm dịu” mâu thun giai cp, s xung ột về giai cp

vn còn thay vào ó là s xung ột về sc tộc, tôn giáo, về kinh tế gia các quc gia, khu vc;

s ô nhiễm môi trường, cn kiệt tài nguyên thiên nhiên, nn ói và bệnh tật ở nhiều

nước…cũng là nhng nguyên nhân to ra s bt ổn trong thế giới ương i.

- Trong xã hội hiện i tiềm ẩn kh năng nhng biến ộng xã hội theo chiều hướng tiến

bộ, theo hình thức ci tổ, ci cách, ổi mới như ở các nước xã hội ch nghĩa trước ây và

nhng hình thức hp tác mới trên cơ sở các lc lưng xã hội có thể chp nhận ưc ở các

nước theo các xu hướng chính trị khác nhau hiện nay.

- Vì li ích chung ca toàn thế giới, các nước có chế ộ xã hội và chính trị khác nhau

vn có thể thông qua các tổ chức quc tế, i thoi, hòa gii nhng tranh chp về kinh tế,

lãnh thổ, lãnh hi, tài nguyên thiên nhiên…và nhng bt ng khác, vì vây, xu hướng i

thoi, hòa gii ang là xu hướng ch o hiện nay. Các cuộc chiến tranh dưới màu sc dân

tộc, tôn giáo, nhân quyền dưới chiêu bài “nhân o”, chng vũ khí hóa học, vũ khí sinh học

ang bị các thế lc tiến bộ lên án, phn i.

- Xu hướng gi vng ộc lập t ch ca quc gia dân tộc, không phụ thuộc và không

can thiệp vào công việc nội bộ ca nhau, u tranh cho dân ch, hòa bình và tiến bộ xã hội

ang diễn ra mnh m, ngày càng tỏ ra chiếm ưu thế.

- Các quc gia, dân tộc s i tới một xã hội dân ch, t do, công bng, văn minh theo

cách i ca mình thông qua các chính sách phát triển kinh tế - xã hội, văn hóa, giáo dục, y tế

và khoa học công nghệ. Và do ó, dù không có các cuộc cách mng xã hội tiêu biểu như ã

từng diễn ra trong lịch sử, thì các quc gia dân tộc trên thế giới s phát triển dn dn theo

hướng thay ổi từng bộ phận, từng yếu t, lĩnh vc trong ời sng xã hội.

IV. Ý THỨC XÃ HỘI

1. Khái niệm tồn tại xã hội

* Khái niệm tồn tại xã hội: Tn ti xã hội là khái niệm dùng ể chỉ toàn bộ nhng

sinh hot vật cht và iều kiện sinh hot vật cht ca xã hội.

* Cấu trúc của tồn tại xã hội.

- Điều kiện t nhiên là nhng yếu t to thành nhng iều kiện khách cho

s tn ti và phát triển ca xã hội.

- Dân cư là toàn bộ các phương diện về s lưng, cơ cu, mật ộ, phân

b… dân s to thành iều kiện khách quan cho s sinh tn và phát triển ca xã hội.

- Phương thức sn xut vật cht là yếu t quan trọng nht và chi phi

các yếu t khác ca tn ti xã hội.

2. Khái niệm ý thức xã hội

* Khái niệm ý thc xã hội: Ý thức xã hội là khái niệm dùng ể chỉ phương diện

sinh hot tinh thn ca xã hội, ny sinh từ tn ti xã hội và phn ánh tn ti xã hội

trong nhng giai on phát triển nht ịnh.

* Cấu trúc của ý thc xã hội.

lOMoARcPSD|36477832

- Theo nội dung và lĩnh vc phn ánh i với tn ti xã hội, ý thức xã hội

bao gm các hình thái như ý thức chính trị, ý thức pháp quyền, ý thức khoa học, ý

thức thẩm mỹ, ý thức o ức, ý thức tôn giáo.

- Theo trình ộ phn ánh i với tn ti xã hội, ý thức xã hội gm ý thức

xã hội thông thường và ý thức lý luận. 3. Các hình thái ý thức xã hội * Ý thc

chính trị.

- Ý thức chính trị phn ánh các mi quan hệ kinh tế ca xã hội bng

ngôn ng chính trị cũng như mi quan hệ gia các giai cp, các dân tộc, các quc

gia và thái ộ ca các giai cp i với quyền lc nhà nước. Hình thái ý thức chính trị

xut hiện trong nhng xã hội có giai cp và có nhà nước, vì vậy nó thể hiện trc tiếp

và rõ nht li ích giai cp.

- Ý thức chính trị, nht là hệ tư tưởng chính trị có vai trò rt quan trọng

i với s phát triển ca xã hội. Bởi vì, hệ tư tưởng chính trị thể hiện trong cương lĩnh

chính trị, trong ường li và các chính sách ca ng chính trị, pháp luật ca nhà nước,

ng thời cũng là công cụ thng trị xã hội ca giai cp thng trị. Hệ tư tưởng chính

trị tiến bộ s thúc ẩy mnh m s phát triển các mặt ca ời sng xã hội; ngưc li,

hệ tư tưởng chính trị lc hậu, phn ộng s kìm hãm, thậm chí kéo lùi s phát triển ó.

- Hệ tư tưởng chính trị gi vai trò ch o trong ời sng tinh thn ca xã

hội và xâm nhập vào tt c các hình thái ý thức xã hội khác.

- Trong thời i hiện nay, hệ tư tưởng ca giai cp công nhân là hệ tư

tưởng tiến bộ, cách mng và khoa học ang dn dt giai cp công nhân và nhân dân

lao ộng u tranh nhm xóa bỏ chế ộ người bóc lột người, tiến tới xây dng xã hội

mới tt ẹp hơn chế ộ tư bn ch nghĩa.

* Ý thc pháp quyền.

- Ý thức pháp quyền là toàn bộ nhng tư tưởng, quan iểm ca một giai

cp về bn cht và vai trò ca pháp luật, về quyền, trách nhiệm và nghĩa vụ ca nhà

nước, ca các tổ chức xã hội và ca công dân, về tính hp pháp và không hp pháp

ca hành vi con người trong xã hội.

- Hình thái ý thức pháp quyền cũng phn ánh các mi quan hệ kinh tế

ca xã hội bng ngôn ng pháp luật. Ging như ý thức chính trị, ý thức pháp quyền

gn gũi với cơ sở kinh tế ca xã hội hơn các hình thái ý thức xã hội khác. Ý thức

pháp quyền ra ời trong xã hội có giai cp và có nhà nước, vì vậy nó cũng mang tính

giai cp. Do pháp luật là ý chí ca giai cp thng trị thể hiện thành luật lệ cho nên

trong xã hội có giai cp i kháng thì thái ộ và quan iểm ca các giai cp khác nhau

i với pháp luật cũng khác nhau.

- Trong chế ộ xã hội ch nghĩa, pháp luật và hệ tư tưởng pháp quyền xã

hội ch nghĩa da trên nền tng tư tưởng ca giai cp công nhân là ch nghĩa Mác -

Lênin, phn ánh li ích ca toàn thể nhân dân, bo vệ nhà nước ca dân, do dân và

vì dân, bo vệ chế ộ xã hội ch nghĩa. Vì vậy, việc ẩy mnh và tăng cường công tác

giáo dục ý thức pháp luật cho toàn dân là nhiệm vụ quan trọng, thường xuyên và lâu

dài ca c hệ thng chính trị.

* Ý thc ạo c.

lOMoARcPSD|36477832

- Ý thức o ức là toàn bộ nhng quan niệm về thiện, ác, tt, xu, lương

tâm, trách nhiệm, nghĩa vụ, công bng, hnh phúc,… và về nhng quy tc ánh giá,

nhng chuẩn mc iều chỉnh hành vi cùng cách ứng xử gia các cá nhân với nhau và

gia các cá nhân với xã hội.

- Khi xã hội xut hiện giai cp thì ý thức o ức hình thành và phát triển

như một hình thái ý thức xã hội riêng. S phát triển ca hình thái ý thức o ức không

tách rời s phát triển ca xã hội. Nó phn ánh tn ti xã hội dưới dng các quy tc

iều chỉnh hành vi ca con người. S t ý thức ca con người về lương tâm, trách

nhiệm, nghĩa vụ, danh d,… nói lên sức mnh ca o ức, ng thời cũng là biểu hiện

bn cht xã hội ca con người. Với ý nghĩa ó, s phát triển ca ý thức o ức là nhân

t biểu hiện s tiến bộ ca xã hội.

- Ý thức o ức bao gm hệ thng nhng tri thức về giá trị và ịnh hướng

giá trị o ức; nhng tình cm và lý tưởng o ức, trong ó tình cm o ức là yếu t

quan trọng nht. Bởi vì, nếu không có tình cm o ức thì tt c nhng khái niệm,

nhng phm trù và tri thức o ức thu nhận ưc bng con ường lý tính không thể

chuyển hóa thành hành vi o ức.

- Trong xã hội có giai cp, ý thức cũng mang tính giai cp. Giai cp nào

trong xã hội ang i lên thì i diện cho xu hướng o ức tiến bộ trong xã hội và ngưc

li. Ngoài tính giai cp, ý thức xã hội còn mang tính nhân loi, ó là nhng quy tc

ứng xử nhm iều chỉnh hành vi ca con người, nhm duy trì trật t xã hội hiện hành

và các sinh hot thường ngày ca con người trong cộng ng xã hội.

- Hiện nay, chúng ta ang sng trong iều kiện kinh tế thị trường, hội nhập

quc tế và toàn cu hóa, cho nên con người chịu s tác ộng và nh hưởng không nhỏ

ca nhiều loi o ức khác nhau. Bên cnh việc kế thừa và duy trì các giá trị tt ẹp

ca o ức truyền thng ca dân tộc, chúng ta cũng ang phi i mặt với không ít

nhng yếu t tiêu cc, i lập với các giá trị o ức truyền thng ca dân tộc, ó là thói

ích kỷ, thc dụng, tham lam, tt c vì ng tiền, không trung thc, thiếu lý tưởng,

sng gp, bt cn ời. Vì vậy, trong giai on hiện nay, nhiệm vụ giáo dục các giá trị

o ức lành mnh, tiến bộ là nhiệm vụ hết sức quan trọng, nht là i với thế hệ tr.

* Ý thc nghệ thuật (thc thẩm mỹ).

- Ý thức thẩm mỹ phn ánh thế giới bng hình tưng nghệ thuật. Hình

tưng nghệ thuật là s nhận thức, s lĩnh hội cái chung trong cái riêng; là s nhận

thức cái bn cht trong cái hiện tưng, cái phổ biến trong cái cá biệt nhưng mang

tính iển hình.

- Ý thức nghệ thuật (ý thức thẩm mỹ) hình thành rt sớm từ trước khi xã

hội có s phân chia giai cp, cùng với s ra ời ca các hình thái nghệ thuật.

- Nghệ thuật không phi bao giờ cũng phn ánh hiện thc xã hội một

cách trc tiếp. Nghệ thuật chân chính gn với cuộc sng ca nhân dân và các hình

tưng nghệ thuật có giá trị thẩm mỹ cao áp ứng nhng nhu cu thẩm mỹ lành mnh,

a dng ca nhiều thế hệ. Chúng có tác ộng tích cc ến s tri nghiệm, xúc cm, tình

cm, lý trí, là nhân t kích thích mnh m hot ộng ca con người và qua ó thúc ẩy

s tiến bộ xã hội. Nghệ thuật và nhng giá trị nghệ thuật cao ó còn có tác dụng giáo

lOMoARcPSD|36477832

dục các thế hệ tương lai, góp phn hình thành ở họ thế giới quan và vn văn hóa tiên

tiến.

- Trong xã hội có phân chia giai cp thì nghệ thuật mang tính giai cp

và chịu s chi phi ca các quan iểm chính trị, ca các quan hệ kinh tế. Tuy nhiên,

cũng như hình thái ý thức o ức, nghệ thuật và ý thức thẩm mỹ vn có nhng yếu t

mang tính toàn nhân loi, do vậy mà nhiều nền nghệ thuật, nhiều tác phẩm nghệ

thuật, nhiều giá trị văn hóa vật thể và phi vật thể ở các giai on lịch sử khác nhau,

ca các tác gi thuộc các giai cp và các dân tộc khác nhau ã trở thành nhng giá trị

văn hóa chung tiêu biểu, trường tn và vô giá ca nhân loi. Nghệ thuật tiến bộ ng

thời, vừa phục vụ cho dân tộc mình, vừa phục vụ nhân loi; vừa phục vụ cho thế hệ

hiện ti, ln thế hệ tương lai. * Ý thc tôn giáo.

- Tôn giáo là s phản ánh hư ảo sức mnh ca giới t nhiên bên ngoài

ln các quan hệ xã hội vào u óc con người. Ph. Ăngghen ã chỉ rõ: “Tt c mọi tôn

giáo chng qua chỉ là s phn ánh hư o - vào trong u óc ca con người - ca nhng

lc lưng ở bên ngoài chi phi cuộc sng hàng ngày ca họ; chỉ là s phn ánh trong

ó nhng lc lưng ở trn thế ã mang hình thức nhng lc lưng siêu trn thế”.

- Thc cht, nhng sức mnh ca t nhiên và các lc lưng xã hội hiện

thc ưc thn bí hóa chính là ngun gc ca tôn giáo. S s hãi trước sức mnh ca

t nhiên, s bt lc trước các thế lc xã hội ã to ra thn linh.

- Tôn giáo với tính cách là một hình thái ý thức xã hội gm có tâm lý

tôn giáo và hệ tư tưởng tôn giáo. Tâm lý tôn giáo là toàn bộ nhng biểu tưng, tình

cm, tâm trng ca qun chúng về tín ngưỡng tôn giáo. Hệ tư tưởng tôn giáo là hệ

thng giáo lý ưc các nhà thn học và các chức sc tôn giáo to dng và truyền bá

trong xã hội. Tâm lý tôn giáo và hệ tư tưởng tôn giáo quan hệ chặt ch với nhau.

Tâm lý tôn giáo to cơ sở cho hệ tư tưởng tôn giáo dễ dàng xâm nhập vào qun

chúng.

- Chức năng ch yếu ca tôn giáo là chức năng ền bù - hư o. Chức năng

này gây ra o tưởng về s ền bù ở thế giới bên kia nhng gì mà con người không thể

t ưc trong cuộc sng hiện thc. Vì vậy, ý thức tôn giáo mang tính cht tiêu cc,

cn trở s nhận thức úng n ca con người về thế giới, về xã hội, về bn thân nên bị

các giai cp thng trị li dụng. Do ó, mun xóa bỏ tôn giáo thì phi xóa bỏ ngun

gc xã hội và ngun gc nhận thức ca nó. * Ý thc khoa học.

- Khoa học là s khái quát cao nht ca thc tiễn, là phương thức nm

bt tt c các hiện tưng ca hiện thc, cung cp nhng tri thức chân thc về bn

cht các hiện tưng, các quá trình, các quy luật ca t nhiên và ca xã hội.

- Ý thức khoa học phn ánh hiện thc một cách chân thc và chính xác

da vào s thật và lý trí ca con người. Khác với tt c các hình thức ý thức xã hội

khác, ý thức khoa học phn ánh s vận ộng và s phát triển ca giới t nhiên, ca xã

hội loài người và ca tư duy con người bng tư duy logic thông qua hệ thng các

khái niệm, các phm trù, các quy luật và các lý thuyết.

- Ý thức khoa học có nhiệm vụ cao c là hướng con người vào việc biến

ổi hiện thc, ci to thế giới nhm phục vụ cho nhu cu cuộc sng nhiều mặt và ngày

lOMoARcPSD|36477832

càng tt hơn, cao hơn. Hiện nay, tri thức khoa học ang trở thành lc lưng sn xut

trc tiếp, khi nhân loi bước vào thời i phát triển mnh m ca công nghệ kỹ thuật

s và trí tuệ nhân to. Cùng với ó, khoa học ang góp phn quan trọng vào việc gii

quyết các vn ề toàn cu.

* Ý thc trit học.

- Ý thức triết học là hình thức ặc biệt và cao nht ca tri thức. Nếu như

các ngành khoa học riêng l nghiên cứu thế giới từ các khía cnh, nhng mặt nht

ịnh ca thế giới ó thì triết học, nht là triết học Mác – Lênin cung cp cho con

người tri thức về thế giới như một chỉnh thể thông qua việc tổng kết toàn bộ lịch sử

phát triển ca khoa học và ca chính bn thân triết học.

- Với tư cách là một hình thái ý thức xã hội, triết học nói chung và

nht là triết học duy vật biện chứng có sứ mệnh trở thành thế giới quan mà cơ sở và

ht nhân ca thế giới quan là tri thức… Trong thời i ngày nay, thế giới quan khoa

học chân chính nht là thế giới quan triết học duy vật biện chứng, nó có vai trò to

lớn ể nhận thức úng n ý nghĩa và vai trò ca các hình thái ý thức xã hội khác; ể

xác ịnh úng n vị trí ca nhng hình thái y trong cuộc sng ca xã hội và ể nhận

thức tính quy luật cùng nhng ặc iểm và s phát triển ca chúng.

4. Quan hệ biện chứng giữa tồn tại xã hội và ý thức xã hội

4.1. Vai trò quyết ịnh của tồn tại xã hội ối với ý thức xã hội *

Vai trò quyết ịnh ca tn ti xã hội i với ý thức xã hội.

Tính quyết ịnh ca tn ti xã hội i với ý thức xã hội ưc thể hiện căn bn trên hai

phương diện.

- Tn ti xã hội như thế nào thì ý thức xã hội như thế ó: tn ti xã hội là ngun

gc ca ý thức xã hội, quyết ịnh ến nội dung, tính cht ca ý thức xã hội.

- Khi tn ti xã hội (nht là phương thức sn xut) thay ổi thì ý thức xã hội

cũng s thay ổi theo.

* Ý nghĩa: Vì tn ti xã hội quyết ịnh i với ý thức xã hội nên mun nhận thức ý

thức xã hội phi xut phát tn ti xã hội; mun thay ổi ý thức xã hội phi thay ổi tn ti xã

hội.

4.2. Tính ộc lập tương ối của ý thức xã hội

* Thứ nht, ý thức xã hội thường lc hậu hơn tn ti xã hội.

- Biểu hiện: Lịch sử xã hội loài người cho thy, nhiều khi xã hội cũ ã mt i,

song ý thức xã hội do xã hội ó sn sinh ra vn tiếp tục tn ti.

- Nguyên nhân làm cho ý thức xã hội thường lc hậu hơn tn ti xã hội.

+ Do tn ti xã hội thường biến ổi nhanh hơn nên ý thức xã hội không phn ánh kịp

và trở nên lc hậu.

+ Do sức mnh ca thói quen, tập quán, truyền thng và do tính bo th ca một s

hình thái ý thức xã hội.

+ Giai cp lc hậu thường lưu gi nhng tư tưởng lc hậu ể bo vệ li ích ca họ.

- Ý nghĩa: Mun xây dng xã hội mới phi từng bước xóa bỏ ưc nhng tàn

dư ca ý thức xã hội cũ, cùng với việc xây dng và phát triển ý thức xã hội mới. * Thứ hai,

ý thức có thể vưt trước tn ti xã hội, - Biểu hiện.

lOMoARcPSD|36477832

+ Trong nhng iều kiện nht ịnh, nhng tư tưởng tiên tiến có thể vưt trước s phát

triển ca tn ti xã hội, d báo úng tương lai.

Bên cnh ó, có tư tưởng vưt trước là phn khoa học, rơi vào sai lm, ch quan, o

tưởng, khi nó chỉ là nhng mong mun ch quan ca con người.

+ Tư tưởng tiên tiến có tác dụng tổ chức, chỉ o hot ộng thc tiễn ca con người,

hướng hot ộng ó vào việc gii quyết nhng nhiệm vụ mới mà ời sng vật cht ca xã hội

ặt ra.

- Nguyên nhân: Nhng tư tưởng tiên tiến có thể vưt trước tn ti xã hội vì nó

phn ánh ưc quy luật vận ộng ca tn ti xã hội.

- Ý nghĩa: Nhng tư tưởng tiên tiến có vai trò ịnh hướng, chỉ o hot ộng ca

con người, do ó, cn phát hiện và to iều kiện cho chúng phát huy vai trò nhm thúc ẩy tn

ti xã hội phát triển.

* Thứ ba, ý thức xã hội có tính kế thừa.

- Ý thức xã hội ca thời i sau bao giờ cũng có s kế thừa ý thức xã hội ca

thời i trước.

- Trong xã hội có giai cp, tính kế thừa ca ý thức xã hội gn với tính giai cp.

Giai cp tiên tiến kế thừa tư tưởng tiến bộ ca xã hội cũ, ngưc li, giai cp lỗi thời thường

kế thừa nhng tư tưởng bo th, phn tiến bộ ể bo vệ li ích ca giai cp mình.

- Ý nghĩa: Do ý thức xã hội có tính kế thừa nên ể gii thích tn ti xã hội không

chỉ da vào tn ti xã hội mà còn phi da vào ý thức xã hội ca thời i trước.

* Thứ tư, các hình thái ý thức xã hội có s tác ộng qua li ln nhau trong quá trình

phát triển.

- Các hình thái ý thức xã hội phn ánh tn ti xã hội theo nhng cách khác

nhau, có vai trò khác nhau trong ời sng, gia chúng có s tác ộng qua li với nhau.

- Trong mỗi thời i, thường có một hình thái ý thức xã hội nào ó nổi lên hàng

u, tác ộng mnh ến các hình thái ý thức xã hội khác.

- Ngày nay, hình thái ý thức chính trị có vai trò ặc biệt quan trọng, nó chi phi,

quyết ịnh các hình thái ý thức xã hội khác.

- Ý nghĩa: Khi phân tích một hình thái ý thức xã hội nào ó phi chú ý tới s tác

ộng ca nó với các hình thái ý thức xã hội khác.

* Thứ năm, ý thức xã hội có s tác ộng trở li tn ti xã hội.

- Ý thức xã hội tác ộng trở li tn ti xã hội theo hai hướng.

+ Tác ộng tích cc: Nhng ý thức, tư tưởng tiến bộ, cách mng, phn ánh úng hiện

thc khách quan thúc ẩy tn ti xã hội phát triển.

+ Tác ộng tiêu cc: Nhng ý thức, tư tưởng lc hậu, phn ánh không úng hiện thc

khách quan kìm hãm s phát triển ca tn ti xã hội.

- Mức ộ tác ộng mnh hay yếu ca ý thức xã hội i với tn ti xã hội phụ thuộc

vào nhng iều kiện lịch sử cụ thể, vào các quan hệ kinh tế vn là cơ sở hình thành các hình

thái ý thức xã hội; mức ộ phn ánh úng n ca ý thức xã hội i với tn ti xã hội; mức ộ

truyền bá ca ý thức xã hội, s thâm nhập ca ý thức xã hội (c bề rộng và bề sâu) trong

qun chúng nhân dân…; ặc biệt là vào vai trò lịch sử ca giai cp i diện cho ngọn cờ tư

tưởng.

lOMoARcPSD|36477832

- Ý nghĩa: Do ý thức xã hội tác ộng trở li tn ti xã hội nên cn phát huy vai

trò ca các tư tưởng tiên tiến; u tranh chng tư tưởng lc hậu, bo th.

V. TRIẾT HỌC VỀ CON NGƯỜI

1. Con người và bản chất con người

* Con ngưi là thc thể sinh học - xã hội.

Theo C.Mác, con người là một sinh vật có tính xã hội ở trình ộ phát triển cao nht

ca giới t nhiên và ca lịch sử xã hội, là ch thể ca lịch sử, sáng to nên tt c các thành

tu ca văn minh và văn hóa.

- Về phương diện sinh học.

+ Con người là một thc thể sinh vật, là sn phẩm ca giới t nhiên, là một ộng vật

xã hội. Con người cũng như mọi ộng vật khác có nhng nhu cu t nhiên – sinh học, như:

ăn, ung, thở, sinh  con cái … ể tn ti và phát triển.

+ Con người là một bộ phận ca giới t nhiên. Con người chịu s quy ịnh, chịu s

chi phi bởi các quy luật ca giới t nhiên, các quy luật sinh học, như: di truyền, tiến hóa

sinh học và các quá trình sinh học ca giới t nhiên. Con người là một bộ phận quan trọng

ca giới t nhiên, nhưng li có thể biến ổi giới t nhiên và chính bn thân mình, da trên

các quy luật khách quan.

+ Về mặt thể xác, con người sng bng nhng sn phẩm t nhiên, dù là dưới hình

thức thc phẩm, nhiên liệu, áo qun, nhà ở, v.v... Do ó, con người phi da vào giới t

nhiên, gn bó với giới t nhiên, hòa hp với giới t nhiên mới có thể tn ti và phát triển.

Quan iểm này là nền tng lý luận và phương pháp luận rt quan trọng, có tính thời s trong

bi cnh khng hong sinh thái và yêu cu phát triển bền vng hiện nay.

- Con người còn là một thc thể xã hội.

+ Hot ộng xã hội quan trọng nht ca con người là lao ộng sn xut. Nhờ lao ộng sn

xut mà con người về mặt sinh học có thể trở thành thc thể xã hội, thành ch thể ca “lịch

sử có tính t nhiên”, có lý tính, có “bn năng xã hội”. Lao ộng ã góp phn ci to bn năng

sinh học ca con người, làm cho con người trở thành con người úng nghĩa ca nó. Lao ộng

là iều kiện kiên quyết, cn thiết và ch yếu quyết ịnh s hình thành và phát triển ca con

người c về phương diện sinh học ln phương diện xã hội.

+ Con người không chỉ có các quan hệ với nhau trong sn xut, mà còn có hàng lot các

quan hệ xã hội khác. Hot ộng ca con người gn liền với các quan hệ xã hội không chỉ

phục vụ cho con người mà còn cho xã hội, khác với hot ộng ca con vật chỉ phục vụ cho

nhu cu bn năng sinh học trc tiếp ca nó. Hot ộng và giao tiếp ca con người ã sinh ra

ý thức người. Tư duy, ý thức ca con người chỉ có thể phát triển trong lao ộng và giao tiếp

xã hội với nhau. Nhờ có lao ộng và giao tiếp xã hội mà ngôn ng xut hiện và phát triển.

Ngôn ng và tư duy ca con người thể hiện tập trung và nổi trội tính xã hội ca con người,

là một trong nhng biểu hiện rõ nht phương diện con người là một thc thể xã hội. Chính

vì vậy, khác với con vật, con người chỉ có thể tn ti và phát triển trong xã hội loài người.

* Con ngưi khác biệt với con vật ngay từ khi con ngưi bắt u sản xuất

ra những tư liệu sinh hoạt của mình.

Ch nghĩa duy vật lịch sử ã xác ịnh s khác biệt gia con người và con vật da trên

nền tng ca sn xut vật cht. Lao ộng, tức là sn xut ra nhng tư liệu sinh hot ca mình,

lOMoARcPSD|36477832

to ra con người và xã hội, thúc ẩy con người và xã hội phát triển. Đây chính là iểm khác

biệt căn bn, chi phi các ặc iểm khác biệt khác gia con người với con vật.

* Con ngưi vừa là chủ thể của lịch sử, vừa là sản phẩm của lịch sử.

- Hot ộng lịch sử u tiên khiến con người tách khỏi con vật, có ý nghĩa sáng

to chân chính là hot ộng chế to công cụ lao ộng, hot ộng lao ộng sn xut. Nhờ

chế to công cụ lao ộng mà con người tách khỏi loài vật, tách khỏi t nhiên trở thành

ch thể hot ộng thc tiễn xã hội. Chính ở thời iểm ó con người bt u làm ra lịch

sử ca mình. Lịch sử sn xut ca con người như thế nào thì tương ứng, con người

cũng sáng to ra lịch sử như thế y. Từ khi con người to ra lịch sử cho ến nay con

người luôn là ch thể ca lịch sử, nhưng cũng luôn là sn phẩm ca lịch sử.

- Con người tn ti và phát triển luôn luôn ở trong một hệ thng môi trường

xác ịnh. Đó là toàn bộ iều kiện t nhiên và xã hội, c iều kiện vật cht ln tinh thn,

có quan hệ trc tiếp hoặc gián tiếp ến ời sng ca con người và xã hội. Đó là nhng

iều kiện cn thiết, tt yếu, không thể thiếu i với s tn ti và phát triển ca con

người. Do ó, con người vừa tiếp nhận, thích nghi, hòa nhịp với giới t nhiên, nhưng

cũng bng cách ó ci biến giới t nhiên ể thích ứng và biến ổi chính mình.

- Con người tn ti trong môi trường xã hội. Chính nhờ môi trường xã hội mà

con người trở thành một thc thể xã hội và mang bn cht xã hội. Môi trường xã hội

là một bộ phận ca t nhiên với nhng ặc thù ca nó. So với môi trường t nhiên

môi trường xã hội có nh hưởng trc tiếp và quyết ịnh ến con người, s tác ộng ca

môi trường t nhiên ến từng cá nhân con người thường phi thông qua môi trường

xã hội và chịu nh hưởng sâu sc ca các nhân t xã hội. Môi trường xã hội và mỗi

cá nhân con người thường xuyên phi có quan hệ với môi trường t nhiên, tn ti

trong mi quan hệ tác ộng qua li, chi phi, quy ịnh ln nhau.

- Do s phát triển ca công nghiệp, ca cách mng khoa học - công nghệ, nhiều

loi môi trường khác ã và ang ưc phát hiện như môi trường thông tin, kiến thức,

môi trường từ tính, môi trường iện, môi trường hp dn, môi trường sinh học, v.v..

Cn lưu ý, có nhng môi trường mới ưc phát hiện và ang ưc nghiên cứu, nên còn

có nhiều ý kiến, quan niệm khác nhau, thậm chí i lập nhau. Môi trường sinh học,

môi trường cận tâm lý, môi trường tương tác yếu ang ưc nghiên cứu trong khoa học

t nhiên. Tuy nhiên, dù chưa ưc nhận thức y , mới ưc phát hiện hay còn có

nhng ý kiến, quan niệm khác nhau, thì chúng ều hoặc là thuộc về môi trường t

nhiên, hoặc là thuộc về môi trường xã hội. Tính cht, phm vi, vai trò và tác ộng ca

chúng ến con người là khác nhau, không ging hoàn toàn như môi trường t nhiên

và môi trường xã hội. Chúng là nhng hiện tưng, quá trình cụ thể ca t nhiên hoặc

xã hội, có tác ộng, nh hưởng ở một khía cnh hẹp, cụ thể và xác ịnh ở phương diện

t nhiên hoặc xã hội.

* Bản chất con ngưi là tổng hòa các quan hệ xã hội.

- Trong sinh hot xã hội, khi hot ộng ở nhng iều kiện lịch sử nht ịnh

con người có quan hệ với nhau ể tn ti và phát triển. “Trong tính hiện thc ca nó,

bn cht ca con người là tổng hòa các quan hệ xã hội”. Bn cht ca con người luôn

ưc hình thành và thể hiện ở nhng con người hiện thc, cụ thể trong nhng iều kiện

lOMoARcPSD|36477832

lịch sử cụ thể. Các quan hệ xã hội to nên bn cht ca con người, nhưng không phi

là s kết hp gin ơn hoặc là tổng cộng chúng li với nhau mà là s tổng hòa chúng;

mỗi quan hệ xã hội có vị trí, vai trò khác nhau, có tác ộng qua li, không tách rời

nhau.

- Các quan hệ xã hội có nhiều loi: Quan hệ quá khứ, quan hệ hiện ti,

quan hệ vật cht, quan hệ tinh thn, quan hệ trc tiếp, gián tiếp, tt nhiên hoặc ngu

nhiên, bn cht hoặc hiện tưng, quan hệ kinh tế, quan hệ phi kinh tế, v.v.. Tt c

các quan hệ ó ều góp phn hình thành lên bn cht ca con người.

- Các quan hệ xã hội thay ổi thì ít hoặc nhiều, sớm hoặc muộn, bn cht

con người cũng s thay ổi theo. Trong các quan hệ xã hội cụ thể, xác ịnh, con người

mới có thể bộc lộ ưc bn cht thc s ca mình, và cũng trong nhng quan hệ xã

hội ó thì bn cht người ca con người mới ưc phát triển. Các quan hệ xã hội khi ã

hình thành thì có vai trò chi phi và quyết ịnh các phương diện khác ca ời sng con

người khiến cho con người không còn thun túy là một ộng vật mà là một ộng vật

xã hội. Con người “bẩm sinh ã là sinh vật có tính xã hội”. Khía cnh thc thể sinh

vật là tiền ề trên ó thc thể xã hội tn ti, phát triển và chi phi.

2. Hiện tượng tha hóa con người và vấn ề giải phóng con người

2.1. Thực chất của hiện tượng tha hóa con người là lao ộng của con người bị tha hóa

- Theo C.Mác, thc cht ca lao ộng bị tha hóa là quá trình lao ộng và sn phẩm ca

lao ộng từ chỗ ể phục vụ con người, ể phát triển con người ã bị biến thành lc lưng i lập,

nô dịch và thng trị con người. Người lao ộng chỉ hành ộng với tính cách con người khi

thc hiện các chức năng sinh học như ăn, ng, sinh con  cái,… còn khi lao ộng, tức là khi

thc hiện chức năng cao quý ca con người thì họ li chỉ như là con vật.

- Hiện tưng tha hóa con người là một hiện tưng lịch sử ặc thù, chỉ diễn ra trong xã

hội có phân chia giai cp. Nguyên nhân gây nên hiện tưng tha hóa con người là chế ộ tư

hu về tư liệu sn xut. Nhưng tha hoá con người ưc ẩy lên cao nht trong xã hội tư bn

ch nghĩa. Chế ộ ó ã to ra s phân hóa xã hội về việc chiếm hu tư nhân tư liệu sn xut

khiến i a s người lao ộng trở thành vô sn, một s ít trở thành tư sn, chiếm hu toàn bộ

các tư liệu sn xut ca xã hội. Vì vậy, nhng người vô sn buộc phi làm thuê cho các nhà

tư bn, phi ể các nhà tư bn bóc lột mình và s tha hóa lao ộng bt u từ ó. Lao ộng bị tha

hóa là nội dung chính yếu, là nguyên nhân, là thc cht ca s tha hóa ca con người.

- Con người bị tha hóa là con người bị ánh mt mình trong lao ộng, tức trong hot ộng

ặc trưng, bn cht ca con người. Lao ộng là hot ộng sáng to ca con người, là ặc trưng

chỉ có ở con người chứ không hề có ở con vật, là hot ộng người, nhưng khi hot ộng nó

li trở thành hot ộng ca con vật. Lao ộng bị cưỡng bức, bị ép buộc bởi iều kiện xã hội.

Con người lao ộng không phi ể sáng to, không phi ể phát triển các phẩm cht người mà

chỉ là ể m bo s tn ti ca thể xác họ. Điều ó có nghĩa rng họ ang thc hiện chức năng

ca con vật. Khi họ ăn ung, sinh con  cái thì họ li là con người vì họ ưc t do. Tính

cht trái ngưc trong chức năng như vậy là biểu hiện u tiên ca s tha hóa ca con người.

- Trong hot ộng lao ộng, con người là ch thể trong quan hệ với tư liệu sn xut.

Nhưng vì trong chế ộ tư hu tư bn về tư liệu sn xut thì người lao ộng phi phụ thuộc vào

các tư liệu sn xut. Tư liệu sn xut là do con người to ra. Như vậy, con người bị lệ thuộc

lOMoARcPSD|36477832

vào sn phẩm do chính mình to ra. Mặt khác, ể có tư liệu sinh hot, người lao ộng buộc

phi lao ộng cho các ch tư bn, sn phẩm ca họ làm ra trở nên xa l với họ và ưc ch sở

hu dùng ể trói buộc họ, bt họ lệ thuộc nhiều hơn vào ch sở hu và vào các vật phẩm lao

ộng. Lao ộng bị tha hóa ã làm o lộn quan hệ xã hội ca người lao ộng. Các  vật ã trở

thành xa l, trở thành công cụ thng trị, trói buộc con người. Quan hệ gia người lao ộng

với ch sở hu tư liệu sn xut cũng bị o lộn. Đúng ra ó phi là quan hệ gia người với

người, nhưng trong thc tế nó li ưc thc hiện thông qua s vật phẩm do người lao ộng

to ra và s tiền công mà người lao ộng ưc tr. Quan hệ gia người và người ã bị thay thế

bng quan hệ gia người và vật, ó là biểu hiện thứ hai ca tha hóa.

- Khi lao ộng bị tha hóa, con người trở nên què quặt, phiến diện, thiếu khuyết trên

nhiều phương diện khác nhau. S tha hóa nói trên tt yếu làm cho con người phát triển

không thể toàn diện, không thể y , và không thể phát huy ưc sức mnh bn cht người.

Người lao ộng ngày càng bị bn cùng hóa, s phân cc xã hội ngày càng lớn. Sn xut,

công nghiệp, khoa học và công nghệ càng phát triển, li nhuận ca các ch sở hu tư liệu

sn xut càng lớn, người lao ộng ngày càng bị máy móc thay thế. Quá trình lao ộng ngày

càng trở thành quá trình thc hiện các thao tác gin ơn do dây chuyền công nghệ, kỹ thuật

quy ịnh, người lao ộng càng bị ẩy ra khỏi quá trình sn xut trc tiếp thì lao ộng càng bị tha

hóa, người công nhân trở thành một bộ phận ca máy móc và ngày càng phụ thuộc vào nó,

lao ộng càng trở nên “dã man”. Trong bi cnh cách mng khoa học - công nghệ và toàn

cu hóa hiện nay, khía cnh này ca s tha hóa lao ộng ngày càng thể hiện tập trung và rõ

nét khiến cho s phân cc giàu nghèo trong xã hội hiện i ngày càng dãn rộng theo chiều

tỷ lệ thuận với s phát triển ca cách mng khoa học - công nghệ và toàn cu hóa.

- Tha hóa con người là thuộc tính vn có ca các nền sn xut da trên chế ộ tư hu

tư liệu sn xut, nhưng nó ưc ẩy lên ở mức cao nht trong nền sn xut tư bn ch nghĩa.

Trong nền sn xut ó, s tha hóa ca lao ộng còn ưc to nên bởi s tha hóa trên các phương

diện khác ca ời sng xã hội: S tha hóa ca nền chính trị vì thiểu s ích kỷ, s tha hóa ca

các tư tưởng ca tng lớp thng trị, s tha hóa ca các thiết chế xã hội khác. Chính vì vậy,

việc khc phục s tha hóa không chỉ gn liền với việc xóa bỏ chế ộ tư hu tư bn ch nghĩa

mà còn gn liền với việc khc phục s tha hóa trên các phương diện khác ca ời sng xã

hội. Đó là một quá trình lâu dài, phức tp ể gii phóng con người, gii phóng lao ộng

2.2. Giải phóng toàn thể xã hội khỏi ách bóc lột, ách áp bức

* Gii phóng toàn thể xã hội khỏi ách bóc lột, ách áp bức là một trong nhng tư tưởng

căn bn, ct lõi ca các nhà kinh iển ca ch nghĩa Mác - Lênin về con người.

- Đu tranh giai cp ể thay thế chế ộ sở hu tư nhân tư bn ch nghĩa về tư liệu sn

xut và phương thức sn xut tư bn ch nghĩa, ể gii phóng con người về phương diện

chính trị là nội dung quan trọng hàng u.

- Khc phục s tha hóa ca con người và lao ộng ca họ, biến lao ộng sáng to trở

thành chức năng thc s ca con người là nội dung có ý nghĩa then cht.

- Điều kiện và tiền ề ể gii phóng triệt ể con người là xóa bỏ giai cp, xóa bỏ chế ộ tư

nhân về tư liệu sn xut và sức sn xut phát triển ở trình ộ rt cao…

* Xã hội không thể nào gii phóng cho mình ưc, nếu không gii phóng cho mỗi cá nhân.

lOMoARcPSD|36477832

- Việc gii phóng nhng con người cụ thể là ể i ến gii phóng giai cp, gii phóng dân

tộc và tiến tới gii phóng toàn thể nhân loi. Gii phóng con người trên tt c các nội dung

và các phương diện: lao ộng, chính trị, kinh tế, xã hội, năng lc, con người cá nhân, con

người giai cp, con người dân tộc, con người nhân loi…

- Tư tưởng về gii phóng con người ca triết học Mác - Lênin hoàn toàn khác với các

tư tưởng gii phóng con người ca các học thuyết khác ã và ang tn ti trong lịch sử. Tôn

giáo quan niệm gii phóng con người là s gii thoát khỏi cuộc sng tm, khỏi bể khổ cuộc

ời ể lên cõi Niết bàn hoặc lên Thiên ường. Một s học thuyết triết học duy vật cũng ã ề xut

tư tưởng gii phóng con người bng một vài phương tiện nào ó trong ời sng xã hội: Pháp

luật, o ức, chính trị. Tính cht phiến diện, hn hẹp, siêu hình trong nhận thức về con người,

về các quan hệ xã hội và do nhng hn chế về iều kiện lịch sử ã khiến cho nhng quan iểm

ó sa vào lập trường duy tâm, siêu hình.

2.3. Sự phát triển tự do của mỗi người là iều kiện cho sự phát triển tự do của tất cả mọi

người

- Khi chế ộ chiếm hu tư nhân tư bn ch nghĩa bị th tiêu, lao ộng không còn

bị tha hóa, con người ưc gii phóng, khi ó xã hội là s liên hiệp ca các cá nhân, con người

bt u ưc phát triển t do.

- Con người là s thng nht gia cá nhân và xã hội, cá nhân với giai cp, dân

tộc… nên s phát triển t do ca mỗi người tt yếu là iều kiện cho s phát triển t do ca

mọi người. Dĩ nhiên, iều ó cũng có nghĩa là s phát triển t do ca mọi người, s phát triển

ca xã hội là tiền ề cho s phát triển ca mỗi cá nhân trong ó. S phát triển t do ca mỗi

người chỉ có thể t ưc khi con người thoát khỏi s tha hóa, thoát khỏi s nô dịch do chế ộ

tư hu các tư liệu sn xut bị th tiêu triệt ể, khi s khác biệt gia thành thị và nông thôn,

gia lao ộng trí óc và lao ộng chân tay không còn, khi con người không còn bị trói buộc bởi

s phân công lao ộng xã hội.

3. Quan iểm của triết học Mác - Lênin về quan hệ cá nhân và xã hội, về vai trò của

quần chúng nhân dân và lãnh tụ trong lịch sử 3.1. Quan hệ giữa cá nhân và xã hội

* Quan hệ gia cá nhân và xã hội.

- Con người là một hệ thng chỉnh thể thng nht cá thể - loài, mang nhng

thuộc tính cá thể, ơn nht, ln nhng thuộc tính chung, phổ biến ca loài, bn cht

ca nó là tổng hòa các quan hệ xã hội. Nó là i diện cho loài, cho xã hội, cho nhân

loi, cho lịch sử loài người. Trong con người, do vậy, luôn có nhng cái chung toàn

nhân loi, như các giá trị chung, nhu cu chung, li ích chung,… Nó cũng là i biểu

ca một xã hội cụ thể, một thời kỳ lịch sử xác ịnh, có tính ặc thù, với các quan hệ xã

hội xác ịnh. Các quan hệ xã hội kết tinh trong mỗi con người luôn là quan hệ xã hội

cụ thể ca một thời i, một gia ình, một nhóm xã hội, một cộng ng, một tập oàn,

một giai cp, một quc gia - dân tộc xác ịnh.

- Cá nhân và xã hội không tách rời nhau. Xã hội do các cá nhân cụ thể hp

thành, mỗi cá nhân là một phn tử ca xã hội sng và hot ộng trong xã hội ó. Khi

mới sinh ra, chưa có ý thức, chưa có các quan hệ xã hội thì con người mới chỉ là cá

thể. Chỉ khi cá thể ó giao tiếp xã hội, có nhng quan hệ xã hội xác ịnh, có ý thức mới

trở thành cá nhân. Cá nhân không thể tách rời xã hội. Quan hệ cá nhân – xã hội là

lOMoARcPSD|36477832

tt yếu, là tiền ề và iều kiện tn ti và phát triển ca c cá nhân ln xã hội. Đương

nhiên, quan hệ y phụ thuộc vào iều kiện lịch sử cụ thể, vào trình ộ phát triển xã hội

và ca từng cá nhân, ặc biệt là phụ thuộc vào bn cht ca xã hội. Quan hệ cá nhân

- xã hội là khác nhau trong xã hội có phân chia giai cp và xã hội không phân chia

giai cp. S thng nht và mâu thun gia cá nhân và xã hội là một phm trù lịch sử,

phụ thuộc vào từng giai on lịch sử khác nhau.

- S thng nht cá nhân – xã hội còn thể hiện ở một góc ộ khác trong quan hệ

con người giai cp và con người nhân loi. Quan hệ con người giai cp và con người

nhân loi chỉ tn ti trong xã hội có phân chia giai cp, do vậy nó có tính lịch sử.

Mỗi con người cá nhân trong xã hội có giai cp ều mang tính giai cp do nó luôn là

thành viên ca một giai cp, tng lớp xã hội xác ịnh. Các quan hệ xã hội mà nó sng

và hot ộng trong ó luôn có quan hệ giai cp và các quan hệ ó luôn óng vai trò quyết

ịnh, chi phi các hành vi và hot ộng ca nó, ặc biệt, quy ịnh li ích và hot ộng thc

hiện các li ích y. Mặt khác, mỗi cá nhân, dù thuộc về giai cp nào cũng ều mang

tính nhân loi. Nhân loi là cộng ng người phổ biến rộng rãi nht, ưc hình thành

trong sut chiều dài lịch sử nhân loi. Tính nhân loi ưc thể hiện trong các giá trị

chung toàn nhân loi, trong nhng quy tc, chuẩn mc chung xut hiện trên nền tng

li ích chung, từ bn cht người ca các cá nhân to nên cộng ng nhân loi.

- Tính giai cp và tính nhân loi trong mỗi con người vừa thng nht vừa khác

biệt, thậm chí mâu thun nhau. Tính nhân loi là vĩnh hng, là nền tng ca cuộc

sng ở mọi con người, dù khác biệt màu da, quc tịch, giai cp, tộc người, hay giới,

ộ tuổi, học vn,… Chỉ có khi nào không còn tn ti nhân loi thì khi ó tính nhân loi

mới mt i. Nhưng, ở mỗi giai on lịch sử khác nhau li tn ti các giai cp khác nhau.

Các giai cp và quan hệ ca chúng biến ổi thường xuyên do các iều kiện kinh tế,

chính trị, xã hội luôn thay ổi. Con người với tính cách là nhng ch thể xã hội luôn

có nhng hot ộng ể ci biến iều kiện khách quan to nên nhng iều kiện sinh hot

thuận li hơn cho mình. Chính iều ó ã làm cho các iều kiện sinh sng ca con người

luôn biến ổi, các lc lưng sn xut luôn phát triển, xã hội luôn thay ổi theo chiều

hướng tiến bộ. Nhưng, trong các giai cp ang u tranh với nhau, có giai cp i diện

cho s phát triển tiến bộ, có giai cp li là lc lưng cn trở s phát triển tiến bộ y.

Tính giai cp trong nhng con người i biểu cho giai cp ang cn trở s phát triển

y tt nhiên là mâu thun với tính nhân loi.

- Mỗi con người ều sinh ra, lớn lên trong một cộng ng quc gia, dân tộc xác

ịnh. Do nhng iều kiện lịch sử, kinh tế, văn hóa, xã hội và chính trị khác nhau nên

trong mỗi cộng ng quc gia dân tộc cũng hình thành nhng giá trị, phẩm cht, ặc

iểm ặc thù ca mình. Con người tt yếu mang trong mình nhng iểm ặc thù ó, dù họ

mun hay không, dù ý thức ưc iều ó hay không. Do vậy, trong mỗi con người cá

nhân luôn luôn mang trong nó c nhng cái riêng biệt ca nó với tính cách là cá

nhân, vừa mang trong mình c nhng cái ặc thù ca quc gia dân tộc, vừa mang c

tính giai cp ln tính nhân loi. Với tính cách là ch thể hot ộng s gn kết, tác ộng

biện chứng ln nhau gia các phương diện, khía cnh ó trong mỗi con người là luôn

biến ộng, biện chứng, khách quan, tt yếu. Theo quan iểm ca các nhà kinh iển ca

lOMoARcPSD|36477832

ch nghĩa Mác, tính giai cp và tính dân tộc mang tính lịch sử, s mt dn theo s

phát triển và tiến bộ ca xã hội. Nhưng tính nhân loi và cá nhân s là vĩnh viễn.

Trong khi lịch sử nhân loi chưa t ến trình ộ phát triển ó thì s thng nht gia tính

cá nhân, tính giai cp, tính dân tộc và tính nhân loi là mục tiêu, yêu cu và tiêu

chuẩn ca tiến bộ xã hội. Gii quyết úng n, phù hp với iều kiện, hoàn cnh khách

quan mi quan hệ gia con người cá nhân, con người giai cp, con người dân tộc,

con người nhân loi luôn là òi hỏi ca hot ộng thc tiễn.

* Ý nghĩa phương pháp luận.

- Trong hot ộng nhận thức và thc tiễn phi luôn chú ý gii quyết úng n

mi quan hệ xã hội – cá nhân, phi tránh khuynh hướng ề cao quá mức (mặt/cái) cá

nhân hoặc (mặt/cái) xã hội. Nếu ặt cá nhân lên trên xã hội, chỉ thy cá nhân mà

không thy xã hội, em cá nhân i lập với xã hội, hoặc ngưc li, chỉ ề cao xã hội

mà bỏ quên cá nhân, không nhận thức úng s phát triển ca xã hội là s kết hp

hot ộng ca các cá nhân, thì ều sai lm và có thể dn ến nhng hệ lụy khó lường

cho c xã hội ln cá nhân.

- Trong ời sng xã hội khi xem xét con người phi ặt nó trong tổng thể các

quan hệ xã hội, bởi trong tính hiện thc, bn cht ca con người là tổng thể các

quan hệ xã hội. Điều này cũng gn liền với nguyên tc lịch sử - cụ thể và nguyên

tc toàn diện. S là sai lm nếu chỉ nhìn vào một mặt/khía cnh/phương diện ca

một con người ể ánh giá bn cht ca người ó. Xem xét một con người phi ặt con

người ó trong tổng thể các quan hệ ca chính người ó.

3.2. Vai trò của quần chúng nhân dân và lãnh tụ trong lịch sử

* Quan niệm về qun chúng nhân dân.

- Qun chúng nhân dân là thuật ng chỉ tập hp ông o nhng con người

hot ộng trong một không gian và thời gian xác ịnh, bao gm nhiều thành phn, tng

lớp xã hội và giai cp ang hot ộng trong một xã hội xác ịnh. Đó có thể là toàn bộ

qun chúng nhân dân ca một quc gia, một khu vc lãnh thổ xác ịnh. Họ có chung

li ích cơ bn liên hiệp với nhau, chịu s lãnh o ca một tổ chức, một ng phái, cá

nhân xác ịnh dể thc hiện nhng mục tiêu kinh tế, chính trị, văn hóa hay xã hội xác

ịnh ca một thời kỳ lịch sử nht ịnh.

- Nội hàm ca khái niệm qun chúng nhân dân bao gm: Nhng người

lao ộng sn xut ra ca ci vật cht và tinh thn là lc lưng căn bn, ch cht; toàn

thể dân cư ang chng li nhng k áp bức, bóc lột thng trị và i kháng với nhân

dân; nhng người ang có các hot ộng trong các lĩnh vc khác nhau, trc tiếp hoặc

gián tiếp góp phn vào s biến ổi xã hội. Với nội dung ó qun chúng nhân dân là

một phm trù lịch sử thay ổi tùy thuộc vào iều kiện lịch sử, xã hội cụ thể ca các

quc gia, khu vc.

* Quan niệm về cá nhân, lãnh tụ,vĩ nhân.

- Cá nhân chính là con người cụ thể ang hot ộng trong một xã hội xác

ịnh thể hiện tính ơn nht với tính cách là cá thể về phương diện sinh học, với tính

cách là nhân cách về phương diện xã hội. Khác với khái niệm con người dùng ể chỉ

tính phổ biến về bn cht người trong mỗi cá nhân, khái niệm cá nhân nhn mnh

lOMoARcPSD|36477832

tính ặc thù riêng biệt ca mỗi cá thể về phương diện xã hội. Cá nhân là một chỉnh

thể vừa mang tính ơn nht, cá biệt, riêng biệt li vừa có tính phổ biến, có ời sng

riêng, có nguyện vọng, nhu cu và li ích riêng. Nhưng cá nhân cũng bao hàm tính

chung, phổ biến, chứa ng các quan hệ xã hội và nhng nhận thức chung giúp cho

việc thc hiện các chức năng xã hội và cá nhân trong cuộc ời ca họ và mang tính

cht lịch sử - cụ thể ca ời sng ca họ. Do ó, cá nhân bao giờ cũng mang bn cht

xã hội, yếu t xã hội là ặc trưng căn bn ể to nên cá nhân do cá nhân luôn phi sng

và hot ộng trong các nhóm khác nhau, các cộng ng và các tập oàn xã hội có tính

lịch sử.

- Trong s các cá nhân ở nhng thời kỳ lịch sử nht ịnh, trong nhng

iều kiện, hoàn cnh cụ thể, xác ịnh xut hiện nhng cá nhân kiệt xut, trở thành

nhng người lãnh o qun chúng nhân dân nhm thc hiện một mục tiêu xác ịnh.

Đó là nhng lãnh tụ hay vĩ nhân. Ngoài các phẩm cht cá nhân, lãnh tụ/vĩ nhân là

nhng cá nhân kiệt xut, xut hiện trong phong trào qun chúng nhân dân, nhận thức

ưc một cách úng n, nhanh nhy, kịp thời nhng yêu cu, các quy luật, nhng vn

ề căn bn nht ca một lĩnh vc hot ộng nht ịnh ca ời sng xã hội hoặc là kinh

tế, hoặc là chính trị, hoặc là văn hóa, khoa học, nghệ thuật,... Họ dám quên mình vì

li ích ca qun chúng nhân dân, có năng lc nhận thức và tổ chức hot ộng thc

tiễn. Lãnh tụ còn là người có nhng phẩm cht xã hội, như ưc qun chúng tín nhiệm,

gn bó mật thiết với qun chúng, có kh năng tập hp qun chúng nhân dân, thng

nht nhận thức, ý chí và hành ộng ca nhân dân, có năng lc tổ chức qun chúng

nhân dân thc hiện các mục tiêu, nhiệm vụ mà thời i ặt ra.

* Vai trò ca qun chúng nhân dân: Qun chúng nhân dân là ch thể sáng to chân

chính, là ộng lc phát triển ca lịch sử. Vai trò ó ca qun chúng nhân dân ưc thể hiện ở

các nội dung sau ây:

- Yếu t căn bn và quyết ịnh ca lc lưng sn xut là qun chúng nhân

dân lao ộng. Đó là yếu t ộng nht, cách mng nht trong lc lưng sn xut, làm

cho phương thức sn xut vận ộng và phát triển, thúc ẩy xã hội phát triển. Đó là lc

lưng cơ bn ca xã hội sn xut ra toàn bộ ca ci vật cht, là tiền ề và cơ sở cho

s tn ti, vận ộng và phát triển ca mọi xã hội, trong mọi thời kỳ lịch sử.

- Trong mọi cuộc cách mng xã hội cũng như ở các giai on biến ộng

ca xã hội, qun chúng nhân dân luôn là lc lưng ch yếu, cơ bn và quyết ịnh mọi

thng li ca các cuộc cách mng và nhng chuyển biến ca ời sng xã hội. Cách

mng là s nghiệp ca qun chúng nhân dân. Theo quan iểm ca triết học Mác -

Lênin, bt u từ s phát triển ca các lc lưng sn xut, ến một giai on phát triển

nht ịnh nó mâu thun với các quan hệ sn xut, làm xut hiện các cuộc cách mng

xã hội. Như vậy, nguyên nhân ca mọi cuộc cách mng là bt u từ hot ộng sn

xut vật cht ca qun chúng nhân dân. Họ thc s là ch thể, lc lưng căn bn và

ch cht, là ộng lc cơ bn ca mọi quá trình kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội, khoa

học và công nghệ, và ca mọi cuộc cách mng xã hội.

- Toàn bộ các giá trị văn hóa, tinh thn và ời sng tinh thn nói chung

ều do qun chúng nhân dân sáng to ra. Nhng sáng to trc tiếp ca qun chúng

lOMoARcPSD|36477832

nhân dân trong lĩnh vc này là iều kiện, tiền ề, là ngun lc thúc ẩy s phát triển ca

văn hóa, tinh thn. Hot ộng phong phú, a dng ca qun chúng nhân dân trong thc

tiễn là ngun mch cm hứng vô tận, là cht liệu không bao giờ cn kiệt, là ngun

tài nguyên bt tận cho mọi sáng to tinh thn. Qun chúng nhân dân cũng là người

gn lọc, lưu gi, truyền bá và phổ biến các giá trị tinh thn làm cho nó ưc chọn lọc,

ưc bo tn vĩnh viễn.

Tùy thuộc vào nhng iều kiện lịch sử khác nhau mà vai trò ca qun chúng nhân dân

cũng ưc thể hiện khác nhau. Xã hội càng công bng, dân ch, t do, bình ng thì càng phát

huy ưc vai trò ca cá nhân và ca qun chúng nhân dân nói chung. * Vai trò ca lãnh tụ,vĩ

nhân.

- Trong mi quan hệ với qun chúng nhân dân, lãnh tụ óng vai trò hết

sức to lớn, vô cùng quan trọng. Khi lịch sử ặt ra nhng nhiệm vụ cn phi gii quyết

thì từ trong qun chúng nhân dân s xut hiện nhng lãnh tụ ể gii quyết nhng

nhiệm vụ ó ca lịch sử. Mọi phong trào ều s tht bi nếu chưa tìm ra cho mình ưc

nhng lãnh tụ xứng áng.

- Lãnh tụ hay cá nhân kiệt xut phi nhận thức úng n ưc các quy luật

khách quan ca ời sng xã hội, hiểu biết sâu sc các xu thế phát triển ca quc gia

dân tộc, ca thời i và ca phong trào; phi có kế hoch, chương trình, biện pháp và

chiến lưc hot ộng cho phong trào qun chúng nhân dân và cho bn thân phù hp

với iều kiện và hoàn cnh lịch sử cụ thể; ng thời lãnh tụ cũng phi thuyết phục ưc

qun chúng nhân dân, thng nht ý chí và hành ộng ca họ, tập hp và tổ chức lc

lưng ể thc hiện thành công các kế hoch, chương trình, chiến lưc và các mục tiêu

ã ưc xác ịnh.

- Hot ộng ca lãnh tụ có thể thúc ẩy hoặc kìm hãm s phát triển ca

phong trào qun chúng nhân dân, từ ó có thể thúc ẩy hoặc kìm hãm s phát triển xã

hội. Hot ộng ca lãnh tụ s thúc ẩy s phát triển xã hội, nếu họ hành ộng theo các

quy luật khách quan ca s phát triển xã hội, và ngưc li, s kìm hãm s phát triển

xã hội hoặc to nên nhng s vận ộng quanh co, phức tp cho xã hội. Lãnh tụ cũng

có vai trò to lớn i với s tn ti, hot ộng ca các tổ chức qun chúng nhân dân mà

họ là nhng người tổ chức hoặc sáng lập và iều hành. Các lãnh tụ gn với nhng thời

i lịch sử nht ịnh và nhng phong trào cụ thể, do vậy, họ chỉ có thể hoàn thành ưc

nhng nhiệm vụ ca thời i và phong trào ó mà thôi.

* Quan hệ gia lãnh tụ với qun chúng nhân dân là quan hệ thng nht, biện chứng

thể hiện trên các nội dung sau ây:

- Mục ích và li ích ca qun chúng nhân dân và lãnh tụ là thng nht.

Đó là iểm then cht và căn bn quyết ịnh s thành bi ca phong trào và s xut hiện

ca lãnh tụ. Li ích ca họ có thể biểu hiện trên nhiều khía cnh khác nhau, nhưng

li ích luôn là cu ni, liên kết, là mt xích quyết ịnh, là ộng lc ể qun chúng nhân

dân và lãnh tụ có thể kết thành khi xã hội thng nht về ý chí và hành ộng. Tuy

nhiên, li ích ca họ luôn vận ộng, biến ổi không ngừng phụ thuộc vào ịa vị lịch sử,

bi cnh khách quan mà phong trào qun chúng nhân dân và lãnh tụ ca họ ang tn

lOMoARcPSD|36477832

ti và hot ộng trong ó, phụ thuộc vào năng lc nhận thức và vận dụng các quy luật

khách quan ể thc hiện các li ích ó.

- Qun chúng nhân dân và phong trào ca họ to nên các lãnh tụ và

nhng iều kiện, tiền ề khách quan ể các lãnh tụ xut hiện và hoàn thành các nhiệm

vụ mà lịch sử ặt ra cho họ. Lãnh tụ là sn phẩm ca thời i, ca cộng ng, ca phong

trào. S xut hiện ca họ và kh năng gii quyết ưc các nhiệm vụ ca lịch sử nhanh

hoặc chậm, nhiều hoặc ít s thúc ẩy s vận ộng, phát triển ca phong trào qun chúng

nhân dân.

- Trong mi quan hệ thng nht biện chứng gia qun chúng nhân dân

và lãnh tụ, ch nghĩa Mác - Lênin khng ịnh vai trò quyết ịnh ca qun chúng nhân

dân ng thời ánh giá cao vai trò ca lãnh tụ. Qun chúng nhân dân là lc lưng óng

vai trò quyết ịnh i với s phát triển ca lịch sử xã hội, là ộng lc ca s phát triển

ó. Lãnh tụ là người dn dt, ịnh hướng cho phong trào, thúc ẩy phong trào phát triển,

do ó mà thúc ẩy s phát triển ca lịch sử xã hội.

- Quan iểm ca ch nghĩa Mác - Lênin về mi quan hệ gia qun chúng

nhân dân với lãnh tụ có ý nghĩa phương pháp luận rt quan trọng. Lãnh tụ có vai trò

quan trọng, nhưng không thể tuyệt i hóa vai trò ca họ dn ến tệ sùng bái cá nhân,

thn thánh hóa lãnh tụ, coi nhẹ qun chúng nhân dân, hn chế việc phát huy tính

năng ộng, sáng to ca qun chúng nhân dân, phi chng li tệ sùng bái cá nhân.

Ngưc li, việc tuyệt i hóa vai trò ca qun chúng nhân dân, xem nhẹ vai trò ca

các cá nhân và lãnh tụ s dn ến hn chế, xem thường các sáng kiến cá nhân, nhng

sáng to ca qun chúng nhân dân, không phát huy ưc sức mnh sáng to ca họ.

Qun chúng nhân dân luôn là người thy vĩ i ca các cá nhân, lãnh tụ.

4. Vấn ề con người trong sự nghiệp cách mạng ở Việt Nam

- Theo H Chí Minh: “ch người, nghĩa hẹp là gia ình, anh em, họ hàng, bu

bn. Nghĩa rộng là ng bào c nước. Rộng na là c loài người”. Quan niệm về con

người ca H Chí Minh ã ưc cụ thể hóa, bao hàm c cá nhân, cộng ng, giai cp,

dân tộc, nhân loi. Tư tưởng H Chí Minh về con người bao hàm nhiều nội dung

khác nhau, trong ó có các nội dung cơ bn là: tư tưởng về gii phóng nhân dân lao

ộng, gii phóng giai cp, gii phóng dân tộc, tư tưởng về con người vừa là mục tiêu,

vừa là ộng lc ca cách mng, tư tưởng về phát triển con người toàn diện.

- Gii phóng nhân dân lao ộng gn liền với gii phóng giai cp, gii phóng dân

tộc. Đu tranh gii phóng nhân dân lao ộng, gii phóng giai cp vô sn và giai cp

nông dân dưới s lãnh o ca giai cp vô sn không phi chỉ ể gii phóng bn thân

giai cp vô sn, mà còn ể gii phóng giai cp nông dân và toàn thể dân tộc khỏi ách

áp bức, bóc lột. Chỉ bng cách ó, và duy nht bng cách ó, thì việc gii phóng giai

cp vô sn mới có thể thc hiện ưc triệt ể và m bo thng li hoàn toàn. Công cuộc

gii phóng nhân dân lao ộng, gii phóng giai cp và gii phóng dân tộc chỉ có thể

thng li và thng li hoàn toàn, triệt ể bng việc thc hiện cách mng vô sn, xây

dng thành công ch nghĩa xã hội và ch nghĩa cộng sn. S nghiệp gii phóng ó

chỉ ưc hoàn thành khi các giai cp bị bóc lột, các dân tộc bị áp bức và nhng người

lao ộng trên phm vi toàn thế giới thoát khỏi ách áp bức, nô lệ. Do bi cnh lịch sử

lOMoARcPSD|36477832

ca quc gia dân tộc, H Chí Minh luôn nhn mnh tư tưởng giành ộc lập, t do cho

quc gia dân tộc. Độc lập, t do là quyền bt kh xâm phm ca quc gia dân tộc.

- H Chí Minh còn nhn mnh rng s nghiệp cách mng, thành qu cách mng

ều là ca dân, do dân và vì dân, “Nước ta là một nước dân ch, mọi công việc ều vì

li ích ca dân mà làm, các cơ quan chính ph từ toàn quc cho ến làng, ều là công

bộc ca dân, nghĩa là ể gánh vác việc chung cho dân, chứ không phi ể è u dân như

trong thời kỳ dưới quyền thng trị ca Pháp, Nhật”.

- Phát triển con người toàn diện là một nội dung quan trọng trong tư tưởng H

Chí Minh về con người.

+ Con người toàn diện là con người có c ức và tài (vừa hng vừa chuyên) trong ó ức là

gc. Đức là o ức, nhưng ó không phi là o ức th cu, mà là o ức mới, o ức vĩ i, ó

không phi là o ức vì danh vọng cá nhân mà là vì li ích chung ca Đng, ca dân tộc, ca

loài người. Yêu cu cơ bn ca o ức ó là trung với nước, hiếu với dân, yêu thương con

người, cn, kiệm, liêm, chính, chí công, vô tư, có tinh thn quc tế vô sn. Tài hay chuyên

là năng lc ca con người áp ứng ưc các nhiệm vụ ưc giao, ưc thể hiện qua việc không

ngừng học tập, nâng cao trình ộ văn hóa, khoa học, kĩ thuật và lý luận.

+ Để con người phát triển toàn diện thì phi tu dưỡng, rèn luyện trong hot ộng thc tiễn,

kết hp giáo dục và t giáo dục. Giáo dục là công việc ca toàn xã hội, có vai trò ặc biệt

quan trọng, nht là i với thế hệ tr. Xã hội cn nhng con người như thế nào thì thông qua

giáo dục, con người như thế ó s ào to và xut hiện. Giáo dục gn liền với t giáo dục. Đó

là quá trình t ci to, t thc hiện cách mng trong chính bn thân mỗi người. Đó là quá

trình khó khăn, phức tp ca cuộc cách mng trong chính bn thân mình cũng khó khăn

ging như cách mng ngoài xã hội.

- Ch nghĩa Mác - Lênin khng ịnh con người là ch thể lịch sử xã hội. Quan

iểm ó ã ưc cụ thể hóa trong tư tưởng H Chí Minh và tiếp tục ưc Đng Cộng sn

Việt Nam cụ thể hóa vào s nghiệp ổi mới ở Việt Nam hiện nay trong quan iểm xem

con người vừa là mục tiêu, là ngun gc, là ộng lc ca s phát triển xã hội. Quan

iểm ó nhn mnh vai trò ch thể tích cc, t giác, sáng to ca con người, xem ó là

ngun gc, ộng lc ca s phát triển xã hội hiện i.

- Việc phát huy vai trò con người ở Việt Nam trong iều kiện hiện nay ã ưc

Đng ta chú trọng nhn mnh, thể hiện, một mặt, Đng ta nhn mnh việc u tranh

không khoan nhưng chng thoái hóa, biến cht, suy thoái về chính trị, tư tưởng o

ức, chng li nhng thói hư tật xu, nhng ặc tính tiêu cc ca con người Việt Nam

ang cn trở s phát triển ca chính con người và xã hội. Mặt khác, Đng Cộng sn

Việt Nam cũng nhn mnh ến việc xây dng con người Việt Nam áp ứng yêu cu

phát triển t nước hiện nay với nhng ức tính sau ây:

+ Có tinh thn yêu nước, t cường dân tộc, phn u vì ộc lập dân tộc và ch nghĩa xã hội,

có ý chí vươn lên ưa t nước thoát khỏi nghèo nàn, lc hậu, oàn kết với nhân dân thế giới

trong s nghiệp u tranh vì hòa bình, ộc lập dân tộc, dân ch và tiến bộ xã hội.

+ Có ý thức tập thể, oàn kết, phn u vì li ích chung.

lOMoARcPSD|36477832

+ Có li sng lành mnh, nếp sng văn minh, cn kiệm, trung thc, nhân nghĩa, tôn trọng

kỷ cương phép nước, quy ước ca cộng ng; có ý thức bo vệ và ci thiện môi trường sinh

thái.

+ Lao ộng chăm chỉ với lương tâm nghề nghiệp, có kĩ thuật, sáng to, năng sut cao vì li

ích ca bn thân, gia ình, tập thể và xã hội.

+ Thường xuyên học tập, nâng cao hiểu biết, trình ộ chuyên môn, trình ộ thẩm mỹ và thể

lc.

- Việc phát huy vai trò con người ể thc hiện mục tiêu gii phóng con người, xem con

người vừa là mục tiêu, vừa là ộng lc ca s nghiệp ổi mới ưc Đng Cộng sn Việt Nam

quán triệt trong tt c các lĩnh vc ca ời sng xã hội từ kinh tế ến chính trị, từ giáo dục và

ào to ến khoa học và công nghệ, từ lĩnh vc xã hội ến lĩnh vc văn hóa. Bài học lịch sử

ca cách mng Việt Nam là mọi s thng li ều phi da trên nền tng phát huy, sử dụng

úng n con người. Để phát huy mnh m vai trò con người trong giai on cách mng hiện

nay, Đng Cộng sn Việt Nam thc hiện nhiều gii pháp khác nhau: Kết hp gia li ích

vật cht và li ích tinh thn; coi trọng phát huy vai trò ộng lc chính trị, tinh thn và o ức;

chú trọng tuyên truyền giáo dục, ộng viên kịp thời các hiện tưng tích cc ca con người

trong xã hội; thc thi các chính sách kinh tế xã hội hướng ến con người và vì con người; ào

to và phát triển ngun nhân lc, ặc biệt là ngun nhân lc cht lưng cao, chú trọng giáo

dục, ào to thế hệ tr. Con người ưc ặt ở vị trí trung tâm ca s phát triển kinh tế và xã

hội, coi trọng nhu cu và li ích chính áng ca con người, ề cao s tu dưỡng, t rèn luyện,

thông qua hot ộng thc tiễn ể ào to, bi dưỡng con người, thc hành phê bình và t phê

bình thường xuyên, chng ch nghĩa cá nhân, tăng cường xây dng Đng trong sch, vng

mnh. S thành công ca công cuộc ổi mới nói riêng và s phát triển t nước nói riêng phụ

thuộc rt lớn vào việc phát huy vai trò con người, nht là khi cuộc cách mng khoa học –

công nghệ ang diễn ra như vũ bão, cách mng công nghiệp ln thứ tư ang bt u, toàn cu

hóa và hội nhập quc tế ang diễn ra với nhng diễn biến bt thường, khó lường.

lOMoARcPSD|36477832

NỘI DUNG ÔN TẬP CHƯƠNG 3

Bấm Tải xuống để xem toàn bộ.

| 1/80

| | Tải xuống

Preview text:

lOMoARcPSD| 36477832 CHƯƠNG 1
KHÁI LUẬN VỀ TRIẾT HỌC VÀ TRIẾT HỌC MÁC – LÊNIN
I. TRIẾT HỌC VÀ VẤN ĐỀ CƠ BẢN CỦA TRIẾT HỌC
1. Khái lược về triết học
1.1. Khái niệm triết học *
Ở phương Đông: Trung Quốc, triết học có gốc từ chữ “triết” với ý nghĩa là
sự truy tìm bản chất của ối tượng nhận thức, thường là con người, xã hội, vũ trụ và tư tưởng.
Triết học là biểu hiện cao của trí tuệ, là sự hiểu biết sâu sắc của con người về toàn bộ thế
giới thiên - ịa - nhân và ịnh hướng nhân sinh quan cho con người. Ấn Độ, thuật ngữ Darśana
(triết học) có nghĩa gốc là “chiêm ngưỡng” hàm ý là tri thức dựa trên lý trí, là con ường suy
ngẫm ể dẫn dắt con người ến với lẽ phải. *
Ở phương Tây, thuật ngữ “triết học” theo tiếng Hy Lạp cổ là Philo-sophia
nghĩa là yêu mến sự thông thái. Người Hy Lạp cổ ại quan niệm philosophia vừa mang nghĩa
là giải thích vũ trụ, ịnh hướng nhận thức và hành vi, vừa nhấn mạnh ến khát vọng tìm kiếm chân lý của con người.
Như vậy, cả ở phương Đông và phương Tây, ngay từ ầu, triết học ã ược hiểu là loại
hình nhận thức có trình ộ trừu tượng và khái quát hóa cao, tồn tại với tư cách là một hình
thái ý thức xã hội. *
Theo triết học Mác - Lênin, triết học là hệ thống quan iểm lí luận chung nhất
về thế giới và vị trí con người trong thế giới ó, là khoa học về những quy luật vận ộng, phát
triển chung nhất của tự nhiên, xã hội và tư duy. 1.2. Nguồn gốc của triết học *
Nguồn gốc nhận thức.
Triết học chỉ xuất hiện khi kho tàng tri thức của loài người ã tích lũy ược một vốn
hiểu biết nhất ịnh và trên cơ sở ó, tư duy con người cũng ã ạt ến trình ộ khái quát hóa, trừu
tượng hóa, có khả năng rút ra ược cái chung trong muôn vàn những sự kiện, hiện tượng riêng lẻ. *
Nguồn gốc xã hội. -
Triết học ra ời khi nền sản xuất xã hội ã có sự phân công lao ộng, có sự tách
rời giữa lao ộng trí óc khỏi lao ộng chân tay. -
Triết học ra ời khi chế ộ tư hữu về tư liệu sản xuất ra ời. Xã hội phân chia
thành giai cấp và có ối kháng giai cấp.
1.3. Đối tượng nghiên cứu của triết học trong lịch sử *
Hy Lạp cổ ại: Triết học thời kỳ này chưa có ối tượng nghiên cứu riêng. Triết
học Hy Lạp cổ ại là nền triết học tự nhiên vì nó bao hàm tri thức của tất cả các ngành khoa
học như toán học, vật lý học, thiên văn học... Từ ó dẫn ến quan iểm về sau coi triết học là
khoa học của mọi khoa học. *
Tây Âu thời Trung cổ, khi quyền lực của Giáo hội bao trùm mọi lĩnh vực ời
sống xã hội, nền triết học tự nhiên bị thay bằng nền triết học kinh viện. Đối tượng của triết học
Kinh viện chỉ tập trung vào các chủ ề như niềm tin tôn giáo, thiên ường, ịa ngục… lOMoARcPSD| 36477832 *
Từ thế kỷ XV – ầu thế kỷ XIX ở Tây Âu: Thế kỷ XV - XVI vấn ề ối tượng
nghiên cứu của triết học bắt ầu ược ặt ra; sang thế kỷ XVII – XVIII, khoa học tự nhiên tách
ra khỏi triết học, khoa học thực nghiệm ã ra ời, từng bước làm phá sản tham vọng của triết
học muốn óng vai trò “khoa học của mọi khoa học”; ầu thế kỷ XIX trong triết học cổ iển
Đức, ặc biệt triết học Hêghen là hệ thống triết học cuối cùng thể hiện tham vọng ó. Triết
học chưa xác ịnh ược chính xác ối tượng nghiên cứu. *
Triết học Mác ra ời ã oạn tuyệt triệt ể với quan niệm triết học là “khoa học
của mọi khoa học”, xác ịnh ối tượng nghiên cứu của triết học là các quan hệ phổ biến và
nghiên cứu những quy luật chung nhất của tự nhiên, xã hội và tư duy.
1.4. Triết học - hạt nhân lý luận của thế giới quan * Thế giới quan. -
Khái niệm: Thế giới quan là toàn bộ những quan niệm của con người về thế
giới, về bản thân con người cũng như vị trí và vai trò của con người trong thế giới ó. -
Cấu trúc: Thế giới quan bao gồm tri thức, niềm tin và lý tưởng. Trong ó tri
thức là cơ sở trực tiếp hình thành thế giới quan, nhưng tri thức chỉ gia nhập thế giới quan
khi ã ược kiểm nghiệm ít nhiều trong thực tiễn và trở thành niềm tin. Lý tưởng là trình ộ
phát triển cao nhất của thế giới quan. -
Các hình thức thế giới quan: thế giới quan huyền thoại; thế giới quan tôn giáo,
thế giới quan triết học. Thế giới quan duy vật biện chứng ược coi là ỉnh cao của các loại thế
giới quan ã có trong lịch sử. -
Vai trò: Định hướng cho con người trong nhận thức và thực tiễn.
* Triết học - hạt nhân lý luận của thế giới quan.
Thế giới quan triết học có sự khác biệt với các hình thức thế giới quan khác. Trong
thế giới quan triết học, yếu tố tri thức óng vai trò quan trọng nhất. Tri thức triết học là những
tri thức lí luận chung nhất về thế giới. Do ó, triết học trở thành hạt nhân lí luận của thế giới quan.
2. Vấn ề cơ bản của triết học
2.1. Nội dung vấn ề cơ bản của triết học * Khái niệm.
-Ph.Ăngghen ã viết: “Vấn ề cơ bản lớn của mọi triết học, ặc biệt là của triết học hiện
ại, là vấn ề quan hệ giữa tư duy với tồn tại”.
- Vấn ề mối quan hệ giữa tư duy và tồn tại ược coi là vấn ề cơ bản của triết học vì:
+ Giải quyết vấn ề cơ bản của triết học là nền tảng cơ bản và iểm xuất phát ể giải
quyết các vấn ề khác trong quan iểm, tư tưởng của các nhà triết học và các học thuyết triết học.
+ Việc giải quyết vấn ề cơ bản của triết học là cơ sở ể xác ịnh lập trường, thế giới
quan của các nhà triết học và các học thuyết triết học.
* Nội dung vấn ề cơ bản của triết học.
+ Mặt thứ nhất: Giữa ý thức và vật chất thì cái nào có trước, cái nào có sau, cái nào
quyết ịnh cái nào? Nói cách khác, khi truy tìm nguyên nhân cuối cùng của sự vật, hiện
tượng hay sự vận ộng thì nguyên nhân vật chất hay nguyên nhân tinh thần óng vai trò là cái quyết ịnh. lOMoARcPSD| 36477832
+ Mặt thứ hai: Con người có khả năng nhận thức ược thế giới hay không?
Cách trả lời hai câu hỏi trên quy ịnh lập trường của nhà triết học và trường phái triết học.
2.2. Chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy tâm
* Việc giải quyết mặt thứ nhất của vấn ề cơ bản của triết học ã chia các nhà triết học
thành hai trường phái lớn. -
Những nhà triết học cho rằng vật chất, giới tự nhiên là cái có trước và quyết
ịnh ý thức của con người ược gọi là các nhà duy vật. Học thuyết của họ hợp thành các
trường phái khác nhau của chủ nghĩa duy vật. -
Những nhà triết học cho rằng, ý thức, tinh thần, ý niệm, cảm giác là cái có
trước giới tự nhiên, ược gọi là các nhà duy tâm. Học thuyết của họ hợp thành các trường
phái khác nhau của chủ nghĩa duy tâm.
-> Học thuyết triết học cho rằng chỉ hoặc vật chất hoặc tinh thần là nguồn gốc của
thế giới ược gọi là nhất nguyên luận (nhất nguyên luận duy vật hoặc nhất nguyên luận duy tâm).
->Học thuyết triết học cho rằng cả vật chất và ý thức, tinh thần là nguồn gốc của thế
giới gọi là nhị nguyên luận. Song xét ến cùng, nhị nguyên luận thuộc về chủ nghĩa duy tâm.
* Các hình thức của chủ nghĩa duy vật, chủ nghĩa duy tâm.
- Chủ nghĩa duy vật: Có ba hình thức cơ bản: chủ nghĩa duy vật chất phác, chủ nghĩa
duy vật siêu hình và chủ nghĩa duy vật biện chứng.
+ Chủ nghĩa duy vật chất phác là kết quả nhận thức của các nhà triết học duy vật
thời cổ ại. Chủ nghĩa duy vật thời kỳ này thừa nhận tính thứ nhất của vật chất nhưng ồng
nhất vật chất với một hay một dạng cụ thể của vật chất và ưa ra những kết luận mang tính
trực quan, ngây thơ, chất phác. Tuy nhiên chủ nghĩa duy vật chất phác thời cổ ại về cơ bản
là úng, vì nó ã lấy bản thân giới tự nhiên ể giải thích thế giới, không viện ến Thần linh,
Thượng ế hay các lực lượng siêu nhiên.
+ Chủ nghĩa duy vật siêu hình ra ời thế kỷ XV ến thế kỷ XVIII và iển hình là ở thế
kỷ thứ XVII, XVIII. Chủ nghĩa duy vật giai oạn này chịu sự tác ộng mạnh mẽ của khoa học
tự nhiên với phương pháp tư duy siêu hình, cơ giới. Tuy nhiên, chủ nghĩa duy vật siêu hình
ã góp phần vào việc ẩy lùi thế giới quan duy tâm và tôn giáo, ặc biệt là ở thời kỳ chuyển
tiếp từ êm trường Trung cổ sang thời Phục hưng.
+ Chủ nghĩa duy vật biện chứng: do C.Mác và Ph.Ăngghen xây dựng vào những
năm 40 của thế kỷ XIX, sau ó ược V.I.Lênin phát triển. Với sự kế thừa tinh hoa của các học
thuyết triết học trước ó và khái quát thành tựu của khoa học ương thời, chủ nghĩa duy vật
biện chứng ã khắc phục ược hạn chế của chủ nghĩa duy vật trước mình. Chủ nghĩa duy vật
biện chứng không những phản ánh úng hiện thực mà còn là một công cụ hữu hiệu giúp
những lực lượng tiến bộ trong xã hội cải tạo hiện thực ấy. - Chủ nghĩa duy tâm.
+ Chủ nghĩa duy tâm chủ quan thừa nhận tính thức nhất của ý thức của con người.
Chủ nghĩa duy tâm chủ quan cho rằng ý thức của con người là cái có trước, cái quyết ịnh lOMoARcPSD| 36477832
ối với vật chất. Trong khi phủ nhận sự tồn tại khách quan của hiện thực, chủ nghĩa duy tâm
chủ quan khẳng ịnh mọi sự vật, hiện tượng chỉ là phức hợp của những cảm giác.
+ Chủ nghĩa duy tâm khách quan thừa nhận tính thức nhất của tinh thần khách quan.
Chủ nghĩa duy tâm khách quan cho rằng tinh thần khách quan có trước, tồn tại ộc lập với
con người và quyết ịnh thế giới vật chất. Thực thể tinh thần khách quan này thường ược gọi
bằng những cái tên khác nhau như: ý niệm, tinh thần tuyệt ối, lý tính thế giới, v.v..
2.3. Thuyết có thể biết và thuyết không thể biết
* Việc giải quyết mặt thứ hai của vấn ề cơ bản của triết học là căn cứ ể phân chia các
học thuyết triết học thành thuyết có thể biết và thuyết không thể biết. -
Thuyết có thể biết: là những học thuyết khẳng ịnh khả năng nhận thức thế
giới của con người ối với thế giới. Đa số các nhà triết học (cả duy vật và duy tâm) ều khẳng
ịnh con người có khả năng nhận thức ược bản chất của thế giới. -
Thuyết không thể biết: là những học thuyết phủ ịnh khả năng nhận thức của
con người. Theo thuyết này, con người không nhận thức ược bản chất của thế giới, nếu có
chỉ nhận thức ược cái hiện tượng, bề ngoài.
* Thuyết hoài nghi là những học thuyết nghi ngờ khả năng nhận thức thế giới của
con người hoặc những tri thức mà con người ã ạt ược. 3. Biện chứng và siêu hình
3.1. Phương pháp biện chứng và phương pháp siêu hình
*Phương pháp siêu hình. -
Nhận thức ối tượng ở trạng thái cô lập, tách rời ối tượng ra khỏi chỉnh thể và
giữa các mặt ối lập nhau có một ranh giới tuyệt ối. -
Nhận thức ối tượng ở trạng thái tĩnh, nếu có chỉ thừa nhận sự biến ổi chỉ là
sự biến ổi về số lượng, về các hiện tượng bề ngoài. Nguyên nhân của sự biến ổi nằm ở bên ngoài ối tượng.
*Phương pháp biện chứng. -
Nhận thức ối tượng ở trong các mối liên hệ phổ biến vốn có của nó. -
Nhận thức ối tượng ở trạng thái luôn vận ộng, biến ổi, nằm trong khuynh
hướng chung là phát triển. Quá trình vận ộng bao gồm thay ổi cả về lượng và chất; nguồn
gốc của sự vận ộng, biến ổi nằm bên trong bản thân sự vật, hiện tượng.
3.2. Các hình thức của phép biện chứng trong lịch sử *
Phép biện chứng tự phát thời cổ ại: Các nhà biện chứng thời cổ ại ã nhận thức
ược các sự vật, hiện tượng trong các mối liên hệ, sự vận ộng, sinh thành, biến hóa vô cùng,
vô tận. Tuy nhiên, những quan niệm chỉ là trực kiến, chưa thành một hệ thống lý luận, chưa
có thành tựu của khoa học cụ thể và thực nghiệm khoa học chứng minh. *
Phép biện chứng duy tâm trong triết học cổ iển Đức: Người khởi ầu là I.Cantơ
và người hoàn thiện là G.W.F.Hêghen. Lần ầu tiên, những nội dung cơ bản của phép biện
chứng ược trình bày một cách có hệ thống. Tuy nhiên, phép biện chứng của các nhà triết
học cổ iển Đức là biện chứng duy tâm bởi vì nó bắt ầu từ tinh thần và kết thúc ở tinh thần. *
Phép biện chứng duy vật do C.Mác và Ph.Ăng-ghen xây dựng và I.V.Lênin
kế thừa, phát triển: Phép biện chứng duy vật ra ời trên cơ sở kế thừa có chọn lọc và khắc
phục những hạn chế của phép biện chứng trong lịch sử. Phép biện chứng duy vật với tính
cách là học thuyết về mối liên hệ phổ biến và về sự phát triển dưới hình thức hoàn bị nhất. lOMoARcPSD| 36477832
II. TRIẾT HỌC MÁC – LÊNIN VÀ VAI TRÒ CỦA TRIẾT HỌC MÁC – LÊNIN
TRONG ĐỜI SỐNG XÃ HỘI
1. Sự ra ời và phát triển của triết học Mác – Lênin
1.1. Những iều kiện lịch sử của sự ra ời triết học Mác
* Điều kiện kinh tế - xã hội -
Sự củng cố và phát triển của phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa trong
iều kiện cách mạng công nghiệp.
+ Triết học Mác ra ời vào những năm 40 của thế kỷ XIX. Trong iều kiện phát triển
mạnh mẽ của lực lượng sản xuất do tác ộng của cuộc cách mạng công nghiệp, làm cho
phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa ược củng cố vững chắc ở các nước Tây Âu, thể hiện
rõ tính hơn hẳn của nó so với phương thức sản xuất phong kiến.
+ Mặt khác, sự phát triển của phương thức sản xuất tư bản làm bộc lộ rõ mâu thuẫn
giữa lực lượng sản xuất mang tính xã hội hóa với quan hệ sản xuất mang tính tư nhân tư
bản chủ nghĩa. Biểu hiện về mặt xã hội là mâu thuẫn giữa giai cấp vô sản và giai cấp tư sản. -
Giai cấp vô sản ã trở thành lực lượng chính trị- xã hội ộc lập.
Phong trào ấu tranh của giai cấp vô sản: tiêu biểu là cuộc khởi nghĩa của thợ dệt ở
Ly-ông (Pháp) năm 1831, bị àn áp và sau ó lại nổ ra vào năm 1834; phong trào Hiến chương
ở Anh vào cuối những năm 30 thế kỷ XIX; cuộc ấu tranh của thợ dệt ở Xi-lê-di (Đức). Thể
hiện giai cấp vô sản trở thành một lực lượng chính trị - xã hội ộc lập. -
Thực tiễn cách mạng của giai cấp vô sản là cơ sở chủ yếu nhất cho sự ra ời triết học Mác.
Từ thực tiễn phong trào ấu tranh cách mạng của giai cấp vô sản ã ặt ra nhu cầu, òi
hỏi phải có một lý luận tiên tiến soi ường, dẫn dắt. Sự ra ời của chủ nghĩa Mác ã áp ứng ược nhu cầu thực tiễn ó.
* Nguồn gốc lý luận -
Triết học cổ iển Đức là nguồn gốc lý luận trực tiếp cho sự ra ời của triết học
Mác với hai ại diện tiêu biểu là G.W.F.Hêghen và L.Phoi-ơ-bắc
+ C.Mác và Ph.Ăngghen ã kế thừa hạt nhân hợp lý là phép biện chứng, ồng thời phê
phán tính chất duy tâm, thần bí trong triết học của G.W.F.Hêghen ể xây dựng phép biện chứng duy vật.
+ C.Mác và Ph.Ăngghen ã kế thừa hạt nhân cơ bản là chủ nghĩa duy vật, ồng thời
phê phán tính chất siêu hình trong triết học của L.Phoi-ơ-bắc ể xây dựng nên chủ nghĩa duy vật biện chứng. -
Kinh tế - chính trị học cổ iển Anh với những ại biểu xuất sắc là A.Smith và
Đ. Ri-các-ô là nguồn gốc lý luận ể C.Mác và Ph.Ăng-ghen xây dựng học thuyết kinh tế
chính trị, là tiền ề cho sự hình thành quan niệm duy vật về lịch sử. -
Chủ nghĩa xã hội không tưởng Pháp với những ại biểu nổi tiếng như H.Xanh
Ximông và S.Phuriê là nguồn gốc lý luận trực tiếp cho sự hình thành chủ nghĩa xã hội khoa
học, là tiền ề cho sự hình thành quan niệm duy vật về lịch sử.
* Tiền ề khoa học tự nhiên lOMoARcPSD| 36477832
+ Ba phát minh lớn là cơ sở cho sự hình thành quan iểm duy vật biện chứng của triết
học Mác: Định luật bảo toàn và chuyển hóa năng lượng; thuyết tiến hóa; thuyết tế bào.
+ Những phát minh lớn của khoa học tự nhiên ã cung cấp những tài liệu mang tính
khoa học, chính xác ể C.Mác và Ph.Ănghen phê phán chủ nghĩa duy tâm và phương pháp
siêu hình, ồng thời khẳng ịnh tính úng ắn của chủ nghĩa duy vật và phương pháp biện chứng.
* Nhân tố chủ quan trong sự hình thành triết học Mác
Triết học Mác xuất hiện không chỉ là kết quả của sự vận ộng và phát triển có tính
quy luật của các nhân tố khách quan mà còn ược hình thành thông qua vai trò của nhân tố
chủ quan của C.Mác và Ph.Ăngghen.
- C.Mác sinh ngày 5 tháng 5 năm 1818, tại Trier trong một gia ình trí thức có
cha là luật sư, Vương quốc Phổ. Ph.Ăngghen sinh ngày 28 - 11 - 1820, trong một gia
ình chủ xưởng sợi ở Bácmen thuộc tỉnh Ranh, Vương quốc Phổ.
- Hai ông có tình cảm sâu sắc với giai cấp vô sản và nhân dân lao ộng.
- Các ông là những nhà khoa học thiên tài, nhà cách mạng kiệt xuất.
- Tình bạn vĩ ại của hai ông ã trở thành một trong những nhân tố chủ quan tạo nên chủ nghĩa Mác.
1.2. Những thời kỳ chủ yếu trong sự hình thành và phát triển của triết học Mác
* Thời kỳ hình thành tư tưởng triết học với bước quá ộ từ chủ nghĩa duy tâm và
dân chủ cách mạng sang chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa cộng sản (1841 - 1844). -
Năm 1837, C.Mác ến học luật tại Trường Đại học Bon và sau ó là Đại học
Béclin. Ông ã tìm ến hai nhà triết học nổi tiếng là G.W.F.Hêghen và L.Phoi-ơ-bắc. -
Năm 1841, sau khi nhận bằng tiến sĩ triết học tại Đại học Tổng hợp Giênna,
C.Mác cùng một số người thuộc phái Hêghen trẻ ã chuyển sang hoạt ộng chính trị, tham
gia vào cuộc ấu tranh trực tiếp chống chủ nghĩa chuyên chế Phổ, giành quyền tự do dân chủ. -
Vào ầu năm 1842, tờ báo Sông Ranh ra ời. Sự chuyển biến bước ầu về tư
tưởng của C.Mác diễn ra trong thời kỳ ông làm việc ở báo này. Thời kỳ này, thế giới quan
triết học của ông, nhìn chung, vẫn ứng trên lập trường duy tâm, nhưng chính thông qua
cuộc ấu tranh chống chính quyền nhà nước ương thời, C. ác cũng ã nhận ra rằng, các quan
hệ khách quan quyết ịnh hoạt ộng của nhà nước là những lợi ích, và nhà nước Phổ chỉ là
“Cơ quan ại diện ẳng cấp của những lợi ích tư nhân”. -
Năm 1843, sau khi báo Sông Ranh bị cấm, C. ác ã tiến hành nghiên cứu có
hệ thống triết học pháp quyền của Hêghen, ồng thời với nghiên cứu lịch sử một cách cơ
bản. Trên cơ sở ó, C. ác viết tác phẩm Góp phần phê phán triết học pháp quyền của Hêghen.
Trong khi phê phán chủ nghĩa duy tâm của Hêghen, C.Mác ã nồng nhiệt tiếp nhận quan
niệm duy vật của triết học L.Phoiơbắc. Song, C.Mác ã nhận thấy những iểm yếu trong triết
học của Phoiơbắc, nhất là việc lảng tránh những vấn ề chính trị - xã hội nóng hổi. -
Cuối tháng 10 - 1843, C.Mác ã sang Pari. Ở ây, không khí chính trị sôi sục
và sự tiếp xúc với các ại biểu của giai cấp vô sản ã dẫn ến bước chuyển dứt khoát của ông
sang lập trường của chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa cộng sản. Các bài báo của C.Mác ăng
trong tạp chí Niên giám Pháp - Đức ặc biệt là Lời nói ầu Góp phần phê phán triết học pháp
quyền của Hêghen ã thể hiện rõ nét sự chuyển biến lập trường của C.Mác. lOMoARcPSD| 36477832 -
Ph.Ăngghen nghiên cứu triết học rất sớm, giao thiệp rộng với nhóm Hêghen
trẻ. Trong thời gian gần hai năm sống ở Manchester (Anh) từ mùa thu năm 1842, việc tập
trung nghiên cứu ời sống kinh tế và sự phát triển chính trị của nước Anh, nhất là việc trực
tiếp tham gia vào phong trào công nhân (phong trào Hiến chương) mới dẫn ến bước chuyển
căn bản trong thế giới quan của ông sang chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa cộng sản. -
Năm 1844, Niên giám Pháp - Đức cũng ăng các tác phẩm Phác thảo góp phần
phê phán kinh tế chính trị học, Tình cảnh nước Anh, Tômát Cáclây, Quá khứ và hiện tại
của Ph.Ăngghen. Các tác phẩm ó cho thấy, ông ã ứng trên quan iểm duy vật biện chứng và
lập trường của chủ nghĩa xã hội ể phê phán kinh tế chính trị học của A.Smith và D.Ri-car-
do, vạch trần quan iểm chính trị phản ộng của T.Cáclây - một người phê phán chủ nghĩa tư
bản, nhưng trên lập trường của giai cấp quý tộc phong kiến, từ ó, phát hiện ra sứ mệnh lịch
sử của giai cấp vô sản. Đến ây, quá trình chuyển từ chủ nghĩa duy tâm và dân chủ - cách
mạng sang chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa cộng sản ở Ph.Ăngghen cũng ã hoàn thành. -
Tháng 8 -1844, Ph.Ăngghen rời Manchester về Đức, rồi qua Paris và gặp
C.Mác ở ó. Sự nhất trí về tư tưởng ã dẫn ến tình bạn vĩ ại của C.Mác và Ph.Ăngghen, gắn
liền tên tuổi của hai ông với sự ra ời và phát triển một thế giới quan mới mang tên C.Mác -
thế giới quan cách mạng của giai cấp vô sản.
Như vậy, mặc dù C.Mác và Ph,Ăngghen hoạt ộng chính trị - xã hội và hoạt ộng khoa
học trong những iều kiện khác nhau, nhưng những kinh nghiệm thực tiễn và kết luận rút ra
từ nghiên cứu khoa học của hai ông là thống nhất, ều gặp nhau ở việc phát hiện ra sứ mệnh
lịch sử của giai cấp vô sản, từ ó hình thành quan iểm duy vật biện chứng và tư tưởng cộng sản chủ nghĩa.
* Thời kỳ ề xuất những nguyên lý triết học duy vật biện chứng và duy vật lịch sử. -
Năm 1844, C.Mác viết Bản thảo kinh tế - triết học. Lần ầu tiên C.Mác ã chỉ
ra mặt tích cực trong phép biện chứng của triết học G.W.F.Hêghen. Ông ã phân tích phạm
trù "lao ộng tự tha hoá”, khẳng ịnh sự tồn tại và phát triển của "lao ộng bị tha hoá" gắn liền
với sở hữu tư nhân, ược phát triển cao ộ trong chủ nghĩa tư bản và iều ó dẫn tới "sự tha hoá
của con người khỏi con người". Việc khắc phục sự tha hoá chính là sự xoá bỏ chế ộ sở hữu
tư nhân, giải phóng người công nhân khỏi "lao ộng bị tha hoá" dưới chủ nghĩa tư bản, cũng
là sự giải phóng con người nói chung. C.Mác cũng luận chứng cho tính tất yếu của chủ
nghĩa cộng sản trong sự phát triển xã hội. -
Tháng 2 - 1845, C.Mác và Ph.Ăngghen xuất bản tác phẩm Gia ình thần thánh.
Tác phẩm này ã chứa ựng “quan niệm hầu như ã hoàn thành của C.Mác về vai trò cách
mạng của giai cấp vô sản" và cho thấy "C.Mác ã tiến gần như thế nào ến tư tưởng cơ bản
của toàn bộ "hệ thống" của ông... tức là tư tưởng về những quan hệ xã hội của sản xuất”. -
Mùa xuân 1845, C.Mác ã viết Luận cương về Phoiơbắc. Ph.Ăngghen ã ánh
giá ây là văn kiện ầu tiên chứa ựng mầm mống thiên tài của một thế giới quan mới. Tư
tưởng xuyên suốt của luận cương là vai trò quyết ịnh của thực tiễn ối với ời sống xã hội và
tư tưởng về sứ mệnh “cải tạo thế giới" của triết học C.Mác. Trên cơ sở quan iểm thực tiễn
úng ắn, C.Mác ã phê phán toàn bộ chủ nghĩa duy vật trước kia và bác bỏ quan iểm của chủ
nghĩa duy tâm, vận dụng quan iểm duy vật biện chứng ể chỉ ra mặt xã hội của bản chất con lOMoARcPSD| 36477832
người, với luận iểm "trong tính hiện thực của nó, bản chất con người là tổng hoà những quan hệ xã hội". -
Cuối 1845 - ầu 1846, C.Mác và Ph.Ăngghen ã viết chung tác phẩm Hệ tư
tưởng Đức trình bày một cách hệ thống quan iểm duy vật lịch sử. Các ông ã khẳng ịnh, việc
xem xét lịch sử xã hội phải xuất phát từ con người hiện thực, sản xuất vật chất là cơ sở của
ời sống xã hội. Cùng với Hệ tư tưởng Đức, triết học C.Mác ã i tới nhận thức ời sống xã hội
bằng một hệ thống các quan iểm lí luận thực sự khoa học, ã hình thành, tạo cơ sở lí luận
khoa học vững chắc cho sự phát triển tư tưởng cộng sản chủ nghĩa của C.Mác và Ph.Ăngghen. -
Năm 1847, C.Mác ã viết tác phẩm Sự khốn cùng của triết học, tiếp tục ề xuất
các nguyên lý triết học, chủ nghĩa cộng sản khoa học, như chính C.Mác sau này ã khẳng
ịnh, "Chứa ựng những mầm mống của học thuyết ược trình bày trong bộ Tư bản sau hai
mươi năm trời lao ộng". -
Năm 1848, C.Mác cùng với Ph.Ăngghen ã viết tác phẩm Tuyên ngôn của
Đảng Cộng sản. Đây là văn kiện có tính chất cương lĩnh ầu tiên của chủ nghĩa Mác, trong
ó cơ sở triết học của chủ nghĩa Mác ược trình bày một cách thiên tài, thống nhất hữu cơ với
các quan iểm kinh tế và các quan iểm chính trị - xã hội. Với hai tác phẩm này, chủ nghĩa
Mác ược trình bày như một chỉnh thể các quan iểm lí luận nền tảng của ba bộ phận hợp
thành của nó và sẽ ược C.Mác và Ph.Ăngghen tiếp tục bổ sung, phát triển trong suốt cuộc
ời của hai ông trên cơ sở tổng kết những kinh nghiệm thực tiễn của phong trào công nhân
và khái quát những thành tựu khoa học của nhân loại.
* Thời kỳ C.Mác và Ph.Ăngghen bổ sung và phát triển toàn diện lí luận triết học (1848 - 1895). -
Thời kỳ này, C.Mác ã viết hàng loạt tác phẩm quan trọng. Hai tác phẩm: Đấu
tranh giai cấp ở Pháp và Ngày 18 tháng Sương mù của Lui Bônapáctơ ã tổng kết cuộc cách
mạng Pháp (1848 - 1849). Cùng với những hoạt ộng tích cực ể thành lập Quốc tế I, C.Mác
ã tập trung viết tác phẩm khoa học chủ yếu của mình là bộ Tư bản (tập 1 xuất bản 9/1867),
Góp phần phê phán kinh tế chính trị học (1859).
Bộ Tư bản không chỉ là công trình ồ sộ của C.Mác về kinh tế chính trị học mà còn
là bổ sung, phát triển của triết học Mác nói riêng, của học thuyết Mác nói chung. V.I.Lênin
ã khẳng ịnh, trong Tư bản "C.Mác không ể lại cho chúng ta "Lôgíc học" (với chữ L viết
hoa), nhưng ã ể lại cho chúng ta Lôgíc của Tư bản".
Năm 1871, C.Mác ã viết Nội chiến ở Pháp, phân tích sâu sắc kinh nghiệm của Công
xã Pari. Năm 1875, C.Mác cho ra ời một tác phẩm quan trọng về con ường và mô hình của
xã hội tương lai, xã hội cộng sản chủ nghĩa - tác phẩm Phê phán Cương lĩnh Gôta. -
Trong khi ó, Ph.Ăngghen ã phát triển triết học Mác thông qua cuộc ấu tranh
chống lại những kẻ thù của chủ nghĩa Mác và bằng việc khái quát những thành tựu của khoa
học. Biện chứng của tự nhiên và Chống Đuyrinh lần lượt ra ời trong thời kỳ này. Sau ó
Ph.Ăngghen ã viết tiếp các tác phẩm Nguồn gốc của gia ình, của chế ộ tư hữu và của nhà
nước (1884) và Lútvích Phoiơbắc và sự cáo chung của triết học cổ iển Đức (1886)... Với
những tác phẩm trên, Ph.Ăngghen ã trình bày học thuyết Mác nói chung, triết học Mác nói lOMoARcPSD| 36477832
riêng dưới dạng một hệ thống lí luận tương ối ộc lập và hoàn chỉnh. Sau khi C.Mác qua ời,
Ph.Ăngghen ã hoàn chỉnh và xuất bản hai quyển còn lại trong bộ Tư bản của C.Mác.
1.3. Thực chất và ý nghĩa cuộc cách mạng trong triết học do C.Mác và Ph.Ăngghen thực hiện -
C.Mác và Ph.Ăngghen ã khắc phục tính chất trực quan, siêu hình của chủ
nghĩa duy vật cũ và khắc phục tính chất duy tâm, thần bí của phép biện chứng duy tâm,
sáng tạo ra một chủ nghĩa duy vật triết học hoàn bị, ó là chủ nghĩa duy vật biện chứng. -
C.Mác và Ph.Ăngghen ã vận dụng và mở rộng quan iểm duy vật biện chứng
vào nghiên cứu lịch sử xã hội, sáng tạo ra chủ nghĩa duy vật lịch sử - bước ngoặt cách mạng trong triết học. -
Sự thống nhất giữa lí luận và thực tiễn làm cho vai trò xã hội của triết học
Mác loại ã có sự biến ổi căn bản. -
Có sự thống nhất hữu cơ giữa tính ảng và tính khoa học; giải quyết úng ắn
mối quan hệ giữa triết học với các khoa học cụ thể.
1.4. Giai oạn Lênin trong sự phát triển triết học Mác
* Hoàn cảnh lịch sử V.I.Lênin phát triển Triết học Mác. -
V.I.Lênin (22/04/1870) tại thành phố Ximbiếcxcơ của nước Nga. -
Sự hình thành giai oạn Lênin diễn ra trong bối cảnh chủ nghĩa tư bản chuyển
biến thành chủ nghĩa ế quốc; giai cấp tư sản ngày càng bộc lộ rõ tính chất phản ộng của
mình, chúng sử dụng bạo lực trên tất cả các lĩnh vực của ời sống xã hội; sự chuyển biến của
trung tâm cách mạng thế giới vào nước Nga và sự phát triển của cuộc ấu tranh giải phóng
dân tộc ở các nước thuộc ịa. -
Cuối thế kỷ XIX, ầu thế kỷ XX, những phát minh lớn trong lĩnh vực khoa học
tự nhiên ( ặc biệt là trong lĩnh vực vật lý học) ược thực hiện ã làm ảo lộn quan niệm về thế
giới của vật lý học cổ iển... Lợi dụng tình hình ó, những người theo chủ nghĩa duy tâm, cơ
hội, xét lại... ã tấn công lại chủ nghĩa duy vật biện chứng của Mác. -
Nhiều trào lưu tư tưởng lý luận phản ộng xuất hiện: thuyết Cantơ mới; chủ
nghĩa thực dụng; chủ nghĩa thực chứng; chủ nghĩa kinh nghiệm phê phán (biến tướng của
chủ nghĩa Makhơ); lý luận về con ường thứ ba…
Hoàn cảnh lịch sử trên ã ặt ra ối với những người mác xít những nhiệm vụ cấp bách,
ó là sự cần thiết phải tiếp tục bảo vệ và phát triển triết học Mác… *
Thời kỳ 1893 - 1907, V.I.Lênin ã bảo vệ và phát triển triết học Mác nhằm
thành lập ảng mác - xít ở Nga và chuẩn bị cho cuộc cách mạng dân chủ tư sản lần thứ nhất.
Trong thời kỳ này, V.I.Lênin ã viết các tác phẩm chủ yếu như: Những "người bạn
dân" là thế nào và họ ấu tranh chống những người dân chủ - xã hội ra sao? (1894); Nội
dung kinh tế của chủ nghĩa dân tuý và sự phê phán trong cuốn sách của ông Xtơruvê về nội
dung ó (1894); Chúng ta từ bỏ di sản nào? (1897); Làm gì? (1902)…V.I.Lênin ã ấu tranh
chống chủ nghĩa duy tâm, phương pháp siêu hình của phái Dân túy, bảo vệ và phát triển
phép biện chứng duy vật, phát triển nhiều quan iểm về chủ nghĩa duy vật lịch sử, ặc biệt là
làm phong phú thêm lý luận hình thái kinh tế - xã hội. *
Từ 1907 - 1917 là thời kỳ V.I.Lênin phát triển toàn diện triết học Mác và lãnh
ạo phong trào công nhân Nga, chuẩn bị cho cách mạng xã hội chủ nghĩa. lOMoARcPSD| 36477832 -
Sau thất bại của cuộc cách mạng 1905 - 1907, lực lượng phản ộng giữ ịa vị
thống trị trên mọi lĩnh vực của ời sống xã hội. Trong hàng ngũ những người cách mạng nảy
sinh hiện tượng dao ộng. Chủ nghĩa Makhơ muốn làm sống lại triết học duy tâm, chống
chủ nghĩa duy vật biện chứng, phá hoại tư tưởng cách mạng, tước bỏ vũ khí tinh thần của giai cấp vô sản. -
Trong bối cảnh ó, V.I.Lênin ã viết tác phẩm "Chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa
kinh nghiệm phê phán" (1908). Tác phẩm ã phê phán toàn diện triết học duy tâm tư sản và
chủ nghĩa xét lại trong triết học, phát triển lý luận duy vật biện chứng về nhận thức. Trong
tác phẩm này, V.I.Lênin ưa ra ịnh nghĩa kinh iển về vật chất, giải quyết triệt ể vấn ề cơ bản
của triết học, phát triển và hoàn thiện lý luận phản ánh, vạch ra bản chất của ý thức, con
ường biện chứng của quá trình nhận thức chân lý và ặc biệt nhấn mạnh vai trò của thực tiễn
là tiêu chuẩn khách quan của chân lý. -
Tác phẩm “Bút ký triết học” (1914 - 1916) của V.I.Lênin tập trung nghiên
cứu, bổ sung, phát triển phép biện chứng duy vật. V.I.Lênin ã bảo vệ, phát triển nhiều vấn
ề quan trọng như làm sáng tỏ quan hệ giữa tồn tại xã hội và ý thức xã hội, tính ảng của hệ
tư tưởng, vai trò của quần chúng nhân dân trong sự phát triển của lịch sử. -
Tác phẩm “Chủ nghĩa ế quốc, giai oạn tột cùng của chủ nghĩa tư bản” (1913),
khẳng ịnh chủ nghĩa ế quốc là giai oạn tột cùng của chủ nghĩa tư bản, êm trước của cách
mạng xã hội chủ nghĩa. Đồng thời, ã phát triển sáng tạo vấn ề về mối quan hệ giữa những
quy luật khách quan của xã hội với hoạt ộng có ý thức của con người; về vai trò của quần
chúng nhân dân và cá nhân trong lịch sử, về quan hệ giữa tất yếu và tự do... V.I.Lênin ã nêu
khả năng thắng lợi của cách mạng vô sản ở một số ít nước, thậm chí ở một số nước không
phải ở trình ộ phát triển cao về kinh tế; về sự chuyển biến của cách mạng dân chủ tư sản
thành cách mạng xã hội chủ nghĩa; về những hình thức muôn vẻ của cách mạng xã hội chủ
nghĩa... V.I.Lênin chỉ ra rằng, cách mạng xã hội chủ nghĩa ở một nước là một bộ phận cấu
thành của cách mạng xã hội chủ nghĩa thế giới. Vì vậy, ông luôn òi hỏi sự thống nhất, oàn
kết trong phong trào cộng sản thế giới trên tinh thần chủ nghĩa quốc tế vô sản. -
Tác phẩm “Nhà nước và cách mạng” (cuối năm 1917) của V.I.Lênin ã phát
triển quan iểm của chủ nghĩa Mác về nguồn gốc bản chất của nhà nước, về tính tất yếu của
sự ra ời nhà nước chuyên chính vô sản và lực lượng lãnh ạo nhà nước là chính ảng mác xít.
V.I.Lênin phân tích và nhấn mạnh tư tưởng chủ yếu của C.Mác về ấu tranh giai cấp, chuyên
chính vô sản, và phân tích chủ nghĩa xã hội và chủ nghĩa cộng sản là hai giai oạn trong sự
phát triển của xã hội cộng sản chủ nghĩa, về vai trò của ảng cộng sản trong xây dựng xã hội
mới, xã hội xã hội chủ nghĩa.
* Từ 1917 - 1924 là thời kỳ V.I.Lênin tổng kết kinh nghiệm thực tiễn cách mạng, bổ
sung, hoàn thiện triết học Mác, gắn liền với việc nghiên cứu các vấn ề xây dựng chủ nghĩa xã hội. -
Sau Cách mạng Tháng Mười năm 1917, nước Nga Xô viết bước vào thời kỳ
quá ộ từ chủ nghĩa tư bản lên chủ nghĩa xã hội trong hoàn cảnh chống lại sự can thiệp của
14 nước ế quốc, bọn phản ộng trong nội chiến ể bảo vệ thành quả cách mạng và xây dựng ất nước. lOMoARcPSD| 36477832 -
Trong tác phẩm "Những nhiệm vụ trước mắt của Chính quyền Xô viết",
V.I.Lênin ã vạch ra ường lối chung xây dựng chủ nghĩa xã hội ở Nga, phân tích nguyên
nhân thắng lợi của Cách mạng Tháng Mười, ặt ra nhiệm vụ phải tiến hành cuộc cải tạo xã
hội chủ nghĩa ối với nền kinh tế nước Nga, trong ó nhiệm vụ cơ bản, hàng ầu là nâng cao
năng suất lao ộng. V.I.Lênin làm rõ sự khác biệt căn bản về nhiệm vụ chủ yếu của quần
chúng lao ộng trong cách mạng tư sản và cách mạng vô sản. Người cũng làm rõ những ặc
trưng chủ yếu của chế ộ dân chủ ã ược thi hành ở Nga. -
Tác phẩm “Cách mạng vô sản và tên phản bội Causky”, V.I.Lênin ã vạch
trần sự phản bội của Causky, phê phán Causky ã phủ nhận chuyên chính vô sản và cách
mạng xã hội chủ nghĩa; chỉ rõ sự khác biệt căn bản giữa nền dân chủ tư sản và nền dân chủ
vô sản, chỉ rõ vai trò to lớn của Nhà nước Xô viết trong bảo vệ và xây dựng nước Nga Xô viết. -
Trong tác phẩm “Sáng kiến vĩ ại”, lần ầu tiên V.I.Lênin ã ưa ra ịnh nghĩa
hoàn chỉnh về giai cấp, chỉ ra những ặc trưng chung cơ bản, phổ biến và ổn ịnh nhất của
giai cấp - cơ sở khoa học ể nhận biết, phân rõ các giai cấp khác nhau trong lịch sử xã hội
có giai cấp. V.I.Lênin tiếp tục phát triển tư tưởng về nâng cao năng suất lao ộng. Người chỉ
rõ: xét ến cùng năng suất lao ộng là cái quan trọng nhất, chủ yếu nhất bảo ảm cho thắng lợi
của chế ộ xã hội mới. -
Tác phẩm “Bệnh ấu trĩ "tả khuynh" trong phong trào cộng sản”, V.I.Lênin
làm rõ mối quan hệ chặt chẽ giữa Đảng và quần chúng, vai trò lãnh ạo của Đảng trong thiết
lập chuyên chính vô sản và cải tạo xã hội chủ nghĩa. V.I.Lênin tiếp tục luận chứng cho tính
tất yếu, nội dung của chuyên chính vô sản ối với toàn bộ thời kỳ xây dựng chủ nghĩa xã
hội, vấn ề ấu tranh giai cấp trong thời kỳ quá ộ, lý luận về tình thế cách mạng và thời cơ cách mạng. -
Tác phẩm "Lại bàn về Công oàn", V.I.Lênin cũng ã ề cập ến những vấn ề cơ
bản của lôgích biện chứng, khái quát những nguyên tắc cơ bản của phép biện chứng duy
vật: nguyên tắc toàn diện, nguyên tắc lịch sử - cụ thể, nguyên tắc phát triển... -
Sau nội chiến, ất nước Xô viết ứng trước nguy cơ khủng hoảng nghiêm trọng.
Tác phẩm Chính sách kinh tế mới ã phát triển những tư tưởng của C.Mác, Ph.Ăngghen về
thời kỳ quá ộ, ặc biệt là chủ trương phát triển kinh tế nhiều thành phần, phát triển kinh tế
hàng hoá trong nông nghiệp, vấn ề liên minh công - nông. Kết quả là thông qua thực hiện
chính sách kinh tế mới mà khối liên minh công - nông và chính quyền Xô viết ược củng cố thêm một bước. -
Tác phẩm “Về tác dụng của chủ nghĩa duy vật chiến ấu”, V.I.Lênin ã nêu cơ
sở khoa học cho nhiệm vụ tiếp tục phát triển triết học Mác, về phương hướng, mục tiêu,
biện pháp công tác của Đảng cộng sản trên mặt trận triết học.
Như vậy, chủ nghĩa Lênin không phải là “sự giải thích” chủ nghĩa Mác mà là sự khái
quát lý luận về thực tiễn ấu tranh cách mạng của giai cấp công nhân và nhân dân lao ộng
toàn thế giới, là sự phát triển duy nhất úng ắn và triệt ể chủ nghĩa Mác, trong ó có triết học
trong thời ại ế quốc chủ nghĩa và cách mạng vô sản. Chính vì thế, giai oạn mới trong sự
phát triển triết học Mác gắn liền với tên tuổi của V.I.Lênin và triết học Mác - Lênin là tên
gọi chung cho cả hai giai oạn. lOMoARcPSD| 36477832
* Thời kỳ từ 1924 ến nay, triết học Mác - Lênin tiếp tục ược các Đảng Cộng sản và
công nhân bổ sung, phát triển. -
Từ sau khi V.I.Lênin mất ến nay, triết học Mác - Lênin tiếp tục ược các Đảng
Cộng sản và giai cấp công nhân bổ sung, phát triển. Chẳng hạn như vấn ề mối quan hệ giữa
lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất; quan hệ giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng
tầng; quan hệ giữa giai cấp, dân tộc và nhân loại; về nhà nước xã hội chủ nghĩa, thời kỳ quá
ộ lên chủ nghĩa xã hội, những mâu thuẫn của thời ại... -
Quá trình phát triển của triết học Mác - Lênin cũng gặp không ít khó khăn do
những sai lầm, khuyết iểm trong ấu tranh cách mạng và xây dựng chủ nghĩa xã hội. Sự ổ
vỡ của mô hình chủ nghĩa xã hội hiện thực làm cho yêu cầu phát triển triết học Mác - Lênin
càng cấp bách hơn bao giờ hết. -
Sự phát triển mạnh mẽ của khoa học, kỹ thuật với những phát minh có tính
chất vạch thời ại và sự biến ổi nhanh chóng của ời sống kinh tế, chính trị, xã hội ã làm nảy
sinh hàng loạt vấn ề cần giải áp về mặt lý luận. Điều ó òi hỏi các Đảng cộng sản vận dụng
thế giới quan, phương pháp luận mác - xít ể tổng kết kinh nghiệm thực tiễn khái quát lý
luận ịnh ra ường lối, chiến lược, sách lược phù hợp với yêu cầu khách quan của cách mạng xã hội chủ nghĩa. -
Trong quá trình tổ chức và lãnh ạo cách mạng Việt Nam, Chủ tịch Hồ Chí
Minh và Đảng Cộng sản Việt Nam ã vận dụng sáng tạo chủ nghĩa Mác - Lênin vào iều kiện
cụ thể Việt Nam, ồng thời có óng góp quan trọng vào sự phát triển triết học Mác - Lênin trong iều kiện mới.
+ Trong ấu tranh giải phóng dân tộc, Đảng Cộng sản Việt Nam ã ịnh ra ường lối
"cách mạng tư sản dân quyền", rồi tiến thẳng lên chủ nghĩa xã hội không qua giai oạn phát
triển tư bản chủ nghĩa từ một nước thuộc ịa nửa phong kiến. Chiến thắng thực dân Pháp
(1954) và ế quốc Mỹ (1975) ã khẳng ịnh tính úng ắn, khoa học, óng góp và làm phong phú
lý luận Mác - Lênin của Đảng Cộng sản Việt Nam. Đặc biệt ường lối thực hiện ồng thời hai
nhiệm vụ chiến lược - xây dựng chủ nghĩa xã hội ở miền Bắc, ấu tranh giải phóng dân tộc,
thống nhất Tổ quốc ở miền Nam sau năm 1954 là một óng góp quan trọng của Đảng Cộng
sản Việt Nam trong phát triển triết học Mác - Lênin.
+ Trong xây dựng chủ nghĩa xã hội trên cả nước, Đảng Cộng sản Việt Nam ã làm rõ
thêm lý luận về thời kỳ quá ộ lên chủ nghĩa xã hội là một thời kỳ dài; phân tích chỉ ra những
mâu thuẫn cơ bản của thời ại ngày nay; thực hiện ường lối ổi mới, phát triển kinh tế thị
trường ịnh hướng xã hội chủ nghĩa; giải quyết úng ắn giữa ổi mới kinh tế và ổi mới chính
trị; ưa ra quan iểm chủ ộng hội nhập quốc tế trên cơ sở phát huy nội lực, bảo ảm giữ vững
ộc lập, tự chủ và ịnh hướng xã hội chủ nghĩa; vấn ề xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa. -
Hiện nay, tình hình thế giới, khu vực và trong nước ang có những biến ộng
nhanh chóng và phức tạp. Đặc biệt, các thế lực thù ịch ang ra sức chống phá chủ nghĩa xã
hội, xuyên tạc chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, ường lối, quan iểm của Đảng
Cộng sản Việt Nam, việc ấu tranh bảo vệ, phát triển triết học Mác - Lênin phù hợp với iều
kiện lịch sử mới là vấn ề cấp bách. 2. Đối tượng và chức năng của triết học Mác – Lênin lOMoARcPSD| 36477832
2.1. Khái niệm, ối tượng nghiên cứu của triết học Mác – Lênin
* Khái niệm: Triết học Mác - Lênin là hệ thống quan iểm duy vật biện chứng về tự
nhiên, xã hội và tư duy - thế giới quan và phương pháp luận khoa học, cách mạng của giai
cấp công nhân, nhân dân lao ộng và các lực lượng xã hội tiến bộ trong nhận thức và cải tạo thế giới. -
Triết học Mác - Lênin là triết học duy vật biện chứng theo nghĩa rộng. Đó là
hệ thống quan iểm duy vật biện chứng cả về tự nhiên, xã hội và tư duy. Trong triết học Mác
- Lênin, chủ nghĩa duy vật và phép biện chứng thống nhất hữu cơ với nhau, chủ nghĩa duy
vật biện chứng, phép biện chứng duy vật là hình thức cao nhất trong lịch sử triết học. -
Triết học Mác - Lênin trở thành thế giới quan, phương pháp luận khoa học
của lực lượng vật chất - xã hội năng ộng và cách mạng nhất tiêu biểu cho thời ại ngày nay
là giai cấp công nhân ể nhận thức và cải tạo xã hội. Đồng thời triết học Mác - Lênin cũng
là thế giới quan và phương pháp luận của nhân dân lao ộng và các lực lượng xã hội tiến bộ
trong nhận thức và cải tạo xã hội.
* Đối tượng nghiên cứu của triết học Mác – Lênin.
Triết học Mác - Lênin xác ịnh ối tượng nghiên cứu là giải quyết mối quan hệ giữa
vật chất và ý thức trên lập trường duy vật biện chứng và nghiên cứu những quy luật vận
ộng, phát triển chung nhất của tự nhiên, xã hội và tư duy. -
Giải quyết mối quan hệ giữa vật chất và ý thức trên lập trường duy vật biện chứng. -
Nghiên cứu những quy luật vận ộng, phát triển chung nhất của tự nhiên, xã hội và tư duy.
2.2. Chức năng của triết học Mác – Lênin
* Chức năng thế giới quan -
Triết học Mác - Lênin em lại thế giới quan duy vật biện chứng, là hạt nhân
của thế giới quan cộng sản. -
Vai trò của thế giới quan duy vật biện chứng.
+ Thế giới quan duy vật biện chứng giúp con người hình thành quan iểm khoa học,
ịnh hướng con người nhận thức úng ắn thế giới hiện thực, từ ó giúp con người xác ịnh thái
ộ và cách thức hoạt ộng của mình, nâng cao vai trò tích cực, sáng tạo của con người.
+ Thế giới quan duy vật biện chứng là cơ sở khoa học ể ấu tranh với các loại thế giới
quan duy tâm, tôn giáo, phản khoa học. Thế giới quan duy vật biện chứng là hạt nhân trong
hệ tư tưởng của giai cấp công nhân và các lực lượng tiến bộ trong nhận thức và cải tạo thế giới.
* Chức năng phương pháp luận.
- Phương pháp luận là hệ thống những quan iểm, những nguyên tắc xuất phát chỉ ạo
trong việc tìm tòi, lựa chọn và vận dụng các phương pháp trong hoạt ộng nhận thức và thực tiễn.
- Triết học Mác - Lênin thực hiện chức năng phương pháp luận chung nhất, phổ biến
nhất cho hoạt ộng nhận thức và thực tiễn.
3. Vai trò của triết học Mác - Lênin trong ời sống xã hội và trong sự nghiệp ổi
mới ở Việt Nam hiện nay lOMoARcPSD| 36477832 *
Triết học Mác - Lênin là cơ sở thế giới quan, phương pháp luận khoa học và cách
mạng ể phân tích xu hướng phát triển của xã hội trong iều kiện cuộc cách mạng khoa học
và công nghệ hiện ại. -
Triết học Mác - Lênin óng vai trò là cơ sở lý luận - phương pháp luận
cho các phát minh khoa học, cho sự tích hợp và truyền bá tri thức khoa học hiện ại,
ồng thời, những vấn ề mới của hệ thống tri thức khoa học hiện ại cũng òi hỏi triết
học Mác - Lênin phải có bước phát triển mới. -
Triết học Mác - Lênin là cơ sở thế giới quan và phương pháp luận khoa
học, cách mạng ể phân tích xu hướng vận ộng, phát triển của thế giới trong bối cảnh toàn cầu hóa. -
Triết học Mác - Lênin tiếp tục là lý luận khoa học và cách mạng soi
ường cho giai cấp công nhân và nhân dân lao ộng trong cuộc ấu tranh giải phóng
giai cấp và giải phóng con người hiện nay. *
Triết học Mác - Lênin là cơ sở lý luận khoa học của công cuộc xây dựng chủ nghĩa
xã hội và sự nghiệp ổi mới theo ịnh hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam. -
Vai trò thế giới quan, phương pháp luận của triết học Mác - Lênin thể
hiện rõ nét trong sự nghiệp ổi mới ở Việt Nam, ó là ổi mới tư duy, nhất là tư duy lí
luận. Nếu không có ổi mới tư duy lý luận thì sẽ không có sự nghiệp ổi mới. -
Thế giới quan triết học Mác - Lênin ã giúp Đảng Cộng sản Việt Nam
nhìn nhận con ường i lên chủ nghĩa xã hội trong giai oạn mới, ánh giá cục diện thế
giới, các mối quan hệ quốc tế, xu hướng thời ại, thực trạng tình hình ất nước và con
ường phát triển trong tương lai. -
Triết học Mác - Lênin cung cấp phương pháp luận ể giải quyết những
vấn ề ặt ra trong thực tiễn ổi mới trong tiến trình xây dựng chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam hiện nay. -
Tuy nhiên, triết học Mác – Lênin không phải là “liều thuốc vạn năng”
ể giải quyết mọi vấn ề của thực tiễn ặt ra. lOMoARcPSD| 36477832
CHƯƠNG 2 CHỦ NGHĨA DUY VẬT BIỆN CHỨNG
I. VẬT CHẤT VÀ Ý THỨC
1. Vật chất và các hình thức tồn tại của vật chất
1.1. Quan niệm của chủ nghĩa duy tâm và chủ nghĩa duy vật trước Mác về phạm trù vật chất
- Chủ nghĩa duy tâm: Phủ nhận ặc tính tồn tại khách quan của vật chất.
- Chủ nghĩa duy vật trước Mác: Thừa nhận sự tồn tại khách quan của thế giới
vật chất, lấy bản thân giới tự nhiên ể giải thích tự nhiên.
+ Chủ nghĩa duy vật cổ ại quy vật chất về một hay một vài dạng cụ thể của nó và
xem chúng là khởi nguyên của thế giới.
+ Chủ nghĩa duy vật thế kỷ XV-XVIII – Chủ nghĩa duy vật bị chi phối bởi phương
pháp tư duy siêu hình, tiếp tục khẳng ịnh tư tưởng về nguyên tử thời kỳ cổ ại, ồng nhất vật
chất với khối lượng, xem vật chất, vận ộng, không gian, thời gian như những thực thể khác
nhau, không có mối liên hệ nội tại với nhau.
1.2. Cuộc cách mạng trong khoa học tự nhiên cuối thế kỷ XIX, ầu thế kỷ XX và sự phá
sản của các quan iểm duy vật siêu hình về vật chất
- Những phát minh khoa học tự nhiên cuối TK 19, ầu TK 20 +Năm
1895, W.C.Rơnghen phát hiện ra tia X.
+ Năm 1896, A.H.Béccơren phát hiện ra hiện tượng phóng xạ của nguyên tố Urani.
+ Năm 1897, J.J.Tômxơn phát hiện ra iện tử.
+ Năm 1901, W.Kaufman ã chứng minh ược khối lượng của iện tử không phải là bất
biến mà thay ổi theo vận tốc vận ộng của nguyên tử.
+ Năm 1898 - 1902, Maria Scôlô ốpsca cùng với Pie Curie ã khám phá ra chất phóng
xạ mạnh là pôlôni và ra ium.
Những phát hiện vĩ ại ó chứng tỏ rằng, nguyên tử không phải là phần tử nhỏ nhất mà
nó có thể bị phân chia, chuyển hoá.
+ Thuyết Tương ối hẹp (1905), thuyết Tương ối tổng quát (1916) của A. Anhxtanh
ã chứng minh: không gian, thời gian, khối lượng luôn biến ổi cùng với sự vận ộng của vật
chất. Thế giới vật chất không có và không thể có những vật thể không có kết cấu, tức là
không thể có ơn vị cuối cùng, tuyệt ối ơn giản và bất biến ể ặc trưng chung cho vật chất.
- Những phát hiện mới của khoa học tự nhiên tạo nên cuộc khủng hoảng về
mặt thế giới quan của các nhà vật lý học hiện ại.
- Đặt ra nhiệm vụ ối với triết học ặc biệt là các nhà duy vật biện chứng phải giải quyết.
1.3. Quan niệm của triết học Mác - Lênin về vật chất
- Trong tác phẩm ‘Chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa kinh nghiệm phê phán”, V.I.Lênin
ã ưa ra ịnh nghĩa về vật chất như sau: “Vật chất là một phạm trù triết học dùng ể chỉ thực
tại khách quan ược em lại cho con người trong cảm giác, ược cảm giác của chúng ta
chép lại, chụp lại, phản ánh, và tồn tại không lệ thuộc vào cảm giác”. - Phân tích ịnh nghĩa. lOMoARcPSD| 36477832
+ Phương pháp ịnh nghĩa: V.I.Lênin ã ịnh nghĩa vật chất theo phương pháp ặc biệt,
ặt phạm trù vật chất ối lập với phạm trù ý thức. + Nội dung ịnh nghĩa.
*Thứ nhất, vật chất là thực tại khách quan - cái tồn tại bên ngoài ý thức và không lệ
thuộc vào ý thức. Nói ến vật chất là nói ến tất cả những gì ã và ang hiện hữu thực sự bên
ngoài ý thức của con người – ặc tính tồn tại với tư cách là hiện thực khách quan của vật chất.
*Thứ hai, vật chất là cái mà khi tác ộng vào các giác quan con người thì em lại cho
con người cảm giác. Xét trên phương diện nhận thức luận, chủ nghĩa duy vật biện chứng
khẳng ịnh vật chất là cái có trước, là tính thứ nhất, là cội nguồn của cảm giác (ý thức); còn
cảm giác (ý thức) là cái có sau, là tính thứ hai, là cái phụ thuộc vào vật chất. V.I.Lênin ã
khẳng ịnh lập trường nhất nguyên duy vật khi giải quyết mặt thứ nhất trong vấn ề cơ bản của triết học.
* Thứ ba, ý thức là sự phản ánh vật chất, chịu sự quyết ịnh của vật chất. Các hiện
tượng tinh thần (cảm giác, tư duy, ý thức...) luôn có nguồn gốc từ các hiện tượng vật chất,
nội dung của chúng cũng là phản ánh các sự vật, hiện tượng ang tồn tại với tính cách là hiện
thực khách quan. Về nguyên tắc, con người có thể nhận thức ược thế giới vật chất. V.I.Lênin
ã ứng trên lập trường thuyết có thể biết khi giải quyết mặt thứ hai trong vấn ề cơ bản của triết học.
- Ý nghĩa phương pháp luận
+ Định nghĩa vật chất của V.I.Lênin ã giải quyết hai mặt vấn ề cơ bản của triết học
trên lập trường của chủ nghĩa duy vật biện chúng.
+ Định hướng các nhà khoa học i sâu tìm hiểu thế giới vật chất, khám phá ra những
thuộc tính mới, kết cấu mới của vật chất, không ngừng làm phong phú tri thức của con người về thế giới.
+ Định nghĩa vật chất của V.I.Lênin là cơ sở khoa học cho việc xác ịnh những biểu
hiện của vật chất trong lĩnh vực xã hội – tồn tại xã hội.
1.4. Phương thức tồn tại của vật chất * Vận ộng -
Khái niệm: Vận ộng, hiểu theo nghĩa chung nhất - tức ược hiểu là một
phương thức tồn tại của vật chất, là một thuộc tính cố hữu của vật chất, thì bao gồm
tất cả mọi sự thay ổi và mọi quá trình diễn ra trong vũ trụ, kể từ sự thay ổi vị trí ơn giản cho ến tư duy”.
+ Vật chất tồn tại bằng cách vận ộng. Vật chất chỉ có thể biểu hiện sự tồn tại của nó
thông qua vận ộng. Vận ộng là thuộc tính cố hữu của vật chất, không có vật chất không vận
ộng cũng như không có sự vận ộng nào lại không phải là sự vận ộng của vật chất. Con người
chỉ nhận thức ược các sự vật, hiện tượng bằng cách xem xét chúng trong quá trình vận ộng.
Như thế, vận ộng của vật chất là tự thân vận ộng và mang tính phổ biến.
+ Vận ộng là một thuộc tính cố hữu và là phương thức tồn tại của vật chất; do ó, vận
ộng nói chung tồn tại vĩnh viễn, không thể tạo ra và không mất i mà chỉ chuyển hoá từ hình
thức vận ộng này sang hình thức vận ộng khác. -
Những hình thức vận ộng cơ bản của vật chất lOMoARcPSD| 36477832
+ Quan iểm của Ph.Ăngghen: Dựa vào những thành tựu của khoa học ương thời, ông
ã chia vận ộng của vật chất thành 5 hình thức cơ bản: cơ học, vật lý, hoá học, sinh học và xã hội.
Cơ sở của sự phân chia ó dựa trên các nguyên tắc: Các hình thức vận ộng phải tương
ứng với trình ộ nhất ịnh của tổ chức vật chất; các hình thức vận ộng có mối liên hệ phát
sinh, nghĩa là hình thức vận ộng cao nảy sinh trên cơ sở của những hình thức vận ộng thấp
và bao hàm hình thức vận ộng thấp; hình thức vận ộng cao khác về chất so với hình thức
vận ộng thấp và không thể quy về hình thức vận ộng thấp. Tuy nhiên, những kết cấu vật
chất ặc thù bao giờ cũng ược ặc trưng bởi một hình thức vận ộng cơ bản nhất ịnh.
Việc phân chia các hình thức vận ộng cơ bản có ý nghĩa quan trọng ối với việc phân
chia ối tượng và xác ịnh mối quan hệ giữa các ngành khoa học, ồng thời cũng cho phép
vạch ra các nguyên lý ặc trưng cho sự tương quan giữa các hình thức vận ộng của vật chất. -
Vận ộng và ứng im.
+ Theo quan iểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng, ứng im là trạng thái ổn ịnh về
chất của sự vật, hiện tượng trong những mối quan hệ và iều kiện cụ thể, là hình thức biểu
hiện sự tồn tại thực sự của các sự vật, hiện tượng và là iều kiện cho sự vận ộng chuyển hoá của vật chất.
+ Sự vận ộng không ngừng của vật chất luôn bao hàm trong ó sự ứng im. Đứng im
chỉ có tính tạm thời, chỉ xảy ra trong một mối quan hệ, trong một thời iểm xác ịnh, trong ó
sự vật chưa thay ổi căn bản về chất, nó còn là nó chứ chưa chuyển hoá thành cái khác.
+ Đứng im là hình thức “chứng thực” sự tồn tại thực sự của vật chất, là iều kiện cho
sự vận ộng chuyển hoá của vật chất. Không có ứng im thì không có sự ổn ịnh của sự vật,
và con người cũng không bao giờ nhận thức ược chúng. Vận ộng và ứng im tạo nên sự
thống nhất biện chứng của các mặt ối lập trong sự phát sinh, tồn tại và phát triển của mọi
sự vật, hiện tượng, nhưng vận ộng là tuyệt ối, còn ứng im chỉ là tương ối.
+ Từ quan niệm của chủ nghĩa duy vật biện chứng về vận ộng của vật chất òi hỏi
trong nhận thức và thực tiễn phải quán triệt quan iểm vận ộng, quan iểm lịch sử - cụ thể.
* Không gian và thời gian. - Khái niệm.
+ Không gian là hình thức tồn tại của vật chất xét về mặt quảng tính, sự cùng tồn tại,
trật tự, kết cấu và sự tác ộng lẫn nhau.
+ Thời gian là hình thức tồn tại của vật chất vận ộng xét về mặt ộ dài diễn biến, sự
kế tiếp của các quá trình. - Tính chất.
+ Không gian và thời gian là những hình thức tồn tại của vật chất vận ộng. Không
có không gian và thời gian thuần tuý tách rời vật chất vận ộng.
+ Không gian và thời gian, về thực chất là một thể thống nhất không - thời gian.
Không có sự vật, hiện tượng nào tồn tại trong không gian mà lại không có một quá trình
diễn biến của nó. Cũng không thể có sự vật, hiện tượng nào có thời gian tồn tại mà lại không
có quảng tính, kết cấu nhất ịnh. Tính chất của không gian và sự biến ổi của nó bao giờ cũng
gắn liền với tính chất và sự biến ổi của thời gian và ngược lại.
+ Vật chất có ba chiều không gian và một chiều thời gian.
+ Không gian và thời gian của vật chất nói chung là vô tận, xét về cả phạm vi lẫn tính lOMoARcPSD| 36477832
chất. Không gian và thời gian của một sự vật, hiện tượng cụ thể là có tận cùng và hữu hạn.
- Quan niệm của chủ nghĩa duy vật biện chứng về không gian và thời gian là cơ sở
lý luận khoa học ể ấu tranh chống lại quan niệm duy tâm, quan niệm siêu hình, từ ó, òi hỏi
phải quán triệt nguyên tắc phương pháp luận về tính lịch sử - cụ thể trong nhận thức và hoạt ộng thực tiễn.
1.4. Tính thống nhất vật chất của thế giới
* Tồn tại của thế giới là tiền ề cho sự thống nhất của thế giới.
Theo nghĩa chung nhất, tồn tại là phạm trù dùng ể chỉ tính có thực của thế giới xung
quanh con người. Chủ nghĩa duy vật biện chứng xem sự tồn tại của thế giới như một chỉnh
thể mà bản chất của nó là vật chất do ó, cơ sở của sự thống nhất của thế giới là ở tính vật
chất của nó. Sự thống nhất của thế giới phải lấy sự tồn tại của nó làm tiền ề.
Không có sự tồn tại của thế giới thì không có sự thống nhất của thế giới.
* Thế giới thống nhất ở tính vật chất.
- Chủ nghĩa duy vật biện chứng khẳng ịnh bản chất của thế giới là vật chất, thế giới
thống nhất ở tính vật chất. Điều ó ược thể hiện ở những iểm cơ bản sau ây:
+ Chỉ có một thế giới duy nhất và thống nhất là thế giới vật chất. Thế giới vật chất
tồn tại khách quan, có trước và ộc lập với ý thức con người, ược ý thức con người phản ánh.
+ Mọi bộ phận của thế giới có mối quan hệ vật chất thống nhất với nhau, biểu hiện ở
chỗ chúng ều là những dạng cụ thể của vật chất, là sản phẩm của vật chất, cùng chịu sự chi
phối của những quy luật khách quan, phổ biến của thế giới vật chất.
+ Thế giới vật chất không do ai sinh ra và cũng không tự mất i, nó tồn tại vĩnh viễn,
vô hạn và vô tận. Trong thế giới, các sự vật, hiện tượng luôn luôn vận ộng, biến ổi không
ngừng và chuyển hoá lẫn nhau, là nguồn gốc, nguyên nhân và kết quả của nhau, về thực
chất, ều là những quá trình vật chất.
- Tính thống nhất vật chất của thế giới ược chứng minh bởi sự phát triển triết học và các khoa học.
2. Nguồn gốc, bản chất và kết cấu của ý thức
2.1. Nguồn gốc của ý thức * Nguồn gốc tự nhiên. -
Bộ óc người: ý thức là thuộc tính của một dạng vật chất sống có tổ chức cao
nhất là bộ óc người. Óc người là khí quan vật chất của ý thức. Ý thức là chức năng của
bộ óc người. Bộ óc người trong lịch sử phát triển ã ạt ến trình ộ phản ánh cao nhất: trình
ộ phản ánh – ý thức. -
Sự tác ộng của thế giới khách quan lên bộ não người.
+ Phản ánh là sự tái tạo những ặc iểm của một hệ thống vật chất này ở một hệ thống
vật chất khác trong quá trình tác ộng qua lại của chúng. Sự phản ánh phụ thuộc vào vật tác
ộng và vật nhận tác ộng; ồng thời luôn mang nội dung thông tin của vật tác ộng. + Các cấp ộ phản ánh.
Phản ánh vật lý, hoá học mang tính thụ ộng, chưa có sự ịnh hướng, lựa chọn, trình ộ
phản ánh này có ở giới tự nhiên vô sinh có kết cấu vật chất ơn giản.
Phản ánh sinh học: Phản ánh sinh học trong các cơ thể sống có tính ịnh hướng, lựa
chọn, giúp cho các cơ thể sống thích nghi với môi trường ể tồn tại. Trình ộ phản ánh này ở lOMoARcPSD| 36477832
giới tự nhiên hữu sinh gắn với kết cấu vật chất phức tạp. Trình ộ phản ánh sinh học bao
gồm nhiều hình thức cụ thể cao thấp khác nhau tuỳ thuộc vào mức ộ hoàn thiện, ặc iểm
cấu trúc của các cơ quan chuyên trách làm chức năng phản ánh: Ở giới thực vật, là sự kích
thích; ở ộng vật chưa có hệ thần kinh trung ương là phản xạ không có iều kiện.
Phản ánh tâm lý có ở ộng vật ã có hệ thần kinh trung ương. Tâm lý ộng vật là trình ộ
phản ánh cao nhất của các loài ộng vật bao gồm cả phản xạ không có iều kiện và có iều
kiện. Tuy nhiên, tâm lý ộng vật chưa phải là ý thức, mà ó vẫn là trình ộ phản ánh mang tính
bản năng của các loài ộng vật bậc cao, xuất phát từ nhu cầu sinh lý tự nhiên, trực tiếp của
cơ thể ộng vật chi phối.
Phản ánh ý thức là hình thức phản ánh ặc trưng chỉ có ở con người và là hình thức
phản ánh cao nhất, phản ánh mang tính năng ộng, sáng tạo của thế giới vật chất. Sự phân
khu của não bộ và hệ thống dây thần kinh liên hệ với các giác quan ể thu nhận và xử lý
thông tin từ thế giới khách quan vào não bộ. Ý thức là sự phản ánh có tính ịnh hướng và
mục ích, ý thức là hình ảnh chủ quan của thế giới khách quan.
Như vậy, bộ óc con người với năng lực phản ánh và sự tác ộng của hiện thực khách
quan lên bộ óc người là nguồn gốc tự nhiên của ý thức. * Nguồn gốc xã hội. - Lao ộng.
+Khái niệm: Lao ộng là quá trình mà ở ó chủ thể là con người, sử dụng công cụ lao
ộng tác ộng vào giới tự nhiên, cải biến chúng theo những nhu cầu và mục ích của con người. + Vai trò.
Trong quá trình lao ộng con người phải nhận thức về thế giới khách quan, liên tục
sáng tạo và sử dụng công cụ lao ộng tác ộng vào ối tượng hiện thực, bắt chúng phải bộc lộ
những thuộc tính, bản chất, kết cấu... nhất ịnh, từ ó con người ý thức ngày càng sâu sắc về thế giới.
Lao ộng ã làm nảy sinh nhu cầu giao tiếp, trao ổi kinh nghiệm giữa các thành viên
trong xã hội, xuất hiện nhu cầu về ngôn ngữ. -Ngôn ngữ
+ Khái niệm: Ngôn ngữ là hệ thống tín hiệu vật chất mang nội dung ý thức, là lớp "vỏ
vật chất" của tư duy, là hình thức biểu ạt của tư duy,là phương thức ể ý thức tồn tại với tư
cách là sản phẩm xã hội - lịch sử.
+ Vai trò của ngôn ngữ ối với sự hình thành và phát triển của ý thức.
Ngôn ngữ vừa là công cụ của tư duy, vừa là phương tiện giao tiếp.
Nhờ ngôn ngữ con người có thể khái quát, trừu tượng hoá, tách khỏi sự vật cảm tính.
Ngôn ngữ là phương tiện ể con người lưu giữ, kế thừa, truyền bá những tri thức, kinh
nghiệm phong phú của xã hội ã tích luỹ ược qua các thế hệ, thời kỳ lịch sử.
—>Ý thức là một hiện tượng có tính xã hội, do ó không có phương tiện trao ổi xã hội
về mặt ngôn ngữ thì ý thức không thể hình thành và phát triển ược. *Tóm lại.
Ý thức là sự phản ánh hiện thực khách quan bởi bộ óc của con người. Nhưng không
phải cứ có thế giới khách quan và bộ óc người là có ý thức, mà phải ặt chúng trong mối
quan hệ với thực tiễn xã hội. Ý thức là sản phẩm xã hội, một hiện tượng xã hội ặc trưng của
loài người. Nguồn gốc tự nhiên là nguồn gốc sâu xa, là iều kiện cần và nguồn gốc xã hội
là nguồn gốc trực tiếp, iều kiện ủ ể ý thức hình thành, tồn tại và phát triển. Do ó nếu chỉ lOMoARcPSD| 36477832
nhấn mạnh mặt tự nhiên mà quên i mặt xã hội, hoặc ngược lại thì dẫn ến những quan niệm
sai lầm, phiến diện của chủ nghĩa duy tâm hoặc duy vật siêu hình về ý thức.
2.2. Bản chất của ý thức
- Chủ nghĩa duy vật biện chứng cho rằng muốn hiểu úng bản chất của ý thức cần xem
xét nó trong mối quan hệ với vật chất, mà chủ yếu là ời sống hiện thực có tính thực tiễn của
con người. Bản chất của ý thức ược thể hiện ở 2 nội dung cơ bản.
+ Ý thức là hình ảnh chủ quan của thế giới khách quan.
Về nội dung mà ý thức phản ánh là khách quan, còn hình thức phản ánh là chủ quan.
Ý thức là cái vật chất ở bên ngoài "di chuyển" vào trong ầu óc của con người và ược cải
biến i ở trong ó. Kết quả phản ánh của ý thức tuỳ thuộc vào nhiều yếu tố: ối tượng phản
ánh, iều kiện lịch sử - xã hội, phẩm chất, năng lực, kinh nghiệm sống của chủ thể phản ánh...
+ Ý thức là sự phản ánh mang tính tự giác, tích cực và sáng tạo gắn bó chặt chẽ với
thực tiễn xã hội, thể hiện:
Thứ nhất, ý thức là kết quả của quá trình phản ánh có ịnh hướng, có mục ích.
Thứ hai, con người bằng hoạt ộng thực tiễn, từng bước nâng cao sự nhận thức của
mình về thế giới, xâm nhập các tầng bản chất, quy luật từ ó hình thành những tri thức mới
ể chỉ ạo hoạt ộng thực tiễn của con người. Tri thức của con người về thế giới ngày càng ầy
ủ, sâu sắc và toàn diện hơn.
Thứ ba, trên cơ sở của tri thức ã có cùng hoạt ộng thực tiễn con người ã sáng tạo ra tri
thức mới, tạo ra "thiên nhiên thứ hai" in ậm dấu ấn của con người. Như vậy, sáng tạo là ặc
trưng bản chất nhất của ý thức.
+ Sự phản ánh ý thức là quá trình thống nhất của ba mặt.
Một là, trao ổi thông tin giữa chủ thể và ối tượng phản ánh. Đây là quá trình mang tính
hai chiều, có ịnh hướng và chọn lọc các thông tin cần thiết.
Hai là, mô hình hoá ối tượng trong tư duy dưới dạng hình ảnh tinh thần. Thực chất ây
là quá trình "sáng tạo lại" hiện thực của ý thức theo nghĩa: mã hoá các ối tượng vật chất
thành các ý tưởng tinh thần phi vật chất.
Ba là, chuyển hóa mô hình từ tư duy ra hiện thực khách quan, tức là quá trình hiện
thực hoá tư tưởng, thông qua hoạt ộng thực tiễn biến cái quan niệm thành cái thực tại, biến
các ý tưởng phi vật chất trong tư duy thành các dạng vật chất ngoài hiện thực.
2.3. Kết cấu của ý thức
- Các lớp cấu trúc của ý thức: Căn cứ vào các yếu tố hợp thành, ý thức bao gồm: tri
thức, tình cảm, niềm tin, ý chí...
+ Tri thức là nhân tố cơ bản, cốt lõi nhất. Muốn cải tạo ược sự vật, trước hết con người
phải có sự hiểu biết sâu sắc về sự vật ó. Do ó, tri thức là nội dung và phương thức tồn tại cơ bản của ý thức.
+ Tình cảm là một hình thái ặc biệt của sự phản ánh tồn tại, nó phản ánh quan hệ giữa
người với người và quan hệ giữa người với thế giới khách quan. Tình cảm tham gia và trở
thành một trong những ộng lực quan trọng của hoạt ộng con người. Sự hoà quyện giữa tri
thức với tình cảm và trải nghiệm thực tiễn ã tạo nên tính bền vững của niềm tin thôi thúc
con người hoạt ộng vươn lên trong mọi hoàn cảnh. lOMoARcPSD| 36477832
+ Ý chí là những cố gắng, nỗ lực, khả năng huy ộng mọi tiềm năng trong mỗi con người
vào hoạt ộng ể có thể vượt qua mọi trở ngại ạt mục ích ề ra.
Nhận rõ vị trí, vai trò của các nhân tố cấu thành ý thức và mối quan hệ giữa các yếu
tố ó, òi hỏi mỗi chủ thể phải luôn tích cực học tập, rèn luyện, bồi dưỡng nâng cao tri thức,
tình cảm, niềm tin, ý chí trong nhận thức và cải tạo thế giới.
- Các cấp ộ của ý thức: Căn cứ vào chiều sâu của thế giới nội tâm con người, ý thức
bao gồm: tự ý thức, tiềm thức, vô thức...
+ Tự ý thức: Trong quá trình phản ánh thế giới khách quan, con người cũng tự phân
biệt, tách mình, ối lập mình với thế giới ó ể ánh giá mình thông qua các mối quan hệ. Nhờ
vậy, con người tự ý thức về bản thân mình như một thực thể hoạt ộng có cảm giác, ang tư
duy; tự ánh giá năng lực và trình ộ hiểu biết của bản thân về thế giới; các quan iểm, tư
tưởng, tình cảm, nguyện vọng, hành vi, ạo ức và lợi ích của mình, qua ó, xác ịnh úng vị trí,
năng lực bản thân, luôn làm chủ bản thân, chủ ộng iều chỉnh hành vi của mình.
Tự ý thức không chỉ là tự ý thức của cá nhân, mà còn là tự ý thức của các nhóm xã hội
khác nhau về ịa vị của họ trong hệ thống quan hệ sản xuất, về lợi ích và lý tưởng của họ.
Chủ nghĩa duy tâm, phản ộng coi tự ý thức là một thực thể ộc lập, tự nó, sẵn có trong cá
nhân, là sự tự hướng về bản thân mình, khẳng ịnh cái tôi, tách rời khỏi những quan hệ xã
hội, trở thành cái tôi thuần tuý, trừu tượng trống rỗng. Thực chất của những quan iểm ó là
nhằm phủ ịnh bản chất xã hội của ý thức, biện hộ cho chủ nghĩa cá nhân vị kỷ, cực oan của
các thế lực phản ộng hiện nay.
+ Tiềm thức là những hoạt ộng tâm lý diễn ra bên ngoài sự kiểm soát của ý thức. Về
thực chất, tiềm thức là những tri thức mà chủ thể ã có ược từ trước nhưng ã gần như thành
bản năng, thành kỹ năng nằm trong tầng sâu ý thức của chủ thể, là ý thức dưới dạng tiềm
tàng. Do ó, tiềm thức có thể tự ộng gây ra các hoạt ộng tâm lý và nhận thức mà chủ thể
không cần kiểm soát chúng một cách trực tiếp. Tiềm thức có vai trò quan trọng trong ời
sống và tư duy khoa học, nó góp phần giảm bớt sự quá tải của ầu óc, khi công việc lặp lại
nhiều lần, mà vẫn ảm bảo ộ chính xác cao và chặt chẽ cần thiết của tư duy khoa học.
+ Vô thức là những hiện tượng tâm lý không phải do lý trí iều khiển, nằm ngoài phạm
vi của lý trí mà ý thức không kiểm soát ược trong một lúc nào ó. Chúng iều khiển những
hành vi thuộc về bản năng, thói quen... trong con người thông qua phản xạ không iều kiện.
Vô thức là những trạng thái tâm lý ở tầng sâu iều chỉnh sự suy nghĩ, hành vi, thái ộ ứng xử
của con người mà chưa có sự can thiệp của lý trí. Nghiên cứu những hiện tượng vô thức
giúp cho con người luôn làm chủ ời sống nội tâm, có phương pháp kiềm chế úng quy luật
những trạng thái ức chế của tinh thần.
Vấn ề "trí tuệ nhân tạo"
Ngày nay, khoa học và công nghệ hiện ại ã có những bước phát triển mạnh mẽ, sản
xuất ra nhiều loại máy móc không những có khả năng thay thế lao ộng cơ bắp, mà còn có
thể thay thế cho một phần lao ộng trí óc của con người. Song, iều ó không có nghĩa là máy
móc cũng có ý thức như con người. Ý thức và máy tính iện tử là hai quá trình khác nhau về
bản chất. "Người máy thông minh" thực ra chỉ là một quá trình vật lý. Hệ thống thao tác
của nó ã ược con người lập trình phỏng theo một số thao tác của tư duy con người. Máy
móc chỉ là những kết cấu kỹ thuật do con người sáng tạo ra. Còn con người là một thực thể lOMoARcPSD| 36477832
xã hội năng ộng ược hình thành trong tiến trình lịch sử tiến hoá lâu dài của giới tự nhiên và
thực tiễn xã hội. Máy không thể sáng tạo lại hiện thực dưới dạng tinh thần trong bản thân
nó. Năng lực ó chỉ có con người có ý thức mới thực hiện ược và qua ó lập trình cho máy
móc thực hiện. Sự phản ánh sáng tạo, tái tạo lại hiện thực chỉ có ở ý thức của con người với
tính cách là một thực thể xã hội, hoạt ộng cải tạo thế giới khách quan. Ý thức mang bản
chất xã hội. Do vậy, dù máy móc có hiện ại ến âu chăng nữa cũng không thể hoàn thiện ược như bộ óc con người.
Khẳng ịnh vai trò to lớn của ý thức trong ời sống hiện thực của con người về thực chất
là khẳng ịnh vai trò của con người - chủ thể mang ý thức ó. Cần có thái ộ úng ối với con
người, quan tâm, chăm lo phát triển con người toàn diện cả về thể chất và tinh thần. Đặc
biệt quan tâm bồi dưỡng thế hệ trẻ có kiến thức, nắm vững khoa học - công nghệ hiện ại,
có tình cảm cách mạng trong sáng, ý chí vươn lên xây dựng ất nước giàu mạnh.
3. Mối quan hệ giữa vật chất và ý thức
3.1. Vai trò quyết ịnh của vật chất ối với ý thức *
Vật chất quyết ịnh ý thức.
- Thứ nhất, vật chất quyết ịnh nguồn gốc của ý thức.
Vật chất “sinh” ra ý thức, ý thức chỉ xuất hiện khi loài người xuất hiện và bộ óc người
phát triển. Ý thức còn là kết quả của quá trình phản ánh hiện thực khách quan, gắn liền với
hoạt ộng lao ộng và biểu hiện thông qua ngôn ngữ. Do ó, nếu không có vật chất mà cụ thể
là các yếu tố như bộ óc người, sự tác ộng của thế giới khách quan lên bộ óc người, quá trình
phản ánh, lao ộng và ngôn ngữ thì ý thức không thể ược sinh ra, tồn tại và phát triển.
- Thứ hai, vật chất quyết ịnh nội dung của ý thức.
Ý thức là “hình ảnh” của thế giới khách quan cho nên nội dung của nó là kết quả của
sự phản ánh hiện thực khách quan vào ầu óc của con người trên cơ sở của thực tiễn.
- Thứ ba, vật chất quyết ịnh bản chất của ý thức. (chỗ này thực sự rất khó hiểu)
Trên cơ sở của hoạt ộng thưc tiễn, ý thức con người là sự phản ánh một cách tự giác,
tích cực và sáng tạo thế giới khách quan. Do ó, hoạt ộng thực tiễn, cải biến thế giới của con
người là cơ sở ể hình thành, phát triển ý thức.
- Thứ tư, vật chất quyết ịnh sự vận ộng, phát triển của ý thức.
Khi vật chất biến ổi thì sớm hay muộn ý thức cũng sẽ biến ổi theo. Khi ời sống vật
chất thay ổi thì ời sống tinh thần, tư tưởng, tình cảm cũng sẽ thay ổi theo. Do ó, muốn giải
thích một cách úng ắn các hiện tượng trong ời sống chính trị, văn hóa phải xuất phát từ hiện
thực sản xuất, từ ời sống kinh tế.
Lưu ý: Vật chất và ý thức là hai hiện tượng ối lập nhau về bản chất, nhưng về mặt
nhận thức luận sự ối lập giữa vật chất và ý thức chỉ là tương ối và ược thể hiện qua mối
quan hệ giữa thực thể vật chất ặc biệt - bộ óc người và thuộc tính của chính nó. 2.2. Ý thức
có tính ộc lập tương ối và tác ộng trở lại vật chất
- Thứ nhất, tính ộc lập tương ối của ý thức thể hiện ở chỗ ý thức có “ ời sống riêng”,
quy luật vận ộng, biến ổi và phát triển không phụ thuộc một cách máy móc vào vật chất.
Do ó ý thức có thể thay ổi nhanh hoặc chậm hơn so với hiện thực. Thông thường ý thức
thay ổi chậm so với sự biến ổi của thế giới vật chất. lOMoARcPSD| 36477832
- Thứ hai, sự tác ộng của ý thức ối với vật chất phải thông qua hoạt ộng thực tiễn của
con người. Bản thân ý thức tự nó không thể làm biến ổi hiện thực. Con người luôn phải dựa
trên những tri thức về thế giới khách quan, hiểu biết những quy luật khách quan, từ ó ề ra
mục tiêu, phương hướng, biện pháp và ý chí quyết tâm ể thực hiện mục tiêu ã xác ịnh.
- Thứ ba, vai trò của ý thức thể hiện ở chỗ nó chỉ ạo, hướng dẫn con người trong thực
tiễn, nó có thể quyết ịnh làm cho hoạt ộng của con người úng hay sai, thành công hay thất
bại. Sự tác ộng trở lại của ý thức luôn diễn ra theo hai chiều hướng.
+ Tích cực: khi phản ánh úng hiện thực, ý thức có thể dự báo, tiên oán một cách chính
xác cho hiện thực, từ ó mang lại hiệu quả, thành công trong thực tiễn.
+ Tiêu cực: khi phản ánh sai lệch, xuyên tạc hiện thực từ ó gây ra hậu quả, tổn thất trong thực tiễn.
- Thứ tư, Trong thời ại ngày nay những tư tưởng tiến bộ, những tri thức khoa học óng
vai trò quan trọng ối với sự phát triển xã hội.
Lưu ý: Mặc dù ý thức luôn có tính năng ộng, sáng tạo và vai trò tác ộng trở lại ối với
vật chất song ý thức không thể thoát ly khỏi những tiền ề vật chất, các iều kiện khách quan
và năng lực chủ quan của các chủ thể trong quá trình hoạt ộng. Do ó, nếu xa rời nguyên
tắc này lại rơi vào chủ nghĩa chủ quan, duy tâm, duy ý chí, phiêu lưu và tất nhiên không
tránh khỏi thất bại trong hoạt ộng thực tiễn.
* Ý nghĩa phương pháp luận
Từ mối quan hệ giữa vật chất và ý thức, triết học Mác – Lênin ã rút ra nguyên tắc
phương pháp luận là tôn trọng tính khách quan, hành ộng kết hợp phát huy tính năng ộng chủ quan.
- Tôn trọng tính khách quan.
+ Trong nhận thức và thực tiễn, mọi chủ trương, ường lối, kế hoạch, mục tiêu, chúng
ta ều phải xuất phát từ thực tế khách quan, từ những iều kiện, tiền ề vật chất hiện có.
Nhận thức sự vật, hiện tượng phải chân thực, úng ắn, tránh tô hồng hoặc bôi en ối
tượng, không ược gán cho ối tượng cái mà nó không có.
+ Phải tôn trọng và hành ộng theo qui luật khách quan.
+ Cần phải tránh bệnh chủ quan duy ý chí -
Phát huy tính năng ộng chủ quan:
+ Phải phát huy tính năng ộng sáng tạo của ý thức, phát huy vai trò nhân tố con người.
+ Coi trọng tri thức khoa học, công tác tư tưởng và giáo dục tư tưởng.
+ Chống tư tưởng, thái ộ thụ ộng, ỷ lại, bảo thủ, trì trệ, thiếu tính sáng tạo.
Lưu ý: Để thực hiện nguyên tắc tôn trọng tính khách quan kết hợp phát huy tính năng
ộng chủ quan, chúng ta còn phải nhận thức và giải quyết úng ắn các quan hệ lợi ích, phải
biết kết hợp hài hòa lợi ích cá nhân, lợi ích tập thể, lợi ích xã hội; phải có ộng cơ trong
sáng, thái ộ thật sự khách quan, khoa học, không vụ lợi trong nhận thức và hành ộng.
II. PHÉP BIỆN CHỨNG DUY VẬT
1. Hai loại hình biện chứng và phép biện chứng duy vật
1.1. Biện chứng khách quan và biện chứng chủ quan -
Biện chứng khách quan là khái niệm dùng ể chỉ biện chứng của bản thân thế
giới tồn tại khách quan, ộc lập với ý thức con người. lOMoARcPSD| 36477832 -
Biện chứng chủ quan là khái niệm dùng ể chỉ biện chứng của sự thống nhất
giữa lôgíc (biện chứng), phép biện chứng và lý luận nhận thức, là tư duy biện chứng và biện
chứng của chính quá trình phản ánh hiện thực khách quan vào bộ óc con người. Bởi vậy,
biện chứng chủ quan một mặt phản ánh thế giới khách quan, mặt khác phản ánh những quy
luật của tư duy biện chứng. 1.2. Khái niệm phép biện chứng duy vật -
Ph. Ăngghen ã ịnh nghĩa: phép biện chứng chẳng qua chỉ là môn khoa học về
những quy luật phổ biến của sự vận ộng và sự phát triển của tự nhiên, của xã hội loài người và của tư duy. -
Đặc iểm và vai trò của phép biện chứng duy vật:
+ Về ặc iểm, phép biện chứng duy vật hình thành từ sự thống nhất hữu cơ giữa thế
giới quan duy vật và phương pháp luận biện chứng; giữa lý luận nhận thức và lôgíc biện
chứng; mỗi nguyên lý, quy luật, phạm trù của phép biện chứng ều ược luận giải trên cơ sở
khoa học và ược chứng minh bằng toàn bộ sự phát triển của khoa học tự nhiên trước ó.
+ Về vai trò, phép biện chứng duy vật tạo ra chức năng phương pháp luận chung
nhất, giúp ịnh hướng việc ề ra các nguyên tắc tương ứng trong hoạt ộng nhận thức và thực
tiễn và là một hình thức tư duy hiệu quả quan trọng nhất ối với khoa học. -
Nội dung phép biện chứng bao gồm: hai nguyên lý, sáu cặp phạm trù và ba quy luật cơ bản.
2. Nội dung của phép biện chứng duy vật
2.1. Hai nguyên lý của phép biện chứng duy vật *
Nguyên lý về mối liên hệ phổ biến.
- Khái niệm mối liên hệ.
+ Khái niệm mối liên hệ: Mối liên hệ là một phạm trù triết học dùng ể chỉ sự quy
inh, tác ộng và chuyển hóa lẫn nhau giữa các yếu tố, bộ phận trong một sự vật, hiện tượng
hoặc giữa các sự vật, hiện tượng với nhau.
+ Khái niệm mối liên hệ phổ biến: Dùng ể chỉ tính phổ biến của các mối liên hệ; chỉ
những mối liên hệ tồn tại ở mọi sự vật, hiện tượng của thế giới.
- Tính chất của mối liên hệ phổ biến.
+ Tính khách quan: Mối liên hệ là cái vốn có của bản thân sự vật, không phụ thuộc
vào ý muốn chủ quan của con người. Con người chỉ có thể nhận thức và vận dụng các mối
liên hệ ó trong hoạt ộng thực tiễn của mình.
+ Tính phổ biến: Mối liên hệ không chỉ diễn ra ở mọi sự vật, hiện tượng trong tự
nhiên, xã hội và tư duy, mà còn diễn ra giữa các mặt, các yếu tố, các quá trình của mỗi sự vật, hiện tượng.
+ Tính a dạng, phong phú: Mỗi sự vật, hiện tượng, quá trình khác nhau thì mối liên
hệ khác nhau; một sự vật hiện tượng có nhiều mối liên hệ khác nhau (bên trong – bên ngoài,
chủ yếu – thứ yếu, cơ bản – không cơ bản…), chúng giữ vị trí, vai trò khác nhau ối với sự
tồn tại và phát triển của sự vật, hiện tượng ó; một mối liên hệ trong những iều kiện hoàn
cảnh khác nhau thì tính chất, vai trò cũng khác nhau.
Lưu ý: việc phân loại này cũng chỉ mang tính tương ối, bởi vì các mối liên hệ của
các ối tượng là rất phức tạp, không thể tách chúng khỏi tất cả các mối liên hệ khác. Mọi lOMoARcPSD| 36477832
liên hệ còn cần ược nghiên cứu cụ thể trong sự biến ổi và phát triển cũng như trong những
iều kiện, nhu cầu thực tiễn của chúng.
- Ý nghĩa phương pháp luận. Từ nguyên lý về mối liên hệ phổ biến rút ra nguyên tắc toàn diện.
+ Thứ nhất, khi nghiên cứu, xem xét sự vật, hiện tượng cụ thể, cần ặt nó trong chỉnh
thể thống nhất của tất cả các mặt, các bộ phận, các yếu tố, các thuộc tính, các mối liên hệ của chỉnh thể ó.
+ Thứ hai, chủ thể phải rút ra ược các mặt, các mối liên hệ mang tính cơ bản, tất yếu
và nhận thức chúng trong sự thống nhất hữu cơ nội tại của bản thân sự vật, hiện tượng. Chỉ
có như vậy, trong quá trình nhận thức, chúng ta mới có thể phản ánh ược ầy ủ sự tồn tại
khách quan với nhiều thuộc tính, nhiều mối liên hệ cũng như sự tác ộng qua lại của sự vật.
+ Thứ ba, cần xem xét sự vật, hiện tượng trong mối liên hệ với các sự vật, hiện tượng
khác, với môi trường xung quanh, kể cả các mối liên hệ trung gian, gián tiếp; trong không
gian, thời gian nhất ịnh, trong những iều kiện, hoàn cảnh cụ thể, tức cần nghiên cứu cả
những mối liên hệ của sự vật, hiện tượng trong quá khứ, hiện tại và phán oán cả tương lai của nó.
+ Thứ tư, quan iểm toàn diện ối lập với quan iểm phiến diện (nhìn thấy mặt này mà
không thấy mặt kia, tuyệt ối hóa một mặt); thuật nguỵ biện ( ánh tráo các mối liên hệ cơ
bản thành không cơ bản và ngược lại) và chủ nghĩa chiết trung (lắp ghép các mối liên hệ
trái ngược nhau vào một mối liên hệ phổ biến một cách vô nguyên tắc). * Nguyên lý về sự phát triển. -
Khái niệm phát triển: là quá trình vận ộng từ thấp ến cao, từ kém hoàn thiện
ến hoàn thiện hơn, từ chất cũ ến chất mới ở trình ộ cao hơn.
Phát triển là vận ộng nhưng không phải mọi sự vận ộng ều là phát triển, mà chỉ vận
ộng theo xu hướng i lên mới ược gọi là phát triển. -
Tính chất của sự phát triển.
+ Tính khách quan : Nguồn gốc của sự phát triển nằm trong chính bản thân sự vật,
hiện tượng, không phụ thuộc vào ý muốn chủ quan của con người.
+ Tính phổ biến: Sự phát triển diễn ra ở mọi sự vật, hiện tượng trong tự nhiên, xã hội và tư duy.
+ Tính kế thừa: Trong sự vật, hiện tượng mới còn giữ lại, có chọn lọc và cải tạo các
yếu tố còn phù hợp ồng thời gạt bỏ mặt tiêu cực, lỗi thời, lạc hậu của sự vật, hiện tượng cũ.
+ Tính a dạng, phong phú: Các sự vật, hiện tượng khác nhau có quá trình phát triển
khác nhau. Một sự vật, hiện tượng trong những không gian, thời gian khác, iều kiện, hoàn
cảnh khác nhau thì sự phát triển cũng khác nhau. -
Ý nghĩa phương pháp luận: Từ nguyên lý về sự phát triển rút ra nguyên tắc
phát triển.
Thứ nhất, luôn ặt sự vật, hiện tượng trong sự vận ộng, phát hiện xu hướng biến ổi
của nó ể không chỉ nhận thức nó ở trạng thái hiện tại, mà còn dự báo ược khuynh hướng
phát triển của nó trong tương lai. lOMoARcPSD| 36477832
Thứ hai, cần nhận thức phát triển là quá trình trải qua nhiều giai oạn, mỗi giai oạn
có ặc iểm, tính chất, hình thức khác nhau nên cần tìm phương pháp tác ộng phù hợp ể hoặc
thúc ẩy, hoặc kìm hãm sự phát triển ó.
Thứ ba, phải sớm phát hiện và ủng hộ cái mới, cái hợp quy luật, tạo iều kiện cho nó
phát triển; chống lại quan iểm bảo thủ, trì trệ, ịnh kiến.
Thứ tư, trong quá trình xây dựng và hoàn thiện cái mới phải biết kế thừa những mặt,
những yếu tố còn là tích cực, phù hợp của cái cũ và phát triển sáng tạo chúng trong iều kiện mới.
2.2. Các cặp phạm trù cơ bản của phép biện chứng duy vật
Phạm trù triết học là hình thức hoạt ộng trí óc phổ biến của con người, là những
mô hình tư tưởng phản ánh những thuộc tính và mối liên hệ cơ bản, vốn có ở tất cả các ối
tượng hiện thực. Các phạm trù hình thành và phát triển trong hoạt ộng nhận thức, hoạt ộng
cải tạo tự nhiên, cải tạo xã hội của con người.
* Cái riêng và cái chung
- Pham trù cái riêng, cái chung, cái ơn nhất.
+ Cái riêng là phạm trù triết học dùng ể chỉ một sự vật, một hiện tượng nhất ịnh.
+ Cái ơn nhất là phạm trù triết học dùng ể chỉ những mặt, các thuộc tính, ặc iểm chỉ
có ở một sự vật, hiện tượng (một cái riêng) nào ó mà không lặp lại ở sự vật, hiện tượng nào khác.
+ Cái chung là phạm trù triết học dùng ể chỉ những mặt, những thuộc tính không
những có ở một sự vật, một hiện tượng, mà còn lặp lại trong nhiều sự vật, hiện tượng (nhiều cái riêng) khác nữa.
- Mối quan hệ biện chứng giữa cái chung và cái riêng và cái ơn nhất.
+ Cái chung chỉ tồn tại trong cái riêng, thông qua cái riêng mà biểu hiện sự tồn tại của
nó, nó không tồn tại biệt lập, tách rời cái riêng (tức là cái chung không tách rời mỗi sự vật,
hiện tượng, quá trình riêng lẻ).
+ Cái riêng chỉ tồn tại trong mối quan hệ với cái chung; không có cái riêng tồn tại ộc
lập tuyệt ối tách rời cái chung.
+ Cái riêng là cái toàn bộ, phong phú, a dạng hơn cái chung; còn cái chung là cái bộ
phận nhưng sâu sắc, bản chất hơn cái riêng.
+ Cái chung và cái ơn nhất có thể chuyển hóa lẫn nhau trong những iều kiện xác ịnh.
Cái chung chuyển hóa thành cái ơn nhất khi nó là cái ã cũ, lỗi thời, lạc hậu và không còn
phù hợp. Cái ơn nhất chuyển hóa thành cái chung khi nó là cái tiến bộ, cách mạng và ngày
càng trở nên phù hợp với quy luật khách quan.
- Ý nghĩa phương pháp luận.
+ Vì cái chung chỉ tồn tại trong cái riêng, thông qua cái riêng nên khi xây dựng cái
chung chúng ta phải xuất phát từ mỗi cái riêng ồng thời cũng không thể xuất phát từ ý muốn
chủ quan của con người. Tránh tuyệt ối hóa cái chung, xa rời cái riêng.
+ Vì cái riêng gắn bó chặt chẽ với cái chung, không tồn tại ở bên ngoài mối liên hệ
dẫn ến cái chung cho nên ể giải quyết cái riêng cũng phải gắn với cái chung. Tránh tuyệt ối
hóa cái riêng coi thường cái chung, tránh chủ nghĩa cá nhân cực oan, tư tưởng ịa phương, cục bộ. lOMoARcPSD| 36477832
+ Vì cái ơn nhất có thể chuyển hóa thành cái chung và ngược lại nên cần phát hiện,
tạo iều kiện cho cái ơn nhất, cái mới, cái tiến bộ và tích cực phát triển, phổ biến thành cái
chung; ồng thời cần hạn chế, ấu tranh loại bỏ, thủ tiêu những cái chung ã cũ, lạc hậu, không còn phù hợp.
* Nguyên nhân và kết quả - Khái niệm.
+ Nguyên nhân là phạm trù dùng ể chỉ sự tác ộng lẫn nhau giữa các mặt trong một sự
vật, hiện tượng hoặc giữa các sự vật, hiện tượng với nhau gây ra sự biến ổi nhất ịnh.
+ Kết quả là phạm trù dùng ể chỉ những biến ổi xuất hiện do sự tác ộng lẫn nhau giữa
các mặt, các yếu tố trong một sự vật, hiện tượng hoặc giữa các sự vật, hiện tượng với nhau.
- Mối quan hệ biện chứng giữa nguyên nhân và kết quả.
+ Thứ nhất: Nguyên nhân sản sinh ra kết quả nên nguyên nhân bao giờ cũng có trước
kết quả, kết quả chỉ xuất hiện khi có nguyên nhân gây ra, kết quả bao giờ cũng có sau.
Lưu ý: Cần phân biệt mối quan hệ nhân – quả với quan hệ tiếp nối mang tính liên tục về mặt thời gian.
+ Thứ hai: Mối liên hệ nhân – quả là mối liên hệ mang tính phức tạp, thể hiện là một
nguyên nhân có thể sinh ra một hoặc nhiều kết quả và một kết quả có thể do một hoặc nhiều
nguyên nhân sinh ra. Nguyên nhân có nhiều loại: cơ bản và không cơ bản; bên trong và bên
ngoài; chủ yếu và thứ yếu, v.v. mỗi loại có vị trí, vai trò khác nhau ối với kết quả.
+ Thứ ba: Nguyên nhân và kết quả chuyển hóa lẫn nhau, trong mối liên hệ này sự vật,
hiện tượng óng vai trò là nguyên nhân nhưng trong mối liên hệ khác nó lại là kết quả. Do
ó, mối liên hệ nhân quả là một chuỗi vô cùng, vô tận, sẽ không thể xác ịnh ược âu là nguyên
nhân ầu tiên và âu là kết quả cuối cùng.
+ Thứ tư: Kết quả có thể tác ộng trở lại nguyên nhân. Kết quả sau khi ra ời không phải
là thụ ộng, trái lại nó có thể tác ộng trở lại nguyên nhân.
- Ý nghĩa phương pháp luận.
+ Trong nhận thức và thực tiễn cần tôn trọng tính khách quan của mối liên hệ nhân
quả, không ược lấy ý muốn chủ quan thay cho quan hệ nhân - quả.
+ Muốn tạo ra kết quả tốt cần phải tạo iều kiện cho những nguyên nhân tích cực, phù
hợp, ồng thời ấu tranh loại bỏ những nguyên nhân tiêu cực, không phù hợp tác ộng ến quá
trình ra ời của kết quả.
+ Vì một nguyên nhân có thể dẫn ến nhiều kết quả và ngược lại, nên trong nhận thức
và thực tiễn cần phải có cái nhìn toàn diện và lịch sử - cụ thể trong phân tích, giải quyết và
vận dụng quan hệ nhân – quả, tập trung giải quyết những nguyên nhân cơ bản, bên trong,
chủ yếu tác ộng trực tiếp tới sự ra ời của kết quả.
+ Vì kết quả có thể tác ộng trở lại nguyên nhân nên cần làm tốt công tác tổng kết, ánh
giá, rút kinh nghiệm, phát huy những kết quả tích cực.
* Tất nhiên và ngẫu nhiên -
Phạm trù tất nhiên, ngẫu nhiên.
+ Phạm trù tất nhiên dùng ể chỉ cái do những nguyên nhân cơ bản, bên trong của kết
cấu vật chất quyết ịnh và trong những iều kiện nhất ịnh, nó phải xảy ra như thế, không thể khác. lOMoARcPSD| 36477832
+ Phạm trù ngẫu nhiên dùng ể chỉ cái do các nguyên nhân bên ngoài, do sự ngẫu hợp
của nhiều hoàn cảnh bên ngoài quyết ịnh, do ó nó có thể xuất hiện hoặc không xuất hiện,
có thể xuất hiện như thế này hoặc như thế khác.
- Quan hệ biện chứng giữa tất nhiên và ngẫu nhiên.
+ Tất nhiên và ngẫu nhiên ều tồn tại khách quan và ều có vai trò nhất ịnh ối với sự vận
ộng, phát triển của sự vật, trong ó cái tất nhiên óng vai trò quyết ịnh, còn cái ngẫu nhiên
làm cho sự biểu hiện của cái tất nhiên trở nên phong phú.
+ Không có cái tất nhiên và ngẫu nhiên thuần túy tách rời nhau. Cái tất nhiên bao giờ
cũng vạch ường i cho mình thông qua vô số cái ngẫu nhiên. Còn cái ngẫu nhiên là hình thức
biểu hiện, là cái bổ sung cho cái tất nhiên.
+ Tất nhiên và ngẫu nhiên không tồn tại vĩnh viễn ở trạng thái cũ mà thường xuyên thay ổi, phát triển.
- Ý nghĩa phương pháp luận.
+ Trong hoạt ộng nhận thức và thực tiễn cần phải căn cứ vào cái tất nhiên, tuy nhiên,
không ược bỏ qua cái ngẫu nhiên, không tách rời cái tất nhiên khỏi cái ngẫu nhiên.
+ Tất nhiên và ngẫu nhiên có thể chuyển hóa lẫn nhau, do ó, cần tạo ra những iều kiện
nhất ịnh ể cản trở hoặc thúc ẩy sự chuyển hóa của chúng theo mục ích nhất ịnh. * Nội dung và hình thức
- Phạm trù nội dung, hình thức.
+ Phạm trù nội dung dùng ể chỉ sự tổng hợp tất cả những mặt, những yếu tố, những
quá trình tạo nên sự vật, hiện tượng.
+ Phạm trù hình thức dùng ể chỉ phương thức tồn tại và phát triển của sự vật, hiện
tượng ó, là hệ thống các mối liên hệ tương ối bền vững giữa các yếu tố của nó.
- Quan hệ biện chứng giữa nội dung và hình thức.
+ Nội dung và hình thức là hai phương diện cấu thành nên mỗi sự vật, hiện tượng:
không có sự vật, hiện tượng nào tồn tại mà chỉ có nội dung mà không có hình thức nhất ịnh.
+ Cùng một nội dung nhưng có thể có những phương thức kết hợp khác nhau, ngược
lại, các nội dung khác nhau nhưng có thể có sự ồng dạng về phương thức kết hợp giữa chúng.
+ Nội dung quyết ịnh hình thức nhưng hình thức có tính ộc lập tương ối và tác ộng trở
lại nội dung. Hình thức phù hợp với nội dung thì sẽ thúc ẩy nội dung phát triển và ngược lại.
- Ý nghĩa phương pháp luận.
+ Trong hoạt ộng nhận thức và thực tiễn, không ược tách rời giữa nội dung và hình
thức, hoặc tuyệt ối hóa một trong hai mặt ó.
+ Nội dung quyết ịnh hình thức nên khi xem xét sự vật, hiện tượng thì trước hết phải
căn cứ vào nội dung. Muốn thay ổi sự vật, hiện tượng thì trước hết phải thay ổi nội dung của nó.
+ Trong thực tiễn cần phát huy tác ộng tích cực của hình thức ối với nội dung trên cơ
sở tạo ra tính phù hợp của hình thức với nội dung; mặt khác, cũng cần phải thực hiện những
thay ổi ối với những hình thức không còn phù hợp với nội dung, cản trở sự phát triển của nội dung. lOMoARcPSD| 36477832
* Bản chất và hiện tượng
- Phạm trù bản chất, hiện tượng.
+ Phạm trù bản chất dùng ể chỉ sự tổng hợp tất cả những mặt, những mối liên hệ tất
nhiên, tương ối ổn ịnh ở bên trong, quy ịnh sự tồn tại, vận ộng, phát triển của sự vật, hiện tượng ó.
+ Phạm trù hiện tượng dùng ể chỉ sự biểu hiện ra bên ngoài của những mặt, những
mối liên hệ ó trong những iều kiện xác ịnh.
- Quan hệ biện chứng giữa bản chất và hiện tượng.
+ Sự thống nhất giữa bản chất và hiện tượng:
Bản chất bao giờ cũng bộc lộ ra qua hiện tượng, còn hiện tượng bao giờ cũng là sự
biểu hiện của một bản chất nhất ịnh. Không có bản chất tồn tại thuần túy tách rời hiện tượng,
cũng như không có hiện tượng lại không biểu hiện của một bản chất nào ó.
Khi bản chất thay ổi thì hiện tượng cũng thay ổi theo. Khi bản chất mất i thì hiện tượng cũng mất theo.
+ Sự ối lập giữa bản chất và hiện tượng thể hiện:
Bản chất là cái chung, cái tất yếu, còn hiện tượng là cái riêng biệt phong phú và a dạng.
Bản chất là cái bên trong, còn hiện tượng là cái bên ngoài.
Bản chất là cái tương ối ổn ịnh, còn hiện tượng là cái thường xuyên biến ổi. - Ý
nghĩa phương pháp luận.
+ Muốn nhận thức úng sự vật, hiện tượng thì không dừng lại ở hiện tượng bên ngoài
mà phải i vào bản chất. Phải thông qua nhiều hiện tượng khác nhau mới nhận thức úng và ầy ủ bản chất.
+ Trong nhận thức và thực tiễn, cần phải căn cứ vào bản chất chứ không căn cứ vào
hiện tượng thì mới có thể ánh giá một cách chính xác về sự vật, hiện tượng ó và mới có thể
cải tạo căn bản sự vật, hiện tượng.
* Khả năng và hiện thực -
Phạm trù khả năng, hiện thực.
+ Phạm trù khả năng dùng ể chỉ cái chưa xuất hiện, chưa tồn tại trong thực tế, nhưng
sẽ xuất hiện và tồn tại thực sự khi có các iều kiện tương ứng.
+ Phạm trù hiện thực dùng ể chỉ những cái ang tồn tại trong thực tế và trong tư duy.
- Quan hệ biện chứng giữa khả năng và hiện thực.
+ Khả năng và hiện thực tồn tại trong mối quan hệ thống nhất, không tách rời nhau:
Khả năng chuyển hóa thành hiện thực và hiện thực lại chứa ựng những khả năng mới; khả
năng mới, trong những iều kiện nhất ịnh, lại chuyển hóa thành hiện thực.
+ Trong những iều kiện nhất ịnh, ở cùng một sự vật, hiện tượng, có thể tồn tại một
hoặc nhiều khả năng: khả năng thực tế, khả năng tất nhiên, khả năng gần, khả năng xa…
+ Trong ời sống xã hội, khả năng chuyển hóa thành hiện thực phải có iều kiện khách
quan và nhân tố chủ quan.
- Ý nghĩa phương pháp luận.
Trong hoạt ộng nhận thức và thực tiễn, cần phải dựa vào hiện thực ể xác lập nhận thức
và hành ộng. Tuy nhiên, cũng cần phải nhận thức toàn diện các khả năng từ trong hiện thực lOMoARcPSD| 36477832
ể có ược phương pháp hoạt ộng thực tiễn phù hợp với sự phát triển trong những hoàn cảnh
nhất ịnh; tích cực phát huy nhân tố chủ quan trong nhận thức và hoạt ộng thực tiễn ể biến
khả năng thành hiện thực theo mục ích nhất ịnh.
2.3. Các quy luật cơ bản của phép biện chứng duy vật -
Quy luật là mối liên hệ phổ biến, khách quan, bản chất, bền vững, tất yếu giữa
các ối tượng và nhất ịnh tác ộng khi có các iều kiện phù hợp. -
Quy luật khách quan vốn thuộc biện chứng của sự tồn tại khách quan; quy
luật khoa học vốn là sự khái quát những liên hệ và quy luật khách quan rồi ược trình bày
trong các lý thuyết khoa học bằng những phán oán phổ biến. Do ó, về nguyên tắc, các quy
luật khoa học chỉ gần úng với các quy luật khách quan. -
Sự thừa nhận tính khách quan của các quy luật tự nhiên và xã hội là nguyên
tắc phương pháp luận quan trọng ối với sự phát triển tri thức khoa học. Khi nhận thức ược
các quy luật tự nhiên và xã hội, con người tích cực vận dụng chúng vào hoạt ộng thực tiễn,
tức là nếu không thể “làm thay ổi” chúng, thì lại dựa trên chúng ể làm thay ổi tự nhiên và xã hội. -
Dựa vào mức ộ phổ biến của quy luật, có thể chia tất cả các quy luật thành ba
nhóm: quy luật riêng, quy luật chung, và quy luật phổ biến. -
Những quy luật phổ biến của phép biện chứng duy vật ã khái quát cách thức,
nguyên nhân và khuynh hướng vận ộng, phát triển của sự vật, hiện tượng, chúng phản ánh
bản chất biện chứng của thế giới khách quan vốn ược con người rút ra từ trong lịch sử của
giới tự nhiên và lịch sử của xã hội loài người. Các quy luật này ịnh hướng việc nghiên cứu
các quy luật ặc thù, mối liên hệ giữa chúng tạo ra cơ sở khách quan cho mối liên hệ giữa
triết học duy vật biện chứng với khoa học chuyên ngành.
* Quy luật từ những thay ổi về lượng dẫn ến những thay ổi về chất và ngược lại
Quy luật này chỉ ra cách thức chung nhất của sự vận ộng và phát triển, sự thay ổi
về lượng ạt ến ngưỡng nhất ịnh sẽ dẫn ến sự thay ổi về chất. - Khái niệm chất, lượng. + Khái niệm chất.
Chất là khái niệm dùng ể chỉ tính quy ịnh khách quan vốn có của sự vật, hiện tượng;
là sự thống nhất hữu cơ của các thuộc tính, yếu tố tạo nên sự vật, hiện tượng làm cho sự
vật, hiện tượng là nó mà không phải là sự vật, hiện tượng khác.
Đặc iểm cơ bản của chất là nó thể hiện tính ổn ịnh tương ối của sự vật, hiện tượng;
nghĩa là khi nó chưa chuyển hóa thành sự vật, hiện tượng khác thì chất của nó vẫn chưa
thay ổi. Mỗi sự vật, hiện tượng ều có quá trình tồn tại, phát triển qua nhiều giai oạn, mỗi
giai oạn lại có những biểu hiện về chất khác nhau. Do ó, một sự vật, hiện tượng không chỉ
có một chất mà có thể có nhiều chất.
Chất của sự vật ược biểu hiện qua những thuộc tính của nó. Trong ó có thuộc cơ bản
và thuộc tính không cơ bản nhưng chỉ những thuộc tính cơ bản mới tạo thành chất của sự
vật. Tuy nhiên sự phân chia thuộc tính thành cơ bản và không cơ bản cũng chỉ mang tính tương ối.
Chất của sự vật, hiện tượng không những ược quy ịnh bởi những yếu tố tạo thành
mà còn bởi phương thức liên kết giữa các yếu tố tạo thành, nghĩa là bởi kết cấu của sự vật. lOMoARcPSD| 36477832
+ Khái niệm lượng.
Lượng là khái niệm dùng ể chỉ tính quy ịnh khách quan vốn có của sự vật, hiện
tượng ược biểu hiện về mặt số lượng, kích thước, quy mô, trình ộ, nhịp iệu, màu sắc...
Đặc iểm cơ bản của lượng là tính biến ổi. Trong sự vật, hiện tượng có nhiều loại
lượng khác nhau; có lượng là yếu tố quy ịnh bên trong, có lượng chỉ thể hiện yếu tố bên
ngoài; sự vật, hiện tượng càng phức tạp thì lượng của chúng cũng phức tạp theo. Trong tự
nhiên và phần nhiều trong xã hội, lượng có thể o, ong, ếm, tính toán ược; nhưng trong một
số trường hợp của xã hội và nhất là trong tư duy lượng khó o ược bằng số liệu cụ thể mà
chỉ có thể nhận biết ược bằng năng lực trừu tượng hóa.
Lưu ý: Sự phân biệt giữa chất và lượng chỉ có ý nghĩa tương ối, tuỳ theo từng mối
quan hệ mà xác ịnh âu là lượng và âu là chất; cái là lượng trong mối quan hệ này, lại có thể
là chất trong mối quan hệ khác.
- Mối quan hệ giữa chất và lượng.
+ Từ những sự thay ổi về lượng dẫn ến những sự chuyển hóa về chất
Mọi sự vật, hiện tượng là một thể thống nhất giữa hai mặt chất và lượng. Trong ó
chất tương ối ổn inh, lượng thường xuyên biến ổi. Mọi sự vận ộng, phát triển luôn bắt ầu từ
sự thay ổi về lượng, dẫn ến sự chuyển hóa về chất.
Quá trình thay ổi của lượng diễn ra theo xu hướng hoặc tăng hoặc giảm nhưng không
lập tức dẫn ến sự thay ổi về chất của sự vật, hiện tượng; chỉ khi nào lượng thay ổi ến giới
hạn nhất ịnh mới dẫn ến sự thay ổi về chất. Sự biến ổi về lượng trong một khoảng giới hạn
nhất ịnh mà chưa dẫn ến sự thay ổi về chất gọi là ộ.
Độ là khái niệm dùng ể chỉ khoảng giới hạn mà ở ó sự thay ổi về lượng chưa ủ ể dẫn
ến sự thay ổi căn bản về chất của sự vật, hiện tượng.
Sự biến ổi về lượng khi ạt ến giới hạn ủ làm thay ổi căn bản về chất, tại thời iểm ó gọi là iểm nút.
Điểm nút là iểm giới hạn mà tại ó sự thay ổi về lượng ã ủ ể dẫn tới sự thay ổi về chất
của sự vật, hiện tượng, thời iểm mà tại ó bắt ầu xảy ra bước nhảy.
Bước nhảy là khái niệm dùng ể chỉ những chuyển hóa về chất của sự vật, hiện tượng
do những thay ổi về lượng trước ó gây ra.
Bước nhảy kết thúc một giai oạn biến ổi về lượng, là sự gián oạn trong quá trình vận
ộng liên tục của sự vật, hiện tượng.
Căn cứ vào quy mô và nhịp ộ của bước nhảy, có bước nhảy toàn bộ và bước nhảy
cục bộ. Bước nhảy toàn bộ làm cho tất cả các mặt, các bộ phận, các yếu tố... của sự vật,
hiện tượng thay ổi. Bước nhảy cục bộ chỉ làm thay ổi một số mặt, một số yếu tố, một số bộ
phận... của chúng. Sự phân biệt bước nhảy toàn bộ hay cục bộ chỉ có ý nghĩa tương ối, bởi
chúng ều là kết quả của quá trình thay ổi về lượng.
Căn cứ vào thời gian của sự thay ổi về chất và dựa trên cơ chế của sự thay ổi ó, có
bước nhảy tức thời và bước nhảy dần dần. Bước nhảy tức thời làm chất của sự vật, hiện
tượng biến ổi mau chóng ở tất cả các bộ phận của nó. Bước nhảy dần dần là quá trình thay
ổi về chất diễn ra bằng cách tích luỹ dần những yếu tố của chất mới và loại bỏ dần các yếu
tố của chất cũ, trong trường hợp này sự vật, hiện tượng biến ổi chậm hơn. lOMoARcPSD| 36477832
Khi chất mới ra ời quy ịnh một lượng mới tương ứng với nó. Lượng mới này vận
ộng và biến ổi trong một khoảng giới hạn mới ược gọi là ộ mới. Khi tích lũy ủ về lượng sẽ
ạt tới iểm nút mới, ồng thời thực hiện bước nhảy mới cho ra ời một chất mới hơn nữa. Quá
trình này diễn ra có tính liên tục, vô cùng, vô tận. - Ý nghĩa phương pháp luận.
+ Thứ nhất, trong hoạt ộng nhận thức và thực tiễn phải biết tích lũy về lượng ể có
biến ổi về chất; tránh tư tưởng, nôn nóng, ốt cháy giai oạn, coi phát triển là những bước
nhảy liên tục, xem nhẹ hoặc bỏ qua quá trình tích lũy về lượng.
+ Thứ hai, khi ã tích lũy ủ về lượng phải quyết tâm tiến hành bước nhảy, tránh tư
tưởng, bảo thủ, trì trệ, ngại khó, không dám thực hiện bước nhảy, coi sự phát triển chỉ là
những thay ổi ơn thuần về lượng.
+ Thứ ba, trong hoạt ộng nhận thức và thực tiễn cần phải vận dụng một cách linh
hoạt các hình thức bước nhảy, chống giáo iều, dập khuôn.
+ Thứ tư, Chất còn phụ thuộc vào phương thức liên kết giữa các yếu tố tạo thành sự
vật, hiện tượng; do ó, phải biết lựa chọn phương pháp phù hợp ể tác ộng vào phương thức liên kết.
* Quy luật thống nhất và ấu tranh các mặt ối lập
Quy luật thống nhất và ấu tranh các mặt ối lập là hạt nhân của phép biện chứng duy
vật, vì nó chỉ ra nguyên nhân, ộng lực của sự mọi sự vận ộng, phát triển.
- Mâu thuẫn biện chứng là khái niệm dùng ể chỉ sự liên hệ, tác ộng theo cách vừa
thống nhất, vừa ấu tranh; vừa òi hỏi, vừa loại trừ, vừa chuyển hóa lẫn nhau giữa các mặt ối
lập. Yếu tố tạo thành mâu thuẫn biện chứng là các mặt ối lập, các bộ phận, các thuộc tính...
có khuynh hướng biến ổi trái ngược nhau, nhưng cùng tồn tại khách quan trong mỗi sự vật,
hiện tượng của tự nhiên, xã hội và tư duy. Trong mỗi mâu thuẫn, các mặt ối lập vừa thống
nhất với nhau, vừa ấu tranh lẫn nhau tạo nên trạng thái ổn ịnh tương ối của sự vật, hiện tượng.
+ Thống nhất giữa các mặt ối lập là khái niệm dùng ể chỉ sự liên hệ giữa các mặt ối
lập và ược thể hiện:
Thứ nhất, các mặt ối lập cần ến nhau, nương tựa vào nhau, làm tiền ề cho nhau tồn
tại, không có mặt này thì không có mặt kia;
Thứ hai, các mặt ối lập tác ộng ngang nhau, cân bằng nhau thể hiện sự ấu tranh giữa
cái mới ang hình thành với cái cũ chưa mất hẳn;
Thứ ba, giữa các mặt ối lập có sự tương ồng, ồng nhất do trong các mặt ối lập còn
tồn tại những yếu tố giống nhau. Sự ồng nhất của các mặt ối lập luôn bao hàm sự khác nhau, ối lập.
+ Đấu tranh giữa các mặt ối lập là khái niệm dùng ể chỉ sự tác ộng qua lại theo
hướng bài trừ, phủ ịnh lẫn nhau giữa các mặt ối lập và sự tác ộng ó cũng không tách rời sự
khác nhau, thống nhất, ồng nhất giữa chúng trong một mâu thuẫn.
+ Sự thống nhất các mặt ối lập chỉ tồn tại trong trạng thái ứng im tương ối của sự
vật, hiện tượng; còn ấu tranh có tính tuyệt ối, nghĩa là ấu tranh phá vỡ sự ổn ịnh tương ối
của chúng dẫn ến sự chuyển hóa về chất của chúng. Tính tuyệt ối của ấu tranh gắn với sự
tự thân vận ộng, phát triển diễn ra không ngừng của sự vật, hiện tượng. lOMoARcPSD| 36477832
- Mâu thuẫn tồn tại khách quan trong mọi lĩnh vực của thế giới và vô cùng a dạng.
Sự a dạng ó phụ thuộc vào ặc iểm của các mặt ối lập, vào iều kiện mà trong ó sự tác ộng
qua lại giữa các mặt ối lập triển khai, vào trình ộ tổ chức của sự vật, hiện tượng mà trong ó
mâu thuẫn tồn tại. Mỗi loại mâu thuẫn có ặc iểm riêng và có vai trò khác nhau ối với sự tồn
tại và phát triển của sự vật, hiện tượng.
+ Căn cứ vào sự tồn tại và phát triển của toàn bộ sự vật, hiện tượng, có mâu thuẫn
cơ bản và mâu thuẫn không cơ bản. Mâu thuẫn cơ bản tác ộng trong suốt quá trình tồn tại
của sự vật, hiện tượng; nó quy ịnh bản chất, sự phát triển của chúng từ khi hình thành ến
lúc tiêu vong. Mâu thuẫn không cơ bản ặc trưng cho một phương diện nào ó, chỉ quy ịnh
sự vận ộng, phát triển của một hay một số mặt của sự vật, hiện tượng và chịu sự chi phối
của mâu thuẫn cơ bản.
+ Căn cứ vào vai trò của mâu thuẫn ối với sự tồn tại và phát triển của sự vật, hiện
tượng trong mỗi giai oạn nhất ịnh, có thể phân chia thành mâu thuẫn chủ yếu và mâu thuẫn
thứ yếu. Mâu thuẫn chủ yếu luôn nổi lên hàng ầu ở mỗi giai oạn phát triển của sự vật, hiện
tượng, có tác dụng quy ịnh ối với các mâu thuẫn khác trong cùng giai oạn ó của quá trình
phát triển. Giải quyết mâu thuẫn chủ yếu sẽ tạo iều kiện ể giải quyết các mâu thuẫn khác ở
cùng giai oạn, còn sự phát triển, chuyển hóa của sự vật, hiện tượng từ hình thức này sang
hình thức khác phụ thuộc vào việc giải quyết mâu thuẫn chủ yếu. Mâu thuẫn thứ yếu là mâu
thuẫn không óng vai trò quyết ịnh trong sự vận ộng, phát triển của sự vật, hiện tượng. Tuy
vậy, ranh giới giữa mâu thuẫn chủ yếu, thứ yếu chỉ là tương ối, tuỳ theo từng hoàn cảnh cụ
thể, có mâu thuẫn trong iều kiện này là chủ yếu, song trong iều kiện khác lại là thứ yếu và ngược lại.
+ Căn cứ vào quan hệ giữa các mặt ối lập trong một sự vật, hiện tượng hoặc giữa các
sự vật, hiện tượng với nhau có mâu thuẫn bên trong và mâu thuẫn bên ngoài. Mâu thuẫn
bên trong là sự tác ộng qua lại giữa các mặt, các khuynh hướng... ối lập nằm trong chính
mỗi sự vật, hiện tượng; có vai trò quy ịnh trực tiếp quá trình vận ộng và phát triển của sự
vật, hiện tượng. Mâu thuẫn bên ngoài xuất hiện trong mối liên hệ giữa các sự vật, hiện
tượng với nhau; tuy cũng ảnh hưởng ến sự tồn tại và phát triển của chúng, nhưng phải thông
qua mâu thuẫn bên trong mới phát huy tác dụng.
Các mâu thuẫn cơ bản và chủ yếu ều là những mâu thuẫn giữa các mặt, các bộ phận,
yếu tố bên trong cấu thành sự vật hiện tượng nên có thể gọi chúng là mâu thuẫn bên trong.
Song các ối tượng còn có những mối liên hệ và quan hệ với các ối tượng khác thuộc về môi
trường tồn tại của nó, những mâu thuẫn loại này ược gọi là các mâu thuẫn bên ngoài. Tuy
nhiên, sự phân chia này cũng chỉ mang tính tương ối tùy theo từng mối quan hệ cụ thể.
+ Căn cứ vào tính chất ối lập nhau về lợi ích cơ bản giữa các giai cấp trong xã hội có
ối kháng giai cấp, mâu thuẫn bao gồm mâu thuẫn ối kháng và mâu thuẫn không ối kháng.
Mâu thuẫn ối kháng là mâu thuẫn giữa các giai cấp, tập oàn người, lực lượng, xu hướng xã
hội... có lợi ích cơ bản ối lập nhau và không thể iều hoà ược. Mâu thuẫn không ối kháng là
mâu thuẫn giữa các giai cấp, tập oàn người, lực lượng, xu hướng xã hội... có lợi ích cơ bản
không ối lập nhau nên là mâu thuẫn cục bộ, tạm thời.
- Vai trò của mâu thuẫn ối với sự vận ộng và phát triển: Nguồn gốc của sự
vận ộng, phát triển của sự vật, hiện tượng là sự tác ộng (theo hướng phủ ịnh, thống lOMoARcPSD| 36477832
nhất) lẫn nhau giữa chúng và giữa các mặt ối lập trong chúng. Có hai loại tác ộng dẫn
ến vận ộng là tác ộng lẫn nhau giữa các sự vật, hiện tượng (bên ngoài) và sự tác ộng
lẫn nhau giữa các mặt ối lập của cùng một sự vật, hiện tượng (bên trong); nhưng chỉ có
sự tác ộng lẫn nhau giữa các mặt ối lập (bên trong) mới làm cho sự vật, hiện tượng phát triển.
Từ mối quan hệ giữa các khái niệm, có thể khái quát lại nội dung của quy luật thống nhất
và ấu tranh các mặt ối lập là: Mọi ối tượng ều bao gồm những mặt, những khuynh hướng,
lực lượng... ối lập nhau tạo thành những mâu thuẫn trong chính nó; sự thống nhất và ấu
tranh giữa các mặt ối lập này là nguyên nhân, ộng lực bên trong của sự vận ộng và phát
triển, làm cho cái cũ mất i và cái mới ra ời. Bởi vậy, sự vận ộng, phát triển của sự vật, hiện tượng là tự thân.
- Ý nghĩa phương pháp luận.
+ Thứ nhất, vì mâu thuẫn có tính khách quan và phổ biến nên trong hoạt ộng nhận
thức và thực tiễn cần phải phát hiện ra mâu thuẫn. Muốn phát hiện mâu thuẫn, cần xuất phát
từ bản thân sự vật, hiện tượng.
+ Thứ hai, phân tích mâu thuẫn cần bắt ầu từ việc xem xét quá trình phát sinh, phát
triển của từng loại mâu thuẫn; xem xét vai trò, vị trí và mối quan hệ giữa các mâu thuẫn và
iều kiện chuyển hóa giữa chúng. Phải phân tích một mâu thuẫn cụ thể và ề ra ược phương
pháp giải quyết mâu thuẫn ó.
+ Thứ ba, phải nắm vững nguyên tắc giải quyết mâu thuẫn bằng ấu tranh giữa các
mặt ối lập, không ược iều hoà mâu thuẫn, cũng không nóng vội hay bảo thủ. * Quy luật
phủ ịnh của phủ ịnh.
Quy luật phủ ịnh của phủ ịnh chỉ ra khuynh hướng ( i lên), hình thức (xoáy ốc), kết
quả (sự vật, hiện tượng mới ra ời từ sự vật, hiện tượng cũ) của sự phát triển của chúng thông
qua sự thống nhất giữa tính thay ổi với tính kế thừa trong sự phát triển.
Nội dung quy luật thể hiện qua các khái niệm và mối quan hệ giữa chúng:
- Khái niệm phủ ịnh biện chứng: Là khái niệm dùng ể chỉ sự phủ ịnh làm tiền
ề, tạo iều kiện cho sự phát triển. Phủ ịnh biện chứng làm cho sự vật, hiện tượng mới ra
ời thay thế sự vật, hiện tượng cũ và là yếu tố liên hệ giữa sự vật, hiện tượng cũ với sự
vật, hiện tượng mới. Phủ ịnh biện chứng là tự phủ ịnh, tự phát triển của sự vật, hiện
tượng; là “mắt xích” trong “sợi dây chuyền” dẫn ến sự ra ời của sự vật, hiện tượng mới,
tiến bộ hơn so với sự vật, hiện tượng cũ.
- Tính chất của phủ ịnh biện chứng.
+ Tính khách quan: Sự vật, hiện tượng tự phủ ịnh mình do mâu thuẫn bên trong nó gây ra.
+ Tính kế thừa: loại bỏ các yếu tố không phù hợp và cải tạo các yếu tố của sự vật,
hiện tượng cũ còn phù hợp ể ưa vào sự vật, hiện tượng mới.
+ Tính phổ biến: diễn ra trong mọi lĩnh vực tự nhiên, xã hội và tư duy
+ Tính a dạng, phong phú của phủ ịnh biện chứng thể hiện ở nội dung, hình thức của nó.
- Đặc iểm cơ bản của phủ ịnh biện chứng: Sau một số (ít nhất là hai) lần phủ
ịnh, sự vật, hiện tượng phát triển có tính chu kỳ theo ường xoáy ốc mà thực chất của sự lOMoARcPSD| 36477832
phát triển ó là sự biến ổi, trong ó giai oạn sau vẫn bảo tồn những gì tích cực ã ược tạo ra
ở giai oạn trước. Với ặc iểm này, phủ ịnh biện chứng không chỉ khắc phục hạn chế của
sự vật, hiện tượng cũ; mà còn gắn chúng với sự vật, hiện tượng mới; gắn sự vật, hiện
tượng ược khẳng ịnh với sự vật, hiện tượng bị phủ ịnh. Vì vậy, phủ ịnh biện chứng là
vòng khâu tất yếu của sự liên hệ và sự phát triển.
- Kế thừa biện chứng.
+ Kế thừa biện chứng là khái niệm dùng ể chỉ việc sự vật, hiện tượng mới ra ời vẫn
giữ lại có chọn lọc và cải tạo yếu tố còn thích hợp ể chuyển sang chúng; loại bỏ các yếu tố
không còn thích hợp của sự vật, hiện tượng cũ ang gây cản trở cho sự phát triển của sự vật, hiện tượng mới.
+ Đặc iểm của kế thừa biện chứng là duy trì các yếu tố tích cực của sự vật, hiện tượng
bị phủ ịnh dưới dạng vượt bỏ, các yếu tố chọn giữ lại sẽ ược cải tạo, biến ổi ể phù hợp với
sự vật, hiện tượng mới.
+ Giá trị của sự kế thừa biện chứng chịu sự quy ịnh bởi vai trò của yếu tố phù hợp
ược kế thừa; do vậy, việc giữ lại yếu tố tích cực của sự vật, hiện tượng bị phủ ịnh làm cho
sự vật, hiện tượng mới phát triển cao hơn, tiến bộ hơn.
+ Kế thừa biện chứng ối lập với kế thừa siêu hình là việc ối tượng giữ lại nguyên si
những gì bản thân nó ã có ở giai oạn phát triển trước, không tự mình rũ bỏ những yếu tố ã
tỏ ra lạc hậu hết thời, không còn phù hợp, ngăn cản sự phát triển tiếp theo của chính nó, của ối tượng mới.
- Đường xoáy ốc là khái niệm dùng ể chỉ sự vận ộng của những nội dung mang
tính kế thừa có trong sự vật, hiện tượng mới nên không thể i theo ường thẳng, mà diễn
ra theo ường tròn không nằm trên một mặt phẳng tựa như ường xoáy trôn ốc. Đường
xoáy ốc là hình thức diễn ạt rõ nhất ặc trưng của quá trình phát triển biện chứng ở tính
kế thừa qua khâu trung gian, tính lặp lại, nhưng không quay lại và tính tiến lên của sự
phát triển. Trong ó, sự phát triển dường như lặp lại, nhưng trên cơ sở mới cao hơn là ặc
iểm quan trọng nhất của quy luật phủ ịnh của phủ ịnh. Mỗi vòng mới của ường xoáy ốc
thể hiện trình ộ phát triển cao hơn và sự nối tiếp nhau các vòng của ường xoáy ốc thể
hiện tính vô tận của sự phát triển từ thấp ến cao.
- Nội dung quy luật phủ ịnh của phủ ịnh.
+ Coi sự phát triển của sự vật, hiện tượng là do mâu thuẫn bên trong của chúng quy
ịnh. Mỗi lần phủ ịnh là kết quả của sự ấu tranh và chuyển hóa giữa những mặt ối lập trong
sự vật, hiện tượng. Phủ ịnh lần thứ nhất làm cho sự vật, hiện tượng cũ chuyển thành sự vật,
hiện tượng ối lập với nó, phủ ịnh lần thứ hai dẫn ến sự ra ời của sự vật, hiện tượng mới
mang nhiều nội dung tích cực của sự vật, hiện tượng cũ, nhưng cũng ã mang không ít nội
dung ối lập với sự vật, hiện tượng ó. Kết quả là, về hình thức, sự vật, hiện tượng mới (ra ời
do phủ ịnh của phủ ịnh) sẽ lại trở về sự vật, hiện tượng xuất phát (chưa bị phủ ịnh lần nào),
nhưng về nội dung, không phải trở lại chúng giống y như cũ, mà chỉ là dường như lặp lại
chúng, bởi ã trên cơ sở cao hơn.
+ Phủ ịnh biện chứng chỉ là một giai oạn trong quá trình phát triển vì chỉ thông qua
phủ ịnh của phủ ịnh mới dẫn ến sự ra ời của sự vật, hiện tượng mới, và như vậy, phủ ịnh lOMoARcPSD| 36477832
của phủ ịnh mới hoàn thành ược một chu kỳ phát triển, ồng thời lại tạo ra iểm xuất phát của
chu kỳ phát triển tiếp theo.
+ Số lượng các lần phủ ịnh trong một chu kỳ phát triển có thể nhiều hơn hai, tuỳ theo
tính chất của quá trình phát triển cụ thể, nhưng ít nhất cũng phải qua hai lần mới dẫn ến sự
ra ời của sự vật, hiện tượng mới, hoàn thành ược một chu kỳ phát triển. Mỗi lần phủ ịnh
biện chứng thực hiện xong sẽ mang thêm những yếu tố tích cực mới; do vậy, sự phát triển
thông qua những lần phủ ịnh biện chứng sẽ tạo ra xu hướng phát triển không ngừng của sự vật, hiện tượng.
+ Do có sự kế thừa nên phủ ịnh biện chứng không phải là phủ ịnh sạch trơn, không
loại bỏ tất cả các yếu tố của sự vật, hiện tượng cũ, mà là iều kiện cho sự phát triển, duy trì
và gìn giữ, lặp lại một số yếu tố tích cực của sự vật, hiện tượng mới sau khi ã ược chọn lọc,
cải tạo cho phù hợp và do vậy, sự phát triển của các sự vật, hiện tượng có quỹ ạo tiến lên như ường xoáy ốc.
Tóm lại, quy luật phủ ịnh của phủ ịnh phản ánh mối liên hệ, sự kế thừa thông qua
khâu trung gian giữa cái bị phủ ịnh và cái phủ ịnh; do có kế thừa nên phủ ịnh biện chứng
không phải là sự phủ ịnh sạch trơn mà là iều kiện cho sự phát triển, nó lưu giữ nội dung tích
cực của các giai oạn trước, lặp lại một số ặc iểm chủ yếu của cái ban ầu trên cơ sở mới cao
hơn; do vậy, sự phát triển có tính chất tiến lên không hẳn theo ường thẳng, mà theo ường xoáy trôn ốc.
- Ý nghĩa phương pháp luận.
+ Khi xem xét sự vận ộng phát triển của sự vật, phải xem xét nó trong quan hệ ối
lập: cái mới ra ời từ cái cũ, cái lạc hậu, cái phủ ịnh ra ời từ cái khẳng ịnh. Có như vậy, mới
thấy ược những nhân tố tích cực ở cái cũ mà cái mới cần phải kế thừa trong sự phát triển i lên.
+ Sự phát triển diễn ra theo ường "xoáy ốc", do vậy phải kiên trì, chờ ợi, không ược
nôn nóng, vội vàng nhưng phải theo hướng bảo vệ cái mới, ủng hộ cái mới, tin tưởng cái
mới, hợp quy luật nhất ịnh sẽ chiến thắng; cần khắc phục tư tưởng bảo thủ, trì trệ, giáo iều,
kìm hãm sự phát triển của cái mới.
+ Quan iểm biện chứng về sự phát triển òi hỏi trong quá trình phủ ịnh cái cũ phải
theo nguyên tắc kế thừa có phê phán; kế thừa những nhân tố hợp quy luật và lọc bỏ, vượt
qua, cải tạo cái tiêu cực, trái quy luật nhằm thúc ẩy sự vật, hiện tượng phát triển theo hướng tiến bộ.
III. LÝ LUẬN NHẬN THỨC 1. Quan niệm về nhận thức trong lịch sử triết học
- Chủ nghĩa duy tâm chủ quan: nhận thức không phải là sự phản ánh thế giới khách
quan mà chỉ là sự phản ánh trạng thái chủ quan của con người
- Chủ nghĩa duy tâm khách quan: không phủ nhận nhưng lại giải thích một cách duy
tâm, thần bí khả năng nhận thức của con người.
- Hoài nghi luận: nghi ngờ khả năng nhận thức của con người, thậm chí nghi ngờ cả
sự tồn tại khách quan của các sự vật, hiện tượng. Tuy nhiên ã có những ại biểu ứng trên lập
trường hoài nghi theo hướng tích cực, góp phần quan trọng chống tôn giáo, triết học kinh lOMoARcPSD| 36477832
viện. Về thực chất, các nhà hoài nghi chủ nghĩa ã không hiểu biện chứng của quá trình nhận thức.
- Thuyết không thể biết: con người về nguyên tắc, không thể nhận thức ược bản chất
thế giới. Chúng ta có hình ảnh về sự vật, nhưng ó chỉ là những biểu hiện bên ngoài của
chúng chứ không phải là chính bản thân sự vật.
- Chủ nghĩa duy vật trước Mác: nhìn chung ều thừa nhận khả năng nhận thức thế giới
của con người, coi nhận thức là quá trình phản ánh thế giới khách quan vào bộ óc con người.
Tuy nhiên, hạn chế của chủ nghĩa duy vật trước Mác là chưa hiểu úng bản chất của nhận
thức, chưa thấy ược vai trò của thực tiễn ối với nhận thức.
2. Lý luận nhận thức của chủ nghĩa duy vật biện chứng
2.1. Các nguyên tắc xây dựng lý luận nhận thức của chủ nghĩa duy vật biện chứng -
Thừa nhận sự vật khách quan tồn tại bên ngoài và ộc lập với ý thức con người.
Đây là nguyên tắc nền tảng của lý luận nhận thức của chủ nghĩa duy vật biện chứng. -
Cảm giác, tri giác, ý thức nói chung là hình ảnh chủ quan của thế giới khách
quan. Theo chủ nghĩa duy vật biện chứng, các cảm giác của chúng ta (và mọi tri thức) ều là
sự phản ánh, ều là hình ảnh chủ quan của hiện thực khách quan. -
Thực tiễn là tiêu chuẩn ể kiểm tra hình ảnh úng, hình ảnh sai của cảm giác
nói riêng và ý thức nói chung, là tiêu chuẩn ể kiểm tra chân lý.
2.2. Nguồn gốc, bản chất của nhận thức *
Nguồn gốc của nhận thức -
CNDVBC khẳng ịnh thế giới vật chất tồn tại khách quan, ộc lập với ý thức
con người. Thế giới khách quan chính là ối tượng, là nguồn gốc “duy nhất và cuối cùng” của nhận thức. -
Theo CNDVBC, con người có khả năng nhận thức ược thế giới, chỉ có những
cái con người chưa nhận thức ược chứ không có cái gì không thể nhận thức. * Bản chất của nhận thức -
Nhận thức là sự phản ánh tích cực, sáng tạo thế giới vật chất vào bộ óc con
người. Đây là một quá trình phức tạp, quá trình nảy sinh và giải quyết mâu thuẫn chứ không
phải quá trình máy móc giản ơn, thụ ộng và nhất thời. -
Nhận thức là một quá trình biện chứng có vận ộng và phát triển, là quá trình
i từ chưa biết ến biết, từ biết ít tới biết nhiều hơn, từ biết chưa ầy ủ ến ầy ủ hơn. Trong quá
trình nhận thức của con người luôn luôn nảy sinh quan hệ biện chứng giữa nhận thức kinh
nghiệm và nhận thức lý luận; nhận thức thông thường và nhận thức khoa học.
+ Nhận thức kinh nghiệm là nhận thức dựa trên sự quan sát trực tiếp các sự vật, hiện
tượng hay các thí nghiệm thực nghiệm khoa học. Kết quả của nhận thức kinh nghiệm là
những tri thức kinh nghiệm thông thường hoặc tri thức thực nghiệm khoa học. Tri thức kinh
nghiệm óng vai trò quan trọng trong ời sống thường ngày của con người. Tuy nhiên, tri thức
kinh nghiệm còn hạn chế vì nó mới em lại sự hiểu biết về các mặt riêng lẻ, bề ngoài của sự
vật và còn rời rạc, chưa chỉ ra ược tính tất yếu, mối quan hệ bản chất của các sự vật, hiện tượng. lOMoARcPSD| 36477832
Nhận thức lý luận là nhận thức sự vật, hiện tượng một cách gián tiếp dựa trên các
hình thức tư duy trừu tượng như khái niệm, phán oán, suy luận ể khái quát tính bản chất,
quy luật, tính tất yếu của các sự vật, hiện tượng.
+ Nhận thức thông thường là nhận thức ược hình thành một cách tự phát, trực tiếp
trong hoạt ộng hàng ngày của con người.
Nhận thức khoa học là nhận thức ược hình thành chủ ộng, tự giác của chủ thể nhằm
phản ánh những mối liên hệ bản chất, tất nhiên, mang tính quy luật của ối tượng nghiên cứu.
- Nhận thức là quá trình tác ộng biện chứng giữa chủ thể nhận thức và khách thể
nhận thức trên cơ sở hoạt ộng thực tiễn của con người.
+ Chủ thể nhận thức chính là con người hiện thực ang sống, ang hoạt ộng thực tiễn
và ang nhận thức trong những iều kiện lịch sử - xã hội nhất ịnh.
+ Khách thể nhận thức không ồng nhất với toàn bộ hiện thực khách quan mà chỉ là
một bộ phận, một lĩnh vực của hiện thực khách quan, nằm trong miền hoạt ộng nhận thức
và trở thành ối tượng nhận thức của chủ thể nhận thức. Vì thế, khách thể nhận thức không
chỉ là thế giới vật chất mà có thể còn là tư duy, tâm lý, tư tưởng, tinh thần, tình cảm…
Khách thể nhận thức rộng hơn ối tượng nhận thức. Đối tượng nhận thức là một khía
cạnh, một phương diện, một mặt nào ó của hiện thực khách quan mà chủ thể nhận thức tập
trung vào nghiên cứu, tìm hiểu.
+ Hoạt ộng thực tiễn của con người là cơ sở, ộng lực, mục ích của nhận thức và là
tiêu chuẩn ể kiểm tra chân lý.
Như vậy, về bản chất nhận thức là quá trình phản ánh hiện thực khách quan một cách
tích cực, chủ ộng, sáng tạo bởi con người trên cơ sở thực tiễn mang tính lịch sử - cụ thể.
2.3. Thực tiễn và vai trò của thực tiễn ối với nhận thức
* Phạm trù thực tiễn:
- Khái niệm: Thực tiễn là toàn bộ những hoạt ộng vật chất – cảm tính, có mục
ích, có tính lịch sử - xã hội của con người nhằm cải tạo tự nhiên và xã hội. - Đặc trưng của thực tiễn.
Thứ nhất, thực tiễn là những hoạt ộng vật chất – cảm tính, ó là những hoạt ộng vật
chất của con người cảm giác ược, con người có thể quan sát trực quan ược. Những hoạt ộng
mà con người phải sử dụng lực lượng vật chất, công cụ vật chất tác ộng vào các ối tượng
vật chất ể làm biến ổi chúng.
Thứ hai, hoạt ộng thực tiễn là những hoạt ộng mang tính lịch sử - xã hội. Thực tiễn
là hoạt ộng diễn ra với sự tham gia của ông ảo người trong xã hội. Hoạt ộng thực tiễn luôn
bị giới hạn bởi những iều kiện lịch sử - xã hội, trải qua các giai oạn lịch sử phát triển cụ thể của nó.
Thứ ba, thực tiễn là hoạt ộng có tính mục ích nhằm cải tạo tự nhiên và xã hội, phục
vụ con người. Thực tiễn là hoạt ộng có tính tự giác cao của con người, khác với hoạt ộng
bản năng thụ ộng thích nghi của ộng vật.
- Các hình thức cơ bản của thực tiễn.
+ Hoạt ộng sản xuất vật chất là hình thức thực tiễn ầu tiên, cơ bản, quan trọng nhất.
Con người và xã hội loài người không thể tồn tại và phát triển nếu không có hoạt ộng sản lOMoARcPSD| 36477832
xuất vật chất. Sản xuất vật chất là cơ sở cho sự tồn tại của các hình thức thực tiễn, các hoạt
ộng sống khác của con người.
+ Hoạt ộng chính trị - xã hội là hoạt ộng thực tiễn thể hiện tính tự giác cao của con
người nhằm biến ổi, cải tạo xã hội, phát triển các thiết chế xã hội, các quan hệ xã hội … tạo
ra môi trường xã hội thuận lợi cho con người phát triển.
+ Hoạt ộng thực nghiệm khoa học là hình thức ặc biệt của hoạt ộng thực tiễn. Trong
hoạt ộng thực nghiệm khoa học, con người chủ ộng tạo ra những iều kiện không có sẵn
trong tự nhiên cũng như xã hội ể tiến hành thực nghiệm khoa học theo mục ích ã ề ra, vận
dụng những thành tựu khoa học, kỹ thuật, công nghệ vào sản xuất vật chất, vào cải tạo chính trị - xã hội.
Lưu ý: Mặc dù hoạt ộng sản xuất vật chất là quan trọng nhất, quyết ịnh nhưng hoạt
ộng chính trị - xã hội và hoạt ộng thực nghiệm khoa học cũng có thể tác ộng trở lại hoạt ộng sản xuất vật chất.
* Vai trò của thực tiễn ối với nhận thức.
- Thực tiễn là cơ sở, ộng lực của nhận thức.
+ Thực tiễn là cơ sở nảy sinh, hình thành nhận thức: trong quá trình hoạt ộng thực
tiễn, con người tác ộng vào thế giới khách quan, buộc chúng phải bộc lộ những thuộc tính,
những quy luật ể con người nhận thức. Như vậy, thực tiễn cung cấp những tài liệu, vật liệu
cho nhận thức, không có thực tiễn thì không có nhận thức, không có khoa học, không có lý luận.
+ Thực tiễn luôn ề ra nhu cầu, nhiệm vụ và phương hướng phát triển của nhận thức,
thúc ẩy sự ra ời của các ngành khoa học.
+ Thực tiễn có tác dụng rèn luyện các giác quan của con người, làm cho chúng phát
triển tinh tế hơn, hoàn thiện hơn, trên cơ sở ó giúp quá trình nhận thức của con người hiệu quả hơn, úng ắn hơn.
+ Hoạt ộng thực tiễn còn là cơ sở chế tạo ra các công cụ, phương tiện, máy móc mới
hỗ trợ con người trong quá trình nhận thức, chẳng hạn như kính hiển vi, kính thiên văn, máy
vi tính… ã mở rộng khả năng của các khí quan nhận thức của con người.
- Thực tiễn là mục ích của nhận thức: Nhận thức của con người là nhằm phục vụ thực
tiễn, soi ường, chỉ ạo thực tiễn. Nếu không vì thực tiễn nhận thức sẽ mất phương hướng, bế
tắc. Mọi tri thức khoa học chỉ có ý nghĩa khi nó ược áp dụng vào thực tiễn. - Thực tiễn là
tiêu chuẩn ể kiểm tra chân lý:
+ Thực tiễn là tiêu chuẩn khách quan duy nhất ể kiểm tra chân lý, bác bỏ sai lầm vì
chỉ có thực tiễn mới có thể vật chất hoá ược tri thức, hiện thực hoá ược tư tưởng, qua ó mới
khẳng ịnh ược chân lý hoặc phủ ịnh một sai lầm nào ó.
+ Thực tiễn có nhiều hình thức khác nhau, do vậy có thể kiểm tra chân lý bằng thực
nghiệm khoa học, bằng hoạt ộng chính trị - xã hội và hoạt ộng sản xuất vật chất.
+ Thực tiễn là tiêu chuẩn của chân lý vừa có tính chất tuyệt ối, vừa có tính chất tương ối.
Tính tuyệt ối của thực tiễn với tư cách tiêu chuẩn chân lý thể hiện ở chỗ, thực tiễn là
tiêu chuẩn khách quan duy nhất ể kiểm tra chân lý. lOMoARcPSD| 36477832
Tính tương ối của thực tiễn với tư cách tiêu chuẩn chân lý thể hiện ở chỗ, thực tiễn
luôn vận ộng, biến ổi.
* Ý nghĩa phương pháp luận.
Trong nhận thức và hoạt ộng cần phải quán triệt quan iểm thực tiễn. Quan iểm thực
tiễn yêu cầu nhận thức phải gắn với nhu cầu của thực tiễn; phải lấy thực tiễn làm tiêu chuẩn
kiểm tra kết quả của nhận thức; coi trọng công tác tổng kết thực tiễn ể bổ sung, hoàn thiện,
phát triển nhận thức, lý luận. 2.4. Các giai oạn cơ bản của quá trình nhận thức
V. I. Lênin ã khái quát con ường biện chứng của quá trình nhận thức như sau: “Từ
trực quan sinh ộng ến tư duy trừu tượng, và từ tư duy trừu tượng ến thực tiễn - ó là con
ường biện chứng của sự nhận thức chân lý, của sự nhận thức thực tại khách quan”. * Nhận
thức cảm tính (Trực quan sinh ộng).
- Là giai oạn ầu tiên của quá trình nhận thức, gắn liền với thực tiễn. Đây là giai
oạn nhận thức trực tiếp khách thể thông qua các giác quan của con người. Nhận thức
cảm tính chưa phân biệt ược cái chung, cái bản chất, tính quy luật của sự vật, hiện tượng.
- Nhận thức cảm tính gồm ba hình thức: cảm giác, tri giác và biểu tượng.
+ Cảm giác là hình thức ầu tiên, là cơ sở của mọi nhận thức tiếp theo của con người.
Cảm giác hình thành do sự tác ộng trực tiếp của sự vật lên các giác quan của con người.
Cảm giác em lại cho con người những thông tin về thuộc tính riêng lẻ của sự vật.
+ Tri giác là kết quả của sự tác ộng trực tiếp của sự vật ồng thời lên nhiều giác quan
của con người, do ó, tri giác cho ta hình ảnh về sự vật trọn vẹn hơn cảm giác.
+ Biểu tượng là hình thức cao nhất và phức tạp nhất của nhận thức cảm tính. Biểu
tượng là hình ảnh sự vật ược tái hiện trong bộ óc con người khi sự vật không còn trực tiếp
tác ộng vào giác quan của con người. Biểu tượng là khâu trung gian chuyển từ nhận thức
cảm tính lên nhận thức lý tính.
* Nhận thức lý tính (Tư duy trừu tượng).
- Là giai oạn nhận thức gián tiếp về sự vật. Ở giai oạn nhận thức lý tính, con
người ã nắm bắt ược một cách khái quát, ầy ủ bản chất, quy luật của sự vật, hiện tượng.
- Nhận thức lý tính gồm ba hình thức: khái niệm, phán oán và suy lý.
+ Khái niệm: là kết quả của sự tổng hợp, khái quát biện chứng những tài liệu thu
nhận ược trong hoạt ộng thực tiễn. Khái niệm phản ánh khái quát một hoặc một số thuộc
tính chung có tính bản chất nào ó của một nhóm sự vật, hiện tượng ược biểu thị bằng một từ hay một cụm từ.
Khái niệm luôn vận ộng, biến ổi cùng với sự biến ổi của thực tiễn.
+ Phán oán: là hình thức liên kết các khái niệm ể khẳng ịnh hay phủ ịnh một thuộc tính,
một mối liên hệ nào ó của sự vật. Phán oán ược biểu hiện thành một mệnh ề bao gồm lượng
từ, chủ từ, hệ từ và vị từ trong ó hệ từ óng vai trò quan trọng nhất vì nó biểu thị mối quan
hệ của các sự vật ược phản ánh.
Có ba loại phán oán cơ bản là phán oán ơn nhất, phán oán ặc thù và phán oán phổ biến.
+ Suy lý (suy luận và chứng minh): là hình thức liên kết các phán oán với nhau theo
quy tắc: phán oán cuối cùng (kết luận) ược suy ra từ những phán oán ã biết làm tiền ề.
Có hai loại suy luận chính: quy nạp và diễn dịch. Quy nạp là loại hình suy luận trong
ó từ tiền ề là những tri thức về riêng từng ối tượng người ta khái quát thành tri thức chung lOMoARcPSD| 36477832
cho cả lớp ối tượng, tức là tư duy vận ộng từ cái ơn nhất ến cái chung, cái phổ biến. Diễn
dịch là loại hình suy luận trong ó từ tiền ề là tri thức chung về cả lớp ối tượng người ta rút
ra kết luận là tri thức về riêng từng ối tượng hay bộ phận ối tượng, tức là tư duy vận ộng từ
cái chung ến cái ít chung hơn, ến cái ơn nhất.
Suy lý là phương thức quan trọng ể tư duy của con người i từ cái ã biết ến cái chưa
biết một cách gián tiếp, rút ngắn thời gian trong việc phát hiện tri thức mới. Tính chân thực
của tri thức thu nhận ược nhờ suy lý, phụ thuộc vào tính chân thực của các phán oán tiền ề
và sự tuân thủ chặt chẽ, úng ắn các quy tắc lôgíc của chủ thể suy lý.
* Mối quan hệ giữa nhận thức cảm tính và nhận thức lý tính -
Nhận thức cảm tính và nhận thức lý tính là hai giai oạn khác nhau về chất
nhưng lại thống nhất với nhau, liên hệ, bổ sung cho nhau trong quá trình nhận thức của con
người. Nhận thức cảm tính là cơ sở cho nhận thức lý tính, không có nhận thức cảm tính thì
không có nhận thức lý tính. Ngược lại, nhờ có nhận thức lý tính mà con người mới i sâu
nhận thức ược bản chất của sự vật, hiện tượng. -
Vì nhận thức cảm tính và nhận thức lý tính có mối quan hệ biện chứng nên cần tránh sai lầm.
+ Chủ nghĩa duy cảm: tuyệt ối hoá vai trò của nhận thức cảm tính, hạ thấp và phủ
nhận vai trò của nhận thức lý tính.
+ Chủ nghĩa duy lý cực oan: tuyệt ối hóa vai trò của nhận thức lý tính, hạ thấp hoặc
phủ nhận vai trò của nhận thức cảm tính.
* Sự thống nhất giữa trực quan sinh ộng, tư duy trừu tượng và thực tiễn
Một vòng khâu của quá trình nhận thức ược bắt ầu từ trực quan sinh ộng ến tư duy
trừu tượng và từ tư duy trừu tượng ến thực tiễn. Trong ó, thực tiễn vừa là iểm khởi ầu vừa
là iểm kết thúc của vòng khâu nhận thức. Kết thúc vòng khâu này cũng ồng thời là sự bắt
ầu của một vòng khâu mới của sự nhận thức sâu sắc hơn, toàn diện hơn. Đó là quá trình giải
quyết những mâu thuẫn không ngừng nảy sinh trong nhận thức - mâu thuẫn giữa chưa biết
và biết, giữa biết ít và biết nhiều, giữa chân lý và sai lầm… Mỗi khi mâu thuẫn ược giải
quyết thì nhận thức của con người lại tiến gần tới chân lý hơn. Cứ như vậy, nhận thức của
con người là vô tận.
2.5. Chân lý
* Quan niệm về chân lý: Chân lý là tri thức phù hợp với hiện thực khách quan
và ược thực tiễn kiểm nghiệm.
* Các tính chất của chân lý. -
Tính khách quan: Chân lý khách quan vì nội dung phản ánh của chân lý là
úng, phù hợp với khách thể của nhận thức. -
Tính tương ối và tính tuyệt ối.
+ Tính tương ối của chân lý thể hiện ở chỗ chân lý phản ánh úng một mặt, một bộ
phận nào ó, chưa phản ánh ầy ủ hiện thực khách quan trong những iều kiện giới hạn xác ịnh.
+ Tính tuyệt ối của chân lý thể hiện ở chỗ những tri thức của chân lý phản ánh ầy ủ,
toàn diện hiện thực khách quan ở một giai oạn lịch sử cụ thể xác ịnh. Con người ngày càng lOMoARcPSD| 36477832
tiến gần ến chân lý tuyệt ối chứ không thể ạt chân lý tuyệt ối một cách trọn vẹn, toàn diện.
Nhận thức chân lý tuyệt ối phải thông qua một loạt các chân lý tương ối.
+ Sự phân biệt giữa tính tương ối và tính tuyệt ối của chân lý cũng chỉ là tương ối.
Do ó, trong hoạt ộng thực tiễn cần chống cả hai khuynh hướng sai lầm: hoặc cường iệu hóa
tính tuyệt ối phủ nhận tính tương ối của chân lý; hoặc tuyệt ối hóa tính tương ối, phủ nhận
tính tuyệt ối của chân lý. -
Tính cụ thể: chân lý luôn là cụ thể vì chân lý luôn phản ánh sự vật, hiện tượng
ở trong một iều kiện cụ thể, với những hoàn cảnh lịch sử cụ thể. Nếu thoát ly những iều
kiện cụ thể này thì sẽ không phản ánh úng ắn sự vật, hiện tượng.
-Vì chân lý luôn cụ thể nên phải quán triệt nguyên tắc lịch sử - cụ thể trong nhận thức và hành ộng. lOMoARcPSD| 36477832
CHƯƠNG 3 CHỦ NGHĨA DUY VẬT LỊCH SỬ
I. HỌC THUYẾT HÌNH THÁI KINH TẾ - XÃ HỘI
1. Sản xuất vật chất là cơ sở của sự tồn tại và phát triển của xã hội * Sản
xuất và các loại hình của sản xuất. -
Khái niệm: Sản xuất là hoạt ộng không ngừng sáng tạo ra giá trị vật
chất và tinh thần nhằm mục ích thoả mãn nhu cầu tồn tại và phát triển của con người.
- Các loại hình của sản xuất.
+ Sản xuất vật chất là quá trình con người sử dụng công cụ lao ộng, tác ộng vào tự
nhiên, cải biến các dạng vật chất của giới tự nhiên nhằm tạo ra của cải vật chất thỏa mãn
nhu cầu tồn tại và phát triển của con người.
+ Sản xuất tinh thần là hoạt ộng sáng tạo ra các giá trị tinh thần nhằm thoả mãn nhu
cầu tồn tại và phát triển của con người và xã hội.
+ Sự sản xuất ra bản thân con người ở phạm vi cá nhân, gia ình là việc sinh ẻ và nuôi
dạy con cái ể duy trì nòi giống. Ở phạm vi xã hội là sự tăng trưởng dân số, phát triển con
người với tính cách là thực thể sinh học - xã hội.
* Vai trò của sản xuất vật chất. -
Sản xuất vật chất là tiền ề trực tiếp tạo ra các tư liệu sinh hoạt của con
người nhằm duy trì sự tồn tại và phát triển của con người nói chung và từng cá nhân nói riêng. -
Sản xuất vật chất là tiền ề của mọi hoạt ộng lịch sử của con người, là
cơ sở hình thành nên quan hệ kinh tế - vật chất giữa người với người, từ ó hình thành
nên các quan hệ xã hội khác - quan hệ giữa người với người về chính trị, pháp luật,
ạo ức, tôn giáo... Sản xuất vật chất ã tạo ra các iều kiện, phương tiện bảo ảm cho
hoạt ộng tinh thần của con người và duy trì, phát triển phương thức sản xuất tinh thần của xã hội. -
Sản xuất vật chất là iều kiện chủ yếu sáng tạo ra bản thân con người.
Nhờ hoạt ộng sản xuất vật chất mà con người hình thành nên ngôn ngữ, nhận thức,
tư duy, tình cảm, ạo ức… Sản xuất vật chất là iều kiện cơ bản, quyết ịnh nhất ối với
sự hình thành, phát triển phẩm chất xã hội của con người. -
Sản xuất vật chất là ộng lực thúc ẩy sự phát triển của xã hội.
* Ý nghĩa phương pháp luận.
Từ vai trò của sản xuất vật chất, khi nhận thức và cải tạo xã hội, phải xuất phát từ ời
sống sản xuất, từ nền sản xuất vật chất xã hội. Xét ến cùng, không thể dùng tinh thần ể giải
thích ời sống tinh thần; ể phát triển xã hội phải bắt ầu từ phát triển ời sống kinh tế - vật chất.
2. Biện chứng giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất
2.1. Phương thức sản xuất
Phương thức sản xuất là cách thức con người tiến hành quá trình sản xuất vật chất ở
những giai oạn lịch sử nhất ịnh của xã hội loài người.
Phương thức sản xuất là sự thống nhất giữa lực lượng sản xuất với một trình ộ nhất
ịnh và quan hệ sản xuất tương ứng. Lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất là các khái niệm lOMoARcPSD| 36477832
chỉ hai mối quan hệ “song trùng” của nền sản xuất vật chất xã hội, ó là quan hệ giữa con
người với tự nhiên và quan hệ giữa người với người trong quá trình sản xuất vật chất.
* Lực lượng sản xuất.
- Khái niệm: Lực lượng sản xuất biểu hiện cho mối quan hệ giữa con người với
giới tự nhiên, là tổng hợp các yếu tố vật chất và tinh thần tạo thành năng lực thực tiễn
trong quá trình cải biến tự nhiên theo nhu cầu của con người.
- Cấu trúc của lực lượng sản xuất: Gồm 2 mặt người lao ộng và tư liệu sản xuất.
+ Người lao ộng là chủ thể của quá trình sản xuất, có tri thức, kinh nghiệm, kỹ năng
lao ộng và năng lực sáng tạo trong quá trình sản xuất vật chất. Đây là nguồn lực cơ bản, vô
tận và ặc biệt của sản xuất. Ngày nay, trong nền sản xuất xã hội, tỷ trọng lao ộng cơ bắp
ang có xu thế giảm, trong ó lao ộng có trí tuệ và lao ộng trí tuệ ngày càng tăng lên.
+ Tư liệu sản xuất là iều kiện vật chất cần thiết ể tổ chức sản xuất, bao gồm ối tượng
lao ộng và tư liệu lao ộng.
Đối tượng lao ộng là những yếu tố vật chất mà con người tác ộng nhằm biến ổi chúng
cho phù hợp với mục ích của con người.
Tư liệu lao ộng là những yếu tố vật chất mà con người sử dụng ể tác ộng lên ối tượng
lao ộng nhằm biến ổi chúng theo nhu cầu của con người. Tư liệu lao ộng gồm công cụ lao
ộng và phương tiện lao ộng.
Công cụ lao ộng là những yếu tố vật chất mà con người trực tiếp sử dụng ể tác ộng
vào ối tượng lao ộng nhằm biến ổi chúng nhằm áp ứng nhu cầu con người và xã hội.
Công cụ lao ộng là yếu tố vật chất "trung gian", "truyền dẫn" giữa người lao ộng và
ối tượng lao ộng trong quá trình sản xuất, là tri thức ược vật thể hóa do con người sáng tạo ra.
Công cụ lao ộng là yếu tố ộng nhất, cách mạng nhất trong lực lượng sản xuất, là
nguyên nhân sâu xa của mọi biến ổi kinh tế - xã hội trong lịch sử; là thước o trình ộ tác ộng,
cải biến tự nhiên của con người và tiêu chuẩn ể phân biệt các thời ại kinh tế khác nhau.
Phương tiện lao ộng là những yếu tố vật chất của sản xuất, cùng với công cụ lao ộng
mà con người sử dụng ể tác ộng lên ối tượng lao ộng trong quá trình sản xuất vật chất.
+ Trong các yếu tố cấu thành của lực lượng sản xuất, người lao ộng là nhân tố hàng
ầu giữ vai trò quyết ịnh.
Lưu ý: Ngày nay, khoa học ã trở thành lực lượng sản xuất trực tiếp. Đó là những phát
minh sáng chế, khoa học công nghệ, trở thành nguyên nhân của mọi biến ổi trong lực lượng
sản xuất. Khoảng cách từ phát minh, sáng chế ến ứng dụng vào sản xuất ã ược rút ngắn làm
cho năng suất lao ộng, của cải xã hội tăng nhanh. Khoa học kịp thời giải quyết những mâu
thuẫn, những yêu cầu do sản xuất ặt ra; có khả năng phát triển “vượt trước” và thâm nhập
vào tất cả các yếu tố của sản xuất. Tri thức khoa học ược kết tinh, “vật hoá” vào người lao
ộng, người quản lý, công cụ lao ộng và ối tượng lao ộng. Trong cuộc cách mạng công nghiệp
lần thứ 4, cả người lao ộng và công cụ lao ộng ược trí tuệ hoá, nền kinh tế của nhiều quốc
gia phát triển ang trở thành nền kinh tế tri thức.
* Quan hệ sản xuất. lOMoARcPSD| 36477832 -
Khái niệm: Quan hệ sản xuất là tổng hợp các quan hệ giữa người với người
trong quá trình sản xuất vật chất.
Quan hệ sản xuất hình thành một cách khách quan, là quan hệ ầu tiên, cơ bản, chủ
yếu, quyết ịnh mọi quan hệ xã hội. -
Cấu trúc: quan hệ sản xuất bao gồm quan hệ về sở hữu ối với tư liệu sản xuất,
quan hệ trong tổ chức, quản lý sản xuất, quan hệ về phân phối sản phẩm lao ộng.
+ Quan hệ sở hữu về tư liệu sản xuất là quan hệ giữa người với người trong việc
chiếm hữu, sử dụng các tư liệu sản xuất xã hội.
+ Quan hệ về tổ chức quản lý sản xuất là quan hệ giữa người với người trong việc
tổ chức, quản lý sản xuất. Quan hệ này có vai trò quyết ịnh trực tiếp ến quy mô, tốc ộ, hiệu
quả của nền sản xuất; có khả năng thúc ẩy hoặc kìm hãm sự phát triển của nền sản xuất xã hội.
+ Quan hệ về phân phối sản phẩm lao ộng xã hội là quan hệ giữa người với người
trong việc phân phối sản phẩm lao ộng xã hội, nói lên cách thức và quy mô của cải vật chất
mà con người ược hưởng. Quan hệ này quy ịnh thái ộ của người lao ộng, kích thích lợi ích,
có thể thúc ẩy hoặc kìm hãm quá trình sản xuất.
Lưu ý: Trong quan hệ sản xuất, quan hệ sở hữu về tư liệu sản xuất là yếu tố quan
trọng nhất, quy ịnh ịa vị kinh tế - xã hội của con người, quyết ịnh quan hệ tổ chức, quản lý
sản xuất và quan hệ phân phối sản phẩm. Tuy nhiên, quan hệ tổ chức, quản lý sản xuất và
quan hệ phân phối sản phẩm có thể tác ộng trở lại quan hệ sở hữu về tư liệu sản xuất. 1.2.
Quy luật quan hệ sản xuất phù hợp với trình ộ phát triển của lực lượng sản xuất
Lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất là hai mặt của một phương thức sản xuất có
quan hệ biện chứng, trong ó, lực lượng sản xuất quyết ịnh quan hệ sản xuất, còn quan hệ
sản xuất tác ộng trở lại ối với lực lượng sản xuất. Mối quan hệ biện chứng giữa lực lượng
sản xuất và quan hệ sản xuất tạo thành quy luật khách quan, cơ bản nhất của sự vận ộng và phát triển xã hội.
* Vai trò quyết ịnh của lực lượng sản xuất ối với quan hệ sản xuất.
- Lực lượng sản xuất quyết ịnh quan hệ sản xuất vì: trong quá trình sản xuất, lực
lượng sản xuất là nội dung vật chất, quan hệ sản xuất là hình thức xã hội của quá trình sản
xuất. - Biểu hiện.
+ Trình ộ của lực lượng sản xuất như thế nào thì quan hệ sản xuất sẽ tương ứng với
nó. Khi một phương thức sản xuất mới ra ời, quan hệ sản xuất phù hợp với trình ộ của lực
lượng sản xuất, tạo ịa bàn cho sản xuất phát triển. Trình ộ của lực lượng sản xuất biểu hiện
thông qua trình ộ của công cụ lao ộng, trình ộ của người lao ộng, trình ộ tổ chức và phân
công lao ộng; trình ộ ứng dụng khoa học vào sản xuất.
+ Khi lực lượng sản xuất thay ổi về trình ộ phát triển, òi hỏi tất yếu quan hệ sản xuất
phải thay ổi. Sự thay ổi ó diễn ra như sau: Lực lượng sản xuất là yếu tố thường xuyên biến
ổi, bắt ầu từ sự phát triển của công cụ lao ộng, quan hệ sản xuất là yếu tố tương ối ổn ịnh,
ến một giai oạn nhất ịnh, quan hệ sản xuất từ chỗ là “hình thức phù hợp”, trở thành “xiềng
xích” kìm hãm sự phát triển của lực lượng sản xuất, òi hỏi phải xoá bỏ quan hệ sản xuất cũ,
thiết lập quan hệ sản xuất mới phù hợp với trình ộ của lực lượng sản xuất.
* Sự tác ộng trở lại của quan hệ sản xuất ối với lực lượng sản xuất. lOMoARcPSD| 36477832
Sự tác ộng của quan hệ sản xuất ối với lực lượng sản xuất diễn ra theo hai chiều
hướng, hoặc thúc ẩy hoặc kìm hãm sự phát triển của lực lượng sản xuất. -
Quan hệ sản xuất phù hợp với trình ộ phát triển của lực lượng sản xuất sẽ thúc
ẩy lực lượng sản xuất phát triển.
Khi quan hệ sản xuất phù hợp với trình ộ phát triển của lực lượng sản xuất nền sản
xuất phát triển úng hướng, quy mô sản xuất ược mở rộng; những thành tựu khoa học công
nghệ ược áp dụng nhanh chóng vào sản xuất; người lao ộng nhiệt tình hăng hái sản xuất,
lợi ích của người lao ộng ược ảm bảo và thúc ẩy lực lượng sản xuất phát triển. Sự phù hợp
của quan hệ sản xuất với lực lượng sản xuất quy ịnh mục ích, xu hướng phát triển của nền
sản xuất xã hội; hình thành hệ thống ộng lực thúc ẩy sản xuất phát triển; em lại năng suất,
chất lượng, hiệu quả của nền sản xuất… -
Quan hệ sản xuất không phù hợp với lực lượng sản xuất (“ i sau” hoặc “vượt
trước” trình ộ phát triển của lực lượng sản xuất) thì sẽ kìm hãm, thậm chí phá hoại lực lượng sản xuất.
Lưu ý: Quá trình vận ộng của mâu thuẫn biện chứng giữa lực lượng sản xuất và quan
hệ sản xuất diễn ra là từ phù hợp ến không phù hợp, rồi ến sự phù hợp mới ở trình ộ cao
hơn. Sự tác ộng biện chứng giữa lực lượng sản xuất với quan hệ sản xuất chi phối ến toàn
bộ lịch sử nhân loại, làm cho lịch sử xã hội loài người là lịch sử kế tiếp nhau của các phương thức sản xuất.
* Ý nghĩa trong ời sống xã hội. -
Trong thực tiễn, muốn phát triển kinh tế phải bắt ầu từ phát triển lực lượng
sản xuất, trước hết là phát triển lực lượng lao ộng và công cụ lao ộng. Muốn xoá bỏ một
quan hệ sản xuất cũ, thiết lập một quan hệ sản xuất mới phải căn cứ từ trình ộ phát triển của
lực lượng sản xuất, chống tuỳ tiện, chủ quan, duy tâm, duy ý chí. -
Nhận thức úng ắn quy luật này có ý nghĩa rất quan trọng trong quán triệt, vận
dụng quan iểm, ường lối, chính sách, là cơ sở khoa học ể nhận thức sâu sắc sự ổi mới tư
duy kinh tế của Đảng Cộng sản Việt Nam. Trong quá trình cách mạng Việt Nam, ặc biệt
trong sự nghiệp ổi mới toàn diện ất nước hiện nay, Đảng ta luôn quan tâm hàng ầu ến việc
nhận thức và vận dụng úng ắn, sáng tạo quy luật này. Nền kinh tế thị trường ịnh hướng xã
hội chủ nghĩa là mô hình kinh tế tổng quát, là sự vận dụng quy luật quan hệ sản xuất phù
hợp với trình ộ phát triển của lực lượng sản xuất trong phát triển kinh tế ở Việt Nam hiện nay.
3. Biện chứng giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng của xã hội
3.1. Khái niệm cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng của xã hội *
Khái niệm cơ sở hạ tầng. -
Cơ sở hạ tầng là toàn bộ những quan hệ sản xuất hợp thành cơ cấu kinh tế của xã hội. -
Cấu trúc của cơ sở hạ tầng: quan hệ sản xuất thống trị, quan hệ sản
xuất tàn dư và quan hệ sản xuất mầm mống, trong ó, quan hệ sản xuất thống trị ặc
trưng cho cơ sở hạ tầng của xã hội ó.
* Khái niệm kiến trúc thượng tầng. lOMoARcPSD| 36477832 -
Kiến trúc thượng tầng là toàn bộ những hình thái ý thức xã hội và các
thiết chế chính trị - xã hội tương ứng, ược hình thành trên một cơ sở hạ tầng nhất ịnh. -
Cấu trúc của kiến trúc thượng tầng.
+ Hệ thống các hình thái ý thức xã hội: chính trị, pháp quyền, ạo ức, tôn giáo, nghệ thuật, triết học…
+ Các thiết chế chính trị - xã hội tương ứng như nhà nước, ảng phái, giáo hội, các
oàn thể và tổ chức xã hội khác. -
Trong xã hội có ối kháng giai cấp, kiến trúc thượng tầng cũng mang
tính chất ối kháng. Tính ối kháng của kiến trúc thượng tầng phản ánh tính ối kháng
của cơ sở hạ tầng và ược biểu hiện ở sự xung ột, sự ấu tranh về tư tưởng của các giai cấp ối kháng.
Lưu ý: Bộ phận có quyền lực mạnh nhất trong kiến trúc thượng tầng của xã hội có ối
kháng giai cấp là nhà nước - công cụ quyền lực chính trị ặc biệt của giai cấp thống trị. Chính
nhờ có nhà nước mà tư tưởng của giai cấp thống trị mới trở thành một sức mạnh thống trị
toàn bộ ời sống xã hội.
3.2. Biện chứng giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng của xã hội
* Vai trò quyết ịnh của cơ sở hạ tầng ối với kiến trúc thượng tầng.
Vai trò quyết ịnh của cơ sở hạ tầng ối với kiến trúc thượng tầng thể hiện trên các phương diện sau. -
Cơ sở hạ tầng sản sinh ra một kiểu kiến trúc thượng tầng tương ứng - tức cơ
sở hạ tầng là nguồn gốc của kiến trúc thượng tầng, tất cả các hiện tượng của kiến trúc
thượng tầng ều có nguyên nhân sâu xa từ cơ sở hạ tầng.
Trong xã hội có ối kháng giai cấp, giai cấp nào chiếm vị trí thống trị về mặt kinh tế
thì cũng chiếm ịa vị thống trị trong ời sống chính trị, tinh thần của xã hội. Mâu thuẫn trong
lĩnh vực kinh tế quyết ịnh mâu thuẫn trong lĩnh vực chính trị và tinh thần của xã hội. -
Những biến ổi căn bản của cơ sở hạ tầng sớm hay muộn sẽ dẫn ến sự biến ổi
trong kiến trúc thượng tầng.
+ Sự biến ổi ó diễn ra trong từng hình thái kinh tế - xã hội, cũng như khi chuyển từ
một hình thái kinh tế - xã hội này sang một hình thái kinh tế - xã hội khác.
+ Nguyên nhân gián tiếp làm kiến trúc thượng tầng thay ổi là do sự phát triển của lực lượng sản xuất.
+ Sự thay ổi của kiến trúc thượng tầng diễn ra rất phức tạp, có những yếu tố của kiến
trúc thượng tầng thay ổi nhanh, như chính trị, luật pháp..., có những yếu tố thay ổi chậm
hơn, như tôn giáo, nghệ thuật..., có những yếu tố vẫn ược kế thừa ể xây dựng kiến trúc thượng tầng mới.
+ Trong xã hội có ối kháng giai cấp, sự biến ổi ó tất yếu phải thông qua ấu tranh giai
cấp và cách mạng xã hội.
* Sự tác ộng trở lại của kiến trúc thượng tầng ối với cơ sở hạ tầng. -
Chức năng cơ bản của kiến trúc thượng tầng là duy trì, bảo vệ và phát triển
cơ sở hạ tầng ã sinh ra nó, chống lại mọi nguy cơ làm suy yếu cơ sở hạ tầng sinh ra nó. lOMoARcPSD| 36477832 -
Các yếu tố của kiến trúc thượng tầng tác ộng trở lại cơ sở hạ tầng theo những
phương thức khác nhau trực tiếp hoặc gián tiếp, trong ó nhà nước là yếu tố có tác ộng mạnh
nhất và trực tiếp nhất ến cơ sở hạ tầng. Các bộ phận khác, như: triết học, ạo ức, tôn giáo,
nghệ thuật… và các thiết chế tương ứng với chúng tác ộng ến cơ sở hạ tầng thường phải
thông qua nhà nước, pháp luật. -
Các yếu tố của kiến trúc thượng tầng tác ộng lại cơ sở hạ tầng theo hai xu hướng.
+ Khi kiến trúc thượng tầng phù hợp với quy luật kinh tế khách quan sẽ thúc ẩy kinh tế phát triển.
+ Khi kiến trúc thượng tầng không phù hợp với các quy luật kinh tế khách quan sẽ
kìm hãm sự phát triển của kinh tế.
* Ý nghĩa trong ời sống xã hội.
- Quy luật về mối quan hệ biện chứng giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng là
cơ sở khoa học cho việc nhận thức một cách úng ắn mối quan hệ giữa kinh tế và chính trị.
Kinh tế và chính trị tác ộng biện chứng, trong ó kinh tế quyết ịnh chính trị, chính trị tác ộng
trở lại to lớn, mạnh mẽ ối với kinh tế. Thực chất vai trò của kiến trúc thượng tầng là vai trò
hoạt ộng tự giác tích cực của các giai cấp, ảng phái vì lợi ích kinh tế. Sự tác ộng của kiến
trúc thượng tầng ối với cơ sở hạ tầng trước hết và chủ yếu thông qua ường lối, chính sách của ảng, nhà nước.
- Trong nhận thức và thực tiễn, nếu tách rời hoặc tuyệt ối hoá một yếu tố nào giữa
kinh tế và chính trị ều là sai lầm. Tuyệt ối hoá kinh tế, hạ thấp hoặc phủ nhận yếu tố chính
trị là rơi vào quan iểm duy vật tầm thường, duy vật kinh tế sẽ dẫn ến vô chính phủ, bất chấp
kỷ cương, pháp luật và không tránh khỏi thất bại, ổ vỡ. Nếu tuyết ối hoá về chính trị, hạ
thấp hoặc phủ ịnh vai trò của kinh tế sẽ dẫn ến duy tâm, duy ý chí, nôn nóng, chủ quan, ốt
cháy giai oạn và cũng không tránh khỏi thất bại.
- Trong quá trình lãnh ạo cách mạng, Đảng Cộng sản Việt Nam ã rất quan tâm ến nhận
thức và vận dụng quy luật này. Trong thời kỳ ổi mới ất nước, Đảng Cộng sản Việt Nam chủ
trương ổi mới toàn diện cả kinh tế và chính trị, trong ó, ổi mới kinh tế là trung tâm, ồng thời
từng bước ổi mới về chính trị một cách thận trọng, vững chắc, bằng những hình thức, bước
i thích hợp; giải quyết tốt mối quan hệ giữa ổi mới - ổn ịnh - phát triển, giữ vững ịnh hướng xã hội chủ nghĩa.
4. Sự phát triển các hình thái kinh tế - xã hội là một quá trình lịch sử - tự nhiên
4.1. Phạm trù hình thái kinh tế - xã hội -
Khái niệm: hình thái kinh tế - xã hội là một phạm trù cơ bản của chủ nghĩa
duy vật lịch sử dùng ể chỉ xã hội ở từng nấc thang lịch sử nhất ịnh với một kiểu quan hệ sản
xuất ặc trưng cho xã hội ó, phù hợp với một trình ộ nhất ịnh của lực lượng sản xuất và một
kiến trúc thượng tầng tương ứng ược xây dựng trên những quan hệ sản xuất ấy. -
Cấu trúc của hình thái kinh tế - xã hội: phạm trù hình thái kinh tế - xã hội chỉ
ra kết cấu xã hội trong mỗi giai oạn lịch sử nhất ịnh bao gồm ba yếu tố cơ bản, phổ biến:
Lực lượng sản xuất; quan hệ sản xuất (cơ sở hạ tầng); kiến trúc thượng tầng. lOMoARcPSD| 36477832
+ Lực lượng sản xuất là nền tảng vật chất của xã hội, tiêu chuẩn khách quan ể phân
biệt các thời ại kinh tế khác nhau, yếu tố xét ến cùng quyết ịnh sự vận ộng, phát triển của
hình thái kinh tế - xã hội.
+ Quan hệ sản xuất là quan hệ khách quan, cơ bản, chi phối và quyết ịnh mọi quan
hệ xã hội, ồng thời là tiêu chuẩn quan trọng nhất ể phân biệt bản chất các chế ộ xã hội.
+ Kiến trúc thượng tầng là công cụ ể bảo vệ và duy trì cơ sở hạ tầng sinh ra nó.
4.2. Quá trình lịch sử - tự nhiên của sự phát triển các hình thái kinh tế - xã hội
- Ba yếu tố cơ bản của hình thái kinh tế - xã hội: Lực lượng sản xuất, quan hệ sản xuất
(cơ sở hạ tầng) và kiến trúc thượng tầng tác ộng biện chứng, tạo thành các quy luật cơ bản
chi phối sự vận ộng, phát triển của lịch sử xã hội, ó là quy luật quan hệ sản xuất phù hợp
với trình ộ của lực lượng sản xuất và quy luật kiến trúc thượng tầng phù hợp cơ sở hạ tầng.
- Do chịu sự chi phối của các quy luật khách quan nêu trên, lịch sử xã hội loài người
là một tiến trình nối tiếp nhau từ thấp ến cao của các hình thái kinh tế - xã hội: Cộng sản
nguyên thuỷ - chiếm hữu nô lệ - phong kiến – tư bản chủ nghĩa - cộng sản chủ nghĩa.
Hình thái kinh tế - xã hội cộng sản chủ nghĩa ra ời là tất yếu khách quan. Chính những
mâu thuẫn cơ bản trong lòng chế ộ tư bản chủ nghĩa ã quyết ịnh sự ra ời, phát triển của hình
thái kinh tế - xã hội cộng sản chủ nghĩa. Sự thay thế hình thái kinh tế - xã hội tư bản chủ
nghĩa bằng hình thái kinh tế - xã hội cộng sản chủ nghĩa phải thông qua ấu tranh giai cấp
mà ỉnh cao là cách mạng xã hội chủ nghĩa.
- Tiến trình lịch sử xã hội loài người là kết quả của sự thống nhất giữa lôgíc và lịch
sử. Sự thống nhất giữa lôgíc và lịch sử trong tiến trình lịch sử - tự nhiên của xã hội loài
người bao hàm cả sự phát triển tuần tự ối với lịch sử phát triển toàn thế giới và sự phát triển
“bỏ qua” một hay vài hình thái kinh tế - xã hội ối với một số quốc gia, dân tộc cụ thể.
4.3. Giá trị khoa học bền vững và ý nghĩa cách mạng -
Lý luận hình thái kinh tế - xã hội ra ời em lại một cuộc cách mạng trong
toàn bộ quan niệm về lịch sử xã hội. Đây là biểu hiện tập trung của quan niệm duy vật
biện chứng về lịch sử xã hội, bác bỏ quan niệm trừu tượng, duy vật tầm thường, duy tâm,
phi lịch sử về xã hội trước ó, trở thành cơ sở phương pháp luận khoa học và cách mạng
cho sự phân tích lịch sử xã hội.
Lý luận hình thái kinh tế - xã hội ã chỉ ra ộng lực phát triển của lịch sử xã hội là do
hoạt ộng thực tiễn của con người, trước hết là thực tiễn sản xuất vật chất dưới sự tác ộng
của các quy luật khách quan. Muốn nhận thức và cải tạo xã hội cũ, xây dựng xã hội mới
phải nhận thức và tác ộng cả ba yếu tố cơ bản: lực lượng sản xuất, quan hệ sản xuất (cơ sở
hạ tầng) và kiến trúc thượng tầng. Xem nhẹ hoặc tuyệt ối hoá một yếu tố nào cũng sai lầm,
xét ến cùng là bắt ầu từ việc xây dựng, phát triển lực lượng sản xuất. -
Lý luận thái kinh tế - xã hội là cơ sở khoa học cho việc xác ịnh con ường
phát triển của Việt Nam ó là quá ộ lên chủ nghĩa xã hội, bỏ qua chế ộ tư bản chủ nghĩa.
II. GIAI CẤP VÀ DÂN TỘC
1.Giai cấp và ấu tranh giai cấp
1.1. Giai cấp
* Định nghĩa giai cấp. lOMoARcPSD| 36477832
- Trong tác phẩm “Sáng kiến vĩ ại”, V.I.Lênin ã ưa ra ịnh nghĩa khoa học về
giai cấp. “Người ta gọi là giai cấp, những tập oàn to lớn gồm những người khác nhau
về ịa vị của họ trong một hệ thống sản xuất xã hội nhất ịnh trong lịch sử, khác nhau về
quan hệ của họ (thường thường thì những quan hệ này ược pháp luật quy ịnh và thừa
nhận) ối với tư liệu sản xuất, về vai trò của họ trong tổ chức lao ộng xã hội và như vậy
là khác nhau về cách thức hưởng thụ và về phần của cải xã hội ít hoặc nhiều mà họ ược
hưởng. Giai cấp là những tập oàn người, mà tập oàn này thì có thể chiếm oạt lao ộng
của tập oàn khác, do chỗ tập oàn ó có ịa vị khác nhau trong một chế ộ kinh tế - xã hội nhất ịnh”.
- Định nghĩa của V.I.Lênin ã chỉ ra các ặc trưng cơ bản của giai cấp.
+ Thứ nhất, giai cáp là những tập oàn người có ịa vị kinh tế - xã hội khác nhau. Dấu
hiệu chủ yếu quy ịnh ịa vị kinh tế - xã hội của các giai cấp là các mối quan hệ kinh tế - vật
chất giữa các tập oàn người trong phương thức sản xuất, Qua ịnh nghĩa trên cho thấy, khái
niệm giai cấp dùng ể chỉ những tập oàn người hết sức ông ảo trong một xã hội, những tập
oàn này phân biệt với nhau bởi ịa vị của họ trong một hệ thống sản xuất xã hội nhất ịnh
trong lịch sử. Cụ thể xét trên ba phương diện của hệ thống quan hệ sản xuất, họ khác nhau về:
Quyền sở hữu ối với những tư liệu sản xuất (thường ược quy ịnh và thừa nhận bởi
pháp luật; thường là với những tư liệu sản xuất chủ yếu)
Địa vị trong hệ thống tổ chức lao ộng xã hội (làm chủ hay phụ thuộc).
Cách thức và quy mô hưởng thụ kết quả của quá trình sản xuất xã hội (bằng cách nào? Nhiều hay ít?).
+ Thứ hai, thực chất quan hệ giai cấp là tập oàn người này chiếm oạt lao ộng của tập
oàn người khác do ối lập về ịa vị trong một chế ộ kinh tế - xã hội nhất ịnh.
+ Thứ ba, giai cấp là một phạm trù kinh tế - xã hội có tính lịch sử.
* Nguồn gốc hình thành giai cấp. -
Nguồn gốc trực tiếp: Xã hội xuất hiện chế ộ tư hữu về tư liệu sản xuất, dẫn ến sự
khác nhau về ịa vị kinh tế - xã hội của các tập oàn người trong xã hội, từ ó, tập oàn người
này có thể chiếm oạt lao ộng của tập oàn người khác. -
Nguồn gốc sâu xa: Do sự phát triển của lực lượng sản xuất ến một mức ộ làm cho
năng suất lao ộng tăng lên, dẫn ến của cải dư thừa trong xã hội, chế ộ tư hữu ã xuất hiện.
* Kết cấu xã hội – giai cấp.
- Kết cấu xã hội - giai cấp là tổng thể các giai cấp và mối quan hệ giữa các giai cấp,
tồn tại trong một giai oạn lịch sử nhất ịnh. Kết cấu xã hội - giai cấp trước hết do trình ộ phát
triển của phương thức sản xuất xã hội quy ịnh. Trong xã hội có giai cấp, kết cấu xã hội -
giai cấp thường rất a dạng do tính a dạng của chế ộ kinh tế và cơ cấu kinh tế quy ịnh.
- Trong một kết cấu xã hội - giai cấp bao giờ cũng gồm có hai giai cấp cơ bản và
những giai cấp không cơ bản, hoặc các tầng lớp xã hội trung gian.
- Kết cấu xã hội - giai cấp luôn có sự vận ộng và biến ổi không ngừng. Sự vận ộng,
biến ổi ó diễn ra không chỉ khi xã hội có sự chuyển biến các phương thức sản xuất, mà cả
trong quá trình phát triển của mỗi phương thức sản xuất. lOMoARcPSD| 36477832
- Phân tích kết cấu xã hội - giai cấp và khuynh hướng vận ộng, phát triển của nó có ý
nghĩa quan trọng cả về lý luận và thực tiễn trong iều kiện hiện nay. giúp cho chính ảng của
giai cấp vô sản xác ịnh úng các mâu thuẫn cơ bản, mâu thuẫn chủ yếu của xã hội; nhận thức
úng ịa vị, vai trò và thái ộ chính trị của mỗi giai cấp. Trên cơ sở ó ể xác ịnh ối tượng và lực
lượng cách mạng; nhiệm vụ và giai cấp lãnh ạo cách mạng.v.v..
1.2. Đấu tranh giai cấp
* Tính tất yếu và thực chất của ấu tranh giai cấp. -
Tính tất yếu của ấu tranh giai cấp trong xã hội có ối kháng giai cấp.
+ Đấu tranh giai cấp là tất yếu do sự ối lập về lợi ích căn bản không thể iều hoà ược giữa các giai cấp.
+ Đấu tranh giai cấp là cuộc ấu tranh của các tập oàn người to lớn có lợi ích căn bản ối
lập nhau trong một phương thức sản xuất xã hội nhất ịnh. -
Thực chất của ấu tranh giai cấp là cuộc ấu tranh của quần chúng lao ộng bị áp bức,
bóc lột chống lại giai cấp áp bức, bóc lột nhằm lật ổ ách thống trị của chúng. -
Trong ấu tranh giai cấp, liên minh giai cấp là tất yếu ể tập hợp và phát triển lực
lượng. Liên minh giai cấp là sự liên kết giữa những giai cấp này ể chống lại những giai cấp
khác. Cơ sở của liên minh giai cấp là sự thống nhất về lợi ích cơ bản. Liên minh giai cấp
có tính chiến lược lâu dài khi các giai cấp có lợi ích căn bản thống nhất với nhau. Ngược
lại, sẽ là sách lược tạm thời khi dựa trên cơ sở sự thống nhất về những lợi ích trước mắt không cơ bản.
* Vai trò của ấu tranh giai cấp trong sự phát triển của xã hội có giai cấp. -
Trong xã hội có giai cấp, ấu tranh giai cấp là một trong những ộng lực, trực tiếp,
quan trọng của lịch sử. -
Đấu tranh giai cấp ạt tới ỉnh cao thường dẫn ến cách mạng xã hội. Thông qua cách
mạng xã hội mà quan hệ sản xuất cũ ược xoá bỏ, quan hệ sản xuất mới phù hợp với trình ộ
phát triển của lực lượng sản xuất ược xác lập. Khi cơ sở kinh tế mới ã hình thành phát triển
thì kiến trúc thượng tầng mới sớm hay muộn cũng ra ời, phát triển theo, xã hội thực hiện
bước chuyển từ hình thái kinh tế - xã hội thấp lên hình thái kinh tế - xã hội cao hơn, tiến bộ hơn. -
Trong thời ại ngày nay, ấu tranh giai cấp vẫn là quy luật tất yếu. Cuộc ấu tranh của
giai cấp vô sản trên thế giới hiện nay, gắn bó chặt chẽ với các cuộc ấu tranh vì ộc lập dân
tộc, dân chủ và tiến bộ xã hội, là ộng lực trực tiếp và quan trọng nhất của thời ại hiện nay..
1.3. Đấu tranh giai cấp của giai cấp vô sản
* Đấu tranh giai cấp của giai cấp vô sản khi chưa có chính quyền. -
Đấu tranh kinh tế nhằm bảo vệ lợi ích kinh tế của giai cấp vô sản ồng thời còn có tác
dụng tập hợp lực lượng, giác ngộ quần chúng trong cuộc ấu tranh giai cấp nói chung. -
Đấu tranh chính trị là hình thức ấu tranh cao nhất của giai cấp vô sản với mục tiêu là ánh ổ
ách thống trị của giai cấp tư sản, giành chính quyền về tay giai cấp vô sản. Đấu tranh chính
trị có nhiều hình thức khác nhau, tuy nhiên, theo quy luật chung, giai cấp vô sản phải sử
dụng bạo lực cách mạng mới có thể ập tan nhà nước của giai cấp tư sản. -
Đấu tranh tư tưởng nhằm là ập tan hệ tư tưởng tư sản, vũ trang cho họ hệ tư tưởng
cách mạng và khoa học của giai cấp công nhân là chủ nghĩa mác – Lênin. Đồng thời, giáo lOMoARcPSD| 36477832
dục quần chúng nhân dân lao ộng thấm nhuần ường lối chiến lược, sách lược cách mạng
của Đảng, biến ường lối cách mạng của Đảng thành hành ộng cách mạng, bảo vệ chủ nghĩa
Mác – Lênin và ường lối, chủ trương, chính sách của Đảng. Hình thức ấu tranh tư tưởng rất a dạng, phong phú.
* Đấu tranh giai cấp trong thời kỳ quá ộ từ chủ nghĩa tư bản lên chủ nghĩa xã hội. -
Đấu tranh giai cấp trong thời kỳ quá ộ từ chủ nghĩa tư bản lên chủ nghĩa xã hội là một tất yếu.
- Đấu tranh giai cấp trong thời kỳ quá ộ từ chủ nghĩa tư bản lên chủ nghĩa xã hội trong
iều kiện mới, nội dung mới, hình thức mới. + Điều kiện mới.
Thuận lợi: Giai cấp vô sản trở thành giai cấp lãnh ạo xã hội; giai cấp nông dân trở thành
lực lượng lao ộng cơ bản xây dựng xã hội mới, tầng lớp trí thức mới hình thành và có sự
phát triển nhanh chóng; khối liên minh công – nông – trí thức ược củng cố vững chắc trở
thành nền tảng của chế ộ xã hội mới; các lực lượng phản cách mạng ngày càng bị thu hẹp và phân hóa.
Khó khăn: Kinh nghiệm quản lý xã hội của giai cấp vô sản còn nhiều hạn chế; các thế
lực thù ịch vẫn âm mưu chống phá cách mạng; tư tưởng cũ lạc hậu của giai cấp bốc lột vẫn còn nhiều.
+ Nội dung mới: Giai cấp vô sản phải ồng thời thực hiện 2 nhiệm vụ chiến lược là bảo
vệ vững chắc thành quả cách mạng ã giành ược và cải tạo xã hội cũ, xây dựng thành công
chủ nghĩa xã hội trên mọi lĩnh vực: kinh tế, chính trị, tư tưởng, văn hóa.
+ Hình thức mới: Trong cuộc ấu tranh này, giai cấp vô sản phải sử dụng tổng hợp và
kết hợp nhiều hình thức ấu tranh, bạo lực và hòa bình, quân sự và kinh tế, giáo dục và hành
chính…sử dụng hình thức nào là do tình hình kinh tế, chính trị và xã hội của mỗi nước, mỗi
giai oạn lịch sử quy ịnh.
* Đặc iểm ấu tranh giai cấp trong thời kỳ quá ộ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam hiện nay. -
Trong thời kỳ quá ộ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam hiện nay ấu tranh giai cấp là
tất yếu, tính tất yếu của nó do chính các ặc iểm kinh tế - xã hội của thời kỳ quá ộ qui ịnh.
- Mục tiêu cuối cùng của cuộc ấu tranh giai cấp của giai cấp vô sản trong thời kỳ quá ộ lên
chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam, là xây dựng thành công chủ nghĩa xã hội. - Cuộc ấu tranh
giai cấp ở Việt Nam hiện nay ược diễn ra trong iều kiện mới.
+ Thuận lợi: Giai cấp công nhân Việt Nam có sự phát triển mạnh mẽ cả số lượng, chất
lượng và trở thành giai cấp lãnh ạo sự nghiệp cách mạng; khối liên minh giai cấp mới công
nhân – nông dân – trí thức ược củng cố vững chắc và trở thành nền tảng của xã hội mới; vai
trò lãnh ạo của Đảng cộng sản Việt Nam ược giữ vững và tăng cường; Nhà nước pháp quyền
xã hội chủ nghĩa tiếp tục ược củng cố và hoàn thiện; cuộc cách mạng khoa học – công nghệ,
xu hướng toàn cầu hóa.
+ Khó khăn: các thế lực thù ịch vẫn tiếp tục thực hiện âm mưu “diễn biến hòa bình”; sự
khủng hoảng của chủ nghĩa xã hội thế giới và sự iều chỉnh ể thích nghi của chủ nghĩa tư bản hiện ại… lOMoARcPSD| 36477832 -
Nội dung của cuộc ấu tranh giai cấp trong thời kỳ quá ộ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt
Nam hiện nay là thực hiện thắng lợi mục tiêu ộc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội, xây dựng
một xã hội dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh. -
Đấu tranh giai cấp trong thời kỳ quá ộ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam diễn ra với
nhiều hình thức, biện pháp linh hoạt: hành chính và giáo dục; cải tạo và xây dựng; sử dụng
các hình thức kinh tế trung gian, quá ộ; phát triển kinh tế thị trường ịnh hướng xã hội chủ
nghĩa; mở cửa và hội nhập ể tranh thủ các vận hội, thời cơ xây dựng thành công chủ nghĩa
xã hội; kết hợp giữa phát triển kinh tế - xã hội với tăng cường sức mạnh quốc phòng và an ninh.v.v... 2. Dân tộc
2.1. Các hình thức cộng ồng người trước khi hình thành dân tộc * Thị tộc. -
Thị tộc vừa là thiết chế xã hội ầu tiên, vừa là hình thức cộng ồng người sớm nhất của
loài người. Thị tộc có những ặc iểm cơ bản là các thành viên trong thị tộc ều tiến hành lao
ộng chung, vai trò của các thành viên phụ thuộc vào vị trí của họ trong nền sản xuất nguyên
thuỷ. Các thành viên của thị tộc có cùng một tổ tiên và nói chung một thứ tiếng; có những
thói quen và tín ngưỡng chung; có một số yếu tố chung của nền văn hoá nguyên thuỷ và
mỗi thị tộc có một tên gọi riêng. -
Về tổ chức xã hội, thị tộc bầu ra tù trưởng, tộc trưởng, lãnh tụ quân sự ể iều hành
công việc chung của thị tộc. Quyền lực của tù trưởng, tộc trưởng, lãnh tụ quân sự ược thực
hiện dựa trên cơ sở của uy tín, ạo ức cá nhân của họ. Tù trưởng, tộc trưởng, lãnh tụ quân sự
là do các thành viên của thị tộc bầu ra và họ có thể bị bãi miễn nếu không thực hiện ược vai
trò của mình. Mọi thành viên trong thị tộc ều bình ẳng về quyền lợi và nghĩa vụ. * Bộ lạc. -
Bộ lạc là cộng ồng bao gồm những thị tộc có quan hệ cùng huyết thống hoặc các thị
tộc có quan hệ hôn nhân liên kết với nhau.
. - Đặc iểm cơ bản của bộ lạc: cơ sở kinh tế của bộ lạc là chế ộ công hữu về ất ai và công
cụ sản xuất. Các thành viên trong bộ lạc ều tiến hành lao ộng chung, quan hệ giữa các thành
viên trong lĩnh vực sản xuất vật chất là bình ẳng. Cũng như thị tộc, mỗi bộ lạc có tên gọi
riêng; các thành viên nói chung một thứ tiếng; có những tập quan và tín ngưỡng chung, lãnh
thổ của bộ lạc có sự ổn ịnh hơn so với thị tộc. -
Về tổ chức xã hội: ứng ầu bộ lạc là một hội ồng gồm những tù trưởng của các thị tộc
tham gia bộ lạc và có một vị thủ lĩnh tối cao. Mọi vấn ề quan trọng trong bộ lạc ều ược bàn
bạc và thông qua trong hội ồng này. Trong quá trình phát triển, một bộ lạc có thể ược tách
ra thành các bộ lạc khác nhau, hoặc là có sự hợp nhất giữa nhiều bộ lạc thành liên minh các
bộ lạc. * Bộ tộc. -
Bộ tộc là hình thức cộng ồng người hình thành khi xã hội có sự phân chia thành giai
cấp. Các bộ tộc ược hình thành từ sự liên kết của nhiều bộ lạc không cùng huyết thống sống
trên một lãnh thổ nhất ịnh. Bộ tộc hình thành cùng với chế ộ chiếm hữu nô lệ, hoặc trong
những xã hội bỏ qua chế ộ chiếm hữu nô lệ, thì bộ tộc hình thành cùng với chế ộ phong kiến. lOMoARcPSD| 36477832 -
Đặc trưng của bộ tộc: mỗi bộ tộc có tên gọi riêng; có lãnh thổ riêng mang tính ổn
ịnh; có một ngôn ngữ thống nhất (bên cạnh ó thì thổ ngữ của các bộ lạc vẫn ược sử dụng
rộng rãi); xuất hiện những yếu tố chung về tâm lý, văn hóa. -
Về tổ chức xã hội: việc iều hành công việc xã hội thuộc về nhà nước. Nhà nước là
công cụ do giai cấp thống trị tổ chức ra và phục vụ lợi ích cho giai cấp ó.
Với sự ra ời của bộ tộc, lần ầu tiên trong lịch sử nhân loại có một hình thức cộng ồng
người ược hình thành không theo huyết thống mà dựa trên những mối liên hệ về kinh tế, về lãnh thổ và văn hóa.
2.2. Dân tộc - hình thức cộng ồng người phổ biến hiện nay *
Khái niệm dân tộc. -
Dân tộc là một cộng ồng người ổn ịnh ược hình thành trong lịch sử trên cơ sở một
lãnh thổ thống nhất, một ngôn ngữ thống nhất, một nền kinh tế thống nhất, một nền văn hóa
và tâm lý, tính cách bền vững , với một nhà nước và pháp luật thống nhất. -
Dân tộc có các ặc trưng chủ yếu sau:
+ Dân tộc là một cộng ồng người ổn ịnh trên một lãnh thổ thống nhất.
+ Dân tộc là một cộng ồng thống nhất về ngôn ngữ.
+ Dân tộc là một cộng ồng thống nhất về kinh tế.
+ Dân tộc là một cộng ồng bền vững về văn hoá và tâm lý, tính cách.
+ Dân tộc là một cộng ồng người có một nhà nước và pháp luật thống nhất.
* Quá trình hình thành các dân tộc ở châu Âu và ặc thù sự hình thành dân tộc ở châu Á.
- Ở châu Âu dân tộc hình thành theo hai phương thức chủ yếu gắn liền với sự hình thành và
phát triển của chủ nghĩa tư bản.
+ Phương thức thứ nhất: dân tộc hình thành từ nhiều bộ tộc khác nhau trong một quốc
gia. Quá trình hình thành dân tộc vừa là một quá trình thống nhất lãnh thổ, thống nhất thị
trường, ồng thời là quá trình ồng hóa các bộ tộc khác nhau thành một dân tộc duy nhất. +
Phương thức thứ hai: dân tộc ược hình thành từ một bộ tộc, là quá trình thống nhất các lãnh
thổ phong kiến thành một quốc gia gồm nhiều dân tộc, trong ó, mỗi dân tộc hình thành từ một bộ tộc riêng. -
Tính ặc thù của sự hình thành dân tộc Việt Nam: ược hình thành rất sớm trong lịch
sử gắn liền với nhu cầu dựng nước và giữ nước, với quá trình ấu tranh chống ngoại xâm và
cải tạo thiên nhiên, bảo vệ nền văn hoá dân tộc. Lịch sử ã chứng minh rằng, từ hàng nghìn
năm trước trên lãnh thổ Việt Nam ã có một cộng ồng mang ầy ủ các ặc trưng của một dân
tộc. Dân tộc Việt Nam ã có một ngôn ngữ, một lãnh thổ, một nền kinh tế thống nhất; một
nhà nước, luật pháp và một nền văn hoá thống nhất. 3. Mối quan hệ giai cấp - dân tộc - nhân loại
3.1. Quan hệ giai cấp - dân tộc
* Giai cấp quyết ịnh dân tộc. -
Sự phát triển của phương thức sản xuất là nguyên nhân xét ến cùng quyết ịnh sự hình
thành, phát triển của các hình thức cộng ồng người trong lịch sử. Phương thức sản xuất tư
bản chủ nghĩa là ộng lực mạnh mẽ nhất của quá trình thay thế hình thức cộng ồng bộ tộc
bằng hình thức cộng ồng dân tộc. Trong quá trình ó, giai cấp tư sản ã óng vai trò chính của
việc thúc ẩy sự hình thành dân tộc tư sản. lOMoARcPSD| 36477832 -
Quan hệ giai cấp quyết ịnh khuynh hướng phát triển và tính chất của dân tộc. Trong
một thời ại lịch sử, mỗi dân tộc ều do một giai cấp ại diện. Giai cấp ó quy ịnh tính chất dân
tộc. Giai cấp thống trị trong xã hội cũng là giai cấp thống trị ối với dân tộc. -
Khi giai cấp thống trị ã trở thành lỗi thời, lợi ích giai cấp của nó mâu thuẫn gay gắt
với lợi ích dân tộc, chúng sẵn sàng từ bỏ lợi ích dân tộc ể bảo vệ lợi ích giai cấp. Lúc ấy,
giai cấp thống trị bóc lột trở thành lực lượng kìm hãm sự phát triển của xã hội và của dân
tộc. Yêu cầu tất yếu phải làm cách mạng xã hội lật ổ giai cấp thống trị ể giải phóng giai cấp và giải phóng dân tộc. -
Vận dụng sáng tạo chủ nghĩa Mác – Lênin vào thực tiễn Việt Nam, Hồ Chí Minh ã
chỉ rõ, trong các nước thuộc ịa và phụ thuộc, dân tộc chỉ có thể ược giải phóng triệt ể khi ặt
dưới sự lãnh ạo của giai cấp công nhân và thực hiện thắng lợi các mục tiêu của cuộc cách
mạng xã hội chủ nghĩa.
* Vấn ề dân tộc có ảnh hưởng ến vấn ề giai cấp. -
Chủ nghĩa Mác - Lênin chỉ rõ, dân tộc có vai trò quan trọng ối với vấn ề giai cấp. Sự
hình thành dân tộc mở ra những iều kiện thuận lợi hơn cho cuộc ấu tranh giai cấp. Đấu
tranh giải phóng dân tộc là iều kiện, tiền ề cho ấu tranh giải phóng giai cấp. Thực tiễn lịch
sử khẳng ịnh, trong iều kiện chưa có ộc lập dân tộc thì giai cấp ại biểu cho phương thức sản
xuất mới muốn trở thành “giai cấp dân tộc” phải i ầu trong phong trào cách mạng giải phóng
dân tộc, phải thực hiện trước tiên nhiệm vụ khôi phục ộc lập dân tộc. -
Trong thời ại ế quốc chủ nghĩa, các cuộc ấu tranh giải phóng dân tộc có vai trò to
lớn ối với sự nghiệp cách mạng của giai cấp vô sản và nhân dân lao ộng. Muốn ưa phong
trào cách mạng tiến lên, giai cấp công nhân mỗi nước và chính ảng của nó phải tự mình
chứng tỏ là người ại biểu chân chính của dân tộc, phải kết hợp chặt chẽ lợi ích giai cấp và
lợi ích dân tộc; ấu tranh giai cấp và ấu tranh dân tộc. -
Từ những năm 20 của thế kỷ XX, Hồ Chí Minh ã chỉ rõ một chân lý: ở các nước
thuộc ịa và phụ thuộc, sự nghiệp giải phóng giai cấp phải ược bắt ầu từ sự nghiệp giải phóng
dân tộc. Đối với cách mạng Việt Nam, Người khẳng ịnh: “Muốn cứu nước và giải phóng
dân tộc không có con ường nào khác con ường cách mạng vô sản”. -
Trong thời ại ngày nay, trước sự phát triển mạnh mẽ của lực lượng sản xuất do cuộc
cách mạng khoa học và công nghệ hiện ại em lại; xu thế toàn cầu hoá, khu vực hoá tăng
nhanh, quan hệ giao lưu, hiểu biết giữa các dân tộc phát triển làm cho các dân tộc xích lại
gần nhau hơn. Đó là một trong những iều kiện thuận lợi cho cuộc ấu tranh giải phóng giai cấp hiện nay.
3.2. Quan hệ giai cấp, dân tộc với nhân loại -
Khái niệm nhân loại: dùng ể chỉ toàn thể cộng ồng người sống trên trái ất. Nhân loại
ược hình thành trên cơ sở của việc thiết lập những quan hệ giữa các thành viên, những tập
oàn và những cộng ồng trở nên một thể thống nhất. Cơ sở của sự thống nhất ó là bản chất
người của từng cá thể và của cả cộng ồng, bản chất ó quy ịnh lợi ích chung và quy luật phát
triển chung của cả cộng ồng nhân loại. -
Quan hệ biện chứng giữa giai cấp, dân tộc và nhân loại ược thể hiện trên các nội dung cơ bản sau: lOMoARcPSD| 36477832
+ Trong xã hội có giai cấp, lợi ích nhân loại không tách rời với lợi ích giai cấp, lợi ích
dân tộc và bị chi phối bởi lợi ích giai cấp và dân tộc.
Giai cấp thống trị trong phương thức sản xuất còn phù hợp với quy luật vận ộng của
lịch sử không những là ại biểu cho lợi ích chân chính của dân tộc, mà còn có vai trò to lớn
thúc ẩy sự tiến bộ của văn minh nhân loại. Ngược lại, khi giai cấp thống trị dân tộc trở lên
lỗi thời, thì lợi ích của nó về căn bản mâu thuẫn với lợi ích chung của dân tộc và lợi ích toàn nhân loại.
+ Vấn ề nhân loại có vai trò tác ộng trở lại vấn ề dân tộc và giai cấp: Sự tồn tại của nhân
loại là tiền ề, là iều kiện tất yếu thường xuyên của sự tồn tại dân tộc và giai cấp; sự phát
triển về mọi mặt của nhân loại tạo ra những iều kiện thuận lợi cho cuộc ấu tranh giai cấp;
sự phát triển của lực lượng sản xuất, của cách mạng khoa học, công nghệ hiện ại và toàn
cầu hoá hiện nay ang làm gay gắt thêm những vấn ề toàn cầu của thời ại. Việc giải quyết
tốt các vấn ề toàn cầu của thời ại sẽ tạo ra tiền ề và iều kiện góp phần giải quyết vấn ề dân
tộc và giai cấp hiện nay. -
Chủ nghĩa Mác - Lênin là cơ sở lý luận, phương pháp luận khoa học ể nhận thức và
giải quyết úng ắn mối quan hệ giữa giai cấp, dân tộc và nhân loại trong thời ại ngày nay.
Đây còn là cơ sở lý luận ể ấu tranh, phê phán các quan iểm sai lầm về vấn ề này. -
Trong sự nghiệp cách mạng, Đảng Cộng sản Việt Nam ã giải quyết úng ắn mối quan hệ
giữa lợi ích giai cấp, lợi ích dân tộc và lợi ích nhân loại. Để thực hiện ược mục tiêu của
cách mạng Việt Nam là ộc lập dân tộc gắn liền với chủ nghĩa xã hội, cần phát huy sức mạnh
ại oàn kết toàn dân tộc kết hợp với sức mạnh của thời ại. Vận dụng sáng tạo lý luận về giai
cấp và ấu tranh giai cấp, về mối quan hệ giữa giai cấp, dân tộc và nhân loại của chủ nghĩa
Mác - Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh vào iều kiện cụ thể của Việt Nam, ưa sự nghiệp ổi
mới ất nước theo ịnh hướng xã hội chủ nghĩa ến thắng lợi, góp phần tích cực vào thực hiện
tiến bộ xã hội của nhân dân thế giới.
III. NHÀ NƯỚC VÀ CÁCH MẠNG XÃ HỘI 1. Nhà nước
1.1. Nguồn gốc của nhà nước
- Trong xã nguyên thủy, với sự tồn tạị của cộng ồng thị tộc, bộ lạc, chưa xuất hiện nhà nước.
- Vào giai oạn cuối của xã hội cộng sản nguyên thủy, trong xã hội xuất hiện chế ộ tư
hữu. Xuất hiện giai cấp thống trị và giai cấp bị thống trị, dẫn ến những mâu thuẫn giai cấp
gay gắt, không thể iều hòa ược. Để giữ quyền lợi và ịa vị thống trị, giai cấp thống trị sử
dụng công cụ bạo lực ể àn áp sự ấu tranh của giai cấp bị trị Cuộc ấu tranh giai cấp ầu tiên
mang tính quyết liệt giữa giai cấp chủ nô và nô lệ òi hỏi sự ra ời của nhà nước.V.I.Lênin
cho rằng, khi trong xã hội xuất hiện “biểu hiện của mâu thuẫn giai cấp không thể iều hòa
ược” thì nhà nước ra ời.
- Nguyên nhân của sự xuất hiện nhà nước.
+ Nguyên nhân sâu xa: do sự phát triển của lực lượng sản xuất dẫn ến sự dư thừa tương
ối của cải, xuất hiện chế ộ tư hữu về tư liệu sản xuất và về của cải.
+ Nguyên nhân trực tiếp dẫn tới sự xuất hiện nhà nước là do mâu thuẫn giai cấp trong
xã hội gay gắt không thể iều hòa ược. Nhà nước ra ời là một tất yếu khách quan ể “làm dịu” lOMoARcPSD| 36477832
sự xung ột giai cấp, ể duy trì trật tự xã hội trong vòng “trật tự” mà ở ó, lợi ích và ịa vị của
giai cấp thống trị ược ảm bảo.
1.2. Bản chất của nhà nước
- Nhà nước, theo Ph.Ăngghen: “chẳng qua chỉ là một bộ máy của một giai cấp này dùng ể
trấn áp một giai cấp khác, iều ó trong chế ộ cộng hòa dân chủ cũng hoàn toàn giống như
trong chế ộ quân chủ”.
- Nhà nước, về bản chất, là một tổ chức chính trị của một giai cấp thống trị về mặt kinh tế
nhằm bảo vệ trật tự hiện hành và àn áp sự phản kháng của các giai cấp khác. - Nhà
nước chỉ là công cụ chuyên chính của một giai cấp, không có nhà nước ứng trên, ứng
ngoài giai cấp. Tuy nhiên, có trường hợp, nhà nước là sản phẩm của sự thỏa hiệp về quyền
lợi tạm thời giữa một số giai cấp ể chống lại một giai cấp khác. Hoặc cũng có khi nhà
nước giữ một mức ộ ộc lập ối với hai giai cấp ối ịch, khi cuộc ấu tranh giữa chúng ạt tới
mức cân bằng nhất ịnh.
- Nhà nước dù có tồn tại dưới hình thức nào thì cũng phản ánh và mang bản chất giai cấp.
1.3. Đặc trưng cơ bản của nhà nước
- Một là, nhà nước quản lý cư dân trên một vùng lãnh thổ nhất ịnh.
- Hai là, nhà nước có hệ thống các cơ quan quyền lực chuyên nghiệp mang tính cưỡng chế
ối với mọi thành viên như: hệ thống chính quyền từ trung ương tới cơ sở, lực lượng vũ
trang, cảnh sát, nhà tù… ó là “những công cụ vũ lực chủ yếu của quyền lực nhà nước Nhà
nước quản lý xã hội dựa vào pháp luật là chủ yếu.
- Ba là, nhà nước có hệ thống thuế khóa ể nuôi bộ máy chính quyền; ể duy trì sự thống trị
của mình, giai cấp thống trị trước hết phải ảm bảo hoạt ộng của bộ máy nhà nước. 1.4.
Chức năng cơ bản của nhà nước
* Chức năng thống trị chính trị của giai cấp và chức năng xã hội. -
Chức năng thống trị chính trị của nhà nước: chịu sự qui ịnh bởi tính giai cấp của nhà
nước. Giai cấp thống trị, thường xuyên sử dụng bộ máy quyền lực nhà nước ể duy trì sự
thống trị của mình ối với toàn xã hội, sự thống trị thể hiện thông qua hệ thống chính sách
và pháp luật. Bộ máy quyền lực của nhà nước từ trung ương ến cơ sở, nhân danh nhà nước
duy trì trật tự xã hội, àn áp mọi sự phản kháng của giai cấp bị trị, các lực lượng chống ối
nhằm bảo vệ quyền lợi và ịa vị của giai cấp thống trị. -
Chức năng xã hội của nhà nước ược biểu hiện ở chỗ, nhà nước nhân danh xã hội làm
nhiệm vụ quản lý nhà nước về xã hội, iều hành các công việc chung của xã hội như: thủy
lợi, giao thông, y tế, giáo dục, bảo vệ môi trường… ể duy trì sự ổn ịnh của xã hội trong
“trật tự” theo quan iểm của giai cấp thống trị. Tuy nhiên, theo Ph. Ăngghen, nhà nước là ại
biểu chính thức của toàn xã hội chỉ trong chừng mực nó là nhà nước của bản thân giai cấp
ại diện cho toàn xã hội trong thời ại tương ứng. -
Mối quan hệ giữa chức năng thống trị chính trị và chức năng xã hội của nhà nước:
Chức năng thống trị chính trị giữ vai trò quyết ịnh, chi phối và ịnh hướng chức năng xã hội
của nhà nước; chức năng xã hội là cơ sở của sự thống trị chính trị của nhà nước.
* Chức năng ối nội và chức năng ối ngoại. -
Chức năng ối nội của nhà nước là sự thực hiện ường lối ối nội nhằm duy trì
trật tự xã hội thông qua các công cụ như: chính sách xã hội, luật pháp, cơ quan truyền thông, lOMoARcPSD| 36477832
văn hóa, y tế, giáo dục… Chức năng ối nội ược thực hiện trong tất cả các lĩnh vực trong ời
sống xã hội của mỗi quốc gia, dân tộc nhằm áp ứng và giải quyết những nhu cầu chung của
toàn xã hội. Chức năng ối nội ược nhà nước thực hiện một cách thường xuyên, liên tục
thông qua lăng kính giai cấp của giai cấp thống trị. -
Chức năng ối ngoại của nhà nước là sự triển khai thực hiện chính sách ối
ngoại của giai cấp thống trị nhằm giải quyết mối quan hệ với các thể chế nhà nước khác
dưới danh nghĩa là quốc gia dân tộc, nhằm bảo vệ lãnh thổ quốc gia, áp ứng nhu cầu trao
ổi kinh tế, văn hóa, khoa học kỹ thuật, ý tế, giáo dục… của mình. Trong xã hội hiện ại,
chính sách ối ngoại của nhà nước rất ược các quốc gia coi trọng, xem ó như là iều kiện cho
sự phát triển của mình. Các nhà nước không chỉ quan hệ với nhau mà còn quan hệ với các
tổ chức quốc tế, các tổ chức phi chính phủ… -
Chức năng ối nội và chức năng ối ngoại của nhà nước là hai mặt của một thực
thể thống nhất, hỗ trợ và tác ộng lẫn nhau nhằm thực hiện ường lối ối nội và ường lối ối
ngoại của giai cấp thống trị. Trong ó, chức năng ối nội của nhà nước giữ vai trò chủ yếu,
ngược lại, khi chức năng ối ngoại ược thực hiện tốt thì chức năng ối nội lại càng có iều kiện
thực hiện, vị thế và vai trò của nhà nước ngày càng cao, các vấn ề kinh tế - xã hội ược ảm
bảo, an ninh quốc phong ược giữ vững, văn hóa, giáo dục, y tế cộng ồng… phát triển.
1.5. Các kiểu và hình thức nhà nước *
Các kiểu nhà nước. -
Căn cứ vào tính chất giai cấp của nhà nước có thể phân biệt các kiểu nhà
nước. Trong lịch sử xã hội có giai cấp, chỉ có giai cấp chủ nô, ịa chủ phong kiến, tư sản và
vô sản ã từng có nhà nước, lấy nhà nước làm công cụ thống trị giai cấp của mình, do ó, ã
từng tồn tại bốn kiểu nhà nước trong lịch sử: nhà nước chủ nô, nhà nước phong kiến, nhà
nước tư sản, nhà nước vô sản. -
Các kiểu nhà nước trên cơ bản giống nhau vì nó ều là công cụ thống trị của
giai cấp thống trị. Tuy nhiên, nhà nước vô sản có sự khác biệt về chất với các kiểu nhà nước
khác ở chỗ: nó là nhà nước ặc biệt, nhà nước của số ông thống trị số ít; giai cấp vô sản liên
minh với giai cấp nông dân, tầng lớp trí thức tiến bộ và các tầng lớp nhân dân lao ộng khác
duy trì sự thống trị của mình ối với toàn xã hội.
* Hình thức nhà nước. -
Khái niệm hình thức nhà nước dùng ể chỉ cách thức tổ chức, phương thức
thức hiện quyền lực nhà nước của giai cấp thống trị. -
Hình thức nhà nước thực chất là hình thức cầm quyền của giai cấp thống trị. -
Hình thức nhà nước chịu sự qui ịnh của bản chất giai cấp của nhà nước, bởi
tính chất và trình ộ phát triển của kinh tế - xã hội, bởi cơ cấu giai cấp, tương quan lực lượng
giữa các giai cấp trong xã hội, bởi ặc iểm lịch, sử văn hóa xã hội, phong tục tập quán, tín
ngưỡng tôn giáo của mỗi quốc gia – dân tộc. -
Các hình thức nhà nước trong lịch sử.
+ Thời kỳ chiếm hữu nô lệ: trong kiểu nhà nước chủ nô quý tộc từng tồn tại nhiều
hình thức nhà nước khác nhau như: nhà nước quân chủ chủ nô, nhà nước cộng hòa dân chủ chủ nô. lOMoARcPSD| 36477832
+ Thời phong kiến: giai cấp ịa chủ, phong kiến nắm trong tay quyền thống trị xã hội.
Nhà nước tồn tại dưới hai hình thức cơ bản: nhà nước phong kiến tập quyền và nhà nước phong kiến phân quyền.
+ Trong xã hội tư bản tồn tại nhiều hình thức nhà nước như: chế ộ cộng hòa, chế ộ
cộng hòa ại nghị, chế ộ cộng hòa tổng thống, chế ộ cộng hòa thủ tướng, chế ộ quân chủ lập
hiến. Dù khác nhau về hình thức nhưng về bản chất ều là nhà nước tư sản, là công cụ thống
trị của giai cấp tư sản ối với các giai cấp, tầng lớp khác trong xã hội.
+ Nhà nước vô sản là nhà nước “ ặc biệt”, là nhà nước của số ông thống trị số ít.
Trong nhà nước vô sản, giai cấp vô sản liên minh với giai cấp nông dân, tầng lớp trí thức
tiến bộ và nhân dân lao ộng, sau khi tiến hành ấu tranh cách mạng giành chính quyền từ
tay giai cấp thống trị sẽ thiết lập nền chuyên chính của mình. Để thực hiện ược sứ mệnh của
mình, giai cấp vô sản phải: Thực hiện chức năng tổ chức, xây dựng một trật tự kinh tế mới,
trật tự xã hội mới có vai trò quyết ịnh nhất ối với sự tồn tại của nhà nước vô sản. Chức năng
trấn áp sự phản kháng của các lực lượng chống ối. Thực hiện nguyên tắc dân chủ của nền
dân chủ vô sản. - Các hình thức nhà nước ở Việt Nam:
+ Từ thế kỷ X – nửa sau thể kỷ XIX: tồn tại nhà nước phong kiến trung ương phân quyền và tập quyền.
+ Từ 1884 – 1945 (khi thực dân Pháp ặt ách ô hộ nước ta) tồn tại nhà nước thuộc ịa nửa phong kiến.
+ Sau cách mạng tháng Tám 1945, nước Việt Nam dân chủ cộng hòa ra ời chấm dứt
sự tồn tại của nhà nước thuộc ịa nửa phong kiến, mở ra một trang sử mới của sự phát triển nhà nước.
+ Hiện nay, Đảng chủ trương xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa. Trong
Văn kiện Đại hội lần thứ XII của Đảng nhấn mạnh một số ặc trưng cơ bản của Nhà nước
pháp quyền xã hội chủ nghĩa: Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ặt dưới quyền lãnh
ạo của Đảng Cộng sản, tồn tại theo nguyên tắc “Đảng lãnh ạo, nhà nước quản lý, nhân dân
làm chủ”. Bản chất của hình thức nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa là: “nhà nước pháp
quyền của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân”. 2. Cách mạng xã hội
2.1. Nguồn gốc của cách mạng xã hội
- Nguồn gốc sâu xa: mâu thuẫn giữa lực lượng sản xuất tiến bộ òi hỏi ược giải phóng,
phát triển với quan hệ sản xuất ã lỗi thời, lạc hậu ang là cản trở sự phát triển của lực lượng
sản xuất. Mâu thuẫn giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất biểu hiện dưới dạng xã
hội là mâu thuẫn giữa giai cấp bị trị, ại diện cho lực lượng sản xuất mới, tiến bộ với giai
cấp thống trị, ại diện cho quan hệ sản xuất ã lạc hậu. Khi mâu thuẫn ó trở lên gay gắt, quyết
liệt òi hỏi phải giải quyết thì sẽ nổ ra cách mạng xã hội.
- Nguồn gốc trực tiếp: trong xã hội có giai cấp, ấu tranh giai cấp là nguyên nhân trực
tiếp dẫn ến cách mạng xã hội.
- Trong lịch sử, có hai cuộc cách mạng xã hội iển hình, có qui mô rộng lớn và tính
chất triệt ể ó là: cách mạng tư sản và cách mạng vô sản. 2.2. Bản chất của cách mạng xã
hội - Khái niệm cách mạng xã hội.
+Theo nghĩa rộng, cách mạng xã hội là sự thay ổi có tính chất căn bản về chất toàn
bộ các lĩnh vực của ời sống xã hội. Theo học thuyết hình thái kinh tế - xã hội của C.Mác lOMoARcPSD| 36477832
thì cách mạng xã hội là sự thay ổi có tính chất căn bản về chất của một hình thái kinh tế -
xã hội, là bước chuyển từ một hình thái kinh tế - xã hội này lên một hình thái kinh tế - xã
hội mới, tiến bộ hơn.
+Theo nghĩa hẹp, cách mạng xã hội là ỉnh cao của ấu tranh giai cấp, là cuộc ấu tranh
lật ổ chính quyền, thiết lập một chính quyền mới tiến bộ hơn.
+ Cách mạng xã hội khác với tiến hóa xã hội: Cách mạng xã hội ược thực hiện là do
bước nhảy ột biến, làm thay ổi về chất, thay ổi toàn bộ ời sống xã hội. Tiến hóa xã hội là sự
thay ổi dần dần, thay ổi từng bộ phận, lĩnh vực của ời sống xã hội. Giữa cách mạng xã hội
và tiến hóa xã hội có mối liên hệ hữu cơ với nhau trong sự phát triển của xã hội: tiến hóa
xã hội tạo ra tiền ề cho cách mạng xã hội; cách mạng xã hội là cơ sở ể tiếp tục có những
tiến hóa xã hội trong giai oạn phát triển sau của xã hội.
+ Cách mạng xã hội khác với cải cách xã hội: Cải cách xã hội chỉ tạo lên những thay
ổi bộ phận, lĩnh vực riêng lẻ của ời sống xã hội. Cải cách xã hội là kết quả ấu tranh của các
lực lượng xã hội tiến bộ, nhiều khi cải cách xã hội là bộ phận hợp thành của cách mạng xã
hội. Khi các cuộc cải cách xã hội ược thực hiện thành công ở những mức ộ khác nhau,
chúng ều tạo ra sự phát triển xã hội theo hướng tiến bộ.
+ Cách mạng xã hội khác với ảo chính: Đảo chính là phương thức tiến hành của một
nhóm người với mục ích giành chính quyền song không làm thay căn bản chế ộ xã hội. Đảo
chính không phải là phong trào cách mạng, thường ược thực hiện bằng bạo lực, lật ổ của
các phe, nhóm có khuynh hướng chính trị ối lập với chính quyền ương thời. Đảo chính chỉ
có ý nghĩa cách mạng khi nó thực sự là một bộ phận của phong trào cách mạng. - Tính
chất của cách mạng xã hội: Tính chất của mỗi cuộc cách mạng xã hội chịu sự qui ịnh bởi
mâu thuẫn cơ bản mà nó giải quyết, vào nhiệm vụ chính trị mà cuộc cách mạng ó phải giải
quyết như: lật ổ chế ộ xã hội nào, xóa bỏ quan hệ sản xuất nào, thiết lập chính quyền thống
trị cho giai cấp nào, thiết lập trật tự xã hội theo nguyên tắc nào. -
Lực lượng cách mạng xã hội là những giai cấp, tầng lớp người có lợiích gắn bó với
cách mạng, tham gia vào các phong trào cách mạng ang thực hiện mục ích của cách mạng.
Lực lượng của cách mạng xã hội chịu sự qui ịnh của tính chất, iều kiện lịch sử của cách mạng. -
Động lực cách mạng là những giai cấp có lợi ích gắn bó chặt chẽ và lâu dài ối với
cách mạng, có tính tự giác, tích cực, chủ ộng, kiên quyết, triệt ể cách mạng, có khả năng lôi
cuốn, tập hợp các giai cấp, tầng lớp khác tham gia phong trào cách mạng. -
Đối tượng của cách mạng xã hội: là những giai cấp và những lực lượng cần phải ánh ổ của cách mạng. -
Giai cấp lãnh ạo cách mạng xã hội là giai cấp có hệ tư tưởng tiến bộ, ại diện cho xu
hướng phát triển của xã hội, cho phương thức sản xuất tiến bộ. - Điều kiện khách
quan và nhân tố chủ quan của cuộc cách mạng.
+ Điều kiện khách quan là iều kiện, hoàn cảnh kinh tế - xã hội, chính trị bên ngoài tác
ộng ến, là tiền ề diễn ra các cuộc cách mạng xã hội.
Điều kiện kinh tế: mâu thuẫn gay gắt giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất, cản
trở sự phát triển của phương thức sản xuất, do ó, cản trở sự phát triển hình thái kinh tế - xã
hội, tất yếu dẫn ến cách mạng xã hội. lOMoARcPSD| 36477832
Điều kiện chính trị - xã hội: khủng hoảng kinh tế diễn ra, mâu thuẫn xã hội biểu hiện
tập trung ở mâu thuẫn giai cấp sẽ dẫn ến khủng hoảng chính trị, lúc ó xuất hiện tình thế cách mạng.
Tình thế cách mạng là sự chín muồi của mâu thuẫn giữa lực lượng sản xuất và quan
hệ sản xuất, sự phát triển ến ỉnh cao của cuộc ấu tranh giai cấp dẫn tới những ảo lộn sâu sắc
trong nền tảng kinh tế - xã hội của nhà nước ương thời, khiến cho việc thay thế thể chế
chính trị ó bằng một thể chế chính trị khác, tiến bộ hơn như là một yêu cầu khách quan không thể ảo ngược.
Tình thế cách mạng là một trạng thái ặc biệt của iều kiện khách quan, không phụ thuộc
vào ý chí của các giai cấp, tập oàn, ảng phái chính trị riêng biệt. Không có tình thế cách
mạng thì cách mạng xã hội không thể nổ ra và thành công.
+ Nhân tố chủ quan trong cách mạng xã hội bao gồm ý chí, niềm tin, trình ộ giác ngộ
và nhận thức của lực lượng cách mạng vào mục tiêu và nhiệm vụ cách mạng, là năng lực
tổ chức thực hiện nhiệm vụ cách mạng, khả năng tập hợp lực lượng cách mạng của giai cấp lãnh ạo cách mạng.
+ Thời cơ cách mạng là thời iểm ặc biệt khi iều kiện khách quan và nhân tố chủ quan
ã chin muồi. Thời cơ cách mạng là thời iểm thuận lợi nhất có thể bùng nổ cách mạng, có ý
nghĩa quyết ịnh ối với thành công của cách mạng.
2.3. Phương pháp cách mạng
- Phương pháp cách mạng bạo lực.
+ Cách mạng bạo lực là hình thức tiến hành cách mạng thông qua bạo lực ể giành chính
quyền, là hành ộng của lực lượng cách mạng dưới sự lãnh ạo của giai cấp lãnh ạo cách
mạng vượt qua giới hạn luật pháp của giai cấp thống trị hiện thời, xác lập nhà nước của giai cấp cách mạng.
+ Trong xã hội có giai cấp, chính quyền thường chỉ giành ược bằng hình thức chiến
tranh cách mạng, thông qua bạo lực cách mạng. Tuy nhiên, cần chú ý, bạo lực chỉ là công
cụ, phương tiện ể lực lượng cách mạng giành lấy chính quyền nhà nước từ tay giai cấp thống trị. - Phương pháp hòa bình.
+ Phương pháp hòa bình là phương pháp ấu tranh không dùng bạo lực cách mạng ể
giành chính quyền trong iều kiện cho phép. Phương pháp hòa bình là phương pháp ấu tranh
nghị trường, thông qua chế ộ dân chủ, bằng bầu cử ể giành a số ghế trong nghị viện và trong chính phủ.
+ Phương pháp hòa bình chỉ có thể xảy ra khi có ủ các iều kiện.
Một là, giai cấp thống trị không còn bộ máy bạo lực áng kể hoặc còn bộ máy bạo lực,
nhưng chúng ã mất hết ý chí chống lại lực lượng cách mạng.
Hai là, lực lượng cách mạng phát triển mạnh, áp ảo kẻ thù. Phương pháp hòa bình rất
có lợi, ít gây tổn thất về sinh mạng và vật chất, cho nên dù iều kiện ể giành chính quyền
bằng phương pháp hòa bình ít khi xảy ra song cũng cần làm tất cả nếu có iều kiện thuận lợi.
Tuy nhiên, cần chú ý quan iểm “quá ộ hòa bình” thực chất là quan iểm phủ ịnh bạo lực cách
mạng của bọn cơ hội chủ nghĩa theo hướng hữu khuynh. lOMoARcPSD| 36477832
2.4. Vấn ề cách mạng xã hội trên thế giới hiện nay
- Trong thời ại ngày nay, cuộc cách mạng khoa học và công nghệ hiện ại, nền kinh tế
tri thức ở các nước phát triển, xu hướng ối thoại thay cho xu hướng ối ầu, những iều chỉnh
của chủ nghĩa tư bản hiện ại phần nào “làm dịu” mâu thuẫn giai cấp, sự xung ột về giai cấp
vẫn còn thay vào ó là sự xung ột về sắc tộc, tôn giáo, về kinh tế giữa các quốc gia, khu vực;
sự ô nhiễm môi trường, cạn kiệt tài nguyên thiên nhiên, nạn ói và bệnh tật ở nhiều
nước…cũng là những nguyên nhân tạo ra sự bất ổn trong thế giới ương ại.
- Trong xã hội hiện ại tiềm ẩn khả năng những biến ộng xã hội theo chiều hướng tiến
bộ, theo hình thức cải tổ, cải cách, ổi mới như ở các nước xã hội chủ nghĩa trước ây và
những hình thức hợp tác mới trên cơ sở các lực lượng xã hội có thể chấp nhận ược ở các
nước theo các xu hướng chính trị khác nhau hiện nay.
- Vì lợi ích chung của toàn thế giới, các nước có chế ộ xã hội và chính trị khác nhau
vẫn có thể thông qua các tổ chức quốc tế, ối thoại, hòa giải những tranh chấp về kinh tế,
lãnh thổ, lãnh hải, tài nguyên thiên nhiên…và những bất ồng khác, vì vây, xu hướng ối
thoại, hòa giải ang là xu hướng chủ ạo hiện nay. Các cuộc chiến tranh dưới màu sắc dân
tộc, tôn giáo, nhân quyền dưới chiêu bài “nhân ạo”, chống vũ khí hóa học, vũ khí sinh học
ang bị các thế lực tiến bộ lên án, phản ối.
- Xu hướng giữ vững ộc lập tự chủ của quốc gia dân tộc, không phụ thuộc và không
can thiệp vào công việc nội bộ của nhau, ấu tranh cho dân chủ, hòa bình và tiến bộ xã hội
ang diễn ra mạnh mẽ, ngày càng tỏ ra chiếm ưu thế.
- Các quốc gia, dân tộc sẽ i tới một xã hội dân chủ, tự do, công bằng, văn minh theo
cách i của mình thông qua các chính sách phát triển kinh tế - xã hội, văn hóa, giáo dục, y tế
và khoa học công nghệ. Và do ó, dù không có các cuộc cách mạng xã hội tiêu biểu như ã
từng diễn ra trong lịch sử, thì các quốc gia dân tộc trên thế giới sẽ phát triển dần dần theo
hướng thay ổi từng bộ phận, từng yếu tố, lĩnh vực trong ời sống xã hội.
IV. Ý THỨC XÃ HỘI
1. Khái niệm tồn tại xã hội
* Khái niệm tồn tại xã hội: Tồn tại xã hội là khái niệm dùng ể chỉ toàn bộ những
sinh hoạt vật chất và iều kiện sinh hoạt vật chất của xã hội.
* Cấu trúc của tồn tại xã hội. -
Điều kiện tự nhiên là những yếu tố tạo thành những iều kiện khách cho
sự tồn tại và phát triển của xã hội. -
Dân cư là toàn bộ các phương diện về số lượng, cơ cấu, mật ộ, phân
bố… dân số tạo thành iều kiện khách quan cho sự sinh tồn và phát triển của xã hội. -
Phương thức sản xuất vật chất là yếu tố quan trọng nhất và chi phối
các yếu tố khác của tồn tại xã hội.
2. Khái niệm ý thức xã hội
* Khái niệm ý thức xã hội: Ý thức xã hội là khái niệm dùng ể chỉ phương diện
sinh hoạt tinh thần của xã hội, nảy sinh từ tồn tại xã hội và phản ánh tồn tại xã hội
trong những giai oạn phát triển nhất ịnh.
* Cấu trúc của ý thức xã hội. lOMoARcPSD| 36477832 -
Theo nội dung và lĩnh vực phản ánh ối với tồn tại xã hội, ý thức xã hội
bao gồm các hình thái như ý thức chính trị, ý thức pháp quyền, ý thức khoa học, ý
thức thẩm mỹ, ý thức ạo ức, ý thức tôn giáo. -
Theo trình ộ phản ánh ối với tồn tại xã hội, ý thức xã hội gồm ý thức
xã hội thông thường và ý thức lý luận. 3. Các hình thái ý thức xã hội * Ý thức chính trị. -
Ý thức chính trị phản ánh các mối quan hệ kinh tế của xã hội bằng
ngôn ngữ chính trị cũng như mối quan hệ giữa các giai cấp, các dân tộc, các quốc
gia và thái ộ của các giai cấp ối với quyền lực nhà nước. Hình thái ý thức chính trị
xuất hiện trong những xã hội có giai cấp và có nhà nước, vì vậy nó thể hiện trực tiếp
và rõ nhất lợi ích giai cấp. -
Ý thức chính trị, nhất là hệ tư tưởng chính trị có vai trò rất quan trọng
ối với sự phát triển của xã hội. Bởi vì, hệ tư tưởng chính trị thể hiện trong cương lĩnh
chính trị, trong ường lối và các chính sách của ảng chính trị, pháp luật của nhà nước,
ồng thời cũng là công cụ thống trị xã hội của giai cấp thống trị. Hệ tư tưởng chính
trị tiến bộ sẽ thúc ẩy mạnh mẽ sự phát triển các mặt của ời sống xã hội; ngược lại,
hệ tư tưởng chính trị lạc hậu, phản ộng sẽ kìm hãm, thậm chí kéo lùi sự phát triển ó. -
Hệ tư tưởng chính trị giữ vai trò chủ ạo trong ời sống tinh thần của xã
hội và xâm nhập vào tất cả các hình thái ý thức xã hội khác. -
Trong thời ại hiện nay, hệ tư tưởng của giai cấp công nhân là hệ tư
tưởng tiến bộ, cách mạng và khoa học ang dẫn dắt giai cấp công nhân và nhân dân
lao ộng ấu tranh nhằm xóa bỏ chế ộ người bóc lột người, tiến tới xây dựng xã hội
mới tốt ẹp hơn chế ộ tư bản chủ nghĩa.
* Ý thức pháp quyền. -
Ý thức pháp quyền là toàn bộ những tư tưởng, quan iểm của một giai
cấp về bản chất và vai trò của pháp luật, về quyền, trách nhiệm và nghĩa vụ của nhà
nước, của các tổ chức xã hội và của công dân, về tính hợp pháp và không hợp pháp
của hành vi con người trong xã hội. -
Hình thái ý thức pháp quyền cũng phản ánh các mối quan hệ kinh tế
của xã hội bằng ngôn ngữ pháp luật. Giống như ý thức chính trị, ý thức pháp quyền
gần gũi với cơ sở kinh tế của xã hội hơn các hình thái ý thức xã hội khác. Ý thức
pháp quyền ra ời trong xã hội có giai cấp và có nhà nước, vì vậy nó cũng mang tính
giai cấp. Do pháp luật là ý chí của giai cấp thống trị thể hiện thành luật lệ cho nên
trong xã hội có giai cấp ối kháng thì thái ộ và quan iểm của các giai cấp khác nhau
ối với pháp luật cũng khác nhau. -
Trong chế ộ xã hội chủ nghĩa, pháp luật và hệ tư tưởng pháp quyền xã
hội chủ nghĩa dựa trên nền tảng tư tưởng của giai cấp công nhân là chủ nghĩa Mác -
Lênin, phản ánh lợi ích của toàn thể nhân dân, bảo vệ nhà nước của dân, do dân và
vì dân, bảo vệ chế ộ xã hội chủ nghĩa. Vì vậy, việc ẩy mạnh và tăng cường công tác
giáo dục ý thức pháp luật cho toàn dân là nhiệm vụ quan trọng, thường xuyên và lâu
dài của cả hệ thống chính trị.
* Ý thức ạo ức. lOMoARcPSD| 36477832 -
Ý thức ạo ức là toàn bộ những quan niệm về thiện, ác, tốt, xấu, lương
tâm, trách nhiệm, nghĩa vụ, công bằng, hạnh phúc,… và về những quy tắc ánh giá,
những chuẩn mực iều chỉnh hành vi cùng cách ứng xử giữa các cá nhân với nhau và
giữa các cá nhân với xã hội. -
Khi xã hội xuất hiện giai cấp thì ý thức ạo ức hình thành và phát triển
như một hình thái ý thức xã hội riêng. Sự phát triển của hình thái ý thức ạo ức không
tách rời sự phát triển của xã hội. Nó phản ánh tồn tại xã hội dưới dạng các quy tắc
iều chỉnh hành vi của con người. Sự tự ý thức của con người về lương tâm, trách
nhiệm, nghĩa vụ, danh dự,… nói lên sức mạnh của ạo ức, ồng thời cũng là biểu hiện
bản chất xã hội của con người. Với ý nghĩa ó, sự phát triển của ý thức ạo ức là nhân
tố biểu hiện sự tiến bộ của xã hội. -
Ý thức ạo ức bao gồm hệ thống những tri thức về giá trị và ịnh hướng
giá trị ạo ức; những tình cảm và lý tưởng ạo ức, trong ó tình cảm ạo ức là yếu tố
quan trọng nhất. Bởi vì, nếu không có tình cảm ạo ức thì tất cả những khái niệm,
những phạm trù và tri thức ạo ức thu nhận ược bằng con ường lý tính không thể
chuyển hóa thành hành vi ạo ức. -
Trong xã hội có giai cấp, ý thức cũng mang tính giai cấp. Giai cấp nào
trong xã hội ang i lên thì ại diện cho xu hướng ạo ức tiến bộ trong xã hội và ngược
lại. Ngoài tính giai cấp, ý thức xã hội còn mang tính nhân loại, ó là những quy tắc
ứng xử nhằm iều chỉnh hành vi của con người, nhằm duy trì trật tự xã hội hiện hành
và các sinh hoạt thường ngày của con người trong cộng ồng xã hội. -
Hiện nay, chúng ta ang sống trong iều kiện kinh tế thị trường, hội nhập
quốc tế và toàn cầu hóa, cho nên con người chịu sự tác ộng và ảnh hưởng không nhỏ
của nhiều loại ạo ức khác nhau. Bên cạnh việc kế thừa và duy trì các giá trị tốt ẹp
của ạo ức truyền thống của dân tộc, chúng ta cũng ang phải ối mặt với không ít
những yếu tố tiêu cực, ối lập với các giá trị ạo ức truyền thống của dân tộc, ó là thói
ích kỷ, thực dụng, tham lam, tất cả vì ồng tiền, không trung thực, thiếu lý tưởng,
sống gấp, bất cần ời. Vì vậy, trong giai oạn hiện nay, nhiệm vụ giáo dục các giá trị
ạo ức lành mạnh, tiến bộ là nhiệm vụ hết sức quan trọng, nhất là ối với thế hệ trẻ.
* Ý thức nghệ thuật (thức thẩm mỹ). -
Ý thức thẩm mỹ phản ánh thế giới bằng hình tượng nghệ thuật. Hình
tượng nghệ thuật là sự nhận thức, sự lĩnh hội cái chung trong cái riêng; là sự nhận
thức cái bản chất trong cái hiện tượng, cái phổ biến trong cái cá biệt nhưng mang tính iển hình. -
Ý thức nghệ thuật (ý thức thẩm mỹ) hình thành rất sớm từ trước khi xã
hội có sự phân chia giai cấp, cùng với sự ra ời của các hình thái nghệ thuật. -
Nghệ thuật không phải bao giờ cũng phản ánh hiện thực xã hội một
cách trực tiếp. Nghệ thuật chân chính gắn với cuộc sống của nhân dân và các hình
tượng nghệ thuật có giá trị thẩm mỹ cao áp ứng những nhu cầu thẩm mỹ lành mạnh,
a dạng của nhiều thế hệ. Chúng có tác ộng tích cực ến sự trải nghiệm, xúc cảm, tình
cảm, lý trí, là nhân tố kích thích mạnh mẽ hoạt ộng của con người và qua ó thúc ẩy
sự tiến bộ xã hội. Nghệ thuật và những giá trị nghệ thuật cao ó còn có tác dụng giáo lOMoARcPSD| 36477832
dục các thế hệ tương lai, góp phần hình thành ở họ thế giới quan và vốn văn hóa tiên tiến. -
Trong xã hội có phân chia giai cấp thì nghệ thuật mang tính giai cấp
và chịu sự chi phối của các quan iểm chính trị, của các quan hệ kinh tế. Tuy nhiên,
cũng như hình thái ý thức ạo ức, nghệ thuật và ý thức thẩm mỹ vẫn có những yếu tố
mang tính toàn nhân loại, do vậy mà nhiều nền nghệ thuật, nhiều tác phẩm nghệ
thuật, nhiều giá trị văn hóa vật thể và phi vật thể ở các giai oạn lịch sử khác nhau,
của các tác giả thuộc các giai cấp và các dân tộc khác nhau ã trở thành những giá trị
văn hóa chung tiêu biểu, trường tồn và vô giá của nhân loại. Nghệ thuật tiến bộ ồng
thời, vừa phục vụ cho dân tộc mình, vừa phục vụ nhân loại; vừa phục vụ cho thế hệ
hiện tại, lẫn thế hệ tương lai. * Ý thức tôn giáo. -
Tôn giáo là sự phản ánh hư ảo sức mạnh của giới tự nhiên bên ngoài
lẫn các quan hệ xã hội vào ầu óc con người. Ph. Ăngghen ã chỉ rõ: “Tất cả mọi tôn
giáo chẳng qua chỉ là sự phản ánh hư ảo - vào trong ầu óc của con người - của những
lực lượng ở bên ngoài chi phối cuộc sống hàng ngày của họ; chỉ là sự phản ánh trong
ó những lực lượng ở trần thế ã mang hình thức những lực lượng siêu trần thế”. -
Thực chất, những sức mạnh của tự nhiên và các lực lượng xã hội hiện
thực ược thần bí hóa chính là nguồn gốc của tôn giáo. Sự sợ hãi trước sức mạnh của
tự nhiên, sự bất lực trước các thế lực xã hội ã tạo ra thần linh. -
Tôn giáo với tính cách là một hình thái ý thức xã hội gồm có tâm lý
tôn giáo và hệ tư tưởng tôn giáo. Tâm lý tôn giáo là toàn bộ những biểu tượng, tình
cảm, tâm trạng của quần chúng về tín ngưỡng tôn giáo. Hệ tư tưởng tôn giáo là hệ
thống giáo lý ược các nhà thần học và các chức sắc tôn giáo tạo dựng và truyền bá
trong xã hội. Tâm lý tôn giáo và hệ tư tưởng tôn giáo quan hệ chặt chẽ với nhau.
Tâm lý tôn giáo tạo cơ sở cho hệ tư tưởng tôn giáo dễ dàng xâm nhập vào quần chúng. -
Chức năng chủ yếu của tôn giáo là chức năng ền bù - hư ảo. Chức năng
này gây ra ảo tưởng về sự ền bù ở thế giới bên kia những gì mà con người không thể
ạt ược trong cuộc sống hiện thực. Vì vậy, ý thức tôn giáo mang tính chất tiêu cực,
cản trở sự nhận thức úng ắn của con người về thế giới, về xã hội, về bản thân nên bị
các giai cấp thống trị lợi dụng. Do ó, muốn xóa bỏ tôn giáo thì phải xóa bỏ nguồn
gốc xã hội và nguồn gốc nhận thức của nó. * Ý thức khoa học. -
Khoa học là sự khái quát cao nhất của thực tiễn, là phương thức nắm
bắt tất cả các hiện tượng của hiện thực, cung cấp những tri thức chân thực về bản
chất các hiện tượng, các quá trình, các quy luật của tự nhiên và của xã hội. -
Ý thức khoa học phản ánh hiện thực một cách chân thực và chính xác
dựa vào sự thật và lý trí của con người. Khác với tất cả các hình thức ý thức xã hội
khác, ý thức khoa học phản ánh sự vận ộng và sự phát triển của giới tự nhiên, của xã
hội loài người và của tư duy con người bằng tư duy logic thông qua hệ thống các
khái niệm, các phạm trù, các quy luật và các lý thuyết. -
Ý thức khoa học có nhiệm vụ cao cả là hướng con người vào việc biến
ổi hiện thực, cải tạo thế giới nhằm phục vụ cho nhu cầu cuộc sống nhiều mặt và ngày lOMoARcPSD| 36477832
càng tốt hơn, cao hơn. Hiện nay, tri thức khoa học ang trở thành lực lượng sản xuất
trực tiếp, khi nhân loại bước vào thời ại phát triển mạnh mẽ của công nghệ kỹ thuật
số và trí tuệ nhân tạo. Cùng với ó, khoa học ang góp phần quan trọng vào việc giải
quyết các vấn ề toàn cầu.
* Ý thức triết học. -
Ý thức triết học là hình thức ặc biệt và cao nhất của tri thức. Nếu như
các ngành khoa học riêng lẻ nghiên cứu thế giới từ các khía cạnh, những mặt nhất
ịnh của thế giới ó thì triết học, nhất là triết học Mác – Lênin cung cấp cho con
người tri thức về thế giới như một chỉnh thể thông qua việc tổng kết toàn bộ lịch sử
phát triển của khoa học và của chính bản thân triết học. -
Với tư cách là một hình thái ý thức xã hội, triết học nói chung và
nhất là triết học duy vật biện chứng có sứ mệnh trở thành thế giới quan mà cơ sở và
hạt nhân của thế giới quan là tri thức… Trong thời ại ngày nay, thế giới quan khoa
học chân chính nhất là thế giới quan triết học duy vật biện chứng, nó có vai trò to
lớn ể nhận thức úng ắn ý nghĩa và vai trò của các hình thái ý thức xã hội khác; ể
xác ịnh úng ắn vị trí của những hình thái ấy trong cuộc sống của xã hội và ể nhận
thức tính quy luật cùng những ặc iểm và sự phát triển của chúng.
4. Quan hệ biện chứng giữa tồn tại xã hội và ý thức xã hội
4.1. Vai trò quyết ịnh của tồn tại xã hội ối với ý thức xã hội *
Vai trò quyết ịnh của tồn tại xã hội ối với ý thức xã hội.
Tính quyết ịnh của tồn tại xã hội ối với ý thức xã hội ược thể hiện căn bản trên hai phương diện.
- Tồn tại xã hội như thế nào thì ý thức xã hội như thế ó: tồn tại xã hội là nguồn
gốc của ý thức xã hội, quyết ịnh ến nội dung, tính chất của ý thức xã hội.
- Khi tồn tại xã hội (nhất là phương thức sản xuất) thay ổi thì ý thức xã hội cũng sẽ thay ổi theo.
* Ý nghĩa: Vì tồn tại xã hội quyết ịnh ối với ý thức xã hội nên muốn nhận thức ý
thức xã hội phải xuất phát tồn tại xã hội; muốn thay ổi ý thức xã hội phải thay ổi tồn tại xã hội.
4.2. Tính ộc lập tương ối của ý thức xã hội
* Thứ nhất, ý thức xã hội thường lạc hậu hơn tồn tại xã hội. -
Biểu hiện: Lịch sử xã hội loài người cho thấy, nhiều khi xã hội cũ ã mất i,
song ý thức xã hội do xã hội ó sản sinh ra vẫn tiếp tục tồn tại. -
Nguyên nhân làm cho ý thức xã hội thường lạc hậu hơn tồn tại xã hội.
+ Do tồn tại xã hội thường biến ổi nhanh hơn nên ý thức xã hội không phản ánh kịp và trở nên lạc hậu.
+ Do sức mạnh của thói quen, tập quán, truyền thống và do tính bảo thủ của một số
hình thái ý thức xã hội.
+ Giai cấp lạc hậu thường lưu giữ những tư tưởng lạc hậu ể bảo vệ lợi ích của họ. -
Ý nghĩa: Muốn xây dựng xã hội mới phải từng bước xóa bỏ ược những tàn
dư của ý thức xã hội cũ, cùng với việc xây dựng và phát triển ý thức xã hội mới. * Thứ hai,
ý thức có thể vượt trước tồn tại xã hội, - Biểu hiện. lOMoARcPSD| 36477832
+ Trong những iều kiện nhất ịnh, những tư tưởng tiên tiến có thể vượt trước sự phát
triển của tồn tại xã hội, dự báo úng tương lai.
Bên cạnh ó, có tư tưởng vượt trước là phản khoa học, rơi vào sai lầm, chủ quan, ảo
tưởng, khi nó chỉ là những mong muốn chủ quan của con người.
+ Tư tưởng tiên tiến có tác dụng tổ chức, chỉ ạo hoạt ộng thực tiễn của con người,
hướng hoạt ộng ó vào việc giải quyết những nhiệm vụ mới mà ời sống vật chất của xã hội ặt ra. -
Nguyên nhân: Những tư tưởng tiên tiến có thể vượt trước tồn tại xã hội vì nó
phản ánh ược quy luật vận ộng của tồn tại xã hội. -
Ý nghĩa: Những tư tưởng tiên tiến có vai trò ịnh hướng, chỉ ạo hoạt ộng của
con người, do ó, cần phát hiện và tạo iều kiện cho chúng phát huy vai trò nhằm thúc ẩy tồn
tại xã hội phát triển.
* Thứ ba, ý thức xã hội có tính kế thừa. -
Ý thức xã hội của thời ại sau bao giờ cũng có sự kế thừa ý thức xã hội của thời ại trước. -
Trong xã hội có giai cấp, tính kế thừa của ý thức xã hội gắn với tính giai cấp.
Giai cấp tiên tiến kế thừa tư tưởng tiến bộ của xã hội cũ, ngược lại, giai cấp lỗi thời thường
kế thừa những tư tưởng bảo thủ, phản tiến bộ ể bảo vệ lợi ích của giai cấp mình. -
Ý nghĩa: Do ý thức xã hội có tính kế thừa nên ể giải thích tồn tại xã hội không
chỉ dựa vào tồn tại xã hội mà còn phải dựa vào ý thức xã hội của thời ại trước.
* Thứ tư, các hình thái ý thức xã hội có sự tác ộng qua lại lẫn nhau trong quá trình phát triển. -
Các hình thái ý thức xã hội phản ánh tồn tại xã hội theo những cách khác
nhau, có vai trò khác nhau trong ời sống, giữa chúng có sự tác ộng qua lại với nhau. -
Trong mỗi thời ại, thường có một hình thái ý thức xã hội nào ó nổi lên hàng
ầu, tác ộng mạnh ến các hình thái ý thức xã hội khác. -
Ngày nay, hình thái ý thức chính trị có vai trò ặc biệt quan trọng, nó chi phối,
quyết ịnh các hình thái ý thức xã hội khác. -
Ý nghĩa: Khi phân tích một hình thái ý thức xã hội nào ó phải chú ý tới sự tác
ộng của nó với các hình thái ý thức xã hội khác.
* Thứ năm, ý thức xã hội có sự tác ộng trở lại tồn tại xã hội. -
Ý thức xã hội tác ộng trở lại tồn tại xã hội theo hai hướng.
+ Tác ộng tích cực: Những ý thức, tư tưởng tiến bộ, cách mạng, phản ánh úng hiện
thực khách quan thúc ẩy tồn tại xã hội phát triển.
+ Tác ộng tiêu cực: Những ý thức, tư tưởng lạc hậu, phản ánh không úng hiện thực
khách quan kìm hãm sự phát triển của tồn tại xã hội. -
Mức ộ tác ộng mạnh hay yếu của ý thức xã hội ối với tồn tại xã hội phụ thuộc
vào những iều kiện lịch sử cụ thể, vào các quan hệ kinh tế vốn là cơ sở hình thành các hình
thái ý thức xã hội; mức ộ phản ánh úng ắn của ý thức xã hội ối với tồn tại xã hội; mức ộ
truyền bá của ý thức xã hội, sự thâm nhập của ý thức xã hội (cả bề rộng và bề sâu) trong
quần chúng nhân dân…; ặc biệt là vào vai trò lịch sử của giai cấp ại diện cho ngọn cờ tư tưởng. lOMoARcPSD| 36477832 -
Ý nghĩa: Do ý thức xã hội tác ộng trở lại tồn tại xã hội nên cần phát huy vai
trò của các tư tưởng tiên tiến; ấu tranh chống tư tưởng lạc hậu, bảo thủ.
V. TRIẾT HỌC VỀ CON NGƯỜI
1. Con người và bản chất con người *
Con người là thực thể sinh học - xã hội.
Theo C.Mác, con người là một sinh vật có tính xã hội ở trình ộ phát triển cao nhất
của giới tự nhiên và của lịch sử xã hội, là chủ thể của lịch sử, sáng tạo nên tất cả các thành
tựu của văn minh và văn hóa.
- Về phương diện sinh học.
+ Con người là một thực thể sinh vật, là sản phẩm của giới tự nhiên, là một ộng vật
xã hội. Con người cũng như mọi ộng vật khác có những nhu cầu tự nhiên – sinh học, như:
ăn, uống, thở, sinh ẻ con cái … ể tồn tại và phát triển.
+ Con người là một bộ phận của giới tự nhiên. Con người chịu sự quy ịnh, chịu sự
chi phối bởi các quy luật của giới tự nhiên, các quy luật sinh học, như: di truyền, tiến hóa
sinh học và các quá trình sinh học của giới tự nhiên. Con người là một bộ phận quan trọng
của giới tự nhiên, nhưng lại có thể biến ổi giới tự nhiên và chính bản thân mình, dựa trên các quy luật khách quan.
+ Về mặt thể xác, con người sống bằng những sản phẩm tự nhiên, dù là dưới hình
thức thực phẩm, nhiên liệu, áo quần, nhà ở, v.v... Do ó, con người phải dựa vào giới tự
nhiên, gắn bó với giới tự nhiên, hòa hợp với giới tự nhiên mới có thể tồn tại và phát triển.
Quan iểm này là nền tảng lý luận và phương pháp luận rất quan trọng, có tính thời sự trong
bối cảnh khủng hoảng sinh thái và yêu cầu phát triển bền vững hiện nay.
- Con người còn là một thực thể xã hội.
+ Hoạt ộng xã hội quan trọng nhất của con người là lao ộng sản xuất. Nhờ lao ộng sản
xuất mà con người về mặt sinh học có thể trở thành thực thể xã hội, thành chủ thể của “lịch
sử có tính tự nhiên”, có lý tính, có “bản năng xã hội”. Lao ộng ã góp phần cải tạo bản năng
sinh học của con người, làm cho con người trở thành con người úng nghĩa của nó. Lao ộng
là iều kiện kiên quyết, cần thiết và chủ yếu quyết ịnh sự hình thành và phát triển của con
người cả về phương diện sinh học lẫn phương diện xã hội.
+ Con người không chỉ có các quan hệ với nhau trong sản xuất, mà còn có hàng loạt các
quan hệ xã hội khác. Hoạt ộng của con người gắn liền với các quan hệ xã hội không chỉ
phục vụ cho con người mà còn cho xã hội, khác với hoạt ộng của con vật chỉ phục vụ cho
nhu cầu bản năng sinh học trực tiếp của nó. Hoạt ộng và giao tiếp của con người ã sinh ra
ý thức người. Tư duy, ý thức của con người chỉ có thể phát triển trong lao ộng và giao tiếp
xã hội với nhau. Nhờ có lao ộng và giao tiếp xã hội mà ngôn ngữ xuất hiện và phát triển.
Ngôn ngữ và tư duy của con người thể hiện tập trung và nổi trội tính xã hội của con người,
là một trong những biểu hiện rõ nhất phương diện con người là một thực thể xã hội. Chính
vì vậy, khác với con vật, con người chỉ có thể tồn tại và phát triển trong xã hội loài người. *
Con người khác biệt với con vật ngay từ khi con người bắt ầu sản xuất
ra những tư liệu sinh hoạt của mình.
Chủ nghĩa duy vật lịch sử ã xác ịnh sự khác biệt giữa con người và con vật dựa trên
nền tảng của sản xuất vật chất. Lao ộng, tức là sản xuất ra những tư liệu sinh hoạt của mình, lOMoARcPSD| 36477832
tạo ra con người và xã hội, thúc ẩy con người và xã hội phát triển. Đây chính là iểm khác
biệt căn bản, chi phối các ặc iểm khác biệt khác giữa con người với con vật. *
Con người vừa là chủ thể của lịch sử, vừa là sản phẩm của lịch sử. -
Hoạt ộng lịch sử ầu tiên khiến con người tách khỏi con vật, có ý nghĩa sáng
tạo chân chính là hoạt ộng chế tạo công cụ lao ộng, hoạt ộng lao ộng sản xuất. Nhờ
chế tạo công cụ lao ộng mà con người tách khỏi loài vật, tách khỏi tự nhiên trở thành
chủ thể hoạt ộng thực tiễn xã hội. Chính ở thời iểm ó con người bắt ầu làm ra lịch
sử của mình. Lịch sử sản xuất của con người như thế nào thì tương ứng, con người
cũng sáng tạo ra lịch sử như thế ấy. Từ khi con người tạo ra lịch sử cho ến nay con
người luôn là chủ thể của lịch sử, nhưng cũng luôn là sản phẩm của lịch sử. -
Con người tồn tại và phát triển luôn luôn ở trong một hệ thống môi trường
xác ịnh. Đó là toàn bộ iều kiện tự nhiên và xã hội, cả iều kiện vật chất lẫn tinh thần,
có quan hệ trực tiếp hoặc gián tiếp ến ời sống của con người và xã hội. Đó là những
iều kiện cần thiết, tất yếu, không thể thiếu ối với sự tồn tại và phát triển của con
người. Do ó, con người vừa tiếp nhận, thích nghi, hòa nhịp với giới tự nhiên, nhưng
cũng bằng cách ó cải biến giới tự nhiên ể thích ứng và biến ổi chính mình. -
Con người tồn tại trong môi trường xã hội. Chính nhờ môi trường xã hội mà
con người trở thành một thực thể xã hội và mang bản chất xã hội. Môi trường xã hội
là một bộ phận của tự nhiên với những ặc thù của nó. So với môi trường tự nhiên
môi trường xã hội có ảnh hưởng trực tiếp và quyết ịnh ến con người, sự tác ộng của
môi trường tự nhiên ến từng cá nhân con người thường phải thông qua môi trường
xã hội và chịu ảnh hưởng sâu sắc của các nhân tố xã hội. Môi trường xã hội và mỗi
cá nhân con người thường xuyên phải có quan hệ với môi trường tự nhiên, tồn tại
trong mối quan hệ tác ộng qua lại, chi phối, quy ịnh lẫn nhau. -
Do sự phát triển của công nghiệp, của cách mạng khoa học - công nghệ, nhiều
loại môi trường khác ã và ang ược phát hiện như môi trường thông tin, kiến thức,
môi trường từ tính, môi trường iện, môi trường hấp dẫn, môi trường sinh học, v.v..
Cần lưu ý, có những môi trường mới ược phát hiện và ang ược nghiên cứu, nên còn
có nhiều ý kiến, quan niệm khác nhau, thậm chí ối lập nhau. Môi trường sinh học,
môi trường cận tâm lý, môi trường tương tác yếu ang ược nghiên cứu trong khoa học
tự nhiên. Tuy nhiên, dù chưa ược nhận thức ầy ủ, mới ược phát hiện hay còn có
những ý kiến, quan niệm khác nhau, thì chúng ều hoặc là thuộc về môi trường tự
nhiên, hoặc là thuộc về môi trường xã hội. Tính chất, phạm vi, vai trò và tác ộng của
chúng ến con người là khác nhau, không giống hoàn toàn như môi trường tự nhiên
và môi trường xã hội. Chúng là những hiện tượng, quá trình cụ thể của tự nhiên hoặc
xã hội, có tác ộng, ảnh hưởng ở một khía cạnh hẹp, cụ thể và xác ịnh ở phương diện
tự nhiên hoặc xã hội. *
Bản chất con người là tổng hòa các quan hệ xã hội. -
Trong sinh hoạt xã hội, khi hoạt ộng ở những iều kiện lịch sử nhất ịnh
con người có quan hệ với nhau ể tồn tại và phát triển. “Trong tính hiện thực của nó,
bản chất của con người là tổng hòa các quan hệ xã hội”. Bản chất của con người luôn
ược hình thành và thể hiện ở những con người hiện thực, cụ thể trong những iều kiện lOMoARcPSD| 36477832
lịch sử cụ thể. Các quan hệ xã hội tạo nên bản chất của con người, nhưng không phải
là sự kết hợp giản ơn hoặc là tổng cộng chúng lại với nhau mà là sự tổng hòa chúng;
mỗi quan hệ xã hội có vị trí, vai trò khác nhau, có tác ộng qua lại, không tách rời nhau. -
Các quan hệ xã hội có nhiều loại: Quan hệ quá khứ, quan hệ hiện tại,
quan hệ vật chất, quan hệ tinh thần, quan hệ trực tiếp, gián tiếp, tất nhiên hoặc ngẫu
nhiên, bản chất hoặc hiện tượng, quan hệ kinh tế, quan hệ phi kinh tế, v.v.. Tất cả
các quan hệ ó ều góp phần hình thành lên bản chất của con người. -
Các quan hệ xã hội thay ổi thì ít hoặc nhiều, sớm hoặc muộn, bản chất
con người cũng sẽ thay ổi theo. Trong các quan hệ xã hội cụ thể, xác ịnh, con người
mới có thể bộc lộ ược bản chất thực sự của mình, và cũng trong những quan hệ xã
hội ó thì bản chất người của con người mới ược phát triển. Các quan hệ xã hội khi ã
hình thành thì có vai trò chi phối và quyết ịnh các phương diện khác của ời sống con
người khiến cho con người không còn thuần túy là một ộng vật mà là một ộng vật
xã hội. Con người “bẩm sinh ã là sinh vật có tính xã hội”. Khía cạnh thực thể sinh
vật là tiền ề trên ó thực thể xã hội tồn tại, phát triển và chi phối.
2. Hiện tượng tha hóa con người và vấn ề giải phóng con người
2.1. Thực chất của hiện tượng tha hóa con người là lao ộng của con người bị tha hóa
- Theo C.Mác, thực chất của lao ộng bị tha hóa là quá trình lao ộng và sản phẩm của
lao ộng từ chỗ ể phục vụ con người, ể phát triển con người ã bị biến thành lực lượng ối lập,
nô dịch và thống trị con người. Người lao ộng chỉ hành ộng với tính cách con người khi
thực hiện các chức năng sinh học như ăn, ngủ, sinh con ẻ cái,… còn khi lao ộng, tức là khi
thực hiện chức năng cao quý của con người thì họ lại chỉ như là con vật.
- Hiện tượng tha hóa con người là một hiện tượng lịch sử ặc thù, chỉ diễn ra trong xã
hội có phân chia giai cấp. Nguyên nhân gây nên hiện tượng tha hóa con người là chế ộ tư
hữu về tư liệu sản xuất. Nhưng tha hoá con người ược ẩy lên cao nhất trong xã hội tư bản
chủ nghĩa. Chế ộ ó ã tạo ra sự phân hóa xã hội về việc chiếm hữu tư nhân tư liệu sản xuất
khiến ại a số người lao ộng trở thành vô sản, một số ít trở thành tư sản, chiếm hữu toàn bộ
các tư liệu sản xuất của xã hội. Vì vậy, những người vô sản buộc phải làm thuê cho các nhà
tư bản, phải ể các nhà tư bản bóc lột mình và sự tha hóa lao ộng bắt ầu từ ó. Lao ộng bị tha
hóa là nội dung chính yếu, là nguyên nhân, là thực chất của sự tha hóa của con người.
- Con người bị tha hóa là con người bị ánh mất mình trong lao ộng, tức trong hoạt ộng
ặc trưng, bản chất của con người. Lao ộng là hoạt ộng sáng tạo của con người, là ặc trưng
chỉ có ở con người chứ không hề có ở con vật, là hoạt ộng người, nhưng khi hoạt ộng nó
lại trở thành hoạt ộng của con vật. Lao ộng bị cưỡng bức, bị ép buộc bởi iều kiện xã hội.
Con người lao ộng không phải ể sáng tạo, không phải ể phát triển các phẩm chất người mà
chỉ là ể ảm bảo sự tồn tại của thể xác họ. Điều ó có nghĩa rằng họ ang thực hiện chức năng
của con vật. Khi họ ăn uống, sinh con ẻ cái thì họ lại là con người vì họ ược tự do. Tính
chất trái ngược trong chức năng như vậy là biểu hiện ầu tiên của sự tha hóa của con người.
- Trong hoạt ộng lao ộng, con người là chủ thể trong quan hệ với tư liệu sản xuất.
Nhưng vì trong chế ộ tư hữu tư bản về tư liệu sản xuất thì người lao ộng phải phụ thuộc vào
các tư liệu sản xuất. Tư liệu sản xuất là do con người tạo ra. Như vậy, con người bị lệ thuộc lOMoARcPSD| 36477832
vào sản phẩm do chính mình tạo ra. Mặt khác, ể có tư liệu sinh hoạt, người lao ộng buộc
phải lao ộng cho các chủ tư bản, sản phẩm của họ làm ra trở nên xa lạ với họ và ược chủ sở
hữu dùng ể trói buộc họ, bắt họ lệ thuộc nhiều hơn vào chủ sở hữu và vào các vật phẩm lao
ộng. Lao ộng bị tha hóa ã làm ảo lộn quan hệ xã hội của người lao ộng. Các ồ vật ã trở
thành xa lạ, trở thành công cụ thống trị, trói buộc con người. Quan hệ giữa người lao ộng
với chủ sở hữu tư liệu sản xuất cũng bị ảo lộn. Đúng ra ó phải là quan hệ giữa người với
người, nhưng trong thực tế nó lại ược thực hiện thông qua số vật phẩm do người lao ộng
tạo ra và số tiền công mà người lao ộng ược trả. Quan hệ giữa người và người ã bị thay thế
bằng quan hệ giữa người và vật, ó là biểu hiện thứ hai của tha hóa.
- Khi lao ộng bị tha hóa, con người trở nên què quặt, phiến diện, thiếu khuyết trên
nhiều phương diện khác nhau. Sự tha hóa nói trên tất yếu làm cho con người phát triển
không thể toàn diện, không thể ầy ủ, và không thể phát huy ược sức mạnh bản chất người.
Người lao ộng ngày càng bị bần cùng hóa, sự phân cực xã hội ngày càng lớn. Sản xuất,
công nghiệp, khoa học và công nghệ càng phát triển, lợi nhuận của các chủ sở hữu tư liệu
sản xuất càng lớn, người lao ộng ngày càng bị máy móc thay thế. Quá trình lao ộng ngày
càng trở thành quá trình thực hiện các thao tác giản ơn do dây chuyền công nghệ, kỹ thuật
quy ịnh, người lao ộng càng bị ẩy ra khỏi quá trình sản xuất trực tiếp thì lao ộng càng bị tha
hóa, người công nhân trở thành một bộ phận của máy móc và ngày càng phụ thuộc vào nó,
lao ộng càng trở nên “dã man”. Trong bối cảnh cách mạng khoa học - công nghệ và toàn
cầu hóa hiện nay, khía cạnh này của sự tha hóa lao ộng ngày càng thể hiện tập trung và rõ
nét khiến cho sự phân cực giàu nghèo trong xã hội hiện ại ngày càng dãn rộng theo chiều
tỷ lệ thuận với sự phát triển của cách mạng khoa học - công nghệ và toàn cầu hóa.
- Tha hóa con người là thuộc tính vốn có của các nền sản xuất dựa trên chế ộ tư hữu
tư liệu sản xuất, nhưng nó ược ẩy lên ở mức cao nhất trong nền sản xuất tư bản chủ nghĩa.
Trong nền sản xuất ó, sự tha hóa của lao ộng còn ược tạo nên bởi sự tha hóa trên các phương
diện khác của ời sống xã hội: Sự tha hóa của nền chính trị vì thiểu số ích kỷ, sự tha hóa của
các tư tưởng của tầng lớp thống trị, sự tha hóa của các thiết chế xã hội khác. Chính vì vậy,
việc khắc phục sự tha hóa không chỉ gắn liền với việc xóa bỏ chế ộ tư hữu tư bản chủ nghĩa
mà còn gắn liền với việc khắc phục sự tha hóa trên các phương diện khác của ời sống xã
hội. Đó là một quá trình lâu dài, phức tạp ể giải phóng con người, giải phóng lao ộng
2.2. Giải phóng toàn thể xã hội khỏi ách bóc lột, ách áp bức
* Giải phóng toàn thể xã hội khỏi ách bóc lột, ách áp bức là một trong những tư tưởng
căn bản, cốt lõi của các nhà kinh iển của chủ nghĩa Mác - Lênin về con người.
- Đấu tranh giai cấp ể thay thế chế ộ sở hữu tư nhân tư bản chủ nghĩa về tư liệu sản
xuất và phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa, ể giải phóng con người về phương diện
chính trị là nội dung quan trọng hàng ầu.
- Khắc phục sự tha hóa của con người và lao ộng của họ, biến lao ộng sáng tạo trở
thành chức năng thực sự của con người là nội dung có ý nghĩa then chốt.
- Điều kiện và tiền ề ể giải phóng triệt ể con người là xóa bỏ giai cấp, xóa bỏ chế ộ tư
nhân về tư liệu sản xuất và sức sản xuất phát triển ở trình ộ rất cao…
* Xã hội không thể nào giải phóng cho mình ược, nếu không giải phóng cho mỗi cá nhân. lOMoARcPSD| 36477832
- Việc giải phóng những con người cụ thể là ể i ến giải phóng giai cấp, giải phóng dân
tộc và tiến tới giải phóng toàn thể nhân loại. Giải phóng con người trên tất cả các nội dung
và các phương diện: lao ộng, chính trị, kinh tế, xã hội, năng lực, con người cá nhân, con
người giai cấp, con người dân tộc, con người nhân loại…
- Tư tưởng về giải phóng con người của triết học Mác - Lênin hoàn toàn khác với các
tư tưởng giải phóng con người của các học thuyết khác ã và ang tồn tại trong lịch sử. Tôn
giáo quan niệm giải phóng con người là sự giải thoát khỏi cuộc sống tạm, khỏi bể khổ cuộc
ời ể lên cõi Niết bàn hoặc lên Thiên ường. Một số học thuyết triết học duy vật cũng ã ề xuất
tư tưởng giải phóng con người bằng một vài phương tiện nào ó trong ời sống xã hội: Pháp
luật, ạo ức, chính trị. Tính chất phiến diện, hạn hẹp, siêu hình trong nhận thức về con người,
về các quan hệ xã hội và do những hạn chế về iều kiện lịch sử ã khiến cho những quan iểm
ó sa vào lập trường duy tâm, siêu hình.
2.3. Sự phát triển tự do của mỗi người là iều kiện cho sự phát triển tự do của tất cả mọi
người -
Khi chế ộ chiếm hữu tư nhân tư bản chủ nghĩa bị thủ tiêu, lao ộng không còn
bị tha hóa, con người ược giải phóng, khi ó xã hội là sự liên hiệp của các cá nhân, con người
bắt ầu ược phát triển tự do. -
Con người là sự thống nhất giữa cá nhân và xã hội, cá nhân với giai cấp, dân
tộc… nên sự phát triển tự do của mỗi người tất yếu là iều kiện cho sự phát triển tự do của
mọi người. Dĩ nhiên, iều ó cũng có nghĩa là sự phát triển tự do của mọi người, sự phát triển
của xã hội là tiền ề cho sự phát triển của mỗi cá nhân trong ó. Sự phát triển tự do của mỗi
người chỉ có thể ạt ược khi con người thoát khỏi sự tha hóa, thoát khỏi sự nô dịch do chế ộ
tư hữu các tư liệu sản xuất bị thủ tiêu triệt ể, khi sự khác biệt giữa thành thị và nông thôn,
giữa lao ộng trí óc và lao ộng chân tay không còn, khi con người không còn bị trói buộc bởi
sự phân công lao ộng xã hội.
3. Quan iểm của triết học Mác - Lênin về quan hệ cá nhân và xã hội, về vai trò của
quần chúng nhân dân và lãnh tụ trong lịch sử 3.1. Quan hệ giữa cá nhân và xã hội
* Quan hệ giữa cá nhân và xã hội. -
Con người là một hệ thống chỉnh thể thống nhất cá thể - loài, mang những
thuộc tính cá thể, ơn nhất, lẫn những thuộc tính chung, phổ biến của loài, bản chất
của nó là tổng hòa các quan hệ xã hội. Nó là ại diện cho loài, cho xã hội, cho nhân
loại, cho lịch sử loài người. Trong con người, do vậy, luôn có những cái chung toàn
nhân loại, như các giá trị chung, nhu cầu chung, lợi ích chung,… Nó cũng là ại biểu
của một xã hội cụ thể, một thời kỳ lịch sử xác ịnh, có tính ặc thù, với các quan hệ xã
hội xác ịnh. Các quan hệ xã hội kết tinh trong mỗi con người luôn là quan hệ xã hội
cụ thể của một thời ại, một gia ình, một nhóm xã hội, một cộng ồng, một tập oàn,
một giai cấp, một quốc gia - dân tộc xác ịnh. -
Cá nhân và xã hội không tách rời nhau. Xã hội do các cá nhân cụ thể hợp
thành, mỗi cá nhân là một phần tử của xã hội sống và hoạt ộng trong xã hội ó. Khi
mới sinh ra, chưa có ý thức, chưa có các quan hệ xã hội thì con người mới chỉ là cá
thể. Chỉ khi cá thể ó giao tiếp xã hội, có những quan hệ xã hội xác ịnh, có ý thức mới
trở thành cá nhân. Cá nhân không thể tách rời xã hội. Quan hệ cá nhân – xã hội là lOMoARcPSD| 36477832
tất yếu, là tiền ề và iều kiện tồn tại và phát triển của cả cá nhân lẫn xã hội. Đương
nhiên, quan hệ ấy phụ thuộc vào iều kiện lịch sử cụ thể, vào trình ộ phát triển xã hội
và của từng cá nhân, ặc biệt là phụ thuộc vào bản chất của xã hội. Quan hệ cá nhân
- xã hội là khác nhau trong xã hội có phân chia giai cấp và xã hội không phân chia
giai cấp. Sự thống nhất và mâu thuẫn giữa cá nhân và xã hội là một phạm trù lịch sử,
phụ thuộc vào từng giai oạn lịch sử khác nhau. -
Sự thống nhất cá nhân – xã hội còn thể hiện ở một góc ộ khác trong quan hệ
con người giai cấp và con người nhân loại. Quan hệ con người giai cấp và con người
nhân loại chỉ tồn tại trong xã hội có phân chia giai cấp, do vậy nó có tính lịch sử.
Mỗi con người cá nhân trong xã hội có giai cấp ều mang tính giai cấp do nó luôn là
thành viên của một giai cấp, tầng lớp xã hội xác ịnh. Các quan hệ xã hội mà nó sống
và hoạt ộng trong ó luôn có quan hệ giai cấp và các quan hệ ó luôn óng vai trò quyết
ịnh, chi phối các hành vi và hoạt ộng của nó, ặc biệt, quy ịnh lợi ích và hoạt ộng thực
hiện các lợi ích ấy. Mặt khác, mỗi cá nhân, dù thuộc về giai cấp nào cũng ều mang
tính nhân loại. Nhân loại là cộng ồng người phổ biến rộng rãi nhất, ược hình thành
trong suốt chiều dài lịch sử nhân loại. Tính nhân loại ược thể hiện trong các giá trị
chung toàn nhân loại, trong những quy tắc, chuẩn mực chung xuất hiện trên nền tảng
lợi ích chung, từ bản chất người của các cá nhân tạo nên cộng ồng nhân loại. -
Tính giai cấp và tính nhân loại trong mỗi con người vừa thống nhất vừa khác
biệt, thậm chí mâu thuẫn nhau. Tính nhân loại là vĩnh hằng, là nền tảng của cuộc
sống ở mọi con người, dù khác biệt màu da, quốc tịch, giai cấp, tộc người, hay giới,
ộ tuổi, học vấn,… Chỉ có khi nào không còn tồn tại nhân loại thì khi ó tính nhân loại
mới mất i. Nhưng, ở mỗi giai oạn lịch sử khác nhau lại tồn tại các giai cấp khác nhau.
Các giai cấp và quan hệ của chúng biến ổi thường xuyên do các iều kiện kinh tế,
chính trị, xã hội luôn thay ổi. Con người với tính cách là những chủ thể xã hội luôn
có những hoạt ộng ể cải biến iều kiện khách quan tạo nên những iều kiện sinh hoạt
thuận lợi hơn cho mình. Chính iều ó ã làm cho các iều kiện sinh sống của con người
luôn biến ổi, các lực lượng sản xuất luôn phát triển, xã hội luôn thay ổi theo chiều
hướng tiến bộ. Nhưng, trong các giai cấp ang ấu tranh với nhau, có giai cấp ại diện
cho sự phát triển tiến bộ, có giai cấp lại là lực lượng cản trở sự phát triển tiến bộ ấy.
Tính giai cấp trong những con người ại biểu cho giai cấp ang cản trở sự phát triển
ấy tất nhiên là mâu thuẫn với tính nhân loại. -
Mỗi con người ều sinh ra, lớn lên trong một cộng ồng quốc gia, dân tộc xác
ịnh. Do những iều kiện lịch sử, kinh tế, văn hóa, xã hội và chính trị khác nhau nên
trong mỗi cộng ồng quốc gia dân tộc cũng hình thành những giá trị, phẩm chất, ặc
iểm ặc thù của mình. Con người tất yếu mang trong mình những iểm ặc thù ó, dù họ
muốn hay không, dù ý thức ược iều ó hay không. Do vậy, trong mỗi con người cá
nhân luôn luôn mang trong nó cả những cái riêng biệt của nó với tính cách là cá
nhân, vừa mang trong mình cả những cái ặc thù của quốc gia dân tộc, vừa mang cả
tính giai cấp lẫn tính nhân loại. Với tính cách là chủ thể hoạt ộng sự gắn kết, tác ộng
biện chứng lẫn nhau giữa các phương diện, khía cạnh ó trong mỗi con người là luôn
biến ộng, biện chứng, khách quan, tất yếu. Theo quan iểm của các nhà kinh iển của lOMoARcPSD| 36477832
chủ nghĩa Mác, tính giai cấp và tính dân tộc mang tính lịch sử, sẽ mất dần theo sự
phát triển và tiến bộ của xã hội. Nhưng tính nhân loại và cá nhân sẽ là vĩnh viễn.
Trong khi lịch sử nhân loại chưa ạt ến trình ộ phát triển ó thì sự thống nhất giữa tính
cá nhân, tính giai cấp, tính dân tộc và tính nhân loại là mục tiêu, yêu cầu và tiêu
chuẩn của tiến bộ xã hội. Giải quyết úng ắn, phù hợp với iều kiện, hoàn cảnh khách
quan mối quan hệ giữa con người cá nhân, con người giai cấp, con người dân tộc,
con người nhân loại luôn là òi hỏi của hoạt ộng thực tiễn.
* Ý nghĩa phương pháp luận.
- Trong hoạt ộng nhận thức và thực tiễn phải luôn chú ý giải quyết úng ắn
mối quan hệ xã hội – cá nhân, phải tránh khuynh hướng ề cao quá mức (mặt/cái) cá
nhân hoặc (mặt/cái) xã hội. Nếu ặt cá nhân lên trên xã hội, chỉ thấy cá nhân mà
không thấy xã hội, em cá nhân ối lập với xã hội, hoặc ngược lại, chỉ ề cao xã hội
mà bỏ quên cá nhân, không nhận thức úng sự phát triển của xã hội là sự kết hợp
hoạt ộng của các cá nhân, thì ều sai lầm và có thể dẫn ến những hệ lụy khó lường
cho cả xã hội lẫn cá nhân.
- Trong ời sống xã hội khi xem xét con người phải ặt nó trong tổng thể các
quan hệ xã hội, bởi trong tính hiện thực, bản chất của con người là tổng thể các
quan hệ xã hội. Điều này cũng gắn liền với nguyên tắc lịch sử - cụ thể và nguyên
tắc toàn diện. Sẽ là sai lầm nếu chỉ nhìn vào một mặt/khía cạnh/phương diện của
một con người ể ánh giá bản chất của người ó. Xem xét một con người phải ặt con
người ó trong tổng thể các quan hệ của chính người ó.
3.2. Vai trò của quần chúng nhân dân và lãnh tụ trong lịch sử
* Quan niệm về quần chúng nhân dân. -
Quần chúng nhân dân là thuật ngữ chỉ tập hợp ông ảo những con người
hoạt ộng trong một không gian và thời gian xác ịnh, bao gồm nhiều thành phần, tầng
lớp xã hội và giai cấp ang hoạt ộng trong một xã hội xác ịnh. Đó có thể là toàn bộ
quần chúng nhân dân của một quốc gia, một khu vực lãnh thổ xác ịnh. Họ có chung
lợi ích cơ bản liên hiệp với nhau, chịu sự lãnh ạo của một tổ chức, một ảng phái, cá
nhân xác ịnh dể thực hiện những mục tiêu kinh tế, chính trị, văn hóa hay xã hội xác
ịnh của một thời kỳ lịch sử nhất ịnh. -
Nội hàm của khái niệm quần chúng nhân dân bao gồm: Những người
lao ộng sản xuất ra của cải vật chất và tinh thần là lực lượng căn bản, chủ chốt; toàn
thể dân cư ang chống lại những kẻ áp bức, bóc lột thống trị và ối kháng với nhân
dân; những người ang có các hoạt ộng trong các lĩnh vực khác nhau, trực tiếp hoặc
gián tiếp góp phần vào sự biến ổi xã hội. Với nội dung ó quần chúng nhân dân là
một phạm trù lịch sử thay ổi tùy thuộc vào iều kiện lịch sử, xã hội cụ thể của các quốc gia, khu vực.
* Quan niệm về cá nhân, lãnh tụ,vĩ nhân. -
Cá nhân chính là con người cụ thể ang hoạt ộng trong một xã hội xác
ịnh thể hiện tính ơn nhất với tính cách là cá thể về phương diện sinh học, với tính
cách là nhân cách về phương diện xã hội. Khác với khái niệm con người dùng ể chỉ
tính phổ biến về bản chất người trong mỗi cá nhân, khái niệm cá nhân nhấn mạnh lOMoARcPSD| 36477832
tính ặc thù riêng biệt của mỗi cá thể về phương diện xã hội. Cá nhân là một chỉnh
thể vừa mang tính ơn nhất, cá biệt, riêng biệt lại vừa có tính phổ biến, có ời sống
riêng, có nguyện vọng, nhu cầu và lợi ích riêng. Nhưng cá nhân cũng bao hàm tính
chung, phổ biến, chứa ựng các quan hệ xã hội và những nhận thức chung giúp cho
việc thực hiện các chức năng xã hội và cá nhân trong cuộc ời của họ và mang tính
chất lịch sử - cụ thể của ời sống của họ. Do ó, cá nhân bao giờ cũng mang bản chất
xã hội, yếu tố xã hội là ặc trưng căn bản ể tạo nên cá nhân do cá nhân luôn phải sống
và hoạt ộng trong các nhóm khác nhau, các cộng ồng và các tập oàn xã hội có tính lịch sử. -
Trong số các cá nhân ở những thời kỳ lịch sử nhất ịnh, trong những
iều kiện, hoàn cảnh cụ thể, xác ịnh xuất hiện những cá nhân kiệt xuất, trở thành
những người lãnh ạo quần chúng nhân dân nhằm thực hiện một mục tiêu xác ịnh.
Đó là những lãnh tụ hay vĩ nhân. Ngoài các phẩm chất cá nhân, lãnh tụ/vĩ nhân là
những cá nhân kiệt xuất, xuất hiện trong phong trào quần chúng nhân dân, nhận thức
ược một cách úng ắn, nhanh nhạy, kịp thời những yêu cầu, các quy luật, những vấn
ề căn bản nhất của một lĩnh vực hoạt ộng nhất ịnh của ời sống xã hội hoặc là kinh
tế, hoặc là chính trị, hoặc là văn hóa, khoa học, nghệ thuật,... Họ dám quên mình vì
lợi ích của quần chúng nhân dân, có năng lực nhận thức và tổ chức hoạt ộng thực
tiễn. Lãnh tụ còn là người có những phẩm chất xã hội, như ược quần chúng tín nhiệm,
gắn bó mật thiết với quần chúng, có khả năng tập hợp quần chúng nhân dân, thống
nhất nhận thức, ý chí và hành ộng của nhân dân, có năng lực tổ chức quần chúng
nhân dân thực hiện các mục tiêu, nhiệm vụ mà thời ại ặt ra.
* Vai trò của quần chúng nhân dân: Quần chúng nhân dân là chủ thể sáng tạo chân
chính, là ộng lực phát triển của lịch sử. Vai trò ó của quần chúng nhân dân ược thể hiện ở các nội dung sau ây: -
Yếu tố căn bản và quyết ịnh của lực lượng sản xuất là quần chúng nhân
dân lao ộng. Đó là yếu tố ộng nhất, cách mạng nhất trong lực lượng sản xuất, làm
cho phương thức sản xuất vận ộng và phát triển, thúc ẩy xã hội phát triển. Đó là lực
lượng cơ bản của xã hội sản xuất ra toàn bộ của cải vật chất, là tiền ề và cơ sở cho
sự tồn tại, vận ộng và phát triển của mọi xã hội, trong mọi thời kỳ lịch sử. -
Trong mọi cuộc cách mạng xã hội cũng như ở các giai oạn biến ộng
của xã hội, quần chúng nhân dân luôn là lực lượng chủ yếu, cơ bản và quyết ịnh mọi
thắng lợi của các cuộc cách mạng và những chuyển biến của ời sống xã hội. Cách
mạng là sự nghiệp của quần chúng nhân dân. Theo quan iểm của triết học Mác -
Lênin, bắt ầu từ sự phát triển của các lực lượng sản xuất, ến một giai oạn phát triển
nhất ịnh nó mâu thuẫn với các quan hệ sản xuất, làm xuất hiện các cuộc cách mạng
xã hội. Như vậy, nguyên nhân của mọi cuộc cách mạng là bắt ầu từ hoạt ộng sản
xuất vật chất của quần chúng nhân dân. Họ thực sự là chủ thể, lực lượng căn bản và
chủ chốt, là ộng lực cơ bản của mọi quá trình kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội, khoa
học và công nghệ, và của mọi cuộc cách mạng xã hội. -
Toàn bộ các giá trị văn hóa, tinh thần và ời sống tinh thần nói chung
ều do quần chúng nhân dân sáng tạo ra. Những sáng tạo trực tiếp của quần chúng lOMoARcPSD| 36477832
nhân dân trong lĩnh vực này là iều kiện, tiền ề, là nguồn lực thúc ẩy sự phát triển của
văn hóa, tinh thần. Hoạt ộng phong phú, a dạng của quần chúng nhân dân trong thực
tiễn là nguồn mạch cảm hứng vô tận, là chất liệu không bao giờ cạn kiệt, là nguồn
tài nguyên bất tận cho mọi sáng tạo tinh thần. Quần chúng nhân dân cũng là người
gạn lọc, lưu giữ, truyền bá và phổ biến các giá trị tinh thần làm cho nó ược chọn lọc,
ược bảo tồn vĩnh viễn.
Tùy thuộc vào những iều kiện lịch sử khác nhau mà vai trò của quần chúng nhân dân
cũng ược thể hiện khác nhau. Xã hội càng công bằng, dân chủ, tự do, bình ẳng thì càng phát
huy ược vai trò của cá nhân và của quần chúng nhân dân nói chung. * Vai trò của lãnh tụ,vĩ nhân. -
Trong mối quan hệ với quần chúng nhân dân, lãnh tụ óng vai trò hết
sức to lớn, vô cùng quan trọng. Khi lịch sử ặt ra những nhiệm vụ cần phải giải quyết
thì từ trong quần chúng nhân dân sẽ xuất hiện những lãnh tụ ể giải quyết những
nhiệm vụ ó của lịch sử. Mọi phong trào ều sẽ thất bại nếu chưa tìm ra cho mình ược
những lãnh tụ xứng áng. -
Lãnh tụ hay cá nhân kiệt xuất phải nhận thức úng ắn ược các quy luật
khách quan của ời sống xã hội, hiểu biết sâu sắc các xu thế phát triển của quốc gia
dân tộc, của thời ại và của phong trào; phải có kế hoạch, chương trình, biện pháp và
chiến lược hoạt ộng cho phong trào quần chúng nhân dân và cho bản thân phù hợp
với iều kiện và hoàn cảnh lịch sử cụ thể; ồng thời lãnh tụ cũng phải thuyết phục ược
quần chúng nhân dân, thống nhất ý chí và hành ộng của họ, tập hợp và tổ chức lực
lượng ể thực hiện thành công các kế hoạch, chương trình, chiến lược và các mục tiêu ã ược xác ịnh. -
Hoạt ộng của lãnh tụ có thể thúc ẩy hoặc kìm hãm sự phát triển của
phong trào quần chúng nhân dân, từ ó có thể thúc ẩy hoặc kìm hãm sự phát triển xã
hội. Hoạt ộng của lãnh tụ sẽ thúc ẩy sự phát triển xã hội, nếu họ hành ộng theo các
quy luật khách quan của sự phát triển xã hội, và ngược lại, sẽ kìm hãm sự phát triển
xã hội hoặc tạo nên những sự vận ộng quanh co, phức tạp cho xã hội. Lãnh tụ cũng
có vai trò to lớn ối với sự tồn tại, hoạt ộng của các tổ chức quần chúng nhân dân mà
họ là những người tổ chức hoặc sáng lập và iều hành. Các lãnh tụ gắn với những thời
ại lịch sử nhất ịnh và những phong trào cụ thể, do vậy, họ chỉ có thể hoàn thành ược
những nhiệm vụ của thời ại và phong trào ó mà thôi.
* Quan hệ giữa lãnh tụ với quần chúng nhân dân là quan hệ thống nhất, biện chứng
thể hiện trên các nội dung sau ây: -
Mục ích và lợi ích của quần chúng nhân dân và lãnh tụ là thống nhất.
Đó là iểm then chốt và căn bản quyết ịnh sự thành bại của phong trào và sự xuất hiện
của lãnh tụ. Lợi ích của họ có thể biểu hiện trên nhiều khía cạnh khác nhau, nhưng
lợi ích luôn là cầu nối, liên kết, là mắt xích quyết ịnh, là ộng lực ể quần chúng nhân
dân và lãnh tụ có thể kết thành khối xã hội thống nhất về ý chí và hành ộng. Tuy
nhiên, lợi ích của họ luôn vận ộng, biến ổi không ngừng phụ thuộc vào ịa vị lịch sử,
bối cảnh khách quan mà phong trào quần chúng nhân dân và lãnh tụ của họ ang tồn lOMoARcPSD| 36477832
tại và hoạt ộng trong ó, phụ thuộc vào năng lực nhận thức và vận dụng các quy luật
khách quan ể thực hiện các lợi ích ó. -
Quần chúng nhân dân và phong trào của họ tạo nên các lãnh tụ và
những iều kiện, tiền ề khách quan ể các lãnh tụ xuất hiện và hoàn thành các nhiệm
vụ mà lịch sử ặt ra cho họ. Lãnh tụ là sản phẩm của thời ại, của cộng ồng, của phong
trào. Sự xuất hiện của họ và khả năng giải quyết ược các nhiệm vụ của lịch sử nhanh
hoặc chậm, nhiều hoặc ít sẽ thúc ẩy sự vận ộng, phát triển của phong trào quần chúng nhân dân. -
Trong mối quan hệ thống nhất biện chứng giữa quần chúng nhân dân
và lãnh tụ, chủ nghĩa Mác - Lênin khẳng ịnh vai trò quyết ịnh của quần chúng nhân
dân ồng thời ánh giá cao vai trò của lãnh tụ. Quần chúng nhân dân là lực lượng óng
vai trò quyết ịnh ối với sự phát triển của lịch sử xã hội, là ộng lực của sự phát triển
ó. Lãnh tụ là người dẫn dắt, ịnh hướng cho phong trào, thúc ẩy phong trào phát triển,
do ó mà thúc ẩy sự phát triển của lịch sử xã hội. -
Quan iểm của chủ nghĩa Mác - Lênin về mối quan hệ giữa quần chúng
nhân dân với lãnh tụ có ý nghĩa phương pháp luận rất quan trọng. Lãnh tụ có vai trò
quan trọng, nhưng không thể tuyệt ối hóa vai trò của họ dẫn ến tệ sùng bái cá nhân,
thần thánh hóa lãnh tụ, coi nhẹ quần chúng nhân dân, hạn chế việc phát huy tính
năng ộng, sáng tạo của quần chúng nhân dân, phải chống lại tệ sùng bái cá nhân.
Ngược lại, việc tuyệt ối hóa vai trò của quần chúng nhân dân, xem nhẹ vai trò của
các cá nhân và lãnh tụ sẽ dẫn ến hạn chế, xem thường các sáng kiến cá nhân, những
sáng tạo của quần chúng nhân dân, không phát huy ược sức mạnh sáng tạo của họ.
Quần chúng nhân dân luôn là người thầy vĩ ại của các cá nhân, lãnh tụ.
4. Vấn ề con người trong sự nghiệp cách mạng ở Việt Nam -
Theo Hồ Chí Minh: “chữ người, nghĩa hẹp là gia ình, anh em, họ hàng, bầu
bạn. Nghĩa rộng là ồng bào cả nước. Rộng nữa là cả loài người”. Quan niệm về con
người của Hồ Chí Minh ã ược cụ thể hóa, bao hàm cả cá nhân, cộng ồng, giai cấp,
dân tộc, nhân loại. Tư tưởng Hồ Chí Minh về con người bao hàm nhiều nội dung
khác nhau, trong ó có các nội dung cơ bản là: tư tưởng về giải phóng nhân dân lao
ộng, giải phóng giai cấp, giải phóng dân tộc, tư tưởng về con người vừa là mục tiêu,
vừa là ộng lực của cách mạng, tư tưởng về phát triển con người toàn diện. -
Giải phóng nhân dân lao ộng gắn liền với giải phóng giai cấp, giải phóng dân
tộc. Đấu tranh giải phóng nhân dân lao ộng, giải phóng giai cấp vô sản và giai cấp
nông dân dưới sự lãnh ạo của giai cấp vô sản không phải chỉ ể giải phóng bản thân
giai cấp vô sản, mà còn ể giải phóng giai cấp nông dân và toàn thể dân tộc khỏi ách
áp bức, bóc lột. Chỉ bằng cách ó, và duy nhất bằng cách ó, thì việc giải phóng giai
cấp vô sản mới có thể thực hiện ược triệt ể và ảm bảo thắng lợi hoàn toàn. Công cuộc
giải phóng nhân dân lao ộng, giải phóng giai cấp và giải phóng dân tộc chỉ có thể
thắng lợi và thắng lợi hoàn toàn, triệt ể bằng việc thực hiện cách mạng vô sản, xây
dựng thành công chủ nghĩa xã hội và chủ nghĩa cộng sản. Sự nghiệp giải phóng ó
chỉ ược hoàn thành khi các giai cấp bị bóc lột, các dân tộc bị áp bức và những người
lao ộng trên phạm vi toàn thế giới thoát khỏi ách áp bức, nô lệ. Do bối cảnh lịch sử lOMoARcPSD| 36477832
của quốc gia dân tộc, Hồ Chí Minh luôn nhấn mạnh tư tưởng giành ộc lập, tự do cho
quốc gia dân tộc. Độc lập, tự do là quyền bất khả xâm phạm của quốc gia dân tộc. -
Hồ Chí Minh còn nhấn mạnh rằng sự nghiệp cách mạng, thành quả cách mạng
ều là của dân, do dân và vì dân, “Nước ta là một nước dân chủ, mọi công việc ều vì
lợi ích của dân mà làm, các cơ quan chính phủ từ toàn quốc cho ến làng, ều là công
bộc của dân, nghĩa là ể gánh vác việc chung cho dân, chứ không phải ể è ầu dân như
trong thời kỳ dưới quyền thống trị của Pháp, Nhật”. -
Phát triển con người toàn diện là một nội dung quan trọng trong tư tưởng Hồ Chí Minh về con người.
+ Con người toàn diện là con người có cả ức và tài (vừa hồng vừa chuyên) trong ó ức là
gốc. Đức là ạo ức, nhưng ó không phải là ạo ức thủ cựu, mà là ạo ức mới, ạo ức vĩ ại, ó
không phải là ạo ức vì danh vọng cá nhân mà là vì lợi ích chung của Đảng, của dân tộc, của
loài người. Yêu cầu cơ bản của ạo ức ó là trung với nước, hiếu với dân, yêu thương con
người, cần, kiệm, liêm, chính, chí công, vô tư, có tinh thần quốc tế vô sản. Tài hay chuyên
là năng lực của con người áp ứng ược các nhiệm vụ ược giao, ược thể hiện qua việc không
ngừng học tập, nâng cao trình ộ văn hóa, khoa học, kĩ thuật và lý luận.
+ Để con người phát triển toàn diện thì phải tu dưỡng, rèn luyện trong hoạt ộng thực tiễn,
kết hợp giáo dục và tự giáo dục. Giáo dục là công việc của toàn xã hội, có vai trò ặc biệt
quan trọng, nhất là ối với thế hệ trẻ. Xã hội cần những con người như thế nào thì thông qua
giáo dục, con người như thế ó sẽ ào tạo và xuất hiện. Giáo dục gắn liền với tự giáo dục. Đó
là quá trình tự cải tạo, tự thực hiện cách mạng trong chính bản thân mỗi người. Đó là quá
trình khó khăn, phức tạp của cuộc cách mạng trong chính bản thân mình cũng khó khăn
giống như cách mạng ngoài xã hội. -
Chủ nghĩa Mác - Lênin khẳng ịnh con người là chủ thể lịch sử xã hội. Quan
iểm ó ã ược cụ thể hóa trong tư tưởng Hồ Chí Minh và tiếp tục ược Đảng Cộng sản
Việt Nam cụ thể hóa vào sự nghiệp ổi mới ở Việt Nam hiện nay trong quan iểm xem
con người vừa là mục tiêu, là nguồn gốc, là ộng lực của sự phát triển xã hội. Quan
iểm ó nhấn mạnh vai trò chủ thể tích cực, tự giác, sáng tạo của con người, xem ó là
nguồn gốc, ộng lực của sự phát triển xã hội hiện ại. -
Việc phát huy vai trò con người ở Việt Nam trong iều kiện hiện nay ã ược
Đảng ta chú trọng nhấn mạnh, thể hiện, một mặt, Đảng ta nhấn mạnh việc ấu tranh
không khoan nhượng chống thoái hóa, biến chất, suy thoái về chính trị, tư tưởng ạo
ức, chống lại những thói hư tật xấu, những ặc tính tiêu cực của con người Việt Nam
ang cản trở sự phát triển của chính con người và xã hội. Mặt khác, Đảng Cộng sản
Việt Nam cũng nhấn mạnh ến việc xây dựng con người Việt Nam áp ứng yêu cầu
phát triển ất nước hiện nay với những ức tính sau ây:
+ Có tinh thần yêu nước, tự cường dân tộc, phấn ấu vì ộc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội,
có ý chí vươn lên ưa ất nước thoát khỏi nghèo nàn, lạc hậu, oàn kết với nhân dân thế giới
trong sự nghiệp ấu tranh vì hòa bình, ộc lập dân tộc, dân chủ và tiến bộ xã hội.
+ Có ý thức tập thể, oàn kết, phấn ấu vì lợi ích chung. lOMoARcPSD| 36477832
+ Có lối sống lành mạnh, nếp sống văn minh, cần kiệm, trung thực, nhân nghĩa, tôn trọng
kỷ cương phép nước, quy ước của cộng ồng; có ý thức bảo vệ và cải thiện môi trường sinh thái.
+ Lao ộng chăm chỉ với lương tâm nghề nghiệp, có kĩ thuật, sáng tạo, năng suất cao vì lợi
ích của bản thân, gia ình, tập thể và xã hội.
+ Thường xuyên học tập, nâng cao hiểu biết, trình ộ chuyên môn, trình ộ thẩm mỹ và thể lực.
- Việc phát huy vai trò con người ể thực hiện mục tiêu giải phóng con người, xem con
người vừa là mục tiêu, vừa là ộng lực của sự nghiệp ổi mới ược Đảng Cộng sản Việt Nam
quán triệt trong tất cả các lĩnh vực của ời sống xã hội từ kinh tế ến chính trị, từ giáo dục và
ào tạo ến khoa học và công nghệ, từ lĩnh vực xã hội ến lĩnh vực văn hóa. Bài học lịch sử
của cách mạng Việt Nam là mọi sự thắng lợi ều phải dựa trên nền tảng phát huy, sử dụng
úng ắn con người. Để phát huy mạnh mẽ vai trò con người trong giai oạn cách mạng hiện
nay, Đảng Cộng sản Việt Nam thực hiện nhiều giải pháp khác nhau: Kết hợp giữa lợi ích
vật chất và lợi ích tinh thần; coi trọng phát huy vai trò ộng lực chính trị, tinh thần và ạo ức;
chú trọng tuyên truyền giáo dục, ộng viên kịp thời các hiện tượng tích cực của con người
trong xã hội; thực thi các chính sách kinh tế xã hội hướng ến con người và vì con người; ào
tạo và phát triển nguồn nhân lực, ặc biệt là nguồn nhân lực chất lượng cao, chú trọng giáo
dục, ào tạo thế hệ trẻ. Con người ược ặt ở vị trí trung tâm của sự phát triển kinh tế và xã
hội, coi trọng nhu cầu và lợi ích chính áng của con người, ề cao sự tu dưỡng, tự rèn luyện,
thông qua hoạt ộng thực tiễn ể ào tạo, bồi dưỡng con người, thực hành phê bình và tự phê
bình thường xuyên, chống chủ nghĩa cá nhân, tăng cường xây dựng Đảng trong sạch, vững
mạnh. Sự thành công của công cuộc ổi mới nói riêng và sự phát triển ất nước nói riêng phụ
thuộc rất lớn vào việc phát huy vai trò con người, nhất là khi cuộc cách mạng khoa học –
công nghệ ang diễn ra như vũ bão, cách mạng công nghiệp lần thứ tư ang bắt ầu, toàn cầu
hóa và hội nhập quốc tế ang diễn ra với những diễn biến bất thường, khó lường. lOMoARcPSD| 36477832
NỘI DUNG ÔN TẬP CHƯƠNG 3

Đề cương ôn tập lý thuyết môn Triết học Mác - Lenin theo từng chương

Thông tin :

Tài liệu liên quan:

Đề cương môn Triết học Mác - Lenin "Các vấn đề ôn tập môn Triết học Mác - Lenin" | Học viện Công nghệ Bưu chính Viễn thông

Tóm tắt lý thuyết môn Triết học Mác - Lenin về "Lý luận nhận thức" và có kèm ví dụ minh họa

Đề cương câu hỏi trắc nghiệm ôn tập môn Triết học Mác - Lenin (toàn bộ đáp án đều là A)

Tiểu luận môn Triết học Mác - Lenin nội dung "Triết học về con người" | Học viện Công nghệ Bưu chính Viễn thông

Tóm tắt lý thuyết môn Triết học Mác - Lenin | Học viện Công nghệ Bưu chính Viễn thông