Ghi chép học phần môn Cơ Sở Văn Hóa Việt Nam | Đại Học Hà Nội

Ghi chép học phần môn Cơ Sở Văn Hóa Việt Nam | Đại Học Hà Nội được sưu tầm và soạn thảo dưới dạng file PDF để gửi tới các bạn sinh viên cùng tham khảo, ôn tập đầy đủ kiến thức, chuẩn bị cho các buổi học thật tốt. Mời bạn đọc đón xem!

21 11 lượt tải Tải xuống

Chia sẻ Báo cáo tài liệu

CHƯƠNG 1: CÁC KHÁI NIỆM CƠ BẢN..........................................................................3

1. Khái quát vềề văn hoá..........................................................................................................3

1.1. Khái ni m”Văn hoá là gì?” (> 600 khái ni m)ệ ệ .....................................................................................3

1.2. Đ c tr ng và ch c năngặ ư ứ ......................................................................................................................4

1.3. Cấấu trúc c a h thốấng văn hoá (thành tốấ, yếấu tốấ t o nếền văn hoá)ủ ệ ạ ...................................................5

2. Mốối quan h gi a con ng i và văn hoáệ ữ ườ (2 chiềều)..............................................................6

3. Các khái ni m liền quanệ ......................................................................................................7

3.1. Văn minh.............................................................................................................................................8

3.2. Văn hiếấn và văn v tậ .............................................................................................................................8

3.3. Di s n văn hoá (ả Lu t di s n văn hoáậ ả – sốấ 28/2001/QH10).................................................................8

4. Tiềốp xúc văn hoá và tiềốp biềốn văn hoá................................................................................9

4.1. Tiếấp xúc văn hoá (cultural exchange).................................................................................................9

4.2. Tiếấp biếấn văn hoá (Acculturation)....................................................................................................12

CHƯƠNG 2: NỀN TẢNG HÌNH THÀNH CỦA VĂN HOÁ VIỆT NAM.........................14

1. Nềền t ng t nhiền sinh thái và dấốu ấốn trong văn hoá Vi t Namả ự ệ ........................................14

1.1. Đ c đi m t nhiến – sinh tháiặ ể ự ..........................................................................................................14

* Địa hình..............................................................................................................................................14

* Khí hậu...............................................................................................................................................14

* Việt Nam có hệ sinh thái phồn tạp...................................................................................................14

1.2. Dấấu ấấn trong văn hoá Vi t Namệ .......................................................................................................15

* Ăn uống:.............................................................................................................................................15

* Đặc trưng ẩm thực 3 miền................................................................................................................15

* Ăn mặc – trang phục.........................................................................................................................16

* Nhà ở:.................................................................................................................................................16

* Giao thông đi lại................................................................................................................................16

2. Hoàn c nh xã h i – l ch s c a văn hoá Vi t Namả ộ ị ử ủ ệ .............................................................17

2.1. V thếấ đ a – chính tr , đ a – văn hoá đ c bi tị ị ị ị ặ ệ ....................................................................................17

2.2. L ch s Vi t Namị ử ệ ...............................................................................................................................18

2.3. Nếền văn hoá thốấng nhấất trong đa d ngạ ...........................................................................................19

CHƯƠNG 3: DIỄN TRÌNH VĂN HOÁ VIỆT NAM........................................................23

* Phân bi t diễễn trình l ch s và diễễn trình văn hoáệ ị ử ....................................................................23

1. Văn hoá Vi t Nam th i tiềền s (tr c khi có nhà n c)ệ ờ ử ướ ướ ...................................................23

1.1. Văn hoá Núi Đ (Thi u Hoá – Thanh Hoá)ọ ệ ........................................................................................24

1.2. Văn hoá S n Vi (Phong Chấu – Phú Th )ơ ọ ..........................................................................................24

1.3. Văn hoá Hoà Bình.............................................................................................................................24

1.4. Văn hoá Băấc S n (L ng S n)ơ ạ ơ .............................................................................................................24

1.5. Trung kì – h u kì đá m iậ ớ ...................................................................................................................25

2. Văn hoá Vi t Nam th i s s (Th i đ i kim khí)ệ ờ ơ ử ờ ạ ...............................................................25

2.1. Văn hoá Đống S n (m.Băấc)ơ ...............................................................................................................25

2.2. Văn hoá Sa Huỳnh (500 năm TCN – tk2 SCN) (m.Trung)...................................................................26

2.3. Văn hoá Đốềng Nai (tiếền Óc Eo) (m.Nam)..........................................................................................26

3. Giai đo n thiền niền k đấều Cống nguyềnạ ỉ ..........................................................................27

3.1. Văn hoá Chấu Th Băấc b th i Băấc thu cổ ộ ờ ộ .........................................................................................27

3.2. Văn hoá Chămpa Nam Trung Bở ộ....................................................................................................30

3.3. Văn hoá Óc Eo Nam B (tk I – tk VII)ở ộ .............................................................................................30

4. Văn hoá Vi t Nam th i t ch (938 – 1858)ệ ờ ự ủ ......................................................................31

4.1. Bốấi c nh L ch sả ị ử................................................................................................................................31

4.2. Đ c tr ng văn hoáặ ư ............................................................................................................................31

4.2.1. Văn hoá Vi t Nam th i Lý – Trấềnệ ờ ...........................................................................................31

4.2.2. Văn hoá th i H u Lế (Lế S ) – th i c c th nhờ ậ ơ ờ ự ị ........................................................................36

CHƯƠNG 5: MỘT SỐ THÀNH TỐ VĂN HOÁ...............................................................37

Văn hoá tổ chức đời sống tập thể..............................................................................................37

1. Gia đình............................................................................................................................................37

2. Gia t c, dòng hộ ọ...............................................................................................................................38

3. Làng xã Vi tệ ......................................................................................................................................38

3.1. Nguyến tăấc t ch c Làngổ ứ .............................................................................................................39

3.2. Đ c tr ngặ ư ....................................................................................................................................40

3.3. Làng Nam Bộ...............................................................................................................................41

4. N c – Quốốc giaướ ..............................................................................................................................41

5. Đố thị................................................................................................................................................42

Văn hoá tổ chức đời sống tinh thần..........................................................................................43

1. Tín ng ngưỡ .......................................................................................................................................43

1.1. Tín ng ng phốền th cưỡ ự ................................................................................................................43

1.2. Tín ng ng sùng bái t nhiếnưỡ ự .....................................................................................................44

1.3. Tín ng ng sùng bái con ng iưỡ ườ ..................................................................................................44

1.4. Tín ng ng th thành hoàng làngưỡ ờ ..............................................................................................45

1.5. Tín ng ng th t bấất tưỡ ờ ứ ử............................................................................................................46

1.6. Đ o Mấẫu (“Mấẫu” là các n thấền đ c tốn vinh)ạ ữ ượ ........................................................................47

2. Tốn giáo............................................................................................................................................48

2.1. Khái ni m tốn giáoệ ......................................................................................................................48

Tôn giáo – Tư tưởng.......................................................................................................................48

Sự giống và khác nhau giữa tôn giáo và tín ngưỡng...................................................................49

2.2. Ph t giáo và văn hoá Vi t Namậ ệ ...................................................................................................50

2.2.1. Ph t giáoậ ..........................................................................................................................50

2.2.2. Ph t giáo Vi t Namậ ở ệ .......................................................................................................51

2.3. Nho giáo và văn hoá Vi t Namệ ....................................................................................................52

2.3.1. Nho giáo...........................................................................................................................52

2.3.2. Nho giáo Vi t Namở ệ ........................................................................................................53

2.4. Đ o giáo và văn hoá Vi t Namạ ệ ....................................................................................................54

2.4.1. Đ o giaạ .............................................................................................................................54

2.4.2. Đ o giáo t i Vi t Namạ ạ ệ ......................................................................................................54

3. Văn hoá giao tiềốp.............................................................................................................................54

CHƯƠNG 1: CÁC KHÁI NIỆM CƠ BẢN

1.Khái quát về văn hoá

1.1. Khái niệm”Văn hoá là gì?” (> 600 khái niệm)

- Văn hoá Việt Nam đc định hình dựa trên nền tảng của ko gian văn hoá khu

vực ĐNA.

- Từ nguyên : Trong nhiều ngôn ngữ

P Phương Tây: gốc Latinh

Cultus Cultus agri (Giá trị vật chất – trồng trọt ngoài đồng)

Cultus animi (Giá trị tinh thần – trồng trọt tinh thần)

Văn hoá là sản phẩm con người sáng tạo ra cả về mặt vật chất và tinh thần. Văn

hoá do con người tạo ra, chỉ riêng có của con người, được tạo ra do hoạt động có

ý thức.

Phương Đông: gốc Hán

: VĂN – “vẻ đẹp, nét đẹp”

(Bắt nguồn từ hình xăm trên cơ thể con người – dấu biệu nhận biết các tộc

người. Ngày xưa người Việt xăm mình để các con vật không làm hại

mình)

: HOÁ – “thay đổi, làm cho, chuyển đổi” = become to

(Bắt nguồn từ hình ảnh 2 người: 1 người đứng thẳng, 1 người lộn ngược

chỉ sự thay đổi, chuyển đổi)

 “VĂN HOÁ” nghĩa là “làm cho đẹp, trở nên đẹp, trở thành đẹp”.

Với người phĐông, “văn hoá” thường chỉ những giá trị tinh thần: lối sống, cách

hành xử, đạo đức, trình độ học vấn, nhận thức…

- Cách tiếp cận văn hoá :

P Theo nghĩa rộng – hẹp

@ Nghĩa rộng: là toàn bộ phức hợp những mô thức ứng xử, hệ giá trị

và thành tựu của con người – xã hội trong các mqh với môi trg tự

nhiên, quần thể cộng đồng và thế giới tâm linh do con người tạo

Chương 1: Các khái niệm cơ bản

@ Nghĩa hẹp: là nhưng nét đặc trưng đời sống mang tính phổ biến cho

một cộng đồng người, đồng thời là bản sắc khu biệt khi đối sánh với

những cộng đồng tộc người khác ra sức gìn giữ, bảo vệ văn hoá

dân tộc mình

P Theo chức năng: làm cho con người đẹp hơn, hoàn thiện hơn

P Theo thành tố: giá trị vật chất/giá trị tinh thần

P Theo loại hình

Chữ

nghiêng:

Tiếp cận

văn hoá

dưới góc

độ chức

Tiếp

cận

văn

hoá

dưới

góc độ

Chữ

thẳng:

Tiếp cận

văn hoá

dưới góc

độ thành

1.2. Đặc trưng và chức năng

1.2.1. Đặc trưng

- Tính giá trị: phân biệt văn hoá với các sản phẩm do con người tạo ra nhưng

không phục vụ đời sống đích thực, tích cực của con người.

P Văn hoá lâu đời: lòng yêu nước thương nòi, tinh thần hiếu học, sáng tạo,

linh hoạt…

P Văn hoá tạm thời: hủ tục, tiêu chuẩn vẻ đẹp qua từng thời kì.

- Tính lịch sử, kế thừa: bề dày của văn hoá, có quá trình hình thành, phát sinh

phát triển lâu đời, được chắt lọc (hiện tương mới xuất hiện: trend, hot trend,

trào lưu, xu hướng,…).

- Tính lan truyền, lưu truyền:

P Lưu truyền: truyền từ đời này sang đời khác, có thể là toàn bộ, có thể là 1

phần do sự mai một.

P Lan truyền: sức ảnh hưởng của văn hoá, ko chỉ gói gọn trong 1 cộng đồng

tộc người mà lan toả, ảnh hưởng ra các cộng đồng xung quanh.

- Tính nhân sinh (là phân biệt văn hoá với các hiện tượng khác)mấu chốt : do

con người sáng tạo, chỉ có ở con người, phân biệt giá trị con người sáng tạo ra

với cảnh đẹp thiên nhiên tạo tác.

1.2.2. Chức năng

- Tổ chức xã hội: con người tạo ra văn hoá và văn hoá tạo ra chuẩn mực để qui

định hành vi con người.

- Định hướng thẩm mĩ: lối sống đẹp, chân thiện mĩ.

- Giao tiếp: thông qua văn hoá, các cộng đồng, các thế hệ nhận biết được nhau,

lưu dấu những hình ảnh, tiếp nhận đối tượng; thông qua văn hoá có thể thể

hiện bản thân mình.

- Giáo dục: chức năng lớn, bao trùm nhất, mục đích chung nhất mà tất cả các

chức năng khác hướng tới.

1.3. Cấu trúc của hệ thống văn hoá (thành tố, yếu tố tạo nền văn hoá)

- Quan điểm của Trần Ngọc Thêm về thành tố của nền văn hoá

P Văn hoá tổ chức đời sống: cách thức cộng đồng tộc người tổ chức đời

sống của mình

@Tổ chức đời sống tập thể: tổ chức cuộc sống trên quy mô lớn (làng xã,

gia đình, dòng họ, đất nước, đô thị…)

@Tổ chức đời sống cá nhân: phong tục tập quán, hôn nhân, tang ma, lễ

hội…

P Văn hoá nhận thức: hệ thống quan điểm nhận thức về cộng đồng, thế giới

  nhân sinh quan, thế giới quan nền tảng, cơ sở tạo nên tín ngưỡng,

tôn giáo, triết học.

P Văn hoá ứng xử với môi trường xã hội – Văn hoá ứng xử với môi trường

tự nhiên:

@ Lấy những gì sẵn có của môi trường để phục vụ mình

@ Ứng phó với thách thức môi trường đặt ra

@ Trọng sự hài hoà, linh hoạt, tổng hợp dung hợp

- Quan điểm của Trần Quốc Vượng (rất nhiều thành tố tạo nên)

Liệt kê tất cả các giá trị trong cuộc sống và coi chúng là các thành tố, khác với

Trần Ngọc Thêm khi nhóm các giá trị liên quan lại với nhau.

- Theo thành tố (học theo mô hình cấu trúc này)

PP Văn hoá vật chất:

@@Văn hoá ứng xử với MTTN

@@Văn hoá tổ chức đời sống cộng đồng

PP Văn hoá tinh thần:

@@Tín ngưỡng

@@Tư tưởng, tôn giáo

@@Phong tục, lễ tết, lễ hội

@@Nghệ thuật ngôn từ

2. Mối quan hệ giữa con người và văn hoá (2 chiều)

Con người:

- Là chủ thể của văn hoá (là trung tâm)

- Là khách thể của văn hoá

- Là đại biểu mang giá trị văn hoá

Chủ/khách thể của văn hoá Việt Nam

- Gồm 54 dân tộc sinh sống trên lãnh thổ Việt Nam (tộc người Kinh đóng vai

trò chủ đạo)

- Hình thành trong phạm vi của trung tâm hình thành loài người phía Đông và

trong khu vực hình thành của đại chủng phương Nam (Australoid) với 3 giai

đoạn:

- Phương thức sống chính: sản xuất nông nghiệp, nghề thủ công

- Đặc trưng tính cách chung của ng Việt:

P Yêu nước: gắn liền với thương nòi, tinh thần đại đoàn kết dân tộc – sự khác

biệt với niềm yêu nước của con người ở các quốc gia khác

P Triết lý tình thương: lấy tình cảm làm ng tắc ứng xử, thg cảm thương với

ng yếu thế hơn mình đôi khi để tình cảm lấn át lí trí, lẽ phải quan 

niệm về hệ giá trị mang tính tương đối (xấu tập thể tốt, tốt cá nhân  

xấu)

P Cần cù: nền văn minh lúa nước, bão lũ triền miên, cần cù mới có cái ăn

P Hiếu học:

F Lịch sử dân tộc đã từng biết đến rất nhiều tấm gương hiếu học của các

bậc hiền tài, đức cao đạo trọng như: Lý Công Uẩn, Trần Hưng Đạo,

Chu Văn An, Mạc Đĩnh Chi, Lương Thế Vinh, Lê Thánh Tông, Phùng

Khắc Khoan, Lê Quý Đôn, Hồ Chí Minh,…

F Ở nước ta, tư tưởng coi đọc sách là thanh cao là quan niệm rất phổ biến

đối với các nhà Nho. Việc đề cao giá trị của trí tuệ, thái độ trân trọng

việc học hành cũng là điều được dân gian hết sức quan tâm:

“Kho vàng không bằng một nang chữ” (nang là túi đựng)

“Người không học như ngọc không mài”

F Từ đó hình thành đạo lý . Nho giáo coi hiếu học và cầutôn sư trọng đạo

thị là 2 phẩm chất quan trọng của một người trí thức, coi việc học chủ

yếu là học chữ Thánh hiền thì giống với quan niệm của dân gian(học ăn

học nói học gói học mở). Nguyễn Trãi đã chỉ ra rằng, sự học là nguồn

cội của tất thẩy những thành công dù đó là nghề gì, dù người ấy là ai:

“Nên thợ nên thầy vì có học

Có ăn có mặc bởi hay làm”

 Như vậy, làm nghề gì cũng cần học. Có học mới tinh thông nghề nghiệp bởi

“nghề nào cũng có trạng nguyên” (Từ Hy Thái Hậu).

P Đề cao chủ nghĩa anh hùng: tạo ra do bối cảnh môi trg lịch sử

* Theo nước ngoài – 4F:

- Fatherland: coi trọng quê cha đất tổ

- Family: đề cao gia đình

- Face: đề cao khái niệm bề mặt, coi trọng thể diện khi gọi sự vật thg thêm

chữ “mặt” (mặt bàn, mặt hồ, mặt đất…)

- Fate: đề cao định mệnh, số phận, ưa sự mê tín, tôn giáo tín ngưỡng ảnh hưởng

mạnh đến đời sống coi trong tâm linh (ph Đông duy linh, ph Tây duy vật)

3. Các khái niệm liên quan

3.1. Văn minh

- Từ nguyên

P Trong nhiều ngôn ngữ ph Tây: gốc Latinh

Civitas Civilis (thị dân, công dân)

(trạng thái đã được (đô thị hoá)Civilisation

khai hoá)

P Trong ngôn ngữ ph Đông: gốc Hán

: VĂN – “vẻ đẹp, nét đẹp” : MINH – “ánh sáng, toả sáng”

 Nét đẹp được toả sáng

Toả ra ánh sáng đẹp

- Văn minh là tia sáng của đạo đức, biểu hiện ở chính trị, pháp luật, văn học,

nghệ thuật.

- Nhà nghiên cứu: Văn minh là sự sáng tạo văn hoá - Văn minh là văn hoá đã

phát triển đến một trình độ cao.

- Theo xã hội Đức: Văn minh là các xã hội đã đạt được tới giai đoạn có tổ chức

đô thị, có chữ viết.

- Ăng-ghen: Văn minh là chính trị khoanh văn hoá lại, sợi dây liên kết văn

minh là nhà nước.

 Văn minh là khái niệm dùng để chỉ nền văn hoá của một xã hội có tổ chức,

đã đạt tới trình độ phát triển tương đối cao về kĩ thuật sản xuất, thiết chế chính

trị và trạng thái trí tuệ, đạo đức. Nó gắn liền với sự tiến hoá của con người, sự

tiến bộ của xã hội, nó có sức toả sáng trong ko gian và thời gian.

3.2. Văn hiến và văn vật

- Văn hiến:

P Là những giá trị văn hoá thiên về mặt tinh thần

P Biểu hiện ở tr thống văn hoá lâu đời (phong tục tập quán, tinh thần hiếu

học, yêu nước, thg nòi…)

- Văn vật:

P Là những giá trị văn hoá thiên về mặt vật chất

P Biểu hiện ở nhiều nhân tài, di tích lịch sử, danh thắng

3.3. Di sản văn hoá (Luật di sản văn hoá – số 28/2001/QH10)

Di sản văn hoá bao gồm di sản văn hoá vật thể và di sản văn hoá phi vật thể,

là sản phẩm tinh thần, vật chất có giá trị lịch sử, văn hoá, khoa học, được lưu

truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác.

- Di sản văn hoá phi vật thể là sản phẩm tinh thần có giá trị lịch sử, văn hoá,

khoa học được lưu giữ bằng trí nhớ, chữ viết, được lưu tr bằng tr miệng, tr

nghề, trình diễn và các hình thức lưu giữ, lưu tr khác, bao gồm tiếng nói, chữ

viết, tác phẩm văn học, nghệ thuật, khoa học, ngữ văn tr miệng, diễn xướng

dân gian, lối sống, nếp sống, lễ hội, bí quyết về nghề thủ công tr thống, tri

thức về y, dược học cổ tr, về văn hoá ẩm thực, về trang phục tr thống dân tộc

và những tri thức dân gian khác.

- Di sản văn hoá vật thể là sản phẩm có giá trị lịch sử, văn hoá, khoa học, bao

gồm di tích lịch sử - văn hoá, danh lam thắng cảnh, di vật, cổ vật, bảo vật

quốc gia.

4. Tiếp xúc văn hoá và tiếp biến văn hoá

4.1. Tiếp xúc văn hoá (cultural exchange)

- Khái niệm: Là hiện tượng xảy ra khi ít nhất hai tộc người, hai dân tộc hay hai

nhóm người có văn hoá khác nhau tiếp xúc lâu dài, ổn định với nhau gây ra sự

biến đổi mô thức văn hoá ban đầu (điều kiện bắt buộc của khái niệm tiếp xúc

văn hoá) của ít nhất một trong số tộc người, dân tộc hay nhóm người đó.

- Hệ quả: Sự biến đổi này có thể tích cực hay tiêu cực.

P Tích cực: nền văn hoá tiếp thu, ảnh hưởng bởi nền văn hoá khác, luôn có

sự tương tác lẫn nhau giữa yếu tố văn hoá nội sinh và ngoại sinh yếu tố

văn hoá ngoại sinh bổ sung, làm giàu vốn văn hoá bản địa.

P Tiêu cực: yếu tố văn hoá ngoại sinh làm mất đi, đồng hoá nền văn hoá bản

địa.

 Phụ thuộc vào bản lĩnh văn hoá vững vàng của từng tộc người.

- Sự tác động:

VD: và Văn hoá VN Văn hoá Hán

P Văn hoá Hán: nền văn hoá lớn, lâu đời, phát triển xán lạn, rực rỡ nhất là thời

kì Trung đại. Sức ảnh hưởng rộng lớn, ảnh hưởng 1 số quốc gia: Nhật Bản,

Triều Tiên, Hàn Quốc và các quốc gia ở ĐNA: Việt Nam, … Tiếp thu chữ

Hán, phong tục tập quán, phg thức lao động sản xuất (cách làm phân bón)

P Văn hoá Hán chịu tác động trở lại (phản ứng nghịch)

@ Có thể có yếu tố của ko gian văn hoá nhỏ, trẻ hơn tác động văn hoá lớn,

lâu đời và trung tâm văn hoá lớn, lâu đời tiếp thu, tiếp nhận văn hoá đó.

@ Ko gian văn hoá nhỏ trẻ hơn không tiếp nhận, chối từ, bài trừ yếu tố của

trung tâm văn hoá lớn lâu đời: Thời kì Bắc thuộc, Nho giáo của ng Trung

Quốc du nhập vào Việt nhưng chỉ tồn tại ở khu vực trung tâm ,nơi đông

đảo ng Hán sinh sống chứ chưa có sức ảnh hưởng, lan toả đến làng quê,

đời sống con người xóm làng. Ng dân ta còn thờ ơ, lạnh nhạt do chữ Hán

đi vào nước ta theo con đường chiến tranh, do phương Bắc sử dụng để

áp đặt, cai trị nước ta. Nhưng khi sang thời kì tự chủ, từ thời nhà Lý trở

đi, ng Việt thay đổi thái độ, do nhu cầu xây dựng và củng cố vương triều

Không gian

văn hoá

nhỏ, trẻ hơn

Trung tâm

văn hoá

lớn, lâu đời

CHỦ ĐẠO

Không gian

văn hoá

nhỏ, trẻ hơn

Trung tâm

văn hoá

lớn, lâu đời

P/Ư NGHỊCH

phong kiến, ng Việt chủ động tiếp cận Nho giáo, Nho giáo dần có chỗ

đứng trong xã hội Việt:

F 1070, vua Lý Thánh Tông cho dựng Văn Miếu Quốc Tử Giám để

thờ người có công sáng lập ra Nho giáo (Chu Công, Khổng Tử) –

nơi hoàng thái tử học.

F 1075, vua Lý Nhân Tông cho mở khoa thi đầu tiên tuyển chọn nhân

tài vào bộ máy triều đình.

F 1076, vua Lý Nhân Tông lập Quốc Tử Giám làm trg dạy học cho

con em trong triều đình hoàng thất, ng học gọi là Giám sinh.

F Thời Trần, mở rộng đối tượng học, ng sống ở kinh thành Thăng

Long có học được tuyển chọn vào học trong Quốc Tử Giám có 1

cái tên khác là Thái Học, ng học gọi là Thái học sinh.

F Thời Hậu Lê, quay về tên gọi Quốc Tử Giám.

 Mối quan hệ biện chứng 2 chiều

- Các phương thức TXVH

P Tự nguyện: giao lưu, tiếp xúc văn hoá 1 cách tự giác, xảy ra dễ nhất giữa

các tộc người chung đường biên giới, kết hôn ngoại tộc, di cư, hoạt động

buôn bán, hoạt động ngoại giao hợp tác vì lợi ích chung.

P Cưỡng bức: xâm chiếm lãnh thổ (ng ph Bắc thg xuyên nhòm ngó, khi có

cơ hội thì tiến hành xâm lược lãnh thổ Việt, đưa ra những chính sách đồng

hoá văn hoá) chủ động, có tổ chức

- Các hình thức TXVH Truyền giáo Tự nguyện

Giao thương

Chiến tranh Cưỡng bức

- Mức độ tiếp nhận

P Chọn lọc những giá trị thích hợp: ng Việt tiếp thu văn hoá Hán, Ấn Độ có

chọn lọc giá trị phù hợp (Nho giáo trở nên phổ biến do chế độ phong kiến

dần định hình, ng Việt cần hệ thống cơ sở lý luận cho việc tổ chức triều

đình, tuyển chọn ng tài Nho giáo đáp ứng được Người Việt tiếp 

nhận những văn hoá phù hợp; trong Nhân – Lễ - Nghĩa – Chí – Tín, ng

Việt trọng chữ Nhân, coi trọng tình cảm, lấy tình cảm làm ng tắc ứng xử)

P Tiếp nhận cả hệ thống và sắp xếp lại: cta tiếp thu văn hoá Hán nhưng đã

xếp sắp lại theo ý mình – từ Hán Việt (ng gốc Hán) những khi tiếp thu, cta

đọc theo cách của ng Việt, hiểu theo nghĩa của ng Việt (“biểu tình” trong

tiếng Hán nghĩa là vẻ bề ngoài, trạng thái, thái độ, tâm trạng – “biểu tình”

trong tiếng Việt chỉ hoạt động phản đối)

P Mô phỏng và biến thể một số thành tựu: sự xuất hiện của chữ Nôm (sự

sáng tạo trên cơ sở chữ Hán, sản phẩm riêng của ng Việt, ng Hán ko hiểu

được chữ Nôm)

 Yếu tố văn hoá ngoại sinh khi du nhập sẽ thay thế với yếu tố văn hoá bản địa

tương ứng, làm yếu tố này mất đi, giảm đi đáng kể

P Trc khi văn hoá Việt tiếp xúc văn hoá ph Tây, ng Việt có tục nhuộm răng

đen – nhu cầu khẳng định sự khác biệt với thế giới tự nhiên. VH Việt tiếp

xúc VH Pháp – sự phát triển cao hơn của con ng vơi tư cách của cá nhân,

khẳng định các nhân, con ng có nhiều cách khẳng định khác nhau nên ko

cần nhuộm răng đen nữa

P Trc khi Nho giáo du nhập, nền văn hoá bản địa ng Việt có nghi lễ cầu

mưa, cầu nắng, cầu mùa màng. Khi nhà Hậu Lê chọn Nho giáo làm Quốc

giáo, thì những nghi thức dân gian này phải nhg chỗ cho các nghi lễ của

tôn giáo, thể hiện rõ ở nghi thức thờ Thành Hoàng Làng

 Yếu tố văn hoá ngoại sinh kết hợp văn hoá bản địa tạo ra yếu tố văn hoá mới

(lai) độc đáo (hiện tượng chữ Nôm, từ Hán Việt)

 Các yếu tố văn hoá ngoại sinh tồn tại song song với yếu tố văn hoá bản địa

tương đương

P Trong tiếng Việt tồn tại cả từ thuần Việt (văn nói) và từ Hán Việt (trang

trọng, dùng trong văn bản)

P Ngày xưa cô dâu Việt thg mặc màu đỏ trong ngày cưới (màu lửa xua đuổi

thú dữ, tà ma, giữ ấm, đem lại may mắn). Ngày nay, cô dâu vừa có thể

mặc áo đỏ, vừa có thể mặc váy trắng (trong văn hoá ph Đông trc đây thể

hiện cho sự u buồn, tang thương những trong văn hoá ph Tây lại thể hiện

sự tinh khiết, trong trắng)

4.2. Tiếp biến văn hoá (Acculturation)

- Khái niệm: Là hiện tượng tiếp nhận có chọn lựa một số yếu tố văn hoá ngoại

lai và biến đổi chúng cho phù hợp với điều kiện sử dụng bản địa, tức phù hợp

với văn hoá bản địa. Và sau một thời gian sử dụng biến đổi tiếp thì chúng trở

thành những yếu tố văn hoá bản địa ngoại sinh.

- Tiếp xúc giao lưu, tiếp biến văn hoá trong VHVN

P Cơ tầng ĐNA : nguồn gốc văn hoá bản địa: nền văn hoá đặc trưng của

Đông Nam Á là nông nghiệp lúa nước có bản sắc riêng. Ng Việt tiếp nhận

văn hoá ngoại lai dựa trên nền văn hoá bản địa sẵn có (nền văn hoá Việt

ko phải được tạo nên do quá trình tiếp xúc, giao lưu văn hoá)

F Tư duy lưỡng phân lưỡng hợp: tư duy phân loại chia đôi, xem xét nhìn

nhận đánh giá sự vật hiện tượng trong mqh của 2 yếu tố (khi giải thích

về sự xuất hiện tộc người: Con Rồng - Cháu Tiên; văn hoá Trung Hoa:

ông Tơ Hồng khi vào văn hoá Việt Nam thêm 1 người: Ông Tơ – Bà

Nguyệt; Phật giáo Ấn Độ toàn là Nam giới nhưng khi vào văn hoá

Việt có 1 vị phật được chuyển giới hoàn toàn là Quán Thế Âm Bồ Tát)

Giao lưu, tiếp biến với văn hoá Trung

Hoa

F Giải Hoa, giải Hán: giảm bớt ảnh

hưởng của văn hoá Trung Hoa trong

văn hoá Việt Nam chứ không bài trừ

hoàn toàn do ng Việt trọng hoà hiếu,

ko có cách ứng xử cực đoan; ng Việt nhận thức rõ mqh vị trí địa lý và

nhận thức rõ về ng Trung Hoa (văn hoá Hán lớn, đồ sộ, xán lạn, sức

đồng hoá cao), ko thể bài trừ hay loại bỏ mà chỉ làm nhạt dần.

F Văn hoá Ấn vào nc ta bằng con đường hoà bình  được chấp nhận,

đón nhận tự nguyện.

Giao lưu với văn hoá phương Tây

F Mạnh mẽ từ thế kỉ 19: mqh chính trị giữa tr đình Nguyễn với ng Pháp.

F Vua Minh Mạng coi trọng tr thống,

thực hiện chính sách cấm đạo Ki tô

giáo.

F Ng Pháp khi xâm lược VN biến VN

thành xứ bảo hộ của Pháp: dạy tiếng

Pháp như tiếng mẹ đẻ, tiếng Việt chỉ là

ngôn ngữ 2, tuyên tr thông tin sai lệch

về nguồn gốc của ng Việt Nam.

CHƯƠNG 2: NỀN TẢNG HÌNH THÀNH

CỦA VĂN HOÁ VIỆT NAM

1. Nền tảng tự nhiên sinh thái và dấu ấn trong văn hoá

Việt Nam

1.1. Đặc điểm tự nhiên – sinh thái

* Địa hình

- Nằm ở rìa phía đông bán đảo Đông Dương, trung tâm khu vực Đông Á.Nam

- ¾ đồi núi (trung bình, thấp, chủ yếu là núi đá vôi mềm, dễ bị phong hoá, dễ bị

phá huỷ, bào mòn, nằm lệch một phần về phía Tây – Tây Bắc), ¼ đồng bằng

(phì nhiêu màu mỡ, lệch một phần về Đông Nam – Nam) ít có sự xen kẽ

đồi núi, đồng bằng, thuận lợi nuôi trồng cày cấy, vấn đề cần quan tâm là đắp

đê, ngăn lũ.

- Dài Bắc – Nam (trên 15 vĩ độ), hẹp Tây – Đông

- Tây sang Đông: Núi – Đồi – Thung – Châu thổ - Ven biển – Biển – Hải đảo

- Từ Bắc đến Nam: các đèo cắt ngang Tây – Đông

- Đông và Nam: bờ biển, biển, hải đảo

- Tây và Bắc: bị chắn bởi núi (Hoàng Liên Sơn và Trường Sơn)

* Khí hậu

- >200 ngày nắng

- Cân bằng bức xạ quanh năm dương

- Nhiệt độ Tb: 22 – 27 C

- Tổng nhiệt độ hoạt động: 8000 – 10000 C

- Lượng mưa TB: 500 – 2000 mm

- Độ ẩm: >80%

* Việt Nam có hệ sinh thái phồn tạp

- Chỉ số đa dạng giữa giống loài và số cá thể rất cao, thực vật phát triển hơn

động vật

- Thời kinh tế hái lượm: hái lượm vượt trội săn bắn

- Thời kinh tế nông nghiệp: trồng trọt

Chương 2: Nền tảng hình thành

của văn hoá Việt Nam

* Hai tính trội của văn hoá Việt Nam

- Tính sông núi: Triết học và tư tưởng; Phong tục tập quán; Tín ng và tôn giáo;

Ngôn ngữ; Văn học; Nghệ thuật

- Tính thực vật: cây lúa

1.2. Dấu ấn trong văn hoá Việt Nam

* Ăn uống:

- Mô hình bữa ăn truyền thống Cơm

Rau

Cá – Thịt

- Lý do

P Cơm và rau là thức ăn có ng gốc thực vật, là sản phẩm của nền nông nghiệp

do ở Việt Nam nghề nông phát triển vượt trội so với chăn nuôi, do môi trg

khí hậu nóng ẩm, điều kiện đồng bằng phì nhiêu, phù sa, màu mỡ, thuận lợi

trồng cây lương thực ngắn ngày.

P Cá – Thịt đại diện cho thức ăn có ng gốc đạm. Chủ yếu là cá nước ngọt do

có hệ thống sông ngòi kênh rạch ao hồ chằng chịt, ng Việt tận dụng để đánh

bắt nuôi trồng thuỷ sản, ít có xu hướng hướng biển (trừ miền đất Trung Bộ

đất đai khô cằn, khí hậu khắc nghiệt, ko thuận lợi cho trồng lúa, đồng bằng

nhỏ hẹp, sông ngắn dốc chảy xiết ít phù sa)

P Cá đại điện cho thực phẩm từ biển

P Nước mắm

P Thịt: ăn ít, chủ yếu gia cầm, động vật nhỏ

* Đặc trưng ẩm thực 3 miền

- Miền Bắc:

P Thanh đạm

P Cầu kì trong chế biến và trong cách sử dụng

gia vị

- Miền Trung:

P Cay – mặn, nhiều yếu tố biển

P Món xứ Huế: “đế vương hoá các món ăn

Mường” (ng Huế học món ăn từ ng Mường)

(xứ Huế là vùng đất Thần Kinh – kinh đô

thần thánh – cách gọi của nhà Nguyễn)

- Miền Nam:

P Tổng hợp các bếp ăn Việt – Chăm – Hoa –

Ấn

P Cay – ngọt – “lạ” – dân dã…

* Ăn mặc – trang phục

- Chất liệu: nguồn gốc thực vật, mỏng nhẹ, thấm mồ hôi: tơ, đay, gai,…

- Cách mặc tr thống (phù hợp môi trg nóng ẩm, di chuyển đi lại trên nền đất

ướt) từ thời kì Hùng Vương:

P Nam: ở trần, đóng khố, đi chân đất

P Nữ: yếm, váy

P Sau này có sự thay đổi: tiếp thu cái quần

* Nhà ở:

- Nhà ở truyền thống: nhà sàn, nhà đất

- Chất liệu: gỗ, thảo mộc

- Hình thức: nhà cao cửa rộng

P Đặt trong mqh ứng phó với môi trg tự nhiên

P Cao: mái, sàn (mái cao, dốc để nhanh chóng thoát nước do mưa nhiều,

mái cao tạo ko gian thoáng đãng trong nhà – sàn cao để tránh ẩm ướt, lũ

lụt, côn trùng, thú dữ) (riêng miền trung xây mái nhà thấp do khí hậu nắng

nóng mưa nhiều)

P Cửa rộng: xứ sở nắng nóng mưa nhiều, nếu cửa cao thì nắng xiên, mưa

hắt, cửa rộng để đón gió mát

- Nghề nông nghiệp trồng trọt cần yếu tố ổn định nên có xu hướng xây nhà khá

kiên cố, bền chắc, kết cấu vì kèo (theo kết cấu mái nhà kết cấu các bộ phận gỗ

đan vào với nhau: chạy ngang – vì, chạy dọc – kèo, các cột trụ có tác dụng

nâng đỡ mái nhà và phân chia ko gian), “mộng”

- Hướng: nam, đông nam

- Ngói vẩy cá, mái cong, nhà thuyền, nhà bè, tên gọi các bộ phận gỗ: tàu mái,

dạ tàu, then tàu, câu tàu, bệ tàu…

* Giao thông đi lại

- Đường bộ kém phát triển

- Đường thuỷ phát triển mạnh

P Phong phú về phương tiện

P Giỏi đi trên sông nước, giỏi bắc cầu, giỏi thuỷ chiến, vẽ mắt cho thuyền.

P Quan hệ giao thương diễn ra nơi bến sông

P Đô thị là những thương cảng ven sông, ven biển

2. Hoàn cảnh xã hội – lịch sử của văn hoá Việt Nam

2.1. Vị thế địa – chính trị, địa – văn hoá đặc biệt

- Trung tâm khu vực ĐNA

- Cầu nối ĐNA lục địa với ĐNA hải đảo (là điểm mút – điểm cuối – điểm dừng

chân cuối cùng trc khi ra biển – điểm đầu tiên khi bước từ biển lên đất liền)

- Nằm trên giao điểm của các nền văn hoá lớn (nằm trên tuyến đường giao lưu

văn hoá Thái Bình Dương – năng động nhất trên thế giới nhiều cơ hội tiếp

nhận các nền văn hoá ngoại lai)

- Tính tổng hợp, dung hợp cao độ:

P Là sự dung hợp, lai ghép giữa cơ tầng văn hoá bản địa ĐNA (lúa nước) và

tầng bồi đắp văn hoá Đông Á

P Là con lai của cuộc hôn nhân (cưỡng bức, tự nguyện) của 2 thế giới ĐNA

và ĐA

P Là một nền văn hoá lưỡng tính, lưỡng nguyên

 Thể hiện ở chỗ:

- Tính linh hoạt:

P Tiếp nhận có biến đổi để phù hợp với mình

P Sau chiến tranh, có sự tiếp nhận cùng tính hoà hiếu nên ko có sự xung đột

Linh

hoạt

Tính tổng

hợp, dung

hợp cao độ

Tính trội

ến

đổ

Tiếp thu

Dung hoà và hội nhập

mọi sở đắc (điều biết

được rõ ràng) văn hoá

Là một nồi lẩu

“hầm nhừ”

“không từ

chối” (non

refuse)

Ví dụ: Hán Việt – Thuần Việt

Quan niệm đạo đức Nho giáo – Thuần Việt

P Trong ngôn ngữ: tiếp thu chữ Hán tạo ra lớp từ Hán Việt, tiếp thu tiếng

Pháp (ghi đông, xà phòng…) để tăng vốn từ vựng cho tiếng Việt

P Trong tư tưởng:

Trung – Hiếu: Theo Trung Hoa, trung với vua, hiếu với cha – Theo Việt

Nam, trung với nước, hiếu với dân

Phật tại tâm

Kính chúa – Yêu nước

P Trong phong tục tập quán

Tết Hàn Thực (ăn đồ nguội – Trung hoa tết bánh trôi bánh chay – Việt

Nam: thể hiện hình ảnh trứng trong bọc trăm trứng thể hiện tình đoàn kết,

tưởng nhớ Hai Bà Trưng: tương truyền trc khi ra trận, Hai Bà Trưng đã ăn

bánh trôi bánh chay)

Tết Đoan Ngọ (tưởng nhớ Khuất Nguyên – Trung Hoa tết giết sâu bọ -

Việt Nam: chính ngọ vào rừng tìm thảo dược (hấp thụ hết tinh hoa trời đất)

chữa bệnh, sáng sơn móng tay đỏ, đeo chỉ ngũ sắc, ăn rượu nếp, hoa quả

chua (vtmC) để tăng cường sức đề kháng cho cơ thể

* Thách thức: Cục diện khu vực tiềm ẩn nhiều biến động bất lường:

- Sự cạnh tranh của các cường quốc sự tập hợp lực lượng có sự đan xen lợi

ích phức tạp, nhiều tầng nấc, các tranh chấp chủ quyền biển, đảo, các cuộc

chạy đua giành quyền kiểm soát địa - chính trị ngày một gia tăng.

- Sự cạnh tranh giữa các nước không chỉ bó hẹp ở các địa bàn, lĩnh vực truyền

thống trước đây mà ngày càng có xu hướng mở rộng ra các không gian ảnh

hưởng

- Các cú sốc bên ngoài ngày càng tác động trực tiếp hơn, mạnh mẽ hơn tính

bất ổn, bất lường có xu hướng gia tăng, kéo dài, thậm chí vượt khả năng dự

báo, kiểm soát của con người.

- Các quốc gia trong khu vực ngày càng chú trọng chủ nghĩa dân tộc, chủ nghĩa

thực dụng trong quan hệ đối ngoại nhằm tối đa hóa lợi ích quốc gia của mình.

2.2. Lịch sử Việt Nam

- Là lịch sử của các cuộc chiến tranh vệ quốc, công cuộc thống nhất đấy

nước.

- Là lịch sử của các cuộc chiến tranh (chịu nhiều sự đô hộ hơn hẳn các quốc

gia khác, 4 lần Bắc thuộc) sức sống quật cường

- Lịch sử Việt Nam là lịch sử của công cuộc Nam tiến

- Nội chiến thời 12 sứ quân – 20 năm

- Nội chiến Nam – Bắc triều – 59 năm

- Nội chiến Trịnh – Nguyễn – 160 năm

- Nội chiến Nguyễn Ánh – Tây Sơn – 15 năm

* Chiến tranh ám ảnh đến cuộc sống thường ngày: chiến tranh chống covid,

chiến sĩ áo trắng, chiến sĩ trên mặt trận tri thức…

* Người dân Việt Nam

- Sẵn sàng hi sinh tất cả cho nền hoà bình của đất nước

- Cả dân tộc là một gia đình lớn, che chở và nuôi dưỡng nhau vô tư trong

nhiệm vụ chiến đấu

- Tỉnh táo sắc sảo trong đối phó kẻ thù

- Quả cảm tuyệt vời trong những đòn quyết định

- Tâm lý ứng phó, linh hoạt trước cuộc sống

- Vị trí của người phụ nữ trong các cuộc chiến tranh

2.3. Nền văn hoá thống nhất trong đa dạng

- Đa dạng về tộc người, đa dạng bản sắc văn hoá tộc người: do địa hình, thời

tiết khí hậu mỗi vùng ko gian sẽ khác nhau (đa dạng tự nhiên) đa dạng 

văn hoá

PP Vùng văn hoá Tây Bắc

PP Vùng văn hoá Việt Bắc

PP Vùng văn hoá Bắc Bộ

PP Vùng văn hoá Trung Bộ

PP Vùng văn hoá Tây Nguyên

PP Vùng văn hoá Nam Bộ

(theo cách phân chia của Trần Quốc Vượng)

Thống nhất chung một nguồn gốc (Việt Nam là một Đông Nam Á thu nhỏ. Cho

nên, từ trong cội nguồn, không gian văn hoá Việt Nam được định hình trên nền

không gian văn hoá khu vực Đông Nam Á)

- Nền văn hoá hình thành trên nền tảng xã hội nông nghiệp lúa nước

Tiêu chí Đặc điểm

Phổ XH

Cá nhân – Gia đình – Họ hàng – Làng xóm – Vùng – Nước

Quan hệ XH

Đề cao cộng đồng, tập thể (nghề lúa nước cần nhiều nguồn

nhân lực lao động để kịp với sự thay đổi của thời tiết), trọng

tình (lấy tình cảm làm ng tắc ứng xử; xu hướng kéo các mối

quan hệ xã hội quan hệ gia đình, xử lí quan hệ pháp lý

bằng quan hệ tình cảm), trọng văn (trọng sự mềm dẻo, hào

hợp, trọng văn chương thơ ca, trong mỗi ng Việt đều tiềm ẩn

1 nhà thơ), trọng phụ nữ (vị trí, vai trò quan trọng của phụ nữ

trong dựng và giữ nước, nền nông nghiệp trồng trọt cần tỉ mỉ,

phân công lao động xã hội khá bình đẳng giữa nam và nữ,

trong xã hội VN truyền thống ko hề trọng nam khinh nữ)

Nhận thức

Tổng hợp – Biện chứng, trọng kinh nghiệm

 tích luỹ đc nhiều kinh nghiệm

(Nền NN phụ thuộc tự nhiên, giữa các yếu tố tác động qua lại

lẫn nhau (trời, đất, lạnh, nóng, nước…) nhiều yếu tố bất

ngờ (mưa, lũ, bão…) tâm lý phòng bị tư duy tổng hợp: 

quan sát, tìm hiểu nhìn nhận sự việc xung quanh bằng con

mắt tổng hợp kéo theo biện chứng: coi trọng mqh qua lại

giữa các yếu tố trong cùng 1 hệ thống)

Đối ngoại

Dung hợp trong tiếp nhận – mềm dẻo trong ứng phó, “ngoại

vương nội đế” (bên ngoài thì nhận là vương còn bên trong thì

coi là đế (vương < đế))

Ứg xử với TN

Hài hoà, ưa định cư, “tĩnh” (Tín ngưỡng sùng bái tự nhiên,

thiên nhiên tự nhiên là thần, ảnh hưởng to lớn đến đời sống)

(trời là chỗ dựa)

CHƯƠNG 3: DIỄN TRÌNH VĂN HOÁ VIỆT NAM

(đọc Trần Quốc Vượng)

(Vàng: trọng tâm)

* Phân biệt diễn trình lịch sử và diễn trình văn hoá

1. Văn hoá Việt Nam thời tiền sử (trước khi có nhà nước)

- Thời gian:

P Cách ngày nay khoảng 40 van năm – 7000 năm

Chương 3: Diễn trình văn hoá

Việt Nam

Diễn trình lịch sử

Sự biến đổi của các hình thái KT

– XH thông qua sự thay đổi các

triều đại, các sự kiện lịch sử,

chiến tranh.

Căn cứ vào các mốc thời gian để

chia ra các giai đoạn

Diễn trình văn hoá

Sự biến đổi của các hình thái, giá trị

văn hoá và biểu tượng trong một môi

trường lịch sử dân tộc nhất đinh.

Đại đa số phong tục tập quá biến đổi,

xuất hiện, biến mất chậm chạp, từ từ,

ko rõ ràng, đôi khi ko xác định đc thời

gian, chỉ có thể nói trong khoảng.

Ví dụ: tục ăn trầu

 cách phân kì có tính “mờ”

P Thuộc thời đại đồ đá (cũ – mới)

- Đặc điểm:

P Là một trong những cái nôi của loài người

P Hình thành những nền văn hoá đầu tiên mang đậm tính bản địa

1.1. Văn hoá Núi Đọ (Thiệu Hoá – Thanh Hoá)

- Thời gian:

P Thuộc thời kì đá cũ

P VH Núi Đọ: khoảng 30 – 40 vạn năm cách ngày nay

- Đặc điểm:

P Phân bố: lưng chừng núi (thời kì biển tiến, đồng bằng chưa xuất hiện, con

ng sống chủ yếu trên lưng chừng núi)

P Công cụ: đá thô sơ (đá cuội, mảnh tước, rìu đá

P Kinh tế: hái lượm và săn bắt (bắn)

1.2. Văn hoá Sơn Vi (Phong Châu – Phú Thọ)

- Thời gian:

P Thuộc hậu kì đá cũ

P Niên đại: khoảng 20 – 15 nghìn năm TCN

P Phân bố: lưng chừng núi

P Ở gò đồi, thềm sông và hang động, mái đá

- Đặc điểm:

P Công cụ: đá ghè (tạo ra số lượng công cụ lao đông đa dạng hơn)

P Kinh tế: hái lượm và săn bắt (bắn)

P Tín ngưỡng: tin có thế giới bên kia nên chôn theo công cụ lao động

P Tạo ra lửa

1.3. Văn hoá Hoà Bình

- Thời gian:

P Sơ kì đá mới

P Cách ngày nay 12000 – 7000 năm

- Đặc điểm:

P Phân bố: trung du, thung, châu thổ

P Cư trú gần nguồn nước

P Công cụ: đá được chế tác tinh xảo

P Kinh tế: thuần dưỡng cây trồng, vật nuôi; làm gốm

P Biết làm đồ trang sức

P Tín ngưỡng: chôn người chết có đồ tuỳ táng

1.4. Văn hoá Bắc Sơn (Lạng Sơn)

- Thời gian: Sơ kì đá mới, sau văn hoá Hoà Bình

- Đặc điểm:

P Phân bố: trung du, thung, gần sông suối

P Cư trú gần nguồn nước

P Công cụ: đá ghè đẽo, rìu mài lưỡi

P Kinh tế: sắn bắt, hái lượm, làm gốm

P Biết làm đồ trang sức

P Tín ngưỡng; thờ tự nhiên: thần mặt trời, mặt trăng, chôn ng chết ở nơi cư

trú

1.5. Trung kì – hậu kì đá mới

- Thời gian:

P Cách ngày nay 6000 – 5000 năm

P Các nền văn hoá: Đa Bút, Bàu Tró, Quỳnh Văn…

- Đặc điểm:

P Công cụ: đc chế tác tinh xảo với kĩ thuật mài

P Địa bàn cư trú: trc núi – đồng bằng – ven biển – hải đảo

P Kinh tế: hái lượm, săn bắn, nghề nông dùng cuốc đá; đánh cá; làm gốm

P Xã hội: thị tộc mẫu hệ (là hệ hống mà hậu duệ đc tính theo ng mẹ và theo

họ mẹ - chế độ phụ hệ gọi là “họ ngoại”; gia đình mẫu hệ ko nhất thiết

pahir là mẫu quyền)

P Tín ngưỡng: chôn ng chết có đồ tuỳ táng

2. Văn hoá Việt Nam thời sơ sử (Thời đại kim khí)

- Thời gian:

P Thuộc thời đại kim khí

P Cách ngày nay 4000 – 2700 năm

- Đặc điểm:

Hình thành 3 trung tâm văn hoá:

Văn hoá Đông Sơn (Văn Lang – Âu Lạc)

Văn hoá Sa Huỳnh

Văn hoá Đồng Nai

2.1. Văn hoá Đông Sơn (m.Bắc)

- Cốt lõi của ng Việt cổ

- Dấu tích đầu tiên đc phát hiện gần sông Mã, Thanh Hoá

- Được hình thành từ 3 nền văn hoá Phùng Ng – Đồng Đậu – Gò Mun phân bố

tại lưu vực S.Hồng – S.Mã – S.Cả.

- Thuộc giai đoạn đồng thau – đồ sắt sớm (tk7 TCN – 179 TCN).

- Kỹ thuật luyện kim đồng điêu luyện, giai đoạn cuối biết luyện và rèn sắt.

- Kte: nông nghiệp lúa nc dùng cày, đắp đê trị thuỷ, trồng lúa 2 vụ/năm; chăn

nuôi trâu bò.

- Cuối tki, xh có sự phân hoá giai cấp, nhà nc sơ khai xuất hiện:

Văn Lang (700 TCN)

Âu lạc (205 – 179 TCN)

2.2. Văn hoá Sa Huỳnh (500 năm TCN – tk2 SCN) (m.Trung)

- Phân bố trên dải đất miền Trung Việt Nam nhưng trung tâm của văn hóa Sa

Huỳnh là khu vực Quảng Nam – Quảng Ngãi, còn khu vực Nam Trung Bộ, từ

Phú Yên đến Bình Thuận những di tích và di vật thời tiền – sơ sử chỉ được

phát hiện và nghiên cứu từ sau năm 1975.

- Là sản phẩm của dân nông nghiệp ở đồng bằng ven biển cồn bàu Nam Trung

Bộ

- Tồn tại từ sơ kì đồng thau đến sơ kì đồ sắt sớm

- Hthuc mai táng: Mộ chum Nền văn hoá mồ chum, các khu mộ tập trung ở

các cồn cát ven biển sau đó lan dần ra các đảo ven bờ, ngoài ra còn phân bố ở

đồng bằng và miền núi phía Tây.

- Nhiều đồ trang sức tinh xảo từ thuỷ tinh, biết làm gốm, dùng nhiều đồ làm từ

gốm; đồ trang sức làm từ nhiều chất liệu đa dạng

- Kinh tế đa thành phần: trồng nương rẫy và kthac ng lợi biển, khai thác rừng

núi, trồng lúa, đánh cá, thg nghiệp, nghề thủ công, mở rộng buôn bán trong

ĐNA, Ấn Độ, Trung Hoa.

- Giai đoạn cuối, buôn bán đg biển đặc biệt phát triển dấu vết cảng thị sợ

khai, tiền cảng thị.

 Tiền nhân tố, nền tảng văn hoá phát triển rực rỡ của ng Chăm và vương quốc

Chămpa

2.3. Văn hoá Đồng Nai (tiền Óc Eo) (m.Nam)

- Thiên niên kỉ 1 và 2 là 1 trong 3 trung tâm văn hoá lớn

- Phân bố: Đông Nam Bộ

- Di tích đc tìm thấy gò đồi cao đến trung và hạ du của các con sông, ven biển

- Mỗi tiểu vùng sthai có cách sinh sống, sản xuất khác nhau

- Công cụ: đá, đồng (dụng cụ đá lấn án mạnh mẽ công cụ khác, đá sd lâu dài do

ĐNB thiếu vắng ng quặng đồng và các hợp kim bản địa)

- Xu hướng tiết kiệm tối đa công sức và nhiên liệu sp có tính thực dụng và

ch môn hoá cao (rìu, cung, lưỡi hái…)

- Nghề thủ công phát triển: làm gốm (làm bằng bàn xoay, đồ đun nấu ăn uống

dáng vẻ đơn giản mộc mạc trang trí hoa văn đc nung ở độ nung cao bền

chắc, ko dễ vỡ), đồ trang sức (từ đá), nổi bật có thể kể đến đàn đá Bình Đa

(nhạc cụ cổ truyền), đồ chế tác từ xương sừng độc đáo chỉ tìm thấy ở cư dân

Đồng Nai(làm lưỡi câu từ sừng hươu, dao, dùi từ xương chó nhà, rìu làm từ

mai rùa biển…), hiện vật công cụ bằng gỗ

- Hthuc mai táng: mộ chum

- Kte: dskt trồng lúa (giống lúa cạn ko dùng sức kéo), cây ăn quả, cây cho củ,

cây họ đâu, hái lượm, đánh bắt tôm ca, chăn nuôi cung ứng lg thực tp tổng

hợp từ nhiều ng nhiên vật liệu

- Đs tinh thần: hiện vật nghệ thuật, đặc sắc nhất là thẻ đeo bằng đá như dạng

trang sức hoặc bùa; tượng lơn, rùa, chó săn từ sa thạch hoặc đồng

 Thời sơ sử tồn tại 3 nền văn hoá phát huy từ nền tảng chung của tki văn hoá

đồ mới, có sự tiếp xúc, giao lưu, trao đổi để phong phú hơn, là nền tàng cho văn

hoá lớn của 3 quốc gia ở giai đoạn sau.

3. Giai đoạn thiên niên kỉ đầu Công nguyên

3.1. Văn hoá Châu Thổ Bắc bộ thời Bắc thuộc

* Bối cảnh lịch sử

- Triệu Đà chia Giao Chỉ (Bắc Bộ) và Cửu Chân (Thanh Hoá, Nghệ An, Hà

Tĩnh), đặt sứ thần, cai trị lỏng lẻo bằng cống vật.

- 111 TCN: Tây Hán thôn tính Nam Việt, chia 9 quận: Đam Nhĩ, Châu Nhai

(thuộc đảo Hải Nam), Nam Hải, Hợp Phố, Uất Lam, Thương Ngô (đều thuộc

các tỉnh Quảng Đông, Quảng Tây, Trung Quốc) , Giao Chỉ, Cửu Chân và

Nhật Nam (từ Quảng Bình – Quảng Nam)

- 106 TCN: Giao Chỉ thống suất 7 quận lục địa (trừ Châu Nhai và Đam Nhĩ),

Châu Trị tại quận Giao chỉ. Đứng đầu là thứ sử, trị sở: Mê Linh.

* Mô hình chính trị Việt thời Tây Hán

* Mô hình Ctrị thời Đông Hán (sau năm 43)

Sau khi lật đổ cq tự chủ của Hai Bà Trưng, thiết chặt sự cai trị với ng Việt.

 Hầu hết ng cai trị là ng Hán

 văn hoá Hán len lỏi, giao thoa

vào văn hoá Việt

Thứ sử

Đô uý

Quân sự

Thái thú (cấp Quận)

Quản lý hành chính, dân sự

Lạc tướng

Cha tr con nối

Dùng ng Việt trị ng Việt (giống thời Triệu Đà)

Danh hiệu: huyện lệnh - Được phát ấn đồng có dây tua xanh

 Ảnh hưởng văn hoá Hán thời kì đầu Bắc thuộc là ko nhiều

Thái thú

Quan chuyên trách

Thứ sử

Lệnh trưởng

Do ng Hán đảm nhiệm

Vẫn còn một số ng Việt giữ

chức huyện lệnh nhưng ko còn

qu thế tập cha tr con nối

* Nhà Ngô: phân chia đất đai thành các châu quận

 Tăng cường ách thống trị của cq đô hộ với Âu Lạc nói chung và vùng biên

cương Âu Lạc nói riêng.

* Thời Tuỳ - Đường (VII – X)

- Đặt Giao Châu đại tổng quản phủ: 10 châu Giao Châu, Phong Châu, Ái Châu,

Tiên Châu, Diên Châu, Tống Châu, Từ Châu, Hiểm Châu, Đạo Châu và Long

Châu (toàn bộ Bắc Bộ - Đèo Ngang)

- 622: đổi thành Giao Châu đô hộ phủ

- 679: An Nam đô hộ phủ

* Chính sách cai trị và đồng hoá ng Việt

- Di dân: dân Hán gồm tội nhân, dân nghèo di cư ồ ạt sang đất ng Việt, sống

xem kẽ trong cộng đồng Việt, xâm lấn đất đai, khai phá ruộng đất lập đồn

điền – dân mã lưu (dân Hán theo quân đội Mã Viện đến lập ấp trại sống xem

kẽ với ng Việt nhằm làm tai mắt cho tr đình, đồng thời đồng hoá văn hoá) 

ng Việt bị bóc lột nặng nề.

- Thu thuế

- Đàn áp các cuộc khởi nghĩa: KN Hai Bà Trưng

- Tr bá tư tưởng Nho giáo, chữ Hán, tiếng Hán: ng Hán tích cực lập trg dạy ng

Việt lễ nghĩa, các Nho sĩ ng Hán đc cử sang để tr bá Nho giáo, đc ban cho

chức vụ cao. Tuy nhiên do Nho giáo vào bằng con đg ctranh nên chỉ ảnh hg ở

Nhà Ngô

Giao Châu

Giao chỉ

Quận huyện nhỏ

Tân Xương Vũ Bình

Cửu chân

Cửu Đức

Cửu Chân

Nhật Nam

Đô hộ sứ (kinh lược)

Thứ sử

các vùng trung tâm, ng Việt giúp việc cho tr đình ph Bắc nhưng vẫn còn hạn

chế ở các làng quê. Chữ Hán đc đưa vào để đồng hoá ng Việt, biến ng Việt

thành ng Hán, chỉ có những ng ở tầng lớp trên, làm việc cho tr đình mới biết

chữ Hán. Luật pháp hà khắc, tàn bạo cho ng chống đối: xẻo mũi, thích chữ

vào mặt, Mã Viện giết hàng vạn ng dân Lạc Việt, bắt hơn 200 thủ lĩnh Việt đi

đày sang TQ, thu gom, phá huỷ trống đồng đúc thành ngựa để thoả mãn thú

vui.

- Chính sách cai trị trong 1000 năm đô hộ làm kìm hãm ng trọng sự ptrien mọi

mặt của đất nc, dtoc ta htg đứt gãy văn hoá (sự gián đoạn từ giai đoạn này

sang giai đoạn sau của vh tr thống cổ tr, làm dấu tích văn hoá Văn Lang, Âu

Lạc mất dần đi)

- Khi cta khởi nghĩa thắng lợi, khôi phục văn hoá xưa rất vất vả do các hiện vật

bị phá huỷ.

Văn minh:

Văn Lang – Âu Lạc suy tàn

Do tồn tại rất lâu; do chính sách

đồng hoá và tấn công của tr đình

p.Bắc nhưng nó ko hoàn toàn

mất đi mà len lỏi vào làng xã ng

Việt, giữ gìn rất nhiều phong tục.

Giao lưu văn hoá tự nhiên

qua giao thương, tự

nguyện, hoà bình Việt -

Ấn: phật giáo, kiến trúc,

ngôn từ…

Văn hoá Hán chính

thống tiếp tục cưỡng

bức và giao thoa:

Việt – Hán: ctri, ptuc,

Giữ gìn, bảo tồn và phát triển bản sắc

văn hoá dân tộc: ptuc, tiếng Việt, các

cuộc khởi nghĩa…

3.2. Văn hoá Chămpa ở Nam Trung Bộ

- Ảnh hưởng sâu sắc văn hoá Ấn Độ: tôn giáo; chính trị, chữ viết, nghệ thuật…

- Nền kte đa thành phần

- Hệ thống đền tháp tinh tế

- Đời sống tinh thần phong phú

3.3. Văn hoá Óc Eo ở Nam Bộ (tk I – tk VII)

- Đại bàn rộng lớn, nhiều tiểu vùng sinh thái khác nhau

- Có nền kte trồng lúa ở ruộng rẫy hoặc ruộng trũng

- Hđ buôn bán phát triển (ĐNA, Trung Hoa, Ấn Độ, Ba Tư, Địa Trung Hải)

- Nghề thủ công rất đc chú trọng (chế tác đồ kim khí: đồng, sắt; nghề gia công

các đồ thiếc; nghề kim hoàn và đúc tiền bằng bạc; nghề làm đá quý và thuỷ

tinh; nghề chạm khắc đá; nghề đồ gốm)

4.Văn hoá Việt Nam thời tự chủ (938 – 1858)

4.1. Bối cảnh Lịch sử

- Các vương triều phong kiến thay thế nhau xây dựng một quốc gia tự chủ

4.2. Đặc trưng văn hoá

- Là giai đoạn phục hưng nền văn hoá dân tộc

P Thời Lý – Trần:

Phục hưng lần thứ nhất

Phục hưng giá trị văn hoá bản địa ĐNA hình thành từ thời Văn Lang Âu

Lạc xu hướng tìm về vốn bản địa văn hoá dân tộc.

PP Thời Hậu Lê:

Phục hưng lần thứ hai

Yếu tố văn hoá Hán (Đông Á – Nho giáo) đậm nét: do nhu cầu củng cố

vương tr phong kiến, tr đình nhà Lê cho tiếp thu 1 cách trực tiếp, chủ động

văn hoá Hán.

 thời kì bị Hán hoá mạnh, tồn tại tư tưởng nhận đồng (nhận mk giống ng

nào đó) – nhận đồng giống như Trung Hoa để tránh bị tấn công, xâm lược

nhưng đồng thời ng Việt vẫn khẳng định văn hoá mình, sự tồn tại của mình

song song với Trung Hoa.

PP Thời Tây Sơn:

Phục hưng lần ba

Kết thúc sớm do thời gian tồn tại ngắn ngủi, vua Quang Trung đột ngột mất

sớm.

4.2.1. Văn hoá Việt Nam thời Lý – Trần

- Thời đại độc lập dân tộc, thống nhất đất nước, thống nhất cộng đồng.

- Thời đại phục hưng dân tộc

- Thời đại khoan giản, an lạc, nhân thứ, nhân từ, rộng mở và dân chủ.

- Văn hoá vật chất

Kinh tế:

Thủ công nghiệp

- Đa dạng ngàng nghề: dệt,

gạch gốm, đúc đồng, khai

thác vàng… (làm gốm phát

triển vượt trội, học thêm kĩ

thuật làm gốm, sứ TQ 

gốm đẹp, nổi tiếng gốm Bát

Tràng, gốm Thổ Hà…)

- Hình thành làng nghề chuyên

môn hoá (thời Trần) (tập

trung sản xuất duy nhất 1 loại

hình mặt hàng)

Nông nghiệp

- Xây dựng đê ngăn lũ

- Đào đắp 1 số công trình thuỷ

lợi: đào sông, đào kênh,…;

khơi thông dòng chảy…

- Chính sách ngụ binh ư nông:

tăng sức lao động, bên cạnh

tập luyện, binh lính thay

phiên nhau làm ruộng, cày

cấy,…

- Luật lệnh bảo vệ trâu bò 

duy trì sức kéo

Thương nghiệp

- Đúc tiền, sử dụng trong cả nội và ngoại thương

- Nội thương

Ngoại thương: buôn bán với các quốc gia láng giềng đc đẩy mạnh, hình

thà h ả thị t iề đì h ả lý kiể át hặt hẽ á th hâ

Kiến trúc:

Văn hoá tinh

thần:

An Nam Tứ đại khí

- Tháp Báo Thiên

- Chuông Quy Điền

- Vạc Phổ Minh

- Tượng phật chùa Quỳnh Lâm

Phong cách

- Gọn đẹp

- Hài hoà, cân xứng

- Mềm mại uyển chuyển: tư duy

thẩm mĩ cao

Thành Thăng Long

- Xây dựng vào thời Lý, hoàn

thiện vào thời Trần

- Tam trùng thành quách

- 61 phường

Tư tưởng

- Khai phóng, đa nguyên (chủ đạo): tư tưởng cởi mở do cần khôi

phục văn hoá vốn văn hoá bản địa cùng các nền văn hoá láng

giềng sự hoà quyện văn hoá bản địa lúa nc ĐNA; văn hoá

Đông Á, Nho giáo,;văn hoá Chăm pa đa nguyên (nhiều

nguồn gốc) văn hoá

- “Tam giáo đồng quy”: cùng quy về 1 mối: Phật giáo, Đạo giáo

và Nho giáo cùng tồn tại song song, dù giáo lý khác nhau, con

đường tu hành khác nhau, nhưng cả ba tam giáo đều được sử

dụng hướng tới mục đích khôi phục văn hoá bản địa đc coi

trọng và sử dụng ngang bằng nhau. Tuy nhiên do giáo lý khác

nhau, , Phật giáo bước vào thời kì hoàng kim thịnh trị Nho giáo

dần được tiếp nhận Đạo giáo đc triều đình sử dụng, (cầu

mưa…)

Hình thành văn hoá bác học

- Tầng lớp trí thức: tăng lữ phật giáo, nho sĩ

- Văn học chữ viết: chữ Hán, chữ Nôm (Hàn

Thuyên, Hồ Quý Ly, Chu Văn An, Lý Thường

Kiệt, Trần Nhân Tông, Trương Hán Siêu…)

Dấu ấn văn hoá Chăm pa ở Đại Việt:

- Người chăm thường tập trung ở các địa danh có chữ “sở”, như Yên Sở (Hoài

Đức, Hà Nội), sở Hoa Lâm (Long Biên, Hà Nội), Đắc Sở, Phú Thượng (Từ

Liêm, Hà Nội), hay như làng Cổ Sở (Yên Sở, Đắc Sở, Hoài Đức), làng

Khương Hạ (Thanh Xuân, Hà Nội)

- Trên các công trình kiến trúc hoàng cung, các tác phẩm điêu khắc

- Các ngôi chùa: chùa Bà Già (Đông Anh), chùa Thiên Niên (Cầu Giấy), chùa

Phật tích (Bắc Ninh)…

- Phật giáo phát triển rực rỡ (đề cao lối sống

từ bi hỷ xả, nhân đạo, loại trừ dục vọng,

tham – sân – si, bản chất ng Việt trọng

nhân nghĩa giáo lý gần gũi cảm tình 

 hoà bình nên càng có cơ hội phát triển;

con người trải qua chiến tranh muốn một

cuộc sống bình yên; du nhập vào VN theo

con đường hoà bình; tìm lại vốn văn hoá

từ chùa chiền đc xây dựng từ xưa lưu giữ

đc kiến trúc bản địa, câu chuyện về lối

sống của ng Việt mang màu sắc Phật giáo;

Lý Công Uẩn có xuất thân từ chùa)

- Nho giáo dần được tiếp nhận (bản chất

giáo lý là học thuyết chính trị tu dưỡng

đạo đức, chế độ phong kiến dần đc định

hình cần có cơ sở lý luận để giải thích cho

sự hình thành, tồn tại của nó mà giáo lý

của Nho giáo là cách tổ chức vương triều,

tuyển chọn nhân tài, phù hợp với thời thế)

- Trong điệu múa, nghệ thuật biểu diễn trống cơm…

4.2.2. Văn hoá thời Hậu Lê (Lê Sơ) – thời cực thịnh

- Văn hoá Đại Việt đi vào quỹ đạo văn hoá Đông Á Nho giáo

- Chính sách văn hoá “quan phương đơn nguyên”: triều đình chủ động tiếp

nhận Nho giáo, lấy Nho giáo làm quốc giáo, chỉ sử dụng Nho giáo.

- Tồn tại song song hai dòng văn hoá: quan phương và dân gian hướng phát

triển mới // sự chững lại có tính tiêu cực, suy thoái sự phát triển văn hoá ko

tương xứng với vị thế và tầm vóc của 1 cường quốc (Đại Việt) về quân sự và

chính trị trong khu vực bấy giờ văn hoá bị Hán hoá mạnh

Văn hoá vật chất:

- Tu sửa, mở rộng Hoàng Thành và nhiều công trình kiến trúc khác

- Quy hoạch 36 phố phường

- Các nghề thủ công rất phát triển: Bát Tràng, Nghĩa Đô, Huê Cầu, Hương

Canh…

- Quan tâm phát triển cả nông nghiệp lẫn buôn bán

Văn hoá tinh thần:

- Nho giáo trở thành quốc giáo, hạn chế Phật giáo

- Giáo dục, chế độ khoa cử trở nên quy củ

- Đặt nền luật pháp: Luật Hồng Đức (722 điều 16 chương)

- Nền văn hoá bác học phát triển mạnh, sử học được chú trọng

Trần quốc vượng

CHƯƠNG 5: MỘT SỐ THÀNH TỐ VĂN HOÁ

Văn hoá tổ chức đời sống tập thể

1. Gia đình

- Tồn tại từ thời kì dựng nước, chuyển sang phụ quyền, tuy nhiên yếu tố mẫu

quyền còn được bảo lưu khá rõ nét

 Đặc trưng xã hội văn minh đông Nam Á

- Mô hình: gia đình hạt nhân (bố mẹ + con chưa trưởng thành) là chủ yếu (2/3),

gia đình nhỏ (bố mẹ + gia đình con trai)

 chặt hơn ph.Tây – thoáng hơn Trung Quốc

- Chức năng: duy trì nòi giống (cơ bản nhất đảm bảo cho sự tồn tại của xã hội

loài người) + đơn vị sản xuất (hộ gia đình là 1 đơn vị sản xuất tập thể, khác

với Trung Quốc là gia tộc)

- Cơ cấu kinh tế: nông nghiệp; tự cấp tự túc

- Gia đình hạt nhân là đơn vị cơ bản cấu thành làng xã

Chương 5: Một số thành tố văn hoá

- Gia đình chịu liên đới pháp luật (một người đỗ đạt thì đc trọng vọng – phạm

lỗi thì bị vạ lây)

- Mối quan hệ gia đình: kết hợp tư tưởng truyền thống trọng nữ + quan niệm

đạo đức Nho giáo (Vỏ Tàu lõi Việt)

Tr thống Việt: trọng người già, trọng nữ

Tr thống TQ, Nho giáo: quy tắc ứng xử nhân nghĩa lễ chí tín + đề cao đạo hiếu

 Nho giáo du nhập vào VN hệ thống lại những văn hoá vốn có của ng Việt

 Phong tục VN được chuẩn hoá

2. Gia tộc, dòng họ

- Khái niệm: là tổ chức của nhiều gia đình có cùng huyết thống trực hệ tính

đến 9 đời: kị - cụ - ông – cha – con – cháu – chắt – chút – chít (huyền tôn)

- Đặc điểm:

P Tính tôn ty cao

P Thường theo họ cha

P Ko phải 1 đơn vị kinh tế

P Có nhiều chi, phái, tiểu chi

- Thành tố:

P Từ đường (nơi thờ cúng của cả dòng họ)

P Mộ Tổ

P Trưởng tộc

P Ruộng hương hoả

P Gia lễ (quy định chung của gia tộc mọi thành viên phải làm theo)

P Gia phả (hình phạt cao nhất là bị loại ra khỏi gia phả)

P Giỗ tổ, giỗ họ

3. Làng xã Việt

- Khái niệm: tổ chức quần cư của một cộng đồng ng có liên kết với nhau về tr

thống, lịch sử cư trú hoặc ph thức kinh tế, nằm tại khu vực hiện nay là vùng

sản xuất nông thôn hoặc từng là vùng sản xuất nông thôn.

- Nguyên tắc: cùng huyết thống; cùng địa vực

- Kết cấu kinh tế:

Tiểu nông, tự cấp tự túc

Nông – thủ công nghiệp – thương nghiệp – làng chài…

3.1. Nguyên tắc tổ chức Làng

* Huyết thống: tập hợp những ng cùng dòng máu, làng là nơi ở của 1 họ, có xu

hướng lấy tên họ đặt tên cho làng tính tôn ti trật tự cao, bền chắc thói gia 

trưởng, bảo thủ

* Địa vực: hàng xóm tối lửa tắt đèn có nhau…; ng đi khai phá đất đai đối mặt

nhiều khó khăn: trộm cướp, thiên tai,…; ko cùng dòng máu nhưng phải liên kết

vượt qua khó khăn; tên Nôm dựa vào đặc điểm của làng để gọi, tên Hán là tên

ghi trong sổ sách, tên về mặt hành chính, gửi gắm ước mơ của dân làng, là sự

phiên âm đọc chệch của tên Nôm với hàm nghĩa đẹp đẽ

- Dân chính cư: dân gốc – Dân ngụ cư: vì 1 lí do nào đó mà phải bỏ làng ra đi

- Dân chính cư (dân nội tịch):

 Hạng chức sắc (đỗ đạt)

 Hạng chức dịch (ng làm việc ở chính quyền làng xã: lý trưởng – dân bầu,

đc chính quyền chấp thuận thực thi qu định của chính qu làng xã, lý

dịch…)

  Kết hợp: Quan viên làng xã

 Lão (nhiều tuổi, có kinh nghiệm, thường được hỏi về việc giải quyết các

vấn đề)

 Đinh (thanh niên trai tráng, lao động chính)

 Ti ấu (bé trai dưới tuổi lao động)

- Dân ngụ cư (thành viên ko chính thức, ko có quyền): Sống ở rìa làng, đất bãi;

miễn mọi nghĩa vụ: binh dịch, sưu thuế; ko có quyền tham gia việc trong làng;

ng trong làng ko đc lấy dân ngụ cư

- Một số làng cho phép dân ngụ cư trở thành dân chính cư sau khi sinh sống ở

đây nhiều đời (3 trở lên): do sống liên tục mới có đủ thời gian thấm thía đất lề

quê thói, nếp sống của làng; mối liên hệ với quê cũ đủ mờ nhạt, ko còn tâm lý

ăn nhờ ở đậu hết lòng với làng

- Phân bố: co cụm

P Các làng khá khép kín, mỗi làng là cụm cư dân bao quang là cánh đồng,

luỹ tre

P Dọc theo bờ sông

P Dọc theo 2 bên bờ sông

3.2. Đặc trưng

* Tính cố kết cộng đồng

- Quan hệ xã hội

Dòng họ

Phường

Giáp (tổ chức dành cho nam giới, cha giáp nào, con giáp đó)

Hội (tập hợp người cùng thú vui, cùng đẳng cấp)

- Biểu tượng

 Cây đa

 Giếng nước (mắt rồng, long mạch)

 Sân đình (tính cố kết cộng đồng cao nhất, trung tâm tín ngưỡng của làng,

trung tâm hành chính của làng)

Trc khi có đình, làng họp các công việc lớn ở 1 nhà tập thể

Thời kì Hậu Lê, đình trở nên phổ biến: Nho giáo trở thành Quốc giáo; triều

đình có sự thống nhất qu lực các địa phương

 thg diễn ra các hoạt động của làng

 biểu tượng tính cố kết cộng đồng

- Ưu điểm

Phát huy tinh thần đoàn kết tương trợ

Ý thức tập thể

- Nhược điểm

Suy nghĩ dựa dẫm, ỷ lại

Tính cào bằng, đố kị

Triệt tiêu ý thức cá nhân

- Thường là thuần nông, một số làng có nghề thủ công, buôn bán (chủ yếu là

trong phạm vi hẹp – buôn thúng bán mẹt)

* Tính tự trị (Tính tự quản cao)

- Trong làng xã ng Việt tồn tại song song 2 hình thức qu lực: của nhà nc và của

nội bộ làng xã kết hợp tổ chức quan phương (hình thức) và bán quan 

phương

- Từ xưa đã có các chức quan, do ng dân bầu ra, đc tr đình hợp thức hoá

- Cư xử với nhau dựa trên lệ làng: phép vua thua lệ làng văn bản hoá lệ làng 

“hương ước”

- Mỗi làng tự quản kinh tế: làng có ruộng đất riêng, chia cho dân làm việc

- Cần cù chịu khó trong mqh so sánh với làng khác

3.3. Làng Nam Bộ

- Mới khai phá để mở rộng nơi sống

- Thôn, ấp, phum, sóc

- Là một cấu trúc mở

 Phân bố dọc kênh rạch hoặc ven lộ

 Thành phần cư dân thg xuyên biến động (ko quê, tội phạm; tính cách: cởi

mở, phóng khoáng)

 Ko có lệ làng khắt khe (do đây là nới mới, dân tứ xứ đến)

4. Nước – Quốc gia

- Quy luật chung (ng gốc xuất hiện)

Sự xuất hiện của chế độ tư hữu về tư liệu sản xuất

Sự phân hoá giai cấp sâu sắc

- Đặc thù ph Đông (xuất hiện sớm)

Nhu cầu làm thuỷ lợi (giữ và thoát nước

Chống giặc ngoại xâm

 thúc đẩu nhà nước ra đời sớm

- Nhu cầu cố kết các cộng đồng cư dân + nhu cầu đấu tranh xã hội chống ngoại

xâm nhà nước hình thành sớm dựa trên liên minh các bộ lạc

- Để đấu tranh ngoại xâm + chống thiên tai làng phải liên kết lại với nhau  

nước là một siêu làng, liên làng.

Tính dân chủ thân dân kiểu văn hoá nông nghiệp: Chính sách cai trị của Việt

Nam là thân dân, gần dân; trong xã hội VN ko có sự phân chia khắt khe, ngặt

nghèo cấp bậc; đc coi trọng nhất là sĩ và nông (Sĩ là từ để chỉ tầng lớp trí thức,

có học, có hiểu biết. Nông là chỉ những người nông dân làm ruộng)

“Nhất sĩ nhì nông, hết gạo chạy rông, nhất nông nhì sĩ” – theo sự sắp hàng ngày

trước, người theo nghề nghiên bút đứng trước người làm ruộng, nhưng khi đói

kém thì người làm ruộng được đứng trên, vật gì cũng chẳng hơn đồng tiền

bát gạo. Nhà nông làm ra lúa gạo được thời xưa đánh giá là quan trọng nhất.

- Phổ hệ (có thể thay đổi linh hoạt)

5. Đô thị

- Nguồn gốc: do nhà nước sản sinh (nhà nc định đô ở đâu dân tập trung  

trở thành đô thị nhà nước dời đô vắng vẻ, tiêu điều) 

- Cơ sở hình thành

 Xuất hiện khi có ngu cầu về buôn bán, trao đổi hàng hoá

 Vị trí địa lý thuận lợi để buôn bán

- Dối tượng quản lí đô thị: nhà nước (hình thành nên nền nông nghiệp lúa

nước) – trọng nông ức thương

- Chức năng: “đô” mạnh hơn “thị”: thực hiện chức năng hành chính là nòng cốt

rồi mới đến buôn bán; đô thị nào phát triển mạnh thì bị bế quan toả cảng

 Bị “nông thôn hoá”

Văn hoá tổ chức đời sống tinh thần

1. Tín ngưỡng

- Khái niệm:

 Là niềm tin, sự ng mộ của con ng vào 1 đối tượng nào đó

 Niềm tin này là sự thiêng hoá, thần thánh hoá các đối tượng này với khả

năng siêu phàm

- Nguồn gốc (giống tôn giáo):

 Chưa thể/ không thể giải thích đc sự xuất hiện của các hiện tượng TN – XH

 Là sản phẩm văn hoá đc hình thành trong mqh giữa con ng với MTTN –

MTXH và với chính bản thân mình

- Có tác động điều chỉnh hành vi con người đôi khi bị biến hoá thành mê tín

dị đoan

- Môi trg thể hiện tín ngưỡng: hội làng

- Do ng việt sống và chi phối bởi nền nông nghiệp lúa nc, phải chú ý nhiều đến

điều kiện thiên nhiên ng Việt theo tín ngưỡng đa thần, ng Việt mê tín, đôi

khi dị tín (tuy nhiên ko cuồng tín)

- VD: Đạo Cao Đài thờ rất nhiều vị thần từ các tôn giáo tín ngưỡng khác nhau

1.1. Tín ngưỡng phồn thực

- Khái niệm:

Là sự sùng bái, thiên hoá sự sinh sản

Thể hiện ước vọng, niềm cầu mong về sự sinh sôi của tạo vật và con người

- Biểu hiện:

 Tục thờ biểu tượng của sinh thực khí (thờ những vật, hiện tượng mà ng ta

cho rằng tạo ra sự sinh sôi nảy nở; những vật có hình dạng làm liên tưởng

đến bộ phận sinh sản)

 Tục thờ hành vi giao phối

1.2. Tín ngưỡng sùng bái tự nhiên

- Khái niệm:

Là sự sùng bái, thiêng hoá các hiện tượng tự nhiên

Thể hiện ướng vọng, niềm cầu mong mưa thuận gió hoà

- Nguồn gốc và đặc điểm

Do phụ thuộc vào thiên nhiên

Đa thần và đồng nhất với các nữ thần

- Biểu hiện:

Tục thờ các hiện tượng thiên nhiên

Tục thờ động vật, thực vật

 Tín ngưỡng thờ nữ thần phổ biến

- Ví dụ: Lễ cúng thần lúa của ng Ê đê; Lễ hội Yang Koi – cúng thần lúa của ng

Mẹ…

1.3. Tín ngưỡng sùng bái con người

- Nguồn gốc

 Quan niệm về Hồn (tinh – ng lý, bản chất trong sạch, quý giá nhất của sự

vật hiện tượng ko thể tiếp cận mà chỉ có thể lĩnh hội nhờ trực giác, khí –

tinh chuyển động tạo ra khí, ngọn nguồn sự sống, thần – kết tụ tinh và khí

tạo thành cá thể vô hình nhưng cx có thể hoá thành hữu hình) – Vía hồn

và vía là tinh thần, bắt ng từ quan niệm vạn vật hữu linh, vạn vật nhất thể,

âm dương tương cao tương cảm – Thể xác (vật chất)

 Tr thống uống nước nhớ nguồn, đề cao đạo hiếu

- Biểu hiện:

Tục thờ tổ tiên

Thờ ng có công với làng xã, danh nhân, an hùng

Thờ vua tổ

1.4. Tín ngưỡng thờ thành hoàng làng

- Thành: thành trì, thành quách, bức tưởng cao

- Hoàng: hào ko chứa nước, ngăn cách, tránh sự tấn công từ bên ngoài với

thành; hào đổ đầy nước sẽ thành trì

 Thành hoàng: ông thần bảo vệ thành trì

 Phát triển rực rỡ vào thời Đường

- Đô thành hoàng: vị thành hoàng bảo vệ cho kinh đô (duy nhất vị thần sông Tô

Lịch là thành hoàng của thành Đại La)

- Thành hoàng làng: áp đảo, phổ biến nhất ở các làng quê, các vị thành hoàng

bảo vệ cho làng xã

- Ng Việt kết hợp thờ thành hoàng với các vị thần của mình (chọn ra 1 vị thần

công trạng, công lao lớn nhất trong các vị thần)

 Thiên thần: thần của các hiện tượng thiên nhiên mây mưa sấm chớp: Thánh

Gióng

 Nhiên thần: Vua Cha Bát Hải Động Đình, Thuỷ Tinh (thuỷ thần); Sơn Tinh,

Cao Sơn Đại Vương, Thánh Minh Vương (thần núi, sơn thần)

 Nhân thần: ng thường nhưng có công trạng, sự tích gắn liền với làng nên

được làng thờ phụng

F Chính thần – người có công với làng với nước, được tôn vinh, được

triều đình sắc phong (Thượng Đẳng Phúc Thần – có công trạng lớn: Hai

Bà Trưng, Ngô Quyền…; Trung Đẳng Phúc Thần – những vị thần dân

làng thờ đã lâu, có họ tên mà không rõ công trạng; hoặc là có quan tước

mà không rõ họ tên, hoặc là những thần có chút linh vị; Hạ Đẳng Phúc

Thần – vị thần có công với dân làng)

F Tà thần, dâm thần – xuất thân hèn kém: thần ăn trộm, thần gắp phân,

thần ăn xin… (thờ do sau cái chết những người này có chuyện xảy ra

với làng: ăn nên làm ra hoặc gặp khó khăn thiên tai)

1.5. Tín ngưỡng thờ tứ bất tử

- Tản Viên

 Thể hiện khát vọng chinh phục tự nhiên, mưa tuận gió hoà  sưucs mạnh

của con người.

 Biểu tượng ko gian văn hoá xứ Đoài (thành Thăng Long nằm trung tâm, nhìn

về 4 phía)

- Thánh Gióng

 Thể hiện tinh thần yêu nc, khát vọng hoà bình

 Biểu tượng ko gian văn hoá xứ Bắc (hướng luôn phải đề phòng bởi ý đồ

chinh phục từ ph Bắc)

- Chử Đồng Tử

 Thể hiện ước vọng cuộc sống giàu sang, phát triển

 Biểu tượng ko gian văn hoá xứ Đông (ngày xưa gọi là xứ Hải Đông: nơi

xuất hiện đô thị sớm nhất ở vùng Bắc Bộ nước ta: Phố Hiến – Hưng Yên,

Vân Đồn – Hải Dương, dễ dàng giao lưu với cộng đồng bên ngoài)

 Được coi là ông tổ nghề buôn

- Mẫu Liễu Hạnh

 Thể hiện ước vọng giải phóng con người, nhất là phụ nữ khỏi lễ giáo phong

kiến

 Biểu tượng ko gian văn hoá xứ Nam

 Bắt đầu từ thời Hậu Lê

 Do thời kì Hậu Lê, Nho giáo chiếm vị trí độc tôn, ảnh hưởng đến đời sống

ng Việt, đặc biệt là sự hạn chế trong tr bá tư tưởng trọng nam khinh nữ. Ng

Việt muốn tìm chỗ dựa tinh thần, an ủi cho đời sống; thời kì này xuất hiện

tranh giành qu lực vua Lê chúa Trịnh, mẫu thuẫn họ Lê và họ Nguyễn, xã

hội loạn lạc, nội chiến Đàng Trong Đàng Ngoài, ng dân lầm than khổ cực

 sáng tạo nên câu chuyện Thánh Mẫu Liễu Hạnh được Quán Thế Âm

cảm phục, quy y tìm về ng mẹ để làm chỗ dựa tinh thần cho mình

 Là biểu hiện của tục thờ nữ thần, mẫu thần ở Việt Nam

  Thờ Tứ bất tử ước vọng cơ bản của ng Việt: ko thiên tai, ko giặc, con ng

được giải phóng, xã hội phát triển

1.6. Đạo Mẫu (“Mẫu” là các nữ thần được tôn vinh)

- Trong đời sống tín ng ng Việt có xu hướng nữ thần hoá. Cư dân Việt sống

bằng nghề nông nghiệp (vai trò của phụ nữ rất quan trọng, được phân hoá rõ

ràng, ko quá phụ thuộc vào đàn ông), phụ nữ gắn liền với sự sinh sôi nảy nở

(điều được dân ta coi trọng) xã hội tr thống đề cao phụ nữ

- Nữ thần

 VN: đích là cầu mong sự sinh sôi nảy nở  nữ thần là những ng phụ nữ ít

nhất đã trải qua một lần sinh nở (chùa Bà Đanh, chùa Thiên Mụ, chùa Bà

Đậu, chùa Bà Đen…)

 Mang tính ng sơ, bản địa

 Phổ cập rộng rãi trong sinh hoạt tín ngưỡng dân gian

 Sản phẩm từ điều kiện kinh tế - xã hội nông nghiệp

- Mẫu Thần

 Nữ thần được tôn vinh, cung đình hoá (khởi nguồn của tục thờ mẫu thần là

tục thờ nữ thần được cung đình hóa )

 Quốc Mẫu (Âu Cơ, Nguyên Phi Ỷ Lan, Linh Từ Quốc Mẫu…), Vương

Mẫu (Hai Bà Trưng), Thánh Mẫu (Liễu Hạnh)

- Mẫu Tam phủ, Tứ phủ

 Quan niệm về ko gian sống của ng xưa (Tam phủ: thiên phủ, địa phủ, thoại

phủ; Tứ phủ: sáng tạo thêm nhạc phủ (miền rừng núi) thiên phủ, địa

phủ, thoại phủ, nhạc phủ

 Khái quát hoá cao độ của tín ngưỡng thờ Mẫu thần, là sự hỗn dung tổng

hợp giữa Nữ thần, Mẫu thần và Đạo giáo. Ví dụ: lên đồng

 Sau thể kỉ 16

Tín ngưỡng thờ Nữ thần, Mẫu thần + Đạo giáo

 Tương đối nhất quán về điện thần với các phủ, đền (nơi thờ phụng, do ngày

xưa dân Việt theo tín ngưỡng đa thần, nơi thờ không cố định, mang tính dân

gian, lẻ tẻ)

Các nghi lễ bắt đầu được chuẩn hoá

 Chứa đựng những nhân tố về vũ trụ luận nguyên sơ: 4 miền không gian

 Thể hiện ý thức (cách nhìn nhận của con ng về cuộc đời, sự thamnhân sinh

sự của con ng trong cuộc đời), ý thức về cội nguồn dân tộc, đất nước, chứa

đựng lòng yêu nước (

 Hình thức thể hiện:

- Điện thờ

- Hát chầu văn

- Hát hầu đồng

2. Tôn giáo

2.1. Khái niệm tôn giáo

Tôn giáo – Tư tưởng

Religion:

- Thu nạp thêm sức mạnh siêu nhiên

- Các hình thức tôn giáo khác nhau

Nhà thần học:

- Tôn giáo là mối liên hệ giữa thần thánh và con người

Nhà tâm lí học:

- Tôn giáo là sự sáng tạo của mỗi cá nhân trong nỗi cô đơn của mình

- Tôn giáo là sự cô đơn, nếu anh chưa từng cô đơn thì anh chưa bao giờ có

tôn giáo

Theo Marx:

- Là tiếng thở dài của chúng sinh bị áp bức

- Là trái tim của thế giới ko có trái tim

- Là tinh thần của những trạng thái ko có tinh thần

- Là thuốc phiện của quần chúng nhân dân

Ví dụ: Kito giáo, Phật giáo, Đạo giáo…

Sự giống và khác nhau giữa tôn giáo và tín ngưỡng

Tín ngưỡng Tôn giáo

Giống nhau - : con ng chưa thể giải thích được cácNguồn gốc hình thành

hiện tượng xảy ra xung quanh mình nên thần thánh hoá các

hiện tượng đó.

- Tác dụng điều chỉnh hành vi

- Niềm tin: về đấng siêu nhiên, tin về những lời tr dạy, giao

giảng, chi phối, tác động đến hành vi con người (tích cực hay

tiêu cực tuỳ vào cách dùng, cách tiếp nhận

Khác nhau

- Chưa có hệ thống giáo lý,

mới chỉ có các huyền thoại,

thần tích…

- Chưa có hệ thống thần điện

(ban bệ, thần linh), còn mang

tính chất đa thần

- Còn hoà nhập giữa thế giới

thần linh và thế giới con

người, chưa mang tính cứu

thế

- Gắn với các nhân và cộng

đồng làng xã, chưa thành

giáo hội

- Nới thờ cúng và nghi lễ còn

phân tán và chưa thành quy

ước chặt chẽ

- Mang tính dân gian, sinh

hoạt dân gian, gắn với đời

sống nông dân

- Có hệ thống giáo lý thể hiện

thế giới quan, nhân sinh quan

đc tr thụ qua việc học tập ở

các tu viện, thánh đường

- Thần điện đã thành hệ thống

dưới dạng đa thần hoặc nhất

thần giáo

- Tách biệt thế giới thần linh và

con người, xuất hiện hình

thức “cứu thế” (có những câu

chuyện về sự xuất hiện và

hình thành)

- Tổ chức giáo hội, hội đoàn

khá chặt chẽ, hình thành hệ

thống giáo chức

- Nới thờ cúng riêng, nghi lễ

thờ cúng chặt chẽ (chùa, nhà

thờ…)

- Không mang tính dân gian, có

chăng chỉ là sự biến dạng theo

kiểu dân gian hoá

2.2. Phật giáo và văn hoá Việt Nam

2.2.1. Phật giáo

- Người sáng lập:

Nhà hiền triết của dòng họ

Shakya

Thích Ca Mâu Ni

Người theo Phật giáo thường lấy

họ của Đức Phật làm họ mình

Khi tu thành chín

quả: Bút Đa (bậc giác

ngộ) - Ấn Độ

 ng Việt dịch và

đọc là Bụt

Tất Đạt Đa Cồ Đàn

(mọi ước vọng đều có

thể thực hiện được)

- Hoàn cảnh ra đời: chế độ đẳng cấp Varna vô cùng khắc nghiệt, thế kỉ VI

TCN, ng th

 Brahmin: tăng lữ Bà La Môn, cao quý nhất; được sinh ra từ miệng Brahma;

được hưởng mọi đặc quyền đặc lợi, chỉ họ mới có quyền tụng và giải nghĩa,

đọc kinh Vedas cho các đẳng cấp dưới

 Ksatrya: vua, võ sĩ; được sinh ra từ bả vai Brahma; có nhiệm vụ cai trị,

quản lí, chiến đấu bảo vệ đất nước

 Vaisya: bình dân; sinh ra từ bắp đùi Brahma; phải lao động tạo ra vật chất

cho xã hội

 Sudra: tiện dân, đẳng cấp thấp hèn nhất, bị đuổi ra khỏi công xã, ko đc sống

chung với các đẳng cấp khác; bị coi rẻ, coi khinh, làm các công việc dọn

dẹp, gánh rác…; thường là những ng tứ cố vô thân, tù binh, con cháu của

những ng thuộc đẳng cấp khác nhau nhưng kết hôn với nhau…; ko được

đụng chạm đến đẳng cấp cao quý

 Phật giáo ra đời nhằm chống lại chế độ phân biệt đẳng cấp này (được coi là tà

đạo ở Ấn Độ, dù xuất phát từ Ấn Đọ nhưng chưa từng trở thành Quốc giáo)

2.2.2.Phật giáo ở Việt Nam

- Con đường du nhập:

 Đường biển: du nhập trực tiếp từ Ấn Độ sang Việt Nam vào đầu công

nguyên, mang màu sắc Tiểu thừa Nam tông

 Đường bộ: từ Trung Hoa sang vào đầu thế kỉ IV – V, gồm cả 3 tông phái:

Thiền tông – Adida tông – Mật tông

 Được sử dụng làm công cụ quản lí nhân dân

- Lịch sử Phật giáo Việt Nam

Đầu công nguyên: du nhập tự nguyện do có sự tương đồng trong giáo lý với ng

Việt

Đinh – Tiền Lê: phát triển, sự xuất hiện các tăng lữ làm cố vấn trong các vương

triều

Thế kỉ 16 – đầu thế kỉ 20: thời kì Hậu Lê, suy yếu do nhà Lê sử dụng Nho giáo,

hạn chế Phật giáo, hạn chế tăng lữ do cần phải phục hồi kinh tế

- Các trường phái

- Đặc điểm

 Mang tính tổng hợp cao

F Hoà quyện giữa các tông phái (mật tông, thiền tông, adida tông)

F Hoà quyện với tín ngưỡng dân gian, các tôn giáo khác

 Tính linh hoạt

F Tính nhập thế (tăng ni, phật tử tham gia tích cực vào hoạt động xã hội;

làm phúc, cứu giúp người

F Kết hợp với Nho giáo truyền thống

 Hài hoà âm dương, thiên về nữ tính (âm tính) – người Việt coi trọng sự

hài hoà, ko có sự thiên lệch, ko có hiện tượng xung đột tôn giáo, xung

đột sắc tộc; tuy nhiên có phần thiên về âm tính do nền văn hoá nông

nghiệp lúa nước đề cao sự ổn định; đề cao vai trò ng phụ nữ

F Phật Ông – Phật Bà (Quán Thế Âm Bồ Tát – người thấu được trần thế,

nghe được tiếng cứu khổ cứu nạn của chúng sinh để cứu giúp): Ban

đầu ở Ấn Độ mang giới tính là nam, sau khi về Việt Nam do văn hoá

Việt đã đổi thành phụ nữ

F Chủ yếu là tín đồ nữ

F Các ngôi chùa mang tên “Bà”

 Số tín đồ (2019) 4,6 triệu – 35% tổng số người theo tôn giáo và chiếm

4,8% dân số

2.3. Nho giáo và văn hoá Việt Nam

2.3.1. Nho giáo

- Nho giáo chưa bao giờ là tôn giáo

- Là giáo lý của nhà Nho để quản lí xã hội một cách hiệu quả, là một học thuyết

chính trị, đạo đức

- Giáo: giáo lí của nhà Nho

- Mục đích: lập lại trật tự kỉ cương cho xã hội thông qua cai trị và tu dưỡng đạo

đức

- Người sáng lập: Khổng Tử (551 TCN – 479 TCN) – tên thật là Khổng Khâu,

người nước Lỗ

- Kinh điển: tứ thư, ngũ kinh

- Hoàn cảnh ra đời:

 Kinh tế: Đồ sắt xuất hiện

Chế độ tinh điền tan rã

 Chính trị: Nhà Chu suy vị

Chư hầu nổi lên

 Xã hội: Tự do ngôn luận

Bách gia tranh minh

2.3.2. Nho giáo ở Việt Nam

* Hoàn cảnh

Du nhập thời Bắc thuộc

- Là học thuyết của kẻ cai trị, chỉ phổ biến ở ng Hán

- Ng Việt thờ ơ, lạnh nhạt

Thời Lý – Trần

- Chính thức được công nhận nên chủ yếu là Hán Nho và Tống Nho

- 1070 – 1075 – 1076

- 1248: danh hiệu Tam Khôi

Hậu Lê

- Quốc giáo

- Định chế độ khoa cử

- Dựng bia tiến sĩ

Thời Nguyễn

- Suy yếu

- 1919: kết thúc

* Đặc điểm

- Nhà nước phong kiến khai thác tính chất cứng rắn, quan niệm về trật tự xã

hội để:

F Tổ chức và quản lí đất nước

F Tổ chức thi cử chọn hiền tài

F Hệ thống các quan niệm về tu dưỡng đạo đức: Nhân – Hiếu – Lễ…

- Nho giáo được biến đổi cho phù hợp với lối sông Việt

F Coi trọng hạt nhân dân chủ

F Trung với nước, hiếu với dân

F Lấy dân làm gốc

2.4. Đạo giáo và văn hoá Việt Nam

2.4.1. Đạo gia

- Lão Tử sáng lập

- Trang Tử phát triển

- Kinh điển: Đạo Đức kinh (Lão Tử), Nam Hoa kinh (Trang Tử)

- Ra đời cuối thế kỉ II từ thần bí hoá Đạo gia

- Gồm 2 phái:

F Đạo giáo thần tiên: tu để trường thọ, để trở thành thần tiên bằng thuốc

trường sinh (luyện Đan) và luyện khí công, tập võ nghệ

F Đạo giáo phù thuỷ: dùng pháp thuật, bùa chú, phương tiện để tu luyện

2.4.2. Đạo giáo tại Việt Nam

- Du nhập vào Việt Nam cuối thế kỉ II

- Mau chóng được tiếp nhận, vì phù hợp với nhiều tín ngưỡng dân gian Việt

Nam. Các nhà sư Đạo Phật (Ấn Độ) cũng phải học thêm ma thuật và trị bệnh

để dễ truyền bá đạo Phật.

- Đạo giáo phù thủy truyền lan nhanh hơn Đạo thần tiên

- Thờ 2 nhóm thần linh:

Nhóm thần ngoại lai (Ngọc Đế, Thái Thượng Lão Quân, thần Trấn Vũ, Quan

Thánh (Quan Công)

Nhóm thần bản địa (Đức Thánh Trần, Bà Chúa Liễu, Thần độc cước…)

- Đạo giáo thần tiên ở Việt Nam thiên về “nội tu”, còn ở Nam Trung Hoa thiên

về “ngoại dưỡng”: luyện thuốc tr sinh ng Việt rất thực tế; luyện đan cần 

nhiều kiến thức và thời gian

- Chử Đồng Tử được coi là ông tổ của Đạo giáo

3. Văn hoá giao tiếp

- Xét về thái độ: vừa thích giao tiếp vừa rụt rè

- Với đối tượng giao tiếp: ưa quan sát, đánh giá, tìm hiểu đối tượng

- Cách thức giao tiếp: ý tứ, tế nhị, có lối nói vòng vo nên hay do dự, thiếu tính

quyết đoán

- Hệ thống nghi thức lời nói: đa dạng

 Hệ thống xưng hô phong phú, “xưng khiêm hô tôn”; có tính chất thân mật

hoá, cụ thể hoá (ko có cái “tôi” chung chung), tính xã hội hoá (tính cộng

đồng), tính đa nghĩa (tính tổng hợp)

 Đa dạng các cáh nói lịch sự

 Nghi thức chào hỏi: phân biệt các lời chào theo quan hệ xã hội, theo không

gian và theo sắc thái tình cảm

Bấm Tải xuống để xem toàn bộ.

| 1/58

| | Tải xuống

Preview text:

CHƯƠNG 1: CÁC KHÁI NIỆM CƠ BẢN..........................................................................3 1.
Khái quát vềề văn hoá..........................................................................................................3 1.1. Khái ni m”V ệ
ăn hoá là gì?” (> 600 khái ni m) ệ
.....................................................................................3 1.2. Đặc tr ng và ch ư c năng ứ
......................................................................................................................4 1.3.
Cấấu trúc c a h thốấng văn hoá (th ủ ệ
ành tốấ, yếấu tốấ t o nếề ạ
n văn hoá)...................................................5 2. Mốối quan h gi ệ ữa con ng i và v ườ
ăn hoá (2 chiềều)..............................................................6 3.
Các khái ni m liền quan ệ
......................................................................................................7 3.1.
Văn minh.............................................................................................................................................8 3.2. Văn hiếấn và văn v t
ậ .............................................................................................................................8 3.3. Di s n văn hoá ( ả Luật di s n văn hoá ả
– sốấ 28/2001/QH10).................................................................8 4.
Tiềốp xúc văn hoá và tiềốp biềốn văn hoá................................................................................9 4.1.
Tiếấp xúc văn hoá (cultural exchange).................................................................................................9 4.2.
Tiếấp biếấn văn hoá (Acculturation)....................................................................................................12
CHƯƠNG 2: NỀN TẢNG HÌNH THÀNH CỦA VĂN HOÁ VIỆT NAM.........................14 1. Nềền t ng t ả
nhiền sinh thái và dấốu ấốn t ự rong văn hoá Vi t Nam ệ
........................................14 1.1. Đ c đi ặ m t ể nhiến – sinh thái ự
..........................................................................................................14
* Địa hình..............................................................................................................................................14
* Khí hậu...............................................................................................................................................14
* Việt Nam có hệ sinh thái phồn tạp...................................................................................................14 1.2.
Dấấu ấấn trong văn hoá Vi t Nam ệ
.......................................................................................................15
* Ăn uống:.............................................................................................................................................15
* Đặc trưng ẩm thực 3 miền................................................................................................................15
* Ăn mặc – trang phục.........................................................................................................................16
* Nhà ở:.................................................................................................................................................16
* Giao thông đi lại................................................................................................................................16 2. Hoàn c nh xã h ả i – l ộ ch s ị c ử a văn hoá ủ Vi t Nam ệ
.............................................................17 2.1. V thếấ đ ị ịa – chính tr , đ ị ịa – văn hoá đ c bi ặ t
ệ ....................................................................................17 2.2. L ch s ị Vi ử t Nam ệ
...............................................................................................................................18 2.3.
Nếền văn hoá thốấng nhấất trong đa d ng ạ
...........................................................................................19
CHƯƠNG 3: DIỄN TRÌNH VĂN HOÁ VIỆT NAM........................................................23
* Phân bi t diễễn trình l ệ ch s ị
và diễễn trình văn hoá ử
....................................................................23 1. Văn hoá Vi t Nam th ệ i tiềền s ờ (tr ử c khi có nhà n ướ c)
ướ ...................................................23 1.1. Văn hoá Núi Đ (Th ọ i u Hoá – Thanh Hoá) ệ
........................................................................................24 1.2.
Văn hoá S n Vi (Phong Chấu – Phú Th ơ )
ọ ..........................................................................................24 1.3.
Văn hoá Hoà Bình.............................................................................................................................24 1.4. Văn hoá Băấc S n (L ơ n ạ g S n)
ơ .............................................................................................................24 1.5. Trung kì – h u kì đá m ậ i
ớ ...................................................................................................................25 1 2. Văn hoá Vi t ệ Nam th i s ờ s ơ (Th ử i đ ờ i kim khí) ạ
...............................................................25 2.1.
Văn hoá Đống S n (m.Băấc) ơ
...............................................................................................................25 2.2.
Văn hoá Sa Huỳnh (500 năm TCN – tk2 SCN) (m.Trung)...................................................................26 2.3.
Văn hoá Đốềng Nai (tiếền Óc Eo) (m.Nam)..........................................................................................26 3.
Giai đo n thiền niền k ạ đ
ỉ ấều Cống nguyền..........................................................................27 3.1. Văn hoá Chấu Th Băấc b ổ th ộ i Băấc thu ờ c
ộ .........................................................................................27 3.2. Văn hoá Chămpa Nam T ở
rung Bộ....................................................................................................30 3.3. Văn hoá Óc Eo Nam B ở (tk I – tk VII) ộ
.............................................................................................30 4. Văn hoá Vi t ệ Nam th i t ờ ch ự (938 – 1858) ủ
......................................................................31 4.1. Bốấi c nh L ả
ịch sử................................................................................................................................31 4.2. Đ c tr ặ
ưng văn hoá............................................................................................................................31 4.2.1. Văn hoá Vi t Nam th ệ i Lý – ờ
Trấền...........................................................................................31 4.2.2. Văn hoá th i H ờ u Lế (Lế S ậ ) – th ơ i c ờ c th ự nh ị
........................................................................36
CHƯƠNG 5: MỘT SỐ THÀNH TỐ VĂN HOÁ...............................................................37
Văn hoá tổ chức đời sống tập thể..............................................................................................37 1.
Gia đình............................................................................................................................................37 2. Gia t c, dòng h ộ
ọ...............................................................................................................................38 3. Làng xã Vi t
ệ ......................................................................................................................................38 3.1. Nguyến tăấc t ch ổ c
ứ Làng.............................................................................................................39 3.2. Đ c tr ặ
ưng....................................................................................................................................40 3.3.
Làng Nam Bộ...............................................................................................................................41 4. N c – Quốốc gia ướ
..............................................................................................................................41 5.
Đố thị................................................................................................................................................42
Văn hoá tổ chức đời sống tinh thần..........................................................................................43 1. Tín ng ng ưỡ
.......................................................................................................................................43 1.1. Tín ng ng phốền th ưỡ c
ự ................................................................................................................43 1.2. Tín ng ng sùng bái t ưỡ nhiến ự
.....................................................................................................44 1.3. Tín ng ng sùng bái con ng ưỡ i
ườ ..................................................................................................44 1.4. Tín ng ng th ưỡ thành hoàng làng ờ
..............................................................................................45 1.5. Tín ng ng th ưỡ t ờ bấất t ứ
ử............................................................................................................46 1.6.
Đ o Mấẫu (“Mấẫu” là các n ạ thấền đ ữ c tốn vinh) ượ
........................................................................47 2.
Tốn giáo............................................................................................................................................48 2.1.
Khái niệm tốn giáo......................................................................................................................48
Tôn giáo – Tư tưởng.......................................................................................................................48
Sự giống và khác nhau giữa tôn giáo và tín ngưỡng...................................................................49 2.2. Ph t giáo và vă ậ n hoá Vi t Nam ệ
...................................................................................................50 2.2.1. Ph t giáo ậ
..........................................................................................................................50 2.2.2. Ph t giáo ậ Vi ở t Nam ệ
.......................................................................................................51 2.3.
Nho giáo và văn hoá Vi t Nam ệ
....................................................................................................52 2.3.1.
Nho giáo...........................................................................................................................52 2.3.2. Nho giáo Vi ở t Nam ệ
........................................................................................................53 2.4. Đ o giáo và v ạ ăn hoá Vi t Nam ệ
....................................................................................................54 2.4.1. Đ o gia ạ
.............................................................................................................................54 2 2.4.2. Đ o giáo t ạ i Vi ạ t
ệ Nam......................................................................................................54 3.
Văn hoá giao tiềốp.............................................................................................................................54
Chương 1: Các khái niệm cơ bản
CHƯƠNG 1: CÁC KHÁI NIỆM CƠ BẢN
1.Khái quát về văn hoá
1.1. Khái niệm”Văn hoá là gì?” (> 600 khái niệm)
- Văn hoá Việt Nam đc định hình dựa trên nền tảng của ko gian văn hoá khu vực ĐNA. - Từ nguyên
: Trong nhiều ngôn ngữ
P Phương Tây: gốc Latinh Cultus
Cultus agri (Giá trị vật chất – trồng trọt ngoài đồng)
Cultus animi (Giá trị tinh thần – trồng trọt tinh thần)
Văn hoá là sản phẩm con người sáng tạo ra cả về mặt vật chất và tinh thần. Văn
hoá do con người tạo ra, chỉ riêng có của con người, được tạo ra do hoạt động có ý thức.
P Phương Đông: gốc Hán
: VĂN – “vẻ đẹp, nét đẹp”
(Bắt nguồn từ hình xăm trên cơ thể con người – dấu biệu nhận biết các tộc
người. Ngày xưa người Việt xăm mình để các con vật không làm hại mình)
: HOÁ – “thay đổi, làm cho, chuyển đổi” = become to
(Bắt nguồn từ hình ảnh 2 người: 1 người đứng thẳng, 1 người lộn ngược
chỉ sự thay đổi, chuyển đổi)
 “VĂN HOÁ” nghĩa là “làm cho đẹp, trở nên đẹp, trở thành đẹp”.
Với người phĐông, “văn hoá” thường chỉ những giá trị tinh thần: lối sống, cách
hành xử, đạo đức, trình độ học vấn, nhận thức…
- Cách tiếp cận văn hoá : P Theo nghĩa rộng – hẹp
@ Nghĩa rộng: là toàn bộ phức hợp những mô thức ứng xử, hệ giá trị
và thành tựu của con người – xã hội trong các mqh với môi trg tự
nhiên, quần thể cộng đồng và thế giới tâm linh  do con người tạo ra 3
@ Nghĩa hẹp: là nhưng nét đặc trưng đời sống mang tính phổ biến cho
một cộng đồng người, đồng thời là bản sắc khu biệt khi đối sánh với
những cộng đồng tộc người khác
 ra sức gìn giữ, bảo vệ văn hoá dân tộc mình
P Theo chức năng: làm cho con người đẹp hơn, hoàn thiện hơn
P Theo thành tố: giá trị vật chất/giá trị tinh thần P Theo loại hình Tiếp Chữ cận nghiêng: văn Chữ Tiếp cận hoá thẳng: văn hoá dưới Tiếp cận dưới góc góc độ văn hoá độ chức dưới góc ă độ thành 4
1.2. Đặc trưng và chức năng 1.2.1. Đặc trưng
- Tính giá trị: phân biệt văn hoá với các sản phẩm do con người tạo ra nhưng
không phục vụ đời sống đích thực, tích cực của con người.
P Văn hoá lâu đời: lòng yêu nước thương nòi, tinh thần hiếu học, sáng tạo, linh hoạt…
P Văn hoá tạm thời: hủ tục, tiêu chuẩn vẻ đẹp qua từng thời kì.
- Tính lịch sử, kế thừa: bề dày của văn hoá, có quá trình hình thành, phát sinh
phát triển lâu đời, được chắt lọc (hiện tương mới xuất hiện: trend, hot trend,
trào lưu, xu hướng,…).
- Tính lan truyền, lưu truyền:
P Lưu truyền: truyền từ đời này sang đời khác, có thể là toàn bộ, có thể là 1 phần do sự mai một.
P Lan truyền: sức ảnh hưởng của văn hoá, ko chỉ gói gọn trong 1 cộng đồng
tộc người mà lan toả, ảnh hưởng ra các cộng đồng xung quanh.
- Tính nhân sinh (là mấu chốt phân biệt văn hoá với các hiện tượng khác): do
con người sáng tạo, chỉ có ở con người, phân biệt giá trị con người sáng tạo ra
với cảnh đẹp thiên nhiên tạo tác. 1.2.2. Chức năng
- Tổ chức xã hội: con người tạo ra văn hoá và văn hoá tạo ra chuẩn mực để qui định hành vi con người.
- Định hướng thẩm mĩ: lối sống đẹp, chân thiện mĩ.
- Giao tiếp: thông qua văn hoá, các cộng đồng, các thế hệ nhận biết được nhau,
lưu dấu những hình ảnh, tiếp nhận đối tượng; thông qua văn hoá có thể thể hiện bản thân mình.
- Giáo dục: chức năng lớn, bao trùm nhất, mục đích chung nhất mà tất cả các
chức năng khác hướng tới. 5
1.3. Cấu trúc của hệ thống văn hoá (thành tố, yếu tố tạo nền văn hoá)
- Quan điểm của Trần Ngọc Thêm về thành tố của nền văn hoá
P Văn hoá tổ chức đời sống: cách thức cộng đồng tộc người tổ chức đời sống của mình
@Tổ chức đời sống tập thể: tổ chức cuộc sống trên quy mô lớn (làng xã,
gia đình, dòng họ, đất nước, đô thị…)
@Tổ chức đời sống cá nhân: phong tục tập quán, hôn nhân, tang ma, lễ hội…
P Văn hoá nhận thức: hệ thống quan điểm nhận thức về cộng đồng, thế giới
 nhân sinh quan, thế giới quan  nền tảng, cơ sở tạo nên tín ngưỡng, tôn giáo, triết học.
P Văn hoá ứng xử với môi trường xã hội – Văn hoá ứng xử với môi trường tự nhiên:
@ Lấy những gì sẵn có của môi trường để phục vụ mình
@ Ứng phó với thách thức môi trường đặt ra
@ Trọng sự hài hoà, linh hoạt, tổng hợp dung hợp
- Quan điểm của Trần Quốc Vượng (rất nhiều thành tố tạo nên)
Liệt kê tất cả các giá trị trong cuộc sống và coi chúng là các thành tố, khác với
Trần Ngọc Thêm khi nhóm các giá trị liên quan lại với nhau.
- Theo thành tố (học theo mô hình cấu trúc này) P Văn hoá vật chất:
@Văn hoá ứng xử với MTTN
@Văn hoá tổ chức đời sống cộng đồng P Văn hoá tinh thần: @Tín ngưỡng @Tư tưởng, tôn giáo
@Phong tục, lễ tết, lễ hội @Nghệ thuật ngôn từ
2. Mối quan hệ giữa con người và văn hoá (2 chiều) Con người:
- Là chủ thể của văn hoá (là trung tâm)
- Là khách thể của văn hoá
- Là đại biểu mang giá trị văn hoá
Chủ/khách thể của văn hoá Việt Nam 6
- Gồm 54 dân tộc sinh sống trên lãnh thổ Việt Nam (tộc người Kinh đóng vai trò chủ đạo)
- Hình thành trong phạm vi của trung tâm hình thành loài người phía Đông và
trong khu vực hình thành của đại chủng phương Nam (Australoid) với 3 giai đoạn:
- Phương thức sống chính: sản xuất nông nghiệp, nghề thủ công
- Đặc trưng tính cách chung của ng Việt:
P Yêu nước: gắn liền với thương nòi, tinh thần đại đoàn kết dân tộc – sự khác
biệt với niềm yêu nước của con người ở các quốc gia khác
P Triết lý tình thương: lấy tình cảm làm ng tắc ứng xử, thg cảm thương với ng yếu thế hơn mình
 đôi khi để tình cảm lấn át lí trí, lẽ phải  quan
niệm về hệ giá trị mang tính tương đối (xấu tập thể  tốt, tốt cá nhân  xấu)
P Cần cù: nền văn minh lúa nước, bão lũ triền miên, cần cù mới có cái ăn P Hiếu học:
F Lịch sử dân tộc đã từng biết đến rất nhiều tấm gương hiếu học của các
bậc hiền tài, đức cao đạo trọng như: Lý Công Uẩn, Trần Hưng Đạo,
Chu Văn An, Mạc Đĩnh Chi, Lương Thế Vinh, Lê Thánh Tông, Phùng
Khắc Khoan, Lê Quý Đôn, Hồ Chí Minh,…
F Ở nước ta, tư tưởng coi đọc sách là thanh cao là quan niệm rất phổ biến
đối với các nhà Nho. Việc đề cao giá trị của trí tuệ, thái độ trân trọng
việc học hành cũng là điều được dân gian hết sức quan tâm:
“Kho vàng không bằng một nang chữ” (nang là túi đựng)
“Người không học như ngọc không mài”
F Từ đó hình thành đạo lý tôn sư trọng đạo. Nho giáo coi hiếu học và cầu
thị là 2 phẩm chất quan trọng của một người trí thức, coi việc học chủ
yếu là học chữ Thánh hiền thì giống với quan niệm của dân gian(học ăn 7
học nói học gói học mở). Nguyễn Trãi đã chỉ ra rằng, sự học là nguồn
cội của tất thẩy những thành công dù đó là nghề gì, dù người ấy là ai:
“Nên thợ nên thầy vì có học
Có ăn có mặc bởi hay làm”
 Như vậy, làm nghề gì cũng cần học. Có học mới tinh thông nghề nghiệp bởi
“nghề nào cũng có trạng nguyên” (Từ Hy Thái Hậu).
P Đề cao chủ nghĩa anh hùng: tạo ra do bối cảnh môi trg lịch sử * Theo nước ngoài – 4F:
- Fatherland: coi trọng quê cha đất tổ
- Family: đề cao gia đình
- Face: đề cao khái niệm bề mặt, coi trọng thể diện
 khi gọi sự vật thg thêm
chữ “mặt” (mặt bàn, mặt hồ, mặt đất…)
- Fate: đề cao định mệnh, số phận, ưa sự mê tín, tôn giáo tín ngưỡng ảnh hưởng
mạnh đến đời sống coi trong tâm linh (ph Đông duy linh, ph  Tây duy vật)
3. Các khái niệm liên quan 3.1. Văn minh - Từ nguyên
P Trong nhiều ngôn ngữ ph Tây: gốc Latinh Civitas
Civilis (thị dân, công dân) (trạng thái đã được Civilisation (đô thị hoá) khai hoá)
P Trong ngôn ngữ ph Đông: gốc Hán
: VĂN – “vẻ đẹp, nét đẹp”
: MINH – “ánh sáng, toả sáng”
 Nét đẹp được toả sáng Toả ra ánh sáng đẹp
- Văn minh là tia sáng của đạo đức, biểu hiện ở chính trị, pháp luật, văn học, nghệ thuật.
- Nhà nghiên cứu: Văn minh là sự sáng tạo văn hoá - Văn minh là văn hoá đã
phát triển đến một trình độ cao.
- Theo xã hội Đức: Văn minh là các xã hội đã đạt được tới giai đoạn có tổ chức đô thị, có chữ viết.
- Ăng-ghen: Văn minh là chính trị khoanh văn hoá lại, sợi dây liên kết văn minh là nhà nước. 8
 Văn minh là khái niệm dùng để chỉ nền văn hoá của một xã hội có tổ chức,
đã đạt tới trình độ phát triển tương đối cao về kĩ thuật sản xuất, thiết chế chính
trị và trạng thái trí tuệ, đạo đức. Nó gắn liền với sự tiến hoá của con người, sự
tiến bộ của xã hội, nó có sức toả sáng trong ko gian và thời gian.
3.2. Văn hiến và văn vật - Văn hiến:
P Là những giá trị văn hoá thiên về mặt tinh thần
P Biểu hiện ở tr thống văn hoá lâu đời (phong tục tập quán, tinh thần hiếu
học, yêu nước, thg nòi…) - Văn vật:
P Là những giá trị văn hoá thiên về mặt vật chất
P Biểu hiện ở nhiều nhân tài, di tích lịch sử, danh thắng
3.3. Di sản văn hoá (Luật di sản văn hoá – số 28/2001/QH10)
Di sản văn hoá bao gồm di sản văn hoá vật thể và di sản văn hoá phi vật thể,
là sản phẩm tinh thần, vật chất có giá trị lịch sử, văn hoá, khoa học, được lưu
truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác.
- Di sản văn hoá phi vật thể là sản phẩm tinh thần có giá trị lịch sử, văn hoá,
khoa học được lưu giữ bằng trí nhớ, chữ viết, được lưu tr bằng tr miệng, tr
nghề, trình diễn và các hình thức lưu giữ, lưu tr khác, bao gồm tiếng nói, chữ
viết, tác phẩm văn học, nghệ thuật, khoa học, ngữ văn tr miệng, diễn xướng
dân gian, lối sống, nếp sống, lễ hội, bí quyết về nghề thủ công tr thống, tri
thức về y, dược học cổ tr, về văn hoá ẩm thực, về trang phục tr thống dân tộc
và những tri thức dân gian khác.
- Di sản văn hoá vật thể là sản phẩm có giá trị lịch sử, văn hoá, khoa học, bao
gồm di tích lịch sử - văn hoá, danh lam thắng cảnh, di vật, cổ vật, bảo vật quốc gia.
4. Tiếp xúc văn hoá và tiếp biến văn hoá
4.1. Tiếp xúc văn hoá (cultural exchange)
- Khái niệm: Là hiện tượng xảy ra khi ít nhất hai tộc người, hai dân tộc hay hai
nhóm người có văn hoá khác nhau tiếp xúc lâu dài, ổn định với nhau gây ra sự
biến đổi mô thức văn hoá ban đầu (điều kiện bắt buộc của khái niệm tiếp xúc
văn hoá) của ít nhất một trong số tộc người, dân tộc hay nhóm người đó.
- Hệ quả: Sự biến đổi này có thể tích cực hay tiêu cực. 9
P Tích cực: nền văn hoá tiếp thu, ảnh hưởng bởi nền văn hoá khác, luôn có
sự tương tác lẫn nhau giữa yếu tố văn hoá nội sinh và ngoại sinh yếu tố 
văn hoá ngoại sinh bổ sung, làm giàu vốn văn hoá bản địa.
P Tiêu cực: yếu tố văn hoá ngoại sinh làm mất đi, đồng hoá nền văn hoá bản địa.
 Phụ thuộc vào bản lĩnh văn hoá vững vàng của từng tộc người. - Sự tác động: Trung tâm Không gian văn hoá CHỦ ĐẠO văn hoá lớn, lâu đời nhỏ, trẻ hơn Trung tâm Không gian văn hoá P/Ư NGHỊCH văn hoá lớn, lâu đời nhỏ, trẻ hơn
VD: Văn hoá VN và Văn hoá Hán
P Văn hoá Hán: nền văn hoá lớn, lâu đời, phát triển xán lạn, rực rỡ nhất là thời
kì Trung đại. Sức ảnh hưởng rộng lớn, ảnh hưởng 1 số quốc gia: Nhật Bản,
Triều Tiên, Hàn Quốc và các quốc gia ở ĐNA: Việt Nam, …  Tiếp thu chữ
Hán, phong tục tập quán, phg thức lao động sản xuất (cách làm phân bón)
P Văn hoá Hán chịu tác động trở lại (phản ứng nghịch)
@ Có thể có yếu tố của ko gian văn hoá nhỏ, trẻ hơn tác động văn hoá lớn,
lâu đời và trung tâm văn hoá lớn, lâu đời tiếp thu, tiếp nhận văn hoá đó.
@ Ko gian văn hoá nhỏ trẻ hơn không tiếp nhận, chối từ, bài trừ yếu tố của
trung tâm văn hoá lớn lâu đời: Thời kì Bắc thuộc, Nho giáo của ng Trung
Quốc du nhập vào Việt nhưng chỉ tồn tại ở khu vực trung tâm ,nơi đông
đảo ng Hán sinh sống chứ chưa có sức ảnh hưởng, lan toả đến làng quê,
đời sống con người xóm làng. Ng dân ta còn thờ ơ, lạnh nhạt do chữ Hán
đi vào nước ta theo con đường chiến tranh, do phương Bắc sử dụng để
áp đặt, cai trị nước ta. Nhưng khi sang thời kì tự chủ, từ thời nhà Lý trở
đi, ng Việt thay đổi thái độ, do nhu cầu xây dựng và củng cố vương triều 10
phong kiến, ng Việt chủ động tiếp cận Nho giáo, Nho giáo dần có chỗ
đứng trong xã hội Việt:
F 1070, vua Lý Thánh Tông cho dựng Văn Miếu Quốc Tử Giám để
thờ người có công sáng lập ra Nho giáo (Chu Công, Khổng Tử) – nơi hoàng thái tử học.
F 1075, vua Lý Nhân Tông cho mở khoa thi đầu tiên tuyển chọn nhân
tài vào bộ máy triều đình.
F 1076, vua Lý Nhân Tông lập Quốc Tử Giám làm trg dạy học cho
con em trong triều đình hoàng thất, ng học gọi là Giám sinh.
F Thời Trần, mở rộng đối tượng học, ng sống ở kinh thành Thăng
Long có học được tuyển chọn vào học trong Quốc Tử Giám  có 1
cái tên khác là Thái Học, ng học gọi là Thái học sinh.
F Thời Hậu Lê, quay về tên gọi Quốc Tử Giám.
 Mối quan hệ biện chứng 2 chiều
- Các phương thức TXVH
P Tự nguyện: giao lưu, tiếp xúc văn hoá 1 cách tự giác, xảy ra dễ nhất giữa
các tộc người chung đường biên giới, kết hôn ngoại tộc, di cư, hoạt động
buôn bán, hoạt động ngoại giao hợp tác vì lợi ích chung.
P Cưỡng bức: xâm chiếm lãnh thổ (ng ph Bắc thg xuyên nhòm ngó, khi có
cơ hội thì tiến hành xâm lược lãnh thổ Việt, đưa ra những chính sách đồng
hoá văn hoá) chủ động, có tổ chức 
- Các hình thức TXVH Truyền giáo Tự nguyện Giao thương Chiến tranh Cưỡng bức
- Mức độ tiếp nhận
P Chọn lọc những giá trị thích hợp: ng Việt tiếp thu văn hoá Hán, Ấn Độ có
chọn lọc giá trị phù hợp (Nho giáo trở nên phổ biến do chế độ phong kiến
dần định hình, ng Việt cần hệ thống cơ sở lý luận cho việc tổ chức triều
đình, tuyển chọn ng tài
 Nho giáo đáp ứng được  Người Việt tiếp
nhận những văn hoá phù hợp; trong Nhân – Lễ - Nghĩa – Chí – Tín, ng
Việt trọng chữ Nhân, coi trọng tình cảm, lấy tình cảm làm ng tắc ứng xử)
P Tiếp nhận cả hệ thống và sắp xếp lại: cta tiếp thu văn hoá Hán nhưng đã
xếp sắp lại theo ý mình – từ Hán Việt (ng gốc Hán) những khi tiếp thu, cta
đọc theo cách của ng Việt, hiểu theo nghĩa của ng Việt (“biểu tình” trong 11
tiếng Hán nghĩa là vẻ bề ngoài, trạng thái, thái độ, tâm trạng – “biểu tình”
trong tiếng Việt chỉ hoạt động phản đối)
P Mô phỏng và biến thể một số thành tựu: sự xuất hiện của chữ Nôm (sự
sáng tạo trên cơ sở chữ Hán, sản phẩm riêng của ng Việt, ng Hán ko hiểu được chữ Nôm)
 Yếu tố văn hoá ngoại sinh khi du nhập sẽ thay thế với yếu tố văn hoá bản địa
tương ứng, làm yếu tố này mất đi, giảm đi đáng kể
P Trc khi văn hoá Việt tiếp xúc văn hoá ph Tây, ng Việt có tục nhuộm răng
đen – nhu cầu khẳng định sự khác biệt với thế giới tự nhiên. VH Việt tiếp
xúc VH Pháp – sự phát triển cao hơn của con ng vơi tư cách của cá nhân,
khẳng định các nhân, con ng có nhiều cách khẳng định khác nhau nên ko cần nhuộm răng đen nữa
P Trc khi Nho giáo du nhập, nền văn hoá bản địa ng Việt có nghi lễ cầu
mưa, cầu nắng, cầu mùa màng. Khi nhà Hậu Lê chọn Nho giáo làm Quốc
giáo, thì những nghi thức dân gian này phải nhg chỗ cho các nghi lễ của
tôn giáo, thể hiện rõ ở nghi thức thờ Thành Hoàng Làng
 Yếu tố văn hoá ngoại sinh kết hợp văn hoá bản địa tạo ra yếu tố văn hoá mới
(lai) độc đáo (hiện tượng chữ Nôm, từ Hán  Việt)
 Các yếu tố văn hoá ngoại sinh tồn tại song song với yếu tố văn hoá bản địa tương đương
P Trong tiếng Việt tồn tại cả từ thuần Việt (văn nói) và từ Hán Việt (trang
trọng, dùng trong văn bản)
P Ngày xưa cô dâu Việt thg mặc màu đỏ trong ngày cưới (màu lửa xua đuổi
thú dữ, tà ma, giữ ấm, đem lại may mắn). Ngày nay, cô dâu vừa có thể
mặc áo đỏ, vừa có thể mặc váy trắng (trong văn hoá ph Đông trc đây thể
hiện cho sự u buồn, tang thương những trong văn hoá ph Tây lại thể hiện
sự tinh khiết, trong trắng)
4.2. Tiếp biến văn hoá (Acculturation)
- Khái niệm: Là hiện tượng tiếp nhận có chọn lựa một số yếu tố văn hoá ngoại
lai và biến đổi chúng cho phù hợp với điều kiện sử dụng bản địa, tức phù hợp 12
với văn hoá bản địa. Và sau một thời gian sử dụng biến đổi tiếp thì chúng trở
thành những yếu tố văn hoá bản địa ngoại sinh.
- Tiếp xúc giao lưu, tiếp biến văn hoá trong VHVN P Cơ
tầng ĐNA : nguồn gốc văn hoá bản địa: nền văn hoá đặc trưng của
Đông Nam Á là nông nghiệp lúa nước có bản sắc riêng. Ng Việt tiếp nhận
văn hoá ngoại lai dựa trên nền văn hoá bản địa sẵn có (nền văn hoá Việt
ko phải được tạo nên do quá trình tiếp xúc, giao lưu văn hoá) F
Tư duy lưỡng phân lưỡng hợp: tư duy phân loại chia đôi, xem xét nhìn
nhận đánh giá sự vật hiện tượng trong mqh của 2 yếu tố (khi giải thích
về sự xuất hiện tộc người: Con Rồng - Cháu Tiên; văn hoá Trung Hoa:
ông Tơ Hồng khi vào văn hoá Việt Nam thêm 1 người: Ông Tơ – Bà
Nguyệt; Phật giáo Ấn Độ toàn là Nam giới nhưng khi vào văn hoá
Việt có 1 vị phật được chuyển giới hoàn toàn là Quán Thế Âm Bồ Tát) 13 P Giao
lưu, tiếp biến với văn hoá Trung Hoa F
Giải Hoa, giải Hán: giảm bớt ảnh
hưởng của văn hoá Trung Hoa trong
văn hoá Việt Nam chứ không bài trừ
hoàn toàn do ng Việt trọng hoà hiếu,
ko có cách ứng xử cực đoan; ng Việt nhận thức rõ mqh vị trí địa lý và
nhận thức rõ về ng Trung Hoa (văn hoá Hán lớn, đồ sộ, xán lạn, sức
đồng hoá cao), ko thể bài trừ hay loại bỏ mà chỉ làm nhạt dần. F
Văn hoá Ấn vào nc ta bằng con đường hoà bình  được chấp nhận, đón nhận tự nguyện.
P Giao lưu với văn hoá phương Tây
F Mạnh mẽ từ thế kỉ 19: mqh chính trị giữa tr đình Nguyễn với ng Pháp.
F Vua Minh Mạng coi trọng tr thống,
thực hiện chính sách cấm đạo Ki tô giáo.
F Ng Pháp khi xâm lược VN biến VN
thành xứ bảo hộ của Pháp: dạy tiếng
Pháp như tiếng mẹ đẻ, tiếng Việt chỉ là
ngôn ngữ 2, tuyên tr thông tin sai lệch
về nguồn gốc của ng Việt Nam. F 14
Chương 2: Nền tảng hình thành
của văn hoá Việt Nam
CHƯƠNG 2: NỀN TẢNG HÌNH THÀNH
CỦA VĂN HOÁ VIỆT NAM
1. Nền tảng tự nhiên sinh thái và dấu ấn trong văn hoá Việt Nam
1.1. Đặc điểm tự nhiên – sinh thái * Địa hình
- Nằm ở rìa phía đông bán đảo Đông Dương, trung tâm khu vực Đông Nam Á.
- ¾ đồi núi (trung bình, thấp, chủ yếu là núi đá vôi mềm, dễ bị phong hoá, dễ bị
phá huỷ, bào mòn, nằm lệch một phần về phía Tây – Tây Bắc), ¼ đồng bằng
(phì nhiêu màu mỡ, lệch một phần về Đông Nam – Nam)  ít có sự xen kẽ
đồi núi, đồng bằng, thuận lợi nuôi trồng cày cấy, vấn đề cần quan tâm là đắp đê, ngăn lũ.
- Dài Bắc – Nam (trên 15 vĩ độ), hẹp Tây – Đông
- Tây sang Đông: Núi – Đồi – Thung – Châu thổ - Ven biển – Biển – Hải đảo
- Từ Bắc đến Nam: các đèo cắt ngang Tây – Đông
- Đông và Nam: bờ biển, biển, hải đảo
- Tây và Bắc: bị chắn bởi núi (Hoàng Liên Sơn và Trường Sơn) * Khí hậu - >200 ngày nắng
- Cân bằng bức xạ quanh năm dương
- Nhiệt độ Tb: 22 – 270C
- Tổng nhiệt độ hoạt động: 8000 – 100000C
- Lượng mưa TB: 500 – 2000 mm - Độ ẩm: >80%
* Việt Nam có hệ sinh thái phồn tạp
- Chỉ số đa dạng giữa giống loài và số cá thể rất cao, thực vật phát triển hơn động vật
- Thời kinh tế hái lượm: hái lượm vượt trội săn bắn
- Thời kinh tế nông nghiệp: trồng trọt 15
* Hai tính trội của văn hoá Việt Nam
- Tính sông núi: Triết học và tư tưởng; Phong tục tập quán; Tín ng và tôn giáo;
Ngôn ngữ; Văn học; Nghệ thuật
- Tính thực vật: cây lúa
1.2. Dấu ấn trong văn hoá Việt Nam * Ăn uống:
- Mô hình bữa ăn truyền thống Cơm Rau Cá – Thịt - Lý do
P Cơm và rau là thức ăn có ng gốc thực vật, là sản phẩm của nền nông nghiệp
do ở Việt Nam nghề nông phát triển vượt trội so với chăn nuôi, do môi trg
khí hậu nóng ẩm, điều kiện đồng bằng phì nhiêu, phù sa, màu mỡ, thuận lợi
trồng cây lương thực ngắn ngày.
P Cá – Thịt đại diện cho thức ăn có ng gốc đạm. Chủ yếu là cá nước ngọt do
có hệ thống sông ngòi kênh rạch ao hồ chằng chịt, ng Việt tận dụng để đánh
bắt nuôi trồng thuỷ sản, ít có xu hướng hướng biển (trừ miền đất Trung Bộ
đất đai khô cằn, khí hậu khắc nghiệt, ko thuận lợi cho trồng lúa, đồng bằng
nhỏ hẹp, sông ngắn dốc chảy xiết ít phù sa)
P Cá đại điện cho thực phẩm từ biển P Nước mắm
P Thịt: ăn ít, chủ yếu gia cầm, động vật nhỏ
* Đặc trưng ẩm thực 3 miền - Miền Bắc: P Thanh đạm
P Cầu kì trong chế biến và trong cách sử dụng gia vị - Miền Trung:
P Cay – mặn, nhiều yếu tố biển
P Món xứ Huế: “đế vương hoá các món ăn
Mường” (ng Huế học món ăn từ ng Mường)
(xứ Huế là vùng đất Thần Kinh – kinh đô
thần thánh – cách gọi của nhà Nguyễn) 16 - Miền Nam:
P Tổng hợp các bếp ăn Việt – Chăm – Hoa – Ấn
P Cay – ngọt – “lạ” – dân dã…
* Ăn mặc – trang phục
- Chất liệu: nguồn gốc thực vật, mỏng nhẹ, thấm mồ hôi: tơ, đay, gai,…
- Cách mặc tr thống (phù hợp môi trg nóng ẩm, di chuyển đi lại trên nền đất
ướt) từ thời kì Hùng Vương:
P Nam: ở trần, đóng khố, đi chân đất P Nữ: yếm, váy
P Sau này có sự thay đổi: tiếp thu cái quần * Nhà ở:
- Nhà ở truyền thống: nhà sàn, nhà đất
- Chất liệu: gỗ, thảo mộc
- Hình thức: nhà cao cửa rộng
P Đặt trong mqh ứng phó với môi trg tự nhiên
P Cao: mái, sàn (mái cao, dốc để nhanh chóng thoát nước do mưa nhiều,
mái cao tạo ko gian thoáng đãng trong nhà – sàn cao để tránh ẩm ướt, lũ
lụt, côn trùng, thú dữ) (riêng miền trung xây mái nhà thấp do khí hậu nắng nóng mưa nhiều)
P Cửa rộng: xứ sở nắng nóng mưa nhiều, nếu cửa cao thì nắng xiên, mưa
hắt, cửa rộng để đón gió mát
- Nghề nông nghiệp trồng trọt cần yếu tố ổn định nên có xu hướng xây nhà khá
kiên cố, bền chắc, kết cấu vì kèo (theo kết cấu mái nhà kết cấu các bộ phận gỗ
đan vào với nhau: chạy ngang – vì, chạy dọc – kèo, các cột trụ có tác dụng
nâng đỡ mái nhà và phân chia ko gian), “mộng”
- Hướng: nam, đông nam
- Ngói vẩy cá, mái cong, nhà thuyền, nhà bè, tên gọi các bộ phận gỗ: tàu mái,
dạ tàu, then tàu, câu tàu, bệ tàu… * Giao thông đi lại
- Đường bộ kém phát triển
- Đường thuỷ phát triển mạnh
P Phong phú về phương tiện 17
P Giỏi đi trên sông nước, giỏi bắc cầu, giỏi thuỷ chiến, vẽ mắt cho thuyền.
P Quan hệ giao thương diễn ra nơi bến sông
P Đô thị là những thương cảng ven sông, ven biển
2. Hoàn cảnh xã hội – lịch sử của văn hoá Việt Nam
2.1. Vị thế địa – chính trị, địa – văn hoá đặc biệt
- Trung tâm khu vực ĐNA
- Cầu nối ĐNA lục địa với ĐNA hải đảo (là điểm mút – điểm cuối – điểm dừng
chân cuối cùng trc khi ra biển – điểm đầu tiên khi bước từ biển lên đất liền)
- Nằm trên giao điểm của các nền văn hoá lớn (nằm trên tuyến đường giao lưu
văn hoá Thái Bình Dương – năng động nhất trên thế giới  nhiều cơ hội tiếp
nhận các nền văn hoá ngoại lai) Tính tổng Linh hợp, dung Tính trội hoạt hợp cao độ Bi Tiếp thu ến
- Tính tổng hợp, dung hợp cao độ: đổ
P Là sự dung hợp, lai ghép giữa cơ tầng văn hoá bản địa ĐNA (lúa nước) và
tầng bồi đắp văn hoá Đông Á
P Là con lai của cuộc hôn nhân (cưỡng bức, tự nguyện) của 2 thế giới ĐNA và ĐA
P Là một nền văn hoá lưỡng tính, lưỡng nguyên  Thể hiện ở chỗ: “không từ Dung hoà và hội nhập Là một nồi lẩu chối” (non
mọi sở đắc (điều biết “hầm nhừ” refuse) được rõ ràng) văn hoá - Tính linh hoạt:
P Tiếp nhận có biến đổi để phù hợp với mình
P Sau chiến tranh, có sự tiếp nhận cùng tính hoà hiếu nên ko có sự xung đột 18
Ví dụ: Hán Việt – Thuần Việt
Quan niệm đạo đức Nho giáo – Thuần Việt
P Trong ngôn ngữ: tiếp thu chữ Hán tạo ra lớp từ Hán Việt, tiếp thu tiếng
Pháp (ghi đông, xà phòng…) để tăng vốn từ vựng cho tiếng Việt P Trong tư tưởng:
Trung – Hiếu: Theo Trung Hoa, trung với vua, hiếu với cha – Theo Việt
Nam, trung với nước, hiếu với dân Phật tại tâm
Kính chúa – Yêu nước
P Trong phong tục tập quán
Tết Hàn Thực (ăn đồ nguội – Trung hoa
 tết bánh trôi bánh chay – Việt
Nam: thể hiện hình ảnh trứng trong bọc trăm trứng thể hiện tình đoàn kết,
tưởng nhớ Hai Bà Trưng: tương truyền trc khi ra trận, Hai Bà Trưng đã ăn bánh trôi bánh chay)
Tết Đoan Ngọ (tưởng nhớ Khuất Nguyên – Trung Hoa  tết giết sâu bọ -
Việt Nam: chính ngọ vào rừng tìm thảo dược (hấp thụ hết tinh hoa trời đất)
chữa bệnh, sáng sơn móng tay đỏ, đeo chỉ ngũ sắc, ăn rượu nếp, hoa quả
chua (vtmC) để tăng cường sức đề kháng cho cơ thể
* Thách thức: Cục diện khu vực tiềm ẩn nhiều biến động bất lường:
- Sự cạnh tranh của các cường quốc
 sự tập hợp lực lượng có sự đan xen lợi
ích phức tạp, nhiều tầng nấc, các tranh chấp chủ quyền biển, đảo, các cuộc
chạy đua giành quyền kiểm soát địa - chính trị ngày một gia tăng.
- Sự cạnh tranh giữa các nước không chỉ bó hẹp ở các địa bàn, lĩnh vực truyền
thống trước đây mà ngày càng có xu hướng mở rộng ra các không gian ảnh hưởng
- Các cú sốc bên ngoài ngày càng tác động trực tiếp hơn, mạnh mẽ hơn  tính
bất ổn, bất lường có xu hướng gia tăng, kéo dài, thậm chí vượt khả năng dự
báo, kiểm soát của con người.
- Các quốc gia trong khu vực ngày càng chú trọng chủ nghĩa dân tộc, chủ nghĩa
thực dụng trong quan hệ đối ngoại nhằm tối đa hóa lợi ích quốc gia của mình.
2.2. Lịch sử Việt Nam
- Là lịch sử của các cuộc chiến tranh vệ quốc, công cuộc thống nhất đấy nước.
- Là lịch sử của các cuộc chiến tranh (chịu nhiều sự đô hộ hơn hẳn các quốc
gia khác, 4 lần Bắc thuộc) sức sống quật cường  19
- Lịch sử Việt Nam là lịch sử của công cuộc Nam tiến
- Nội chiến thời 12 sứ quân – 20 năm
- Nội chiến Nam – Bắc triều – 59 năm
- Nội chiến Trịnh – Nguyễn – 160 năm
- Nội chiến Nguyễn Ánh – Tây Sơn – 15 năm
* Chiến tranh ám ảnh đến cuộc sống thường ngày: chiến tranh chống covid,
chiến sĩ áo trắng, chiến sĩ trên mặt trận tri thức… * Người dân Việt Nam
- Sẵn sàng hi sinh tất cả cho nền hoà bình của đất nước
- Cả dân tộc là một gia đình lớn, che chở và nuôi dưỡng nhau vô tư trong nhiệm vụ chiến đấu
- Tỉnh táo sắc sảo trong đối phó kẻ thù
- Quả cảm tuyệt vời trong những đòn quyết định
- Tâm lý ứng phó, linh hoạt trước cuộc sống
- Vị trí của người phụ nữ trong các cuộc chiến tranh
2.3. Nền văn hoá thống nhất trong đa dạng
- Đa dạng về tộc người, đa dạng bản sắc văn hoá tộc người: do địa hình, thời tiết khí hậu
 mỗi vùng ko gian sẽ khác nhau (đa dạng tự nhiên)  đa dạng văn hoá
P Vùng văn hoá Tây Bắc 20
P Vùng văn hoá Việt Bắc
P Vùng văn hoá Bắc Bộ
P Vùng văn hoá Trung Bộ
P Vùng văn hoá Tây Nguyên
P Vùng văn hoá Nam Bộ 21
(theo cách phân chia của Trần Quốc Vượng)
Thống nhất chung một nguồn gốc (Việt Nam là một Đông Nam Á thu nhỏ. Cho
nên, từ trong cội nguồn, không gian văn hoá Việt Nam được định hình trên nền
không gian văn hoá khu vực Đông Nam Á)
- Nền văn hoá hình thành trên nền tảng xã hội nông nghiệp lúa nước Tiêu chí Đặc điểm Phổ XH
Cá nhân – Gia đình – Họ hàng – Làng xóm – Vùng – Nước
Đề cao cộng đồng, tập thể (nghề lúa nước cần nhiều nguồn
nhân lực lao động để kịp với sự thay đổi của thời tiết), trọng
tình (lấy tình cảm làm ng tắc ứng xử; xu hướng kéo các mối quan hệ xã hội
 quan hệ gia đình, xử lí quan hệ pháp lý
bằng quan hệ tình cảm), trọng văn (trọng sự mềm dẻo, hào Quan hệ XH
hợp, trọng văn chương thơ ca, trong mỗi ng Việt đều tiềm ẩn
1 nhà thơ), trọng phụ nữ (vị trí, vai trò quan trọng của phụ nữ
trong dựng và giữ nước, nền nông nghiệp trồng trọt cần tỉ mỉ,
phân công lao động xã hội khá bình đẳng giữa nam và nữ,
trong xã hội VN truyền thống ko hề trọng nam khinh nữ) 22
Tổng hợp – Biện chứng, trọng kinh nghiệm
 tích luỹ đc nhiều kinh nghiệm
(Nền NN phụ thuộc tự nhiên, giữa các yếu tố tác động qua lại
lẫn nhau (trời, đất, lạnh, nóng, nước…)  nhiều yếu tố bất Nhận thức
ngờ (mưa, lũ, bão…)  tâm lý phòng bị  tư duy tổng hợp:
quan sát, tìm hiểu nhìn nhận sự việc xung quanh bằng con mắt tổng hợp
 kéo theo biện chứng: coi trọng mqh qua lại
giữa các yếu tố trong cùng 1 hệ thống)
Dung hợp trong tiếp nhận – mềm dẻo trong ứng phó, “ngoại Đối ngoại
vương nội đế” (bên ngoài thì nhận là vương còn bên trong thì
coi là đế (vương < đế))
Hài hoà, ưa định cư, “tĩnh” (Tín ngưỡng sùng bái tự nhiên,
Ứg xử với TN thiên nhiên tự nhiên là thần, ảnh hưởng to lớn đến đời sống) (trời là chỗ dựa) 23
Chương 3: Diễn trình văn hoá Việt Nam
CHƯƠNG 3: DIỄN TRÌNH VĂN HOÁ VIỆT NAM
(đọc Trần Quốc Vượng) (Vàng: trọng tâm)
* Phân biệt diễn trình lịch sử và diễn trình văn hoá Diễn trình văn hoá
Sự biến đổi của các hình thái, giá trị
Diễn trình lịch sử
văn hoá và biểu tượng trong một môi
Sự biến đổi của các hình thái KT
trường lịch sử dân tộc nhất đinh.
– XH thông qua sự thay đổi các
Đại đa số phong tục tập quá biến đổi,
triều đại, các sự kiện lịch sử,
xuất hiện, biến mất chậm chạp, từ từ, chiến tranh.
ko rõ ràng, đôi khi ko xác định đc thời
Căn cứ vào các mốc thời gian để
gian, chỉ có thể nói trong khoảng. chia ra các giai đoạn Ví dụ: tục ăn trầu
 cách phân kì có tính “mờ”
1. Văn hoá Việt Nam thời tiền sử (trước khi có nhà nước) - Thời gian:
P Cách ngày nay khoảng 40 van năm – 7000 năm 24
P Thuộc thời đại đồ đá (cũ – mới) - Đặc điểm:
P Là một trong những cái nôi của loài người
P Hình thành những nền văn hoá đầu tiên mang đậm tính bản địa
1.1. Văn hoá Núi Đọ (Thiệu Hoá – Thanh Hoá) - Thời gian: P Thuộc thời kì đá cũ
P VH Núi Đọ: khoảng 30 – 40 vạn năm cách ngày nay - Đặc điểm:
P Phân bố: lưng chừng núi (thời kì biển tiến, đồng bằng chưa xuất hiện, con
ng sống chủ yếu trên lưng chừng núi)
P Công cụ: đá thô sơ (đá cuội, mảnh tước, rìu đá
P Kinh tế: hái lượm và săn bắt (bắn)
1.2. Văn hoá Sơn Vi (Phong Châu – Phú Thọ) - Thời gian: P Thuộc hậu kì đá cũ
P Niên đại: khoảng 20 – 15 nghìn năm TCN
P Phân bố: lưng chừng núi
P Ở gò đồi, thềm sông và hang động, mái đá - Đặc điểm:
P Công cụ: đá ghè (tạo ra số lượng công cụ lao đông đa dạng hơn)
P Kinh tế: hái lượm và săn bắt (bắn)
P Tín ngưỡng: tin có thế giới bên kia nên chôn theo công cụ lao động P Tạo ra lửa
1.3. Văn hoá Hoà Bình - Thời gian: P Sơ kì đá mới
P Cách ngày nay 12000 – 7000 năm - Đặc điểm:
P Phân bố: trung du, thung, châu thổ
P Cư trú gần nguồn nước
P Công cụ: đá được chế tác tinh xảo
P Kinh tế: thuần dưỡng cây trồng, vật nuôi; làm gốm
P Biết làm đồ trang sức
P Tín ngưỡng: chôn người chết có đồ tuỳ táng 25
1.4. Văn hoá Bắc Sơn (Lạng Sơn)
- Thời gian: Sơ kì đá mới, sau văn hoá Hoà Bình - Đặc điểm:
P Phân bố: trung du, thung, gần sông suối
P Cư trú gần nguồn nước
P Công cụ: đá ghè đẽo, rìu mài lưỡi
P Kinh tế: sắn bắt, hái lượm, làm gốm
P Biết làm đồ trang sức
P Tín ngưỡng; thờ tự nhiên: thần mặt trời, mặt trăng, chôn ng chết ở nơi cư trú
1.5. Trung kì – hậu kì đá mới - Thời gian:
P Cách ngày nay 6000 – 5000 năm
P Các nền văn hoá: Đa Bút, Bàu Tró, Quỳnh Văn… - Đặc điểm:
P Công cụ: đc chế tác tinh xảo với kĩ thuật mài
P Địa bàn cư trú: trc núi – đồng bằng – ven biển – hải đảo
P Kinh tế: hái lượm, săn bắn, nghề nông dùng cuốc đá; đánh cá; làm gốm
P Xã hội: thị tộc mẫu hệ (là hệ hống mà hậu duệ đc tính theo ng mẹ và theo
họ mẹ - chế độ phụ hệ gọi là “họ ngoại”; gia đình mẫu hệ ko nhất thiết pahir là mẫu quyền)
P Tín ngưỡng: chôn ng chết có đồ tuỳ táng
2. Văn hoá Việt Nam thời sơ sử (Thời đại kim khí) - Thời gian:
P Thuộc thời đại kim khí
P Cách ngày nay 4000 – 2700 năm - Đặc điểm:
Hình thành 3 trung tâm văn hoá:
Văn hoá Đông Sơn (Văn Lang – Âu Lạc) Văn hoá Sa Huỳnh Văn hoá Đồng Nai
2.1. Văn hoá Đông Sơn (m.Bắc)
- Cốt lõi của ng Việt cổ
- Dấu tích đầu tiên đc phát hiện gần sông Mã, Thanh Hoá 26
- Được hình thành từ 3 nền văn hoá Phùng Ng – Đồng Đậu – Gò Mun phân bố
tại lưu vực S.Hồng – S.Mã – S.Cả.
- Thuộc giai đoạn đồng thau – đồ sắt sớm (tk7 TCN – 179 TCN).
- Kỹ thuật luyện kim đồng điêu luyện, giai đoạn cuối biết luyện và rèn sắt.
- Kte: nông nghiệp lúa nc dùng cày, đắp đê trị thuỷ, trồng lúa 2 vụ/năm; chăn nuôi trâu bò.
- Cuối tki, xh có sự phân hoá giai cấp, nhà nc sơ khai xuất hiện: Văn Lang (700 TCN) Âu lạc (205 – 179 TCN)
2.2. Văn hoá Sa Huỳnh (500 năm TCN – tk2 SCN) (m.Trung)
- Phân bố trên dải đất miền Trung Việt Nam nhưng trung tâm của văn hóa Sa
Huỳnh là khu vực Quảng Nam – Quảng Ngãi, còn khu vực Nam Trung Bộ, từ
Phú Yên đến Bình Thuận những di tích và di vật thời tiền – sơ sử chỉ được
phát hiện và nghiên cứu từ sau năm 1975.
- Là sản phẩm của dân nông nghiệp ở đồng bằng ven biển cồn bàu Nam Trung Bộ
- Tồn tại từ sơ kì đồng thau đến sơ kì đồ sắt sớm - Hthuc mai táng: Mộ chum
 Nền văn hoá mồ chum, các khu mộ tập trung ở
các cồn cát ven biển sau đó lan dần ra các đảo ven bờ, ngoài ra còn phân bố ở
đồng bằng và miền núi phía Tây.
- Nhiều đồ trang sức tinh xảo từ thuỷ tinh, biết làm gốm, dùng nhiều đồ làm từ
gốm; đồ trang sức làm từ nhiều chất liệu đa dạng
- Kinh tế đa thành phần: trồng nương rẫy và kthac ng lợi biển, khai thác rừng
núi, trồng lúa, đánh cá, thg nghiệp, nghề thủ công, mở rộng buôn bán trong ĐNA, Ấn Độ, Trung Hoa.
- Giai đoạn cuối, buôn bán đg biển đặc biệt phát triển
 dấu vết cảng thị sợ khai, tiền cảng thị.
 Tiền nhân tố, nền tảng văn hoá phát triển rực rỡ của ng Chăm và vương quốc Chămpa
2.3. Văn hoá Đồng Nai (tiền Óc Eo) (m.Nam) 27
- Thiên niên kỉ 1 và 2 là 1 trong 3 trung tâm văn hoá lớn - Phân bố: Đông Nam Bộ
- Di tích đc tìm thấy gò đồi cao đến trung và hạ du của các con sông, ven biển
- Mỗi tiểu vùng sthai có cách sinh sống, sản xuất khác nhau
- Công cụ: đá, đồng (dụng cụ đá lấn án mạnh mẽ công cụ khác, đá sd lâu dài do
ĐNB thiếu vắng ng quặng đồng và các hợp kim bản địa)
- Xu hướng tiết kiệm tối đa công sức và nhiên liệu
 sp có tính thực dụng và
ch môn hoá cao (rìu, cung, lưỡi hái…)
- Nghề thủ công phát triển: làm gốm (làm bằng bàn xoay, đồ đun nấu ăn uống
dáng vẻ đơn giản mộc mạc trang trí hoa văn đc nung ở độ nung cao  bền
chắc, ko dễ vỡ), đồ trang sức (từ đá), nổi bật có thể kể đến đàn đá Bình Đa
(nhạc cụ cổ truyền), đồ chế tác từ xương sừng độc đáo chỉ tìm thấy ở cư dân
Đồng Nai(làm lưỡi câu từ sừng hươu, dao, dùi từ xương chó nhà, rìu làm từ
mai rùa biển…), hiện vật công cụ bằng gỗ - Hthuc mai táng: mộ chum
- Kte: dskt trồng lúa (giống lúa cạn ko dùng sức kéo), cây ăn quả, cây cho củ,
cây họ đâu, hái lượm, đánh bắt tôm ca, chăn nuôi
 cung ứng lg thực tp tổng
hợp từ nhiều ng nhiên vật liệu
- Đs tinh thần: hiện vật nghệ thuật, đặc sắc nhất là thẻ đeo bằng đá như dạng
trang sức hoặc bùa; tượng lơn, rùa, chó săn từ sa thạch hoặc đồng
 Thời sơ sử tồn tại 3 nền văn hoá phát huy từ nền tảng chung của tki văn hoá
đồ mới, có sự tiếp xúc, giao lưu, trao đổi để phong phú hơn, là nền tàng cho văn
hoá lớn của 3 quốc gia ở giai đoạn sau.
3. Giai đoạn thiên niên kỉ đầu Công nguyên
3.1. Văn hoá Châu Thổ Bắc bộ thời Bắc thuộc
* Bối cảnh lịch sử 28
- Triệu Đà chia Giao Chỉ (Bắc Bộ) và Cửu Chân (Thanh Hoá, Nghệ An, Hà
Tĩnh), đặt sứ thần, cai trị lỏng lẻo bằng cống vật.
- 111 TCN: Tây Hán thôn tính Nam Việt, chia 9 quận: Đam Nhĩ, Châu Nhai
(thuộc đảo Hải Nam), Nam Hải, Hợp Phố, Uất Lam, Thương Ngô (đều thuộc
các tỉnh Quảng Đông, Quảng Tây, Trung Quốc) , Giao Chỉ, Cửu Chân và
Nhật Nam (từ Quảng Bình – Quảng Nam)
- 106 TCN: Giao Chỉ thống suất 7 quận lục địa (trừ Châu Nhai và Đam Nhĩ),
Châu Trị tại quận Giao chỉ. Đứng đầu là thứ sử, trị sở: Mê Linh.
* Mô hình chính trị Việt thời Tây Hán Thứ sử
Thái thú (cấp Quận) Đô uý
Quản lý hành chính, dân sự Quân sự Lạc tướng Cha tr con nối
Dùng ng Việt trị ng Việt (giống thời Triệu Đà)
Danh hiệu: huyện lệnh - Được phát ấn đồng có dây tua xanh
 Ảnh hưởng văn hoá Hán thời kì đầu Bắc thuộc là ko nhiều
* Mô hình Ctrị thời Đông Hán (sau năm 43)
Sau khi lật đổ cq tự chủ của Hai Bà Trưng, thiết chặt sự cai trị với ng Việt. Thái thú Thứ sử Quan chuyên trách
 Hầu hết ng cai trị là ng Hán Lệnh trưởng
 văn hoá Hán len lỏi, giao thoa Do ng Hán đảm nhiệm vào văn hoá Việt
Vẫn còn một số ng Việt giữ
chức huyện lệnh nhưng ko còn
qu thế tập cha tr con nối 29
* Nhà Ngô: phân chia đất đai thành các châu quận Nhà Ngô Giao Châu Cửu chân Nhật Nam Giao chỉ Tân Xương Vũ Bình Cửu Đức Quận huyện nhỏ Cửu Chân
 Tăng cường ách thống trị của cq đô hộ với Âu Lạc nói chung và vùng biên cương Âu Lạc nói riêng.
* Thời Tuỳ - Đường (VII – X)
- Đặt Giao Châu đại tổng quản phủ: 10 châu Giao Châu, Phong Châu, Ái Châu,
Tiên Châu, Diên Châu, Tống Châu, Từ Châu, Hiểm Châu, Đạo Châu và Long
Châu (toàn bộ Bắc Bộ - Đèo Ngang)
- 622: đổi thành Giao Châu đô hộ phủ - 679: An Nam đô hộ phủ Đô hộ sứ (kinh lược) Thứ sử
* Chính sách cai trị và đồng hoá ng Việt
- Di dân: dân Hán gồm tội nhân, dân nghèo di cư ồ ạt sang đất ng Việt, sống
xem kẽ trong cộng đồng Việt, xâm lấn đất đai, khai phá ruộng đất lập đồn
điền – dân mã lưu (dân Hán theo quân đội Mã Viện đến lập ấp trại sống xem
kẽ với ng Việt nhằm làm tai mắt cho tr đình, đồng thời đồng hoá văn hoá) 
ng Việt bị bóc lột nặng nề. - Thu thuế
- Đàn áp các cuộc khởi nghĩa: KN Hai Bà Trưng
- Tr bá tư tưởng Nho giáo, chữ Hán, tiếng Hán: ng Hán tích cực lập trg dạy ng
Việt lễ nghĩa, các Nho sĩ ng Hán đc cử sang để tr bá Nho giáo, đc ban cho
chức vụ cao. Tuy nhiên do Nho giáo vào bằng con đg ctranh nên chỉ ảnh hg ở 30
các vùng trung tâm, ng Việt giúp việc cho tr đình ph Bắc nhưng vẫn còn hạn
chế ở các làng quê. Chữ Hán đc đưa vào để đồng hoá ng Việt, biến ng Việt
thành ng Hán, chỉ có những ng ở tầng lớp trên, làm việc cho tr đình mới biết
chữ Hán. Luật pháp hà khắc, tàn bạo cho ng chống đối: xẻo mũi, thích chữ
vào mặt, Mã Viện giết hàng vạn ng dân Lạc Việt, bắt hơn 200 thủ lĩnh Việt đi
đày sang TQ, thu gom, phá huỷ trống đồng đúc thành ngựa để thoả mãn thú vui.
- Chính sách cai trị trong 1000 năm đô hộ làm kìm hãm ng trọng sự ptrien mọi
mặt của đất nc, dtoc ta
 htg đứt gãy văn hoá (sự gián đoạn từ giai đoạn này
sang giai đoạn sau của vh tr thống cổ tr, làm dấu tích văn hoá Văn Lang, Âu Lạc mất dần đi)
- Khi cta khởi nghĩa thắng lợi, khôi phục văn hoá xưa rất vất vả do các hiện vật bị phá huỷ. Văn minh:
Văn Lang – Âu Lạc suy tàn
Do tồn tại rất lâu; do chính sách
đồng hoá và tấn công của tr đình
p.Bắc nhưng nó ko hoàn toàn
mất đi mà len lỏi vào làng xã ng
Việt, giữ gìn rất nhiều phong tục.
Giao lưu văn hoá tự nhiên Văn hoá Hán chính qua giao thương, tự thống tiếp tục cưỡng nguyện, hoà bình Việt - bức và giao thoa:
Ấn: phật giáo, kiến trúc, Việt – Hán: ctri, ptuc, ngôn từ…
Giữ gìn, bảo tồn và phát triển bản sắc
văn hoá dân tộc: ptuc, tiếng Việt, các cuộc khởi nghĩa… 31
3.2. Văn hoá Chămpa ở Nam Trung Bộ
- Ảnh hưởng sâu sắc văn hoá Ấn Độ: tôn giáo; chính trị, chữ viết, nghệ thuật… - Nền kte đa thành phần
- Hệ thống đền tháp tinh tế
- Đời sống tinh thần phong phú
3.3. Văn hoá Óc Eo ở Nam Bộ (tk I – tk VII)
- Đại bàn rộng lớn, nhiều tiểu vùng sinh thái khác nhau
- Có nền kte trồng lúa ở ruộng rẫy hoặc ruộng trũng
- Hđ buôn bán phát triển (ĐNA, Trung Hoa, Ấn Độ, Ba Tư, Địa Trung Hải)
- Nghề thủ công rất đc chú trọng (chế tác đồ kim khí: đồng, sắt; nghề gia công
các đồ thiếc; nghề kim hoàn và đúc tiền bằng bạc; nghề làm đá quý và thuỷ
tinh; nghề chạm khắc đá; nghề đồ gốm)
4.Văn hoá Việt Nam thời tự chủ (938 – 1858)
4.1. Bối cảnh Lịch sử
- Các vương triều phong kiến thay thế nhau xây dựng một quốc gia tự chủ
4.2. Đặc trưng văn hoá
- Là giai đoạn phục hưng nền văn hoá dân tộc
P Thời Lý – Trần:
Phục hưng lần thứ nhất
Phục hưng giá trị văn hoá bản địa ĐNA hình thành từ thời Văn Lang Âu
Lạc xu hướng tìm về vốn bản địa văn hoá dân tộc.  P Thời Hậu Lê: Phục hưng lần thứ hai 32
Yếu tố văn hoá Hán (Đông Á – Nho giáo) đậm nét: do nhu cầu củng cố
vương tr phong kiến, tr đình nhà Lê cho tiếp thu 1 cách trực tiếp, chủ động văn hoá Hán.
 thời kì bị Hán hoá mạnh, tồn tại tư tưởng nhận đồng (nhận mk giống ng
nào đó) – nhận đồng giống như Trung Hoa để tránh bị tấn công, xâm lược
nhưng đồng thời ng Việt vẫn khẳng định văn hoá mình, sự tồn tại của mình song song với Trung Hoa. P Thời Tây Sơn: Phục hưng lần ba
Kết thúc sớm do thời gian tồn tại ngắn ngủi, vua Quang Trung đột ngột mất sớm.
4.2.1. Văn hoá Việt Nam thời Lý – Trần
- Thời đại độc lập dân tộc, thống nhất đất nước, thống nhất cộng đồng.
- Thời đại phục hưng dân tộc
- Thời đại khoan giản, an lạc, nhân thứ, nhân từ, rộng mở và dân chủ. - Văn hoá vật chất Kinh tế: Nông nghiệp Thủ công nghiệp - Xây dựng đê ngăn lũ
- Đa dạng ngàng nghề: dệt,
- Đào đắp 1 số công trình thuỷ
gạch gốm, đúc đồng, khai
lợi: đào sông, đào kênh,…;
thác vàng… (làm gốm phát khơi thông dòng chảy…
triển vượt trội, học thêm kĩ
- Chính sách ngụ binh ư nông:
thuật làm gốm, sứ TQ 
tăng sức lao động, bên cạnh
gốm đẹp, nổi tiếng gốm Bát tập luyện, binh lính thay Tràng, gốm Thổ Hà…) phiên nhau làm ruộng, cày
- Hình thành làng nghề chuyên cấy,…
môn hoá (thời Trần) (tập
- Luật lệnh bảo vệ trâu bò 
trung sản xuất duy nhất 1 loại duy trì sức kéo hình mặt hàng) Thương nghiệp
- Đúc tiền, sử dụng trong cả nội và ngoại thương - Nội thương
- Ngoại thương: buôn bán với các quốc gia láng giềng đc đẩy mạnh, hình thà h ả thị t iề đì h ả lý kiể át hặt hẽ á th hâ 34 Kiến trúc: Phong cách An Nam Tứ đại khí - Gọn đẹp - Tháp Báo Thiên - Hài hoà, cân xứng - Chuông Quy Điền
- Mềm mại uyển chuyển: tư duy - Vạc Phổ Minh thẩm mĩ cao
- Tượng phật chùa Quỳnh Lâm Thành Thăng Long
- Xây dựng vào thời Lý, hoàn thiện vào thời Trần - Tam trùng thành quách - 61 phường Văn hoá tinh thần: Tư tưởng
- Khai phóng, đa nguyên (chủ đạo): tư tưởng cởi mở do cần khôi
phục văn hoá vốn văn hoá bản địa cùng các nền văn hoá láng giềng
 sự hoà quyện văn hoá bản địa lúa nc ĐNA; văn hoá
Đông Á, Nho giáo,;văn hoá Chăm pa  đa nguyên (nhiều nguồn gốc) văn hoá
- “Tam giáo đồng quy”: cùng quy về 1 mối: Phật giáo, Đạo giáo
và Nho giáo cùng tồn tại song song, dù giáo lý khác nhau, con
đường tu hành khác nhau, nhưng cả ba tam giáo đều được sử
Hình thành văn hoá bác học
dụng hướng tới mục đích khôi phục văn hoá bản địa  đc coi
- Tầng lớp trí thức: tăng lữ phật giáo, nho sĩ
trọng và sử dụng ngang bằng nhau. Tuy nhiên do giáo lý khác
- Văn học chữ viết: chữ Hán, chữ Nôm (Hàn
nhau, Phật giáo bước vào thời kì hoàng kim thịnh trị, Nho giáo
Thuyên, Hồ Quý Ly, Chu Văn An, Lý Thường
dần được tiếp nhận, Đạo
giáo đc triều đình sử dụng (cầu
Kiệt, Trần Nhân Tông, Trương Hán Siêu…) mưa…)
- Phật giáo phát triển rực rỡ (đề cao lối sống
từ bi hỷ xả, nhân đạo, loại trừ dục vọng,
tham – sân – si, bản chất ng Việt trọng nhân nghĩa  giáo lý gần gũi  cảm tình
 hoà bình nên càng có cơ hội phát triển;
con người trải qua chiến tranh muốn một
cuộc sống bình yên; du nhập vào VN theo
con đường hoà bình; tìm lại vốn văn hoá
từ chùa chiền đc xây dựng từ xưa lưu giữ
đc kiến trúc bản địa, câu chuyện về lối
sống của ng Việt mang màu sắc Phật giáo;
Lý Công Uẩn có xuất thân từ chùa)
- Nho giáo dần được tiếp nhận (bản chất
giáo lý là học thuyết chính trị tu dưỡng
đạo đức, chế độ phong kiến dần đc định
hình cần có cơ sở lý luận để giải thích cho
sự hình thành, tồn tại của nó mà giáo lý
của Nho giáo là cách tổ chức vương triều,
tuyển chọn nhân tài, phù hợp với thời thế)
Dấu ấn văn hoá Chăm pa ở Đại Việt:
- Người chăm thường tập trung ở các địa danh có chữ “sở”, như Yên Sở (Hoài
Đức, Hà Nội), sở Hoa Lâm (Long Biên, Hà Nội), Đắc Sở, Phú Thượng (Từ
Liêm, Hà Nội), hay như làng Cổ Sở (Yên Sở, Đắc Sở, Hoài Đức), làng
Khương Hạ (Thanh Xuân, Hà Nội)
- Trên các công trình kiến trúc hoàng cung, các tác phẩm điêu khắc
- Các ngôi chùa: chùa Bà Già (Đông Anh), chùa Thiên Niên (Cầu Giấy), chùa Phật tích (Bắc Ninh)… 36
- Trong điệu múa, nghệ thuật biểu diễn trống cơm…
4.2.2. Văn hoá thời Hậu Lê (Lê Sơ) – thời cực thịnh
- Văn hoá Đại Việt đi vào quỹ đạo văn hoá Đông Á Nho giáo
- Chính sách văn hoá “quan phương đơn nguyên”: triều đình chủ động tiếp
nhận Nho giáo, lấy Nho giáo làm quốc giáo, chỉ sử dụng Nho giáo.
- Tồn tại song song hai dòng văn hoá: quan phương và dân gian  hướng phát
triển mới // sự chững lại có tính tiêu cực, suy thoái sự phát triển văn hoá ko 
tương xứng với vị thế và tầm vóc của 1 cường quốc (Đại Việt) về quân sự và
chính trị trong khu vực bấy giờ văn hoá bị Hán hoá mạnh  Văn hoá vật chất:
- Tu sửa, mở rộng Hoàng Thành và nhiều công trình kiến trúc khác
- Quy hoạch 36 phố phường
- Các nghề thủ công rất phát triển: Bát Tràng, Nghĩa Đô, Huê Cầu, Hương Canh…
- Quan tâm phát triển cả nông nghiệp lẫn buôn bán Văn hoá tinh thần:
- Nho giáo trở thành quốc giáo, hạn chế Phật giáo
- Giáo dục, chế độ khoa cử trở nên quy củ
- Đặt nền luật pháp: Luật Hồng Đức (722 điều 16 chương)
- Nền văn hoá bác học phát triển mạnh, sử học được chú trọng Trần quốc vượng 37
Chương 5: Một số thành tố văn hoá
CHƯƠNG 5: MỘT SỐ THÀNH TỐ VĂN HOÁ
Văn hoá tổ chức đời sống tập thể 1. Gia đình
- Tồn tại từ thời kì dựng nước, chuyển sang phụ quyền, tuy nhiên yếu tố mẫu
quyền còn được bảo lưu khá rõ nét
 Đặc trưng xã hội văn minh đông Nam Á
- Mô hình: gia đình hạt nhân (bố mẹ + con chưa trưởng thành) là chủ yếu (2/3),
gia đình nhỏ (bố mẹ + gia đình con trai)
 chặt hơn ph.Tây – thoáng hơn Trung Quốc
- Chức năng: duy trì nòi giống (cơ bản nhất đảm bảo cho sự tồn tại của xã hội
loài người) + đơn vị sản xuất (hộ gia đình là 1 đơn vị sản xuất tập thể, khác
với Trung Quốc là gia tộc)
- Cơ cấu kinh tế: nông nghiệp; tự cấp tự túc
- Gia đình hạt nhân là đơn vị cơ bản cấu thành làng xã 38
- Gia đình chịu liên đới pháp luật (một người đỗ đạt thì đc trọng vọng – phạm lỗi thì bị vạ lây)
- Mối quan hệ gia đình: kết hợp tư tưởng truyền thống trọng nữ + quan niệm
đạo đức Nho giáo (Vỏ Tàu lõi Việt)
Tr thống Việt: trọng người già, trọng nữ
Tr thống TQ, Nho giáo: quy tắc ứng xử nhân nghĩa lễ chí tín + đề cao đạo hiếu
 Nho giáo du nhập vào VN hệ thống lại những văn hoá vốn có của ng Việt
 Phong tục VN được chuẩn hoá 2. Gia tộc, dòng họ
- Khái niệm: là tổ chức của nhiều gia đình có cùng huyết thống trực hệ tính
đến 9 đời: kị - cụ - ông – cha – con – cháu – chắt – chút – chít (huyền tôn) - Đặc điểm: P Tính tôn ty cao P Thường theo họ cha
P Ko phải 1 đơn vị kinh tế
P Có nhiều chi, phái, tiểu chi - Thành tố:
P Từ đường (nơi thờ cúng của cả dòng họ) P Mộ Tổ P Trưởng tộc P Ruộng hương hoả
P Gia lễ (quy định chung của gia tộc mọi thành viên phải làm theo)
P Gia phả (hình phạt cao nhất là bị loại ra khỏi gia phả) P Giỗ tổ, giỗ họ 3. Làng xã Việt 39
- Khái niệm: tổ chức quần cư của một cộng đồng ng có liên kết với nhau về tr
thống, lịch sử cư trú hoặc ph thức kinh tế, nằm tại khu vực hiện nay là vùng
sản xuất nông thôn hoặc từng là vùng sản xuất nông thôn.
- Nguyên tắc: cùng huyết thống; cùng địa vực
- Kết cấu kinh tế:
Tiểu nông, tự cấp tự túc
Nông – thủ công nghiệp – thương nghiệp – làng chài…
3.1. Nguyên tắc tổ chức Làng 40
* Huyết thống: tập hợp những ng cùng dòng máu, làng là nơi ở của 1 họ, có xu
hướng lấy tên họ đặt tên cho làng
 tính tôn ti trật tự cao, bền chắc  thói gia trưởng, bảo thủ
* Địa vực: hàng xóm tối lửa tắt đèn có nhau…; ng đi khai phá đất đai đối mặt
nhiều khó khăn: trộm cướp, thiên tai,…; ko cùng dòng máu nhưng phải liên kết
vượt qua khó khăn; tên Nôm dựa vào đặc điểm của làng để gọi, tên Hán là tên
ghi trong sổ sách, tên về mặt hành chính, gửi gắm ước mơ của dân làng, là sự
phiên âm đọc chệch của tên Nôm với hàm nghĩa đẹp đẽ
- Dân chính cư: dân gốc – Dân ngụ cư: vì 1 lí do nào đó mà phải bỏ làng ra đi
- Dân chính cư (dân nội tịch):
 Hạng chức sắc (đỗ đạt)
 Hạng chức dịch (ng làm việc ở chính quyền làng xã: lý trưởng – dân bầu,
đc chính quyền chấp thuận
 thực thi qu định của chính qu làng xã, lý dịch…)
  Kết hợp: Quan viên làng xã
 Lão (nhiều tuổi, có kinh nghiệm, thường được hỏi về việc giải quyết các vấn đề)
 Đinh (thanh niên trai tráng, lao động chính)
 Ti ấu (bé trai dưới tuổi lao động)
- Dân ngụ cư (thành viên ko chính thức, ko có quyền): Sống ở rìa làng, đất bãi;
miễn mọi nghĩa vụ: binh dịch, sưu thuế; ko có quyền tham gia việc trong làng;
ng trong làng ko đc lấy dân ngụ cư
- Một số làng cho phép dân ngụ cư trở thành dân chính cư sau khi sinh sống ở
đây nhiều đời (3 trở lên): do sống liên tục mới có đủ thời gian thấm thía đất lề 41
quê thói, nếp sống của làng; mối liên hệ với quê cũ đủ mờ nhạt, ko còn tâm lý
ăn nhờ ở đậu hết lòng với làng  - Phân bố: co cụm
P Các làng khá khép kín, mỗi làng là cụm cư dân bao quang là cánh đồng, luỹ tre P Dọc theo bờ sông P Dọc theo 2 bên bờ sông 3.2. Đặc trưng
* Tính cố kết cộng đồng
- Quan hệ xã hội Dòng họ Phường
Giáp (tổ chức dành cho nam giới, cha giáp nào, con giáp đó)
Hội (tập hợp người cùng thú vui, cùng đẳng cấp) - Biểu tượng  Cây đa
 Giếng nước (mắt rồng, long mạch)
 Sân đình (tính cố kết cộng đồng cao nhất, trung tâm tín ngưỡng của làng,
trung tâm hành chính của làng)
Trc khi có đình, làng họp các công việc lớn ở 1 nhà tập thể
Thời kì Hậu Lê, đình trở nên phổ biến: Nho giáo trở thành Quốc giáo; triều
đình có sự thống nhất qu lực các địa phương
 thg diễn ra các hoạt động của làng
 biểu tượng tính cố kết cộng đồng - Ưu điểm
Phát huy tinh thần đoàn kết tương trợ Ý thức tập thể - Nhược điểm
Suy nghĩ dựa dẫm, ỷ lại Tính cào bằng, đố kị
Triệt tiêu ý thức cá nhân
- Thường là thuần nông, một số làng có nghề thủ công, buôn bán (chủ yếu là
trong phạm vi hẹp – buôn thúng bán mẹt)
* Tính tự trị (Tính tự quản cao) 42
- Trong làng xã ng Việt tồn tại song song 2 hình thức qu lực: của nhà nc và của
nội bộ làng xã kết hợp tổ chức quan phương (hình thức) và bán quan  phương
- Từ xưa đã có các chức quan, do ng dân bầu ra, đc tr đình hợp thức hoá
- Cư xử với nhau dựa trên lệ làng: phép vua thua lệ làng văn bản hoá lệ làng  “hương ước”
- Mỗi làng tự quản kinh tế: làng có ruộng đất riêng, chia cho dân làm việc
- Cần cù chịu khó trong mqh so sánh với làng khác 3.3. Làng Nam Bộ
- Mới khai phá để mở rộng nơi sống - Thôn, ấp, phum, sóc - Là một cấu trúc mở
 Phân bố dọc kênh rạch hoặc ven lộ
 Thành phần cư dân thg xuyên biến động (ko quê, tội phạm; tính cách: cởi mở, phóng khoáng)
 Ko có lệ làng khắt khe (do đây là nới mới, dân tứ xứ đến) 4. Nước – Quốc gia
- Quy luật chung (ng gốc xuất hiện)
Sự xuất hiện của chế độ tư hữu về tư liệu sản xuất
Sự phân hoá giai cấp sâu sắc
- Đặc thù ph Đông (xuất hiện sớm)
Nhu cầu làm thuỷ lợi (giữ và thoát nước Chống giặc ngoại xâm
 thúc đẩu nhà nước ra đời sớm 43
- Nhu cầu cố kết các cộng đồng cư dân + nhu cầu đấu tranh xã hội chống ngoại
xâm nhà nước hình thành sớm dựa trên liên minh các bộ lạc 
- Để đấu tranh ngoại xâm + chống thiên tai làng phải liên kết lại với nhau  
nước là một siêu làng, liên làng.
Tính dân chủ thân dân kiểu văn hoá nông nghiệp: Chính sách cai trị của Việt
Nam là thân dân, gần dân; trong xã hội VN ko có sự phân chia khắt khe, ngặt
nghèo cấp bậc; đc coi trọng nhất là sĩ và nông (Sĩ là từ để chỉ tầng lớp trí thức,
có học, có hiểu biết. Nông là chỉ những người nông dân làm ruộng)
“Nhất sĩ nhì nông, hết gạo chạy rông, nhất nông nhì sĩ” – theo sự sắp hàng ngày
trước, người theo nghề nghiên bút đứng trước người làm ruộng, nhưng khi đói
kém thì người làm ruộng được đứng trên, vật gì cũng chẳng hơn đồng tiền
bát gạo. Nhà nông làm ra lúa gạo được thời xưa đánh giá là quan trọng nhất.
- Phổ hệ (có thể thay đổi linh hoạt) 5. Đô thị
- Nguồn gốc: do nhà nước sản sinh (nhà nc định đô ở đâu dân tập trung  
trở thành đô thị nhà nước dời đô  vắng vẻ, tiêu điều)  - Cơ sở hình thành
 Xuất hiện khi có ngu cầu về buôn bán, trao đổi hàng hoá
 Vị trí địa lý thuận lợi để buôn bán
- Dối tượng quản lí đô thị: nhà nước (hình thành nên nền nông nghiệp lúa
nước) – trọng nông ức thương 44
- Chức năng: “đô” mạnh hơn “thị”: thực hiện chức năng hành chính là nòng cốt
rồi mới đến buôn bán; đô thị nào phát triển mạnh thì bị bế quan toả cảng
 Bị “nông thôn hoá”
Văn hoá tổ chức đời sống tinh thần 1. Tín ngưỡng - Khái niệm:
 Là niềm tin, sự ng mộ của con ng vào 1 đối tượng nào đó
 Niềm tin này là sự thiêng hoá, thần thánh hoá các đối tượng này với khả năng siêu phàm
- Nguồn gốc (giống tôn giáo):
 Chưa thể/ không thể giải thích đc sự xuất hiện của các hiện tượng TN – XH
 Là sản phẩm văn hoá đc hình thành trong mqh giữa con ng với MTTN –
MTXH và với chính bản thân mình
- Có tác động điều chỉnh hành vi con người
 đôi khi bị biến hoá thành mê tín dị đoan
- Môi trg thể hiện tín ngưỡng: hội làng
- Do ng việt sống và chi phối bởi nền nông nghiệp lúa nc, phải chú ý nhiều đến điều kiện thiên nhiên
 ng Việt theo tín ngưỡng đa thần, ng Việt mê tín, đôi
khi dị tín (tuy nhiên ko cuồng tín)
- VD: Đạo Cao Đài thờ rất nhiều vị thần từ các tôn giáo tín ngưỡng khác nhau
1.1. Tín ngưỡng phồn thực - Khái niệm:
Là sự sùng bái, thiên hoá sự sinh sản
Thể hiện ước vọng, niềm cầu mong về sự sinh sôi của tạo vật và con người - Biểu hiện: 45
 Tục thờ biểu tượng của sinh thực khí (thờ những vật, hiện tượng mà ng ta
cho rằng tạo ra sự sinh sôi nảy nở; những vật có hình dạng làm liên tưởng đến bộ phận sinh sản)
 Tục thờ hành vi giao phối
1.2. Tín ngưỡng sùng bái tự nhiên - Khái niệm:
Là sự sùng bái, thiêng hoá các hiện tượng tự nhiên
Thể hiện ướng vọng, niềm cầu mong mưa thuận gió hoà
- Nguồn gốc và đặc điểm
Do phụ thuộc vào thiên nhiên
Đa thần và đồng nhất với các nữ thần - Biểu hiện:
Tục thờ các hiện tượng thiên nhiên
Tục thờ động vật, thực vật
 Tín ngưỡng thờ nữ thần phổ biến
- Ví dụ: Lễ cúng thần lúa của ng Ê đê; Lễ hội Yang Koi – cúng thần lúa của ng Mẹ…
1.3. Tín ngưỡng sùng bái con người - Nguồn gốc
 Quan niệm về Hồn (tinh – ng lý, bản chất trong sạch, quý giá nhất của sự
vật hiện tượng ko thể tiếp cận mà chỉ có thể lĩnh hội nhờ trực giác, khí –
tinh chuyển động tạo ra khí, ngọn nguồn sự sống, thần – kết tụ tinh và khí
tạo thành cá thể vô hình nhưng cx có thể hoá thành hữu hình) – Vía  hồn
và vía là tinh thần, bắt ng từ quan niệm vạn vật hữu linh, vạn vật nhất thể,
âm dương tương cao tương cảm – Thể xác (vật chất) 46
 Tr thống uống nước nhớ nguồn, đề cao đạo hiếu - Biểu hiện: Tục thờ tổ tiên
Thờ ng có công với làng xã, danh nhân, an hùng Thờ vua tổ
1.4. Tín ngưỡng thờ thành hoàng làng
- Thành: thành trì, thành quách, bức tưởng cao
- Hoàng: hào ko chứa nước, ngăn cách, tránh sự tấn công từ bên ngoài với
thành; hào đổ đầy nước sẽ thành trì
 Thành hoàng: ông thần bảo vệ thành trì
 Phát triển rực rỡ vào thời Đường
- Đô thành hoàng: vị thành hoàng bảo vệ cho kinh đô (duy nhất vị thần sông Tô
Lịch là thành hoàng của thành Đại La)
- Thành hoàng làng: áp đảo, phổ biến nhất ở các làng quê, các vị thành hoàng
bảo vệ cho làng xã
- Ng Việt kết hợp thờ thành hoàng với các vị thần của mình (chọn ra 1 vị thần
công trạng, công lao lớn nhất trong các vị thần) 47
 Thiên thần: thần của các hiện tượng thiên nhiên mây mưa sấm chớp: Thánh Gióng
 Nhiên thần: Vua Cha Bát Hải Động Đình, Thuỷ Tinh (thuỷ thần); Sơn Tinh,
Cao Sơn Đại Vương, Thánh Minh Vương (thần núi, sơn thần)
 Nhân thần: ng thường nhưng có công trạng, sự tích gắn liền với làng nên được làng thờ phụng F
Chính thần – người có công với làng với nước, được tôn vinh, được
triều đình sắc phong (Thượng Đẳng Phúc Thần – có công trạng lớn: Hai
Bà Trưng, Ngô Quyền…; Trung Đẳng Phúc Thần – những vị thần dân
làng thờ đã lâu, có họ tên mà không rõ công trạng; hoặc là có quan tước
mà không rõ họ tên, hoặc là những thần có chút linh vị; Hạ Đẳng Phúc
Thần – vị thần có công với dân làng) F
Tà thần, dâm thần – xuất thân hèn kém: thần ăn trộm, thần gắp phân,
thần ăn xin… (thờ do sau cái chết những người này có chuyện xảy ra
với làng: ăn nên làm ra hoặc gặp khó khăn thiên tai)
1.5. Tín ngưỡng thờ tứ bất tử - Tản Viên
 Thể hiện khát vọng chinh phục tự nhiên, mưa tuận gió hoà  sưucs mạnh của con người.
 Biểu tượng ko gian văn hoá xứ Đoài (thành Thăng Long nằm trung tâm, nhìn về 4 phía) - Thánh Gióng
 Thể hiện tinh thần yêu nc, khát vọng hoà bình
 Biểu tượng ko gian văn hoá xứ Bắc (hướng luôn phải đề phòng bởi ý đồ chinh phục từ ph Bắc) - Chử Đồng Tử
 Thể hiện ước vọng cuộc sống giàu sang, phát triển 48
 Biểu tượng ko gian văn hoá xứ Đông (ngày xưa gọi là xứ Hải Đông: nơi
xuất hiện đô thị sớm nhất ở vùng Bắc Bộ nước ta: Phố Hiến – Hưng Yên,
Vân Đồn – Hải Dương, dễ dàng giao lưu với cộng đồng bên ngoài)
 Được coi là ông tổ nghề buôn - Mẫu Liễu Hạnh
 Thể hiện ước vọng giải phóng con người, nhất là phụ nữ khỏi lễ giáo phong kiến
 Biểu tượng ko gian văn hoá xứ Nam
 Bắt đầu từ thời Hậu Lê
 Do thời kì Hậu Lê, Nho giáo chiếm vị trí độc tôn, ảnh hưởng đến đời sống
ng Việt, đặc biệt là sự hạn chế trong tr bá tư tưởng trọng nam khinh nữ. Ng
Việt muốn tìm chỗ dựa tinh thần, an ủi cho đời sống; thời kì này xuất hiện
tranh giành qu lực vua Lê chúa Trịnh, mẫu thuẫn họ Lê và họ Nguyễn, xã
hội loạn lạc, nội chiến Đàng Trong Đàng Ngoài, ng dân lầm than khổ cực
 sáng tạo nên câu chuyện Thánh Mẫu Liễu Hạnh được Quán Thế Âm
cảm phục, quy y tìm về ng mẹ để làm chỗ dựa tinh thần cho mình 
 Là biểu hiện của tục thờ nữ thần, mẫu thần ở Việt Nam
 Thờ Tứ bất tử  ước vọng cơ bản của ng Việt: ko thiên tai, ko giặc, con ng
được giải phóng, xã hội phát triển
1.6. Đạo Mẫu (“Mẫu” là các nữ thần được tôn vinh)
- Trong đời sống tín ng ng Việt có xu hướng nữ thần hoá. Cư dân Việt sống
bằng nghề nông nghiệp (vai trò của phụ nữ rất quan trọng, được phân hoá rõ
ràng, ko quá phụ thuộc vào đàn ông), phụ nữ gắn liền với sự sinh sôi nảy nở
(điều được dân ta coi trọng) xã hội tr thống đề cao phụ nữ  - Nữ thần
 VN: đích là cầu mong sự sinh sôi nảy nở  nữ thần là những ng phụ nữ ít
nhất đã trải qua một lần sinh nở (chùa Bà Đanh, chùa Thiên Mụ, chùa Bà Đậu, chùa Bà Đen…)
 Mang tính ng sơ, bản địa
 Phổ cập rộng rãi trong sinh hoạt tín ngưỡng dân gian
 Sản phẩm từ điều kiện kinh tế - xã hội nông nghiệp - Mẫu Thần
 Nữ thần được tôn vinh, cung đình hoá (khởi nguồn của tục thờ mẫu thần là
tục thờ nữ thần được cung đình hóa ) 49
 Quốc Mẫu (Âu Cơ, Nguyên Phi Ỷ Lan, Linh Từ Quốc Mẫu…), Vương
Mẫu (Hai Bà Trưng), Thánh Mẫu (Liễu Hạnh)
- Mẫu Tam phủ, Tứ phủ
 Quan niệm về ko gian sống của ng xưa (Tam phủ: thiên phủ, địa phủ, thoại
phủ; Tứ phủ: sáng tạo thêm nhạc phủ (miền rừng núi)  thiên phủ, địa
phủ, thoại phủ, nhạc phủ
 Khái quát hoá cao độ của tín ngưỡng thờ Mẫu thần, là sự hỗn dung tổng
hợp giữa Nữ thần, Mẫu thần và Đạo giáo. Ví dụ: lên đồng  Sau thể kỉ 16
Tín ngưỡng thờ Nữ thần, Mẫu thần + Đạo giáo
 Tương đối nhất quán về điện thần với các phủ, đền (nơi thờ phụng, do ngày
xưa dân Việt theo tín ngưỡng đa thần, nơi thờ không cố định, mang tính dân gian, lẻ tẻ)
Các nghi lễ bắt đầu được chuẩn hoá
 Chứa đựng những nhân tố về vũ trụ luận nguyên sơ: 4 miền không gian
 Thể hiện ý thức nhân sinh (cách nhìn nhận của con ng về cuộc đời, sự tham
sự của con ng trong cuộc đời), ý thức về cội nguồn dân tộc, đất nước, chứa đựng lòng yêu nước (  Hình thức thể hiện: - Điện thờ - Hát chầu văn - Hát hầu đồng 2. Tôn giáo
2.1. Khái niệm tôn giáo 50
Tôn giáo – Tư tưởng Religion:
- Thu nạp thêm sức mạnh siêu nhiên
- Các hình thức tôn giáo khác nhau Nhà thần học:
- Tôn giáo là mối liên hệ giữa thần thánh và con người Nhà tâm lí học:
- Tôn giáo là sự sáng tạo của mỗi cá nhân trong nỗi cô đơn của mình
- Tôn giáo là sự cô đơn, nếu anh chưa từng cô đơn thì anh chưa bao giờ có tôn giáo Theo Marx:
- Là tiếng thở dài của chúng sinh bị áp bức
- Là trái tim của thế giới ko có trái tim
- Là tinh thần của những trạng thái ko có tinh thần
- Là thuốc phiện của quần chúng nhân dân
Ví dụ: Kito giáo, Phật giáo, Đạo giáo…
Sự giống và khác nhau giữa tôn giáo và tín ngưỡng Tín ngưỡng Tôn giáo
Giống nhau - Nguồn gốc hình thành: con ng chưa thể giải thích được các
hiện tượng xảy ra xung quanh mình nên thần thánh hoá các 51 hiện tượng đó.
- Tác dụng điều chỉnh hành vi
- Niềm tin: về đấng siêu nhiên, tin về những lời tr dạy, giao
giảng, chi phối, tác động đến hành vi con người (tích cực hay
tiêu cực tuỳ vào cách dùng, cách tiếp nhận
- Chưa có hệ thống giáo lý, - Có hệ thống giáo lý thể hiện
mới chỉ có các huyền thoại,
thế giới quan, nhân sinh quan thần tích…
đc tr thụ qua việc học tập ở
- Chưa có hệ thống thần điện
các tu viện, thánh đường
(ban bệ, thần linh), còn mang - Thần điện đã thành hệ thống tính chất đa thần
dưới dạng đa thần hoặc nhất
- Còn hoà nhập giữa thế giới thần giáo
thần linh và thế giới con - Tách biệt thế giới thần linh và
người, chưa mang tính cứu
con người, xuất hiện hình thế
thức “cứu thế” (có những câu
Khác nhau - Gắn với các nhân và cộng
chuyện về sự xuất hiện và
đồng làng xã, chưa thành hình thành) giáo hội
- Tổ chức giáo hội, hội đoàn
- Nới thờ cúng và nghi lễ còn
khá chặt chẽ, hình thành hệ
phân tán và chưa thành quy thống giáo chức ước chặt chẽ
- Nới thờ cúng riêng, nghi lễ - Mang tính dân gian, sinh
thờ cúng chặt chẽ (chùa, nhà
hoạt dân gian, gắn với đời thờ…) sống nông dân
- Không mang tính dân gian, có
chăng chỉ là sự biến dạng theo kiểu dân gian hoá
2.2. Phật giáo và văn hoá Việt Nam 2.2.1. Phật giáo
- Người sáng lập:
Nhà hiền triết của dòng họ Khi tu thành chín Tất Đạt Đa Cồ Đàn Shakya quả: Bút Đa (bậc giác
(mọi ước vọng đều có Thích Ca Mâu Ni ngộ) - Ấn Độ thể thực hiện được)
Người theo Phật giáo thường lấy  ng Việt dịch và
họ của Đức Phật làm họ mình đọc là Bụt 52
- Hoàn cảnh ra đời: chế độ đẳng cấp Varna vô cùng khắc nghiệt, thế kỉ VI TCN, ng th
 Brahmin: tăng lữ Bà La Môn, cao quý nhất; được sinh ra từ miệng Brahma;
được hưởng mọi đặc quyền đặc lợi, chỉ họ mới có quyền tụng và giải nghĩa,
đọc kinh Vedas cho các đẳng cấp dưới
 Ksatrya: vua, võ sĩ; được sinh ra từ bả vai Brahma; có nhiệm vụ cai trị,
quản lí, chiến đấu bảo vệ đất nước
 Vaisya: bình dân; sinh ra từ bắp đùi Brahma; phải lao động tạo ra vật chất cho xã hội
 Sudra: tiện dân, đẳng cấp thấp hèn nhất, bị đuổi ra khỏi công xã, ko đc sống
chung với các đẳng cấp khác; bị coi rẻ, coi khinh, làm các công việc dọn
dẹp, gánh rác…; thường là những ng tứ cố vô thân, tù binh, con cháu của
những ng thuộc đẳng cấp khác nhau nhưng kết hôn với nhau…; ko được
đụng chạm đến đẳng cấp cao quý
 Phật giáo ra đời nhằm chống lại chế độ phân biệt đẳng cấp này (được coi là tà
đạo ở Ấn Độ, dù xuất phát từ Ấn Đọ nhưng chưa từng trở thành Quốc giáo)
2.2.2.Phật giáo ở Việt Nam
- Con đường du nhập: 53
 Đường biển: du nhập trực tiếp từ Ấn Độ sang Việt Nam vào đầu công
nguyên, mang màu sắc Tiểu thừa Nam tông
 Đường bộ: từ Trung Hoa sang vào đầu thế kỉ IV – V, gồm cả 3 tông phái:
Thiền tông – Adida tông – Mật tông
 Được sử dụng làm công cụ quản lí nhân dân
- Lịch sử Phật giáo Việt Nam
Đầu công nguyên: du nhập tự nguyện do có sự tương đồng trong giáo lý với ng Việt
Đinh – Tiền Lê: phát triển, sự xuất hiện các tăng lữ làm cố vấn trong các vương triều
Thế kỉ 16 – đầu thế kỉ 20: thời kì Hậu Lê, suy yếu do nhà Lê sử dụng Nho giáo,
hạn chế Phật giáo, hạn chế tăng lữ do cần phải phục hồi kinh tế 54 - Các trường phái - Đặc điểm
 Mang tính tổng hợp cao
F Hoà quyện giữa các tông phái (mật tông, thiền tông, adida tông)
F Hoà quyện với tín ngưỡng dân gian, các tôn giáo khác  Tính linh hoạt
F Tính nhập thế (tăng ni, phật tử tham gia tích cực vào hoạt động xã hội;
làm phúc, cứu giúp người
F Kết hợp với Nho giáo truyền thống
 Hài hoà âm dương, thiên về nữ tính (âm tính) – người Việt coi trọng sự
hài hoà, ko có sự thiên lệch, ko có hiện tượng xung đột tôn giáo, xung
đột sắc tộc; tuy nhiên có phần thiên về âm tính do nền văn hoá nông
nghiệp lúa nước đề cao sự ổn định; đề cao vai trò ng phụ nữ
F Phật Ông – Phật Bà (Quán Thế Âm Bồ Tát – người thấu được trần thế,
nghe được tiếng cứu khổ cứu nạn của chúng sinh để cứu giúp): Ban
đầu ở Ấn Độ mang giới tính là nam, sau khi về Việt Nam do văn hoá
Việt đã đổi thành phụ nữ
F Chủ yếu là tín đồ nữ
F Các ngôi chùa mang tên “Bà”
 Số tín đồ (2019) 4,6 triệu – 35% tổng số người theo tôn giáo và chiếm 4,8% dân số
2.3. Nho giáo và văn hoá Việt Nam 2.3.1. Nho giáo
- Nho giáo chưa bao giờ là tôn giáo 55
- Là giáo lý của nhà Nho để quản lí xã hội một cách hiệu quả, là một học thuyết chính trị, đạo đức
- Giáo: giáo lí của nhà Nho
- Mục đích: lập lại trật tự kỉ cương cho xã hội thông qua cai trị và tu dưỡng đạo đức
- Người sáng lập: Khổng Tử (551 TCN – 479 TCN) – tên thật là Khổng Khâu, người nước Lỗ
- Kinh điển: tứ thư, ngũ kinh
- Hoàn cảnh ra đời:  Kinh tế: Đồ sắt xuất hiện
Chế độ tinh điền tan rã  Chính trị: Nhà Chu suy vị Chư hầu nổi lên  Xã hội: Tự do ngôn luận Bách gia tranh minh
2.3.2. Nho giáo ở Việt Nam * Hoàn cảnh
Du nhập thời Bắc thuộc
- Là học thuyết của kẻ cai trị, chỉ phổ biến ở ng Hán
- Ng Việt thờ ơ, lạnh nhạt Thời Lý – Trần
- Chính thức được công nhận nên chủ yếu là Hán Nho và Tống Nho
- 1070 – 1075 – 1076
- 1248: danh hiệu Tam Khôi Hậu Lê - Quốc giáo
- Định chế độ khoa cử - Dựng bia tiến sĩ Thời Nguyễn - Suy yếu - 1919: kết thúc * Đặc điểm
- Nhà nước phong kiến khai thác tính chất cứng rắn, quan niệm về trật tự xã hội để:
F Tổ chức và quản lí đất nước 56
F Tổ chức thi cử chọn hiền tài
F Hệ thống các quan niệm về tu dưỡng đạo đức: Nhân – Hiếu – Lễ…
- Nho giáo được biến đổi cho phù hợp với lối sông Việt
F Coi trọng hạt nhân dân chủ
F Trung với nước, hiếu với dân F Lấy dân làm gốc
2.4. Đạo giáo và văn hoá Việt Nam 2.4.1. Đạo gia - Lão Tử sáng lập - Trang Tử phát triển
- Kinh điển: Đạo Đức kinh (Lão Tử), Nam Hoa kinh (Trang Tử)
- Ra đời cuối thế kỉ II từ thần bí hoá Đạo gia - Gồm 2 phái: F
Đạo giáo thần tiên: tu để trường thọ, để trở thành thần tiên bằng thuốc
trường sinh (luyện Đan) và luyện khí công, tập võ nghệ F
Đạo giáo phù thuỷ: dùng pháp thuật, bùa chú, phương tiện để tu luyện
2.4.2. Đạo giáo tại Việt Nam
- Du nhập vào Việt Nam cuối thế kỉ II
- Mau chóng được tiếp nhận, vì phù hợp với nhiều tín ngưỡng dân gian Việt
Nam. Các nhà sư Đạo Phật (Ấn Độ) cũng phải học thêm ma thuật và trị bệnh
để dễ truyền bá đạo Phật.
- Đạo giáo phù thủy truyền lan nhanh hơn Đạo thần tiên - Thờ 2 nhóm thần linh:
Nhóm thần ngoại lai (Ngọc Đế, Thái Thượng Lão Quân, thần Trấn Vũ, Quan Thánh (Quan Công)
Nhóm thần bản địa (Đức Thánh Trần, Bà Chúa Liễu, Thần độc cước…)
- Đạo giáo thần tiên ở Việt Nam thiên về “nội tu”, còn ở Nam Trung Hoa thiên
về “ngoại dưỡng”: luyện thuốc tr sinh  ng Việt rất thực tế; luyện đan cần
nhiều kiến thức và thời gian
- Chử Đồng Tử được coi là ông tổ của Đạo giáo 3. Văn hoá giao tiếp
- Xét về thái độ: vừa thích giao tiếp vừa rụt rè
- Với đối tượng giao tiếp: ưa quan sát, đánh giá, tìm hiểu đối tượng
- Cách thức giao tiếp: ý tứ, tế nhị, có lối nói vòng vo nên hay do dự, thiếu tính quyết đoán 57
- Hệ thống nghi thức lời nói: đa dạng
 Hệ thống xưng hô phong phú, “xưng khiêm hô tôn”; có tính chất thân mật
hoá, cụ thể hoá (ko có cái “tôi” chung chung), tính xã hội hoá (tính cộng
đồng), tính đa nghĩa (tính tổng hợp)
 Đa dạng các cáh nói lịch sự
 Nghi thức chào hỏi: phân biệt các lời chào theo quan hệ xã hội, theo không
gian và theo sắc thái tình cảm 58

Ghi chép học phần môn Cơ Sở Văn Hóa Việt Nam | Đại Học Hà Nội

Thông tin :

Tài liệu liên quan:

Tài liệu Ngân hàng câu hỏi trắc nghiệm Cơ sở văn hoá Việt Nam | Đại học Hà Nội

Tiếp xúc và tiếp biến văn hóa - Cơ Sở Văn Hóa Việt Nam | Đại Học Hà Nội

Những nghiên cứu về văn hóa Việt - Cơ Sở Văn Hóa Việt Nam | Đại Học Hà Nội

Tài liệu Chương I+II - Cơ Sở Văn Hóa Việt Nam | Đại Học Hà Nội

Đề cương nhập môn Việt Ngữ - Cơ Sở Văn Hóa Việt Nam | Đại Học Hà Nội