Giáo trình Kinh tế chính trị Mác - Lênin | HNUE

Tài liệu gồm 198 trang, có 2 phần nội dung chính bao gồm các kiến thức liên quan đến: Những vấn đề khái quát về Kinh tế chính trị; Những vấn đề KTCT của phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa và thời kỳ quá độ lên CNXH Việt Nam,.... giúp bạn ôn luyện và nắm vững kiến thức về môn học đại cương Kinh tế chính trị. Mời bạn đọc đón xem!

Trường:

Đại học Sư Phạm Hà Nội 2.1 K tài liệu

Thông tin:
198 trang 1 năm trước

Bình luận

Vui lòng đăng nhập hoặc đăng ký để gửi bình luận.

Giáo trình Kinh tế chính trị Mác - Lênin | HNUE

Tài liệu gồm 198 trang, có 2 phần nội dung chính bao gồm các kiến thức liên quan đến: Những vấn đề khái quát về Kinh tế chính trị; Những vấn đề KTCT của phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa và thời kỳ quá độ lên CNXH Việt Nam,.... giúp bạn ôn luyện và nắm vững kiến thức về môn học đại cương Kinh tế chính trị. Mời bạn đọc đón xem!

261 131 lượt tải Tải xuống
B Giáo dc và đào to
Giáo trình
Kinh tế chính tr
Mác - Lênin
(Dùng cho các khi ngành không chuyên Kinh tế - Qun tr kinh doanh
trong các trường đại hc và cao đẳng)
(Tái bn ln th hai có sa cha, b sung)
Đồng ch biên:
PGS. TS. Nguyn Văn Ho
PGS. TS. Nguyn Đình Kháng
PGS.TS. Lê Danh Tn
Tp th tác gi:
PGS. TS. Nguyn Văn Ho
TS. Nguyn Th Thanh Huyn
PGS. TS. Nguyn Đình Kháng
PGS. TS. Nguyn Văn Luân
TS. Nguyn Xuân Khoát
PGS.TS. Lê Danh Tn
PGS.TS. Vũ Hng Tiến
TS. Nguyn Tiến Hoàng
1
Phn m đầu
Nhp môn kinh tế chính tr
Chương I
Đối tượng, phương pháp, chc năng ca kinh tế chính
tr Mác - Lênin
I- Lược s hình thành và phát trin môn kinh tế - chính tr
T xa xưa, trong các công trình nghiên cu ca nhng nhà bác hc thi c
đại như Xênôphông, Platôn, Arixtt và trong mt s tác phm ca nhng nhà tư
tưởng thi phong kiến Trung Quc, n Độ... đã đề cp nhng vn đề kinh tế.
Tuy nhiên, đó mi ch là nhng tư tưởng kinh tế còn tn mn, ri rc, có tính
cht tng kết kinh nghim, còn pha trn vi các kiế
n thc khoa hc khác, chưa
có hc thuyết kinh tế hoàn chnh và độc lp.
Kinh tế chính tr ra đời và tr thành mt môn khoa hc độc lp vào thi k
hình thành ca phương thc sn xut tư bn ch nghĩa. A. Môngcrêchiên - nhà
kinh tế hc người Pháp là người đầu tiên nêu ra danh t "kinh tế chính tr" để đặt
tên cho môn khoa hc này vào năm 1615.
1. Ch nghĩa trng thương
Ch nghĩa tr
ng thương là hình thái đầu tiên ca h tư tưởng tư sn trong
lĩnh vc kinh tế chính tr, xut hin t gia thế k XV đến gia thế k XVII,
trong giai đon tan rã ca chế độ phong kiến và thi k tích lu nguyên thy tư
bn ch nghĩa. Đó là thi k ch nghĩa duy vt đấu tranh chng ch nghĩa duy
tâm, kinh tế hàng hoá và khoa hc t
nhiên phát trin mnh (cơ hc, thiên văn
hc, địa lý...). Đặc bit là nhng phát kiến địa lý cui thế k XV đầu thế k XVI
tìm ra châu M, đường bin qua châu Phi, t châu Âu sang n Độ... đã to điu
kin cho ngoi thương phát trin. Chính vì vy, các nhà tư tưởng ca ch nghĩa
trng thương vi nhng đại biu đin hình Anh như
Uyliam Staphot (1554-
1612), Tômat Mun (1571-1641); Pháp là Môngcrêchiên (1575-1629), Cônbe
(1618-1683) đã đánh giá cao vai trò ca thương nghip, đặc bit là ngoi thương,
2
coi thương nghip là ngun gc giàu có ca quc gia.
Đối tượng nghiên cu ca ch nghĩa trng thương là lĩnh vc lưu thông; ly
tin làm ni dung căn bn ca ca ci, là biu hin s giàu có ca mt quc gia;
da vào quyn lc nhà nước để phát trin kinh tế; ngun gc ca li nhun là t
thương nghip do mua r bán đắt... nh
m tích lu tin t, đẩy nhanh s ra đời ca
ch nghĩa tư bn.
Ch nghĩa trng thương chưa biết đến quy lut kinh tế, phương pháp nghiên
cu là s khái quát có tính cht kinh nghim nhng hin tượng b ngoài ca đời
sng kinh tế - xã hi, h mi ch đứng trên lĩnh vc lưu thông, trao đổi để xem
xét nhng bin pháp tích lu tư b
n. Vì vy, khi s phát trin cao hơn ca ch
nghĩa tư bn đã dn dn làm cho nhng lun đim ca ch nghĩa trng thương tr
nên li thi, phi nhường ch cho hc thuyết kinh tế mi, tiến b hơn.
2. Ch nghĩa trng nông
Ch nghĩa trng nông xut hin ch yếu Pháp vào gia thế k XVIII do
hoàn cnh kinh tế đặc bit ca Pháp lúc by gi là s đình đốn ca nn nông
nghip. Do s bóc lt hà khc ca địa ch phong kiến, nông dân phi np địa tô
cao và nhiu th thuế khác; thêm vào đó là chính sách trng thương ca Cônbe
đã cướp bóc nông nghip để phát trin công nghip (h giá ngũ cc, thc hin
"ăn đói để xut khu"...) làm cho nông nghip nước Pháp sa sút nghiêm tr
ng,
nông dân túng qun. Nhà triết hc Vônte đã nhn xét: "Nông dân bàn tán v lúa
m nhiu hơn v thượng đế". Trong bi cnh đó ch nghĩa trng nông đã ra đời
nhm gii phóng kinh tế nông nghip nước Pháp khi quan h sn xut phong
kiến, phát trin nông nghip theo kiu tư bn ch nghĩa.
Nhng đại biu xut sc ca ch nghĩa trng nông là Phơră
ngxoa Kênê
(1694-1774) và Tuyếcgô (1727-1771). So vi ch nghĩa trng thương thì ch
nghĩa trng nông đã đạt được nhng bước tiến b đáng k trong phát trin khoa
hc kinh tế. Ch nghĩa trng nông đã chuyn đối tượng nghiên cu t lĩnh vc
lưu thông sang lĩnh vc sn xut, tìm ngun ca ca ci và s giàu có ca xã hi
t lĩnh vc s
n xut; coi sn phm thun tuý (sn phm thng dư) là phn chênh
lch gia tng sn phm và chi phí sn xut; giá tr hàng hoá có trước khi đem
trao đổi, còn lưu thông và trao đổi không to ra giá tr; ln đầu tiên vic nghiên
cu tái sn xut xã hi được th hin trong "Biu kinh tế" ca Ph. Kênê... là
nhng tư tưởng thiên tài ca thi k by gi.
Tuy nhiên, ch nghĩa tr
ng nông còn nhiu hn chế: Ch coi nông nghip là
ngành sn xut duy nht, là ngun gc ca s giàu có, chưa thy vai trò quan
trng ca công nghip; chưa thy mi quan h thng nht gia sn xut và lưu
thông. H đã nghiên cu ch nghĩa tư bn thông qua các phm trù: sn phm
thun tuý, tư bn, lao động sn xut, kết cu giai cp... nhưng li ch
ưa phân tích
3
được nhng khái nim cơ s như: hàng hoá, giá tr, tin t, li nhun.
3. Kinh tế chính tr tư sn c đin
Cui thế k XVII, khi quá trình tích lu ban đầu ca ch nghĩa tư bn đã
kết thúc và thi k phát trin ca ch nghĩa tư bn đã bt đầu, nhiu vn đề kinh
tế ca ch nghĩa tư
bn đặt ra vượt quá kh năng gii thích ca ch nghĩa trng
thương, đòi hi phi có lý lun mi. Vì vy, kinh tế chính tr tư sn c đin đã ra
đời và phát trin mnh Anh và Pháp.
Kinh tế chính tr tư sn c đin Anh m đầu t Uyliam Pétti (1623-1687)
đến Ađam Xmít (1723-1790) và kết thúc Đavít Ricácđô (1772-1823). U. Pétti
được mnh danh là người sáng l
p ra kinh tế chính tr tư sn c đin; A. Xmít là
nhà kinh tế ca thi k công trường th công; Đ. Ricácđô là nhà kinh tế ca thi
k đại công nghip cơ khí ca ch nghĩa tư bn, là đỉnh cao lý lun ca kinh tế
chính tr tư sn c đin.
Các nhà kinh tế chính tr tư sn c đin đã chuyn đối tượ
ng nghiên cu t
lĩnh vc lưu thông sang lĩnh vc sn xut, mà trong đó "lao động làm thuê ca
nhng người nghèo là ngun gc làm giàu vô tn cho nhng người giàu". Ln
đầu tiên các nhà kinh tế chính tr tư sn c đin đã áp dng phương pháp tru
tượng hoá khoa hc để nghiên cu các hin tượng và quá trình kinh tế để vch ra
bn cht ca quan h sn xut tư b
n ch nghĩa. Vì vy, trường phái này đã nêu
được mt cách có h thng các phm trù và quy lut kinh tế ca xã hi tư bn
như: giá tr, giá c, tin t, tư bn, li nhun, li tc, địa tô, tin lương, tái sn
xut xã hi... Đồng thi h là nhng người ng h t do cnh tranh theo cơ chế
th trường t đi
u chnh.
Tuy nhiên, các nhà kinh tế chính tr tư sn c đin còn nhiu hn chế, coi
quy lut kinh tế ca ch nghĩa tư bn là quy lut t nhiên, tuyt đối, vĩnh vin.
Nhn xét chung v kinh tế chính tr tư sn c đin, C. Mác viết: "Ricácđô, người
đại biu vĩ đại cui cùng ca nó, rt cuc cũng đã ly mt cách có ý th
c s đối
lp gia nhng li ích giai cp, gia tin công và li nhun, gia li nhun và địa
tô, làm khi đim cho công trình nghiên cu ca mình và ngây thơ cho rng s
đối lp đó là mt quy lut t nhiên ca đời sng xã hi. Vi điu đó, khoa hc
kinh tế tư sn đã đạt ti cái gii hn cui cùng không th v
ượt qua được ca nó"
1
.
Đầu thế k XIX, khi cuc cách mng công nghip đã hoàn thành, mâu
thun kinh tế và giai cp ca ch nghĩa tư bn đã bc l rõ nét: 1825 m đầu cho
các cuc khng hong kinh tế có chu k, phong trào đấu tranh ca giai cp vô
sn ngày càng ln mnh đe do s tn ti ca ch nghĩa tư bn. Vì vy, trường
phái kinh tế chính tr tư sn tm th
ường đã xut hin nhm bo v li ích cho giai
1. C.Mác và Ph. ăngghen: Toàn tp. Nxb. Chính tr quc gia, Hà Ni, 1995. t. 23, tr. .26.
4
cp tư sn, bin h mt cách có ý thc cho ch nghĩa tư bn. C.Mác đã nhn xét:
"S nghiên cu không v li nhường ch cho nhng cuc bút chiến ca nhng
k viết văn thuê, nhng s tìm tòi khoa hc vô tư nhường ch cho lương tâm độc
ác và ý đồ xu xa ca bn chuyên ngh ca tng"
1
.
Nhng đại biu đin hình ca kinh tế chính tr tư sn tm thường là Tômát
Rôbc Mantút (1766-1834) Anh; Giăng Batixtơ Xây (1767-1823) Pháp.
4. Kinh tế chính tr Mác - Lênin
Vào na đầu thế k XIX, quan h sn xut tư bn ch nghĩa đã được xác lp
hoàn toàn nhiu nước Tây Âu, nhng mâu thun vn có ca ch nghĩa tư bn
ngày càng gay gt, phong trào đấu tranh ca giai c
p vô sn chng chế độ áp bc
bóc lt ca giai cp tư sn ngày càng lên cao và chuyn t t phát sang t giác, t
đấu tranh kinh tế đến đấu tranh chính tr, đòi hi phi có lý lun cách mng làm vũ
khí tư tưởng cho giai cp vô sn - ch nghĩa Mác đã ra đời.
Các Mác (1818-1883) và Phriđrích ăngghen (1820-1895) là người sáng lp
ch nghĩa Mác vi ba b phn cu thành là triết hc, kinh tế chính tr
hc, ch
nghĩa xã hi khoa hc da trên cơ s kế tha có tính phê phán và chn lc nhng
lý lun khoa hc ca triết hc c đin Đức, kinh tế chính tr c đin Anh, ch
nghĩa xã hi không tưởng Pháp.
C. Mác và Ph. ăngghen đã làm cuc cách mng sâu sc nht trong kinh tế
chính tr trên tt c các phương din v đối tượng và phương pháp nghiên c
u,
ni dung, tính cht giai cp... ca kinh tế chính tr. Kinh tế chính tr do C. Mác và
Ph. ăngghen sáng lp là s thng nht gia tính khoa hc và tính cách mng, da
vào phép bin chng duy vt và đứng trên lp trường ca giai cp công nhân để
xem xét các hin tượng và quá trình kinh tế ca xã hi tư bn. C. Mác đã xây
dng hc thuyết giá tr thng dư - hòn đá tng ca hc thuyết kinh tế mác xít. C.
Mác đã v
ch rõ s phát sinh, phát trin ca ch nghĩa tư bn vi nhng tiến b,
hn chế, mâu thun ca nó và lun chng khoa hc v ch nghĩa tư bn tt yếu s
b thay thế bi mt phương thc sn xut mi, cao hơn và tiến b hơn, đó là
phương thc sn xut cng sn ch nghĩa.
Vào cui thế k XIX đầu thế k XX, trong điu kin lch s mi, V.I. Lênin
(1870-1924) đã tiếp tc bo v và phát trin ch nghĩa Mác lên tm cao mi. V.I.
Lênin đã sáng to ra lý lun khoa hc v ch nghĩa đế quc; khi tho lý lun
mi v cách mng xã hi ch nghĩa; tính tt yếu khách quan, đặc đim và nhim
v cơ b
n ca thi k quá độ lên ch nghĩa xã hi. Đồng thi V.I. Lênin còn
vch ra nhng quá trình có tính quy lut trong công cuc xây dng ch nghĩa xã
hi, chính sách kinh tế mi (NEP) có ý nghĩa lý lun và thc tin sâu sc đối vi
1. Sđd. tr. 29.
5
s phát trin ca nhân loi.
Tóm li, C. Mác, Ph. ăngghen và V.I. Lênin đã thc hin cuc cách mng vĩ
đại trong kinh tế chính tr hc. Kinh tế chính tr Mác - Lênin là lý lun sc bén ca
giai cp công nhân và nhân dân lao động toàn thế gii trong cuc đấu tranh chng
ch nghĩa tư bn, xây dng thành công ch nghĩa cng sn.
II- Đối tượng ca kinh tế chính tr Mác - Lênin
1. Nn sn xut xã hi
a) Sn xut ca ci vt cht và vai trò ca nó
Sn xut ca ci vt cht là quá trình tác động gia con người vi t nhiên
nhm biến đổi vt th ca t nhiên để to ra các sn phm phù hp nhu cu ca
mình.
Sn xut ca ci vt cht là hot động cơ bn nht trong các ho
t động ca
con người, là cơ s ca đời sng xã hi loài người. Đời sng xã hi bao gm
nhiu mt hot động khác nhau như: kinh tế, chính tr, văn hóa, khoa hc - công
ngh, th thao, tôn giáo, v.v.. Các hot động này thường xuyên có quan h và tác
động ln nhau. Xã hi càng phát trin thì các hot động nói trên càng phong phú,
đa dng và có trình độ cao hơn. Dù hot động trong lĩnh vc nào và giai đon
lch s nào thì con ng
ười cũng cn có thc ăn, qun áo, nhà , v.v., để duy trì s
tn ti ca con người và các phương tin vt cht cho hot động ca h. Mun có
các ca ci vt cht đó, con người phi không ngng sn xut ra chúng. Sn xut
càng được m rng, s lượng ca ci vt cht ngày càng nhiu, cht lượng càng
tt, hình thc, ch
ng loi... càng đẹp và đa dng, không nhng làm cho đời sng
vt cht được nâng cao mà đời sng tinh thn như các hot động văn hóa, ngh
thut, th thao... cũng được m rng và phát trin. Quá trình sn xut ca ci vt
cht cũng là quá trình làm cho bn thân con người ngày càng hoàn thin, kinh
nghim và kiến thc ca con người được tích lu và m rng, các phương tin sn
xu
t được ci tiến, các lĩnh vc khoa hc, công ngh ra đời và phát trin giúp con
người khai thác và ci biến các vt th t nhiên ngày càng có hiu qu hơn.
Thc trng hot động sn xut ca ci vt cht, quy mô, trình độ và tính
hiu qu ca nó quy định và tác động đến các hot động khác ca đời sng xã
hi. Chính vì vy C. Mác và Ph. Ăngghen đã ch ra rng, sn xut c
a ci vt cht
là cơ s, là điu kin tiên quyết, tt yếu và vĩnh vin ca s tn ti và phát trin ca
con người và xã hi loài người.
Nguyên lý này có ý nghĩa quan trng trong khoa hc xã hi, giúp ta hiu
được nguyên nhân cơ bn trong s phát trin ca nn văn minh nhân loi qua các
giai đon lch s khác nhau đều bt ngun t s thay đổi ca các phươ
ng thc
sn xut ca ci vt cht. Đồng thi để hiu được các nguyên nhân sâu xa ca các
6
hin tượng trong đời sng xã hi ta phi xut phát t lĩnh vc sn xut ca ci vt
cht, t các nguyên nhân kinh tế.
Ngày nay, dưới tác động ca cuc cách mng khoa hc và công ngh hin đại,
cơ cu kinh tế có s biến đổi, lĩnh vc sn xut phi vt th (dch v) phát trin
mnh m mt s qu
c gia nó đã và s đóng góp mt t trng ln trong thu
nhp quc dân. Nhưng nguyên lý trên vn còn nguyên ý nghĩa.
b) Các yếu t cơ bn ca quá trình sn xut
Quá trình sn xut ra ca ci vt cht là s tác động ca con người vào t
nhiên nhm khai thác hoc ci biến các vt th ca t nhiên để to ra các sn phm
đáp ng yêu cu ca con người. Vì vy, quá trình s
n xut luôn có s tác động qua
li ca ba yếu t cơ bn là sc lao động, tư liu lao động và đối tượng lao động.
Sc lao động là tng hp th lc và trí lc ca con người được s dng
trong quá trình lao động. Sc lao động khác vi lao động. Sc lao động mi ch
là kh năng ca lao động, còn lao động là s tiêu dùng sc lao động trong hin
th
c.
- Lao động là hot động có mc đích, có ý thc ca con người nhm to ra
các sn phm phc v cho các nhu cu ca đời sng xã hi. Lao động là hot
động đặc trưng nht, hot động sáng to ca con người, nó khác vi hot động
bn năng ca động vt.
Quá trình lao động cũng là quá trình phát trin, hoàn thin con người và xã
hi loài người. Con người ngày càng hi
u biết t nhiên hơn, phát hin ra các quy
lut ca t nhiên và xã hi, ci tiến và hoàn thin các công c sn xut, làm cho
sn xut ngày càng có hiu qu hơn.
Nn sn xut xã hi càng phát trin thì vai trò nhân t con người càng được
tăng lên. Cuc cách mng khoa hc và công ngh hin đại đặt ra nhng yêu cu
mi đối vi sc lao động, đặc bit là khi loài người bước vào nn kinh t
ế tri thc
thì các yêu cu đó càng tr nên bc thiết, trong đó lao động trí tu ngày càng tăng
tr thành đặc trưng ch yếu nói lên năng lc ca con người trong quan h vi t
nhiên.
- Đối tượng lao động là b phn ca gii t nhiên mà lao động ca con
người tác động vào nhm biến đổi nó theo mc đích ca mình. Đó là yếu t vt
cht ca s
n phm tương lai. Đối tượng lao động gm có hai loi:
+ Loi có sn trong t nhiên như: các loi khoáng sn trong lòng đất, tôm,
cá ngoài bin, đá núi, g trong rng nguyên thu... Loi đối tượng lao động
này, con người ch cn làm cho chúng tách khi mi liên h trc tiếp vi t
nhiên là có th s dng được. Chúng là đối tượng lao động ca các ngành công
nghip khai thác.
7
+ Loi đã qua chế biến nghĩa là đã có s tác động ca lao động trước đó gi
là nguyên liu. Loi này thường là đối tượng lao động ca các ngành công nghip
chế biến. Cn chú ý rng mi nguyên liu đều là đối tượng lao động nhưng không
phi mi đối tượng lao động đều là nguyên liu.
Trong quá trình phát trin ca nn sn xut xã hi, vai trò ca các loi đối
tượng lao động dn dn thay đổi. Loi đối tượng lao động có sn trong t nhiên
có xu hướng cn kit dn, còn loi đã qua chế biến có xu hướng ngày càng tăng
lên. Cuc cách mng khoa hc và công ngh hin đại đang và s to ra nhiu vt
liu mi có các tính năng mi, có cht lượng tt hơn, đó là các vt liu "nhân to".
Song cơ s ca các vt li
u nhân to này vn có ngun gc t t nhiên, vn ly ra
t đất và lòng đất. Đúng như U. Pétti, nhà kinh tế hc c đin người Anh, đã viết:
Lao động là cha còn đất là m ca mi ca ci vt cht.
- Tư liu lao động là mt vt hay h thng nhng vt làm nhim v truyn
dn s tác động ca con ngườ
i lên đối tượng lao động, nhm biến đổi đối tượng
lao động thành sn phm đáp ng yêu cu ca con người.
Tư liu lao động gm có:
+ Công c lao động là b phn trc tiếp tác động vào đối tượng lao động;
biến đổi đối tượng lao động theo mc đích ca con người.
+ B phn phc v trc tiếp hoc gián tiếp cho quá trình s
n xut như
nhà xưởng, kho, băng truyn, đường sá, bến cng, sân bay, phương tin giao
thông vn ti, đin nước, bưu đin, thông tin liên lc v.v., trong đó h thng
đường sá, cng bin, cng hàng không, các phương tin giao thông vn ti hin đại
và thông tin liên lc... được gi là kết cu h tng sn xut.
Trong tư liu lao động thì công c lao động (C. Mác gi là h th
ng xương
ct và bp tht ca nn sn xut) gi vai trò quyết định đến năng sut lao động và
cht lượng sn phm. Trình độ ca công c sn xut là mt tiêu chí biu hin
trình độ phát trin ca nn sn xut xã hi. C. Mác đã viết: "Nhng thi đại
kinh tế khác nhau không phi ch chúng sn xut ra cái gì, mà là ch chúng
s
n xut bng cách nào, vi nhng tư liu lao động nào"
1
. Tuy nhiên, kết cu h
tng sn xut cũng có vai trò rt quan trng, đặc bit trong nn sn xut hin đại.
Kết cu h tng có tác động đến toàn b nn kinh tế, trình độ tiên tiến hoc lc hu
ca kết cu h tng sn xut s thúc đẩy hoc cn tr s phát trin kinh tế - xã hi
mi qu
c gia. Ngày nay, khi đánh giá trình độ phát trin ca mi nước thì trình
độ phát trin ca kết cu h tng là mt ch tiêu không th b qua. Vì vy, đầu tư
cho phát trin kết cu h tng sn xut là mt hướng được ưu tiên và đi trước so
vi đầu tư trc tiếp.
1. C.Mác và Ph.Ăngghen: Toàn tp, Nxb. Chính tr quc gia, Hà Ni, 1993, t.23, tr. 269.
8
Quá trình sn xut là quá trình kết hp ca ba yếu t sn xut cơ bn nói
trên theo công ngh nht định. Trong đó sc lao động gi vai trò là yếu t ch
th còn đối tượng lao động và tư liu lao động là yếu t khách th ca sn xut.
S phân bit gia đối tượng lao động và tư liu lao động ch có ý nghĩa tương
đối. Mt v
t là đối tượng lao động hay tư liu lao động là do chc năng c th
đảm nhn trong quá trình sn xut đang din ra. S kết hp đối tượng lao
động vi tư liu lao động gi chung là tư liu sn xut. Như vy quá trình lao
động sn xut, nói mt cách đơn gin, là quá trình kết hp sc lao động vi tư
liu sn xut để t
o ra ca ci vt cht.
c) Sn phm xã hi
Sn phm là kết qu ca sn xut. Tng hp các thuc tính v cơ hc, lý hc,
hoá hc và các thuc tính có ích khác làm cho sn phm có công dng nht định
và có th tha mãn nhng nhu cu ca con người.
Sn phm ca tng đơn v sn xut được to ra trong nhng điu ki
n c th
nht định gi là sn phm cá bit. Tng th ca các sn phm cá bit được sn
xut ra trong mt thi k nht định, thường tính là mt năm, gi là sn phm xã
hi. Như vy, mi sn phm c th là mt sn phm cá bit đồng thi là mt b
phn ca sn ph
m xã hi. Trong nn kinh tế hàng hóa, sn phm xã hi được
tính qua các khái nim tng sn phm xã hi, tng sn phm quc dân và tng
sn phm quc ni.
Sn phm xã hi bao gm toàn b chi phí tư liu sn xut hao phí trong
năm và sn phm mi.
Phn còn li ca sn phm xã hi sau khi tr đi toàn b nhng chi phí v tư
liu s
n xut hao phí trong năm gi là sn phm mi (còn được gi là sn phm
xã hi thun tuý, hay thu nhp quc dân). Sn phm mi gm có sn phm cn
thiết và sn phm thng dư. Sn phm cn thiết dùng để duy trì kh năng lao
động và đào to thế h lao động mi nhm thay thế nhng người mt kh năng
lao động, chi phí v
ăn, mc, ... và các chi phí v văn hóa, tinh thn v.v.. Sn
phm thng dư dùng để m rng sn xut, nâng cao đời sng ca xã hi. S giàu có
và văn minh ca mi quc gia trong tiến trình phát trin lch s xã hi ph thuc
ch yếu vào nhp độ gia tăng ca sn phm thng dư. Còn nhp độ gia tăng ca
sn phm th
ng dư li ph thuc vào nhp độ tăng năng sut lao động xã hi.
d) Hai mt ca nn sn xut
Để tiến hành lao động sn xut, con người phi gii quyết hai mi quan h
có tác động ln nhau, đó là quan h gia người vi t nhiên và quan h gia
người vi người trong quá trình sn xut. Nói cách khác, quá trình sn xut bao
gm hai mt là: mt t
nhiên biu hin lc lượng sn xut và mt xã hi biu
hin quan h sn xut.
9
- Lc lượng sn xut là toàn b nhng năng lc sn xut ca mt quc gia
mt thi k nht định. Nó biu hin mi quan h tác động ca con người vi t
nhiên, trình độ hiu biết t nhiên và năng lc hot động thc tin ca con người
trong quá trình sn xut ca ci vt cht.
Lc lượ
ng sn xut gm có người lao động vi nhng năng lc, kinh
nghim nht định và tư liu sn xut, trong đó con người gi vai trò quyết định,
luôn sáng to, là yếu t ch th ca sn xut; còn tư liu sn xut dù trình độ
nào cũng luôn luôn là yếu t khách th, t nó không th pt huy tác dng; các
công c sn xut dù hin đại như máy t
động, người máy thông minh có th thay
thế con người thc hin mt s chc năng sn xut cũng đều do con người to ra
và s dng trong quá trình to ra ca ci vt cht.
Tư liu sn xut không ngng phát trin t thp đến cao, t thô sơ đến hin
đại và đòi hi s phát trin tương ng v trình độ ca người lao
động. Vi công
c sn xut th công thô sơ thì sc lao động chưa đòi hi cao v yếu t trí tu
vai trò quan trng thường là sc cơ bp. Còn vi công c sn xut càng tiên tiến
hin đại thì yếu t trí tu trong sc lao động càng có vai trò quan trng.
Ngày nay, cuc cách mng khoa hc và công ngh hin đại đang din ra
mnh m, khoa hc tr thành lc lượng s
n xut trc tiếp. Loài người đang bước
vào nn kinh tế tri thc, trí tu chiếm mt t trng ngày càng tăng trong giá tr
sn phm và tr thành tài nguyên ngày càng quan trng đối vi mi quc gia.
Có nhng tiêu chí khác nhau để đánh giá trình độ phát trin ca lc lượng sn
xut, trong đó tiêu chí quan trng nht và chung nht là năng sut lao động xã
hi.
- Quan h sn xut là quan h
gia người vi người trong quá trình sn xut
ca ci vt cht xã hi. Quan h sn xut biu hin quan h gia người vi
người trong tt c 4 khâu: sn xut, phân phi, trao đổi, tiêu dùng. Xét mt cách
gin đơn, quan h sn xut th hin trên 3 mt ch yếu.
+ Quan h v s hu các tư liu sn xut ch yếu c
a xã hi (gi tt là quan
h s hu).
+ Quan h v t chc, qun lý sn xut (gi tt là quan h qun lý).
+ Quan h v phân phi sn phm xã hi (gi tt là quan h phân phi).
Ba mt trên ca quan h sn xut có quan h tác động ln nhau, trong đó quan
h s hu gi vai trò quyết định, chi phi quan h qun lý và phân phi, song
quan h
qun lý và phân phi cũng tác động tr li quan h s hu. Quan h sn
xut trong tính hin thc ca nó biu hin thành các phm trù và quy lut kinh tế.
Quan h sn xut tn ti khách quan, con người không th t chn quan h sn
xut mt cách ch quan, duy ý chí, quan h sn xut do tính cht và trình độ ca
10
lc lượng sn xut xã hi quy định.
- S thng nht và tác động qua li gia lc lượng sn xut và quan h sn
xut to thành phương thc sn xut. Trong s thng nht bin chng này, quan h
sn xut phi phù hp vi tính cht và trình độ phát trin ca lc lượng sn xut,
tc là lc lượng sn xut quy
ết định quan h sn xut. Ngược li, quan h sn
xut có tác động tr li lc lượng sn xut. Đó là quy lut kinh tế chung ca mi
phương thc sn xut.
S tác động tr li ca quan h sn xut đến lc lượng sn xut có th din ra
theo hai hướng: mt là, nếu quan h sn xut phù h
p vi tính cht và trình độ ca
lc lượng sn xut nó s thúc đẩy lc lượng sn xut phát trin; hai là, trong
trường hp ngược li, nó s kìm hãm s phát trin ca lc lượng sn xut. S dĩ
quan h sn xut có th tác động đến lc lượng sn xut là vì quan h sn xut
quy định mc đích ca sn xu
t, nh hưởng quyết định đến thái độ người lao động,
kích thích hoc hn chế ci tiến k thut - áp dng các thành tu khoa hc k thut
vào sn xut cũng như t chc hp tác, phân công lao động, v.v..
2. Đối tượng nghiên cu ca kinh tế chính tr
Đối tượng nghiên cu ca kinh tế chính tr Mác - Lênin được xác định da trên
quan đim duy vt lch s
. Sn xut vt cht là cơ s ca đời sng xã hi.
Nhưng bt c nn sn xut nào cũng đều din ra trong mt phương thc sn xut
nht định tc là trong s thng nht gia quan h sn xut vi lc lượng sn xut.
Kinh tế chính tr là khoa hc xã hi, đối tượng nghiên cu ca nó là mt xã h
i ca
sn xut, tc là quan h sn xut hay là quan h kinh tế gia người vi người
trong quá trình sn xut, phân phi, trao đổi và tiêu dùng ca ci vt cht.
Đối tượng nghiên cu ca kinh tế chính tr là quan h sn xut nhưng quan
h sn xut li tn ti và vn động trong s tác động qua li vi lc lượng sn
xut. M
t khác, quan h sn xut tc là cơ s h tng xã hi cũng tác động qua li
vi kiến trúc thượng tng, nht là các quan h v chính tr, pháp lý... có tác động
tr li mnh m đối vi quan h sn xut. Vy đối tượng nghiên cu ca kinh tế
chính tr là quan h sn xut trong s tác động qua li vi lc lượng sn xut và
kiến trúc thượng tng.
Kinh tế chính tr là khoa hc nghiên cu quan h sn xut nhm tìm ra bn
cht ca các hin tượng và quá trình kinh tế, phát hin ra các phm trù, quy lut
kinh tế các giai đon phát trin nht định ca xã hi loài người.
Các phm trù kinh tế là nhng khái nim phn ánh bn cht ca nhng hin
tượng kinh tế như: hàng hóa, tin t, giá tr, giá c... Còn các quy lu
t kinh tế
phn ánh nhng mi liên h tt yếu, bn cht, thường xuyên, lp đi lp li ca
các hin tượng và quá trình kinh tế.
11
Quy lut kinh tế có nhng tính cht sau:
Cũng như các quy lut khác, quy lut kinh tế là khách quan, nó xut hin,
tn ti trong nhng điu kin kinh tế nht định và mt đi khi các điu kin đó
không còn; nó tn ti độc lp ngoài ý chí con người. Người ta không th sáng
to, hay th tiêu quy lut kinh tế mà ch có th phát hin, nhn thc và vn dng
quy lut kinh tế để ph
c v cho hot động kinh tế ca mình.
Quy lut kinh tế là quy lut xã hi, nên khác vi các quy lut t nhiên, quy
lut kinh tế ch phát sinh tác dng thông qua hot động kinh tế ca con người.
Nếu nhn thc đúng và hành động theo quy lut kinh tế s mang li hiu qu,
ngược li s phi chu nhng tn tht.
Khác vi các quy lut t nhiên, phn ln các quy lut kinh tế có tính l
ch s,
ch tn ti trong nhng điu kin kinh tế nht định. Do đó, có th chia quy lut
kinh tế thành hai loi. Đó là các quy lut kinh tế đặc thù và các quy lut kinh tế
chung. Các quy lut kinh tế đặc thù là các quy lut kinh tế ch tn ti trong mt
phương thc sn xut nht định. Các quy lut kinh tế chung tn ti trong mt s
phương thc sn xut.
Nghiên c
u quy lut kinh tế có ý nghĩa quan trng bi vì các hin tượng và
quá trình kinh tế đều chu s chi phi ca các quy lut kinh tế. Quy lut kinh tế
cơ s ca chính sách kinh tế. Chính sách kinh tế là s vn dng các quy lut kinh tế
và các quy lut khác vào hot động kinh tế. Nó ch đi vào cuc sng, mang li
hiu qu kinh tế cao khi nó phù hp vi yêu cu ca quy lut kinh tế, và đáp ng
đượ
c li ích kinh tế ca con người. Không hiu biết, vn dng sai hoc coi
thường quy lut kinh tế s không tránh khi bnh ch quan, duy ý chí, chính sách
kinh tế s không đi vào cuc sng, thm chí còn gây hu qu khó lường.
III- Phương pháp nghiên cu ca kinh tế chính tr
1. Phương pháp bin chng duy vt
Phương pháp bin chng duy vt là phương pháp cơ bn ca ch nghĩa Mác
- Lênin được s dng đối vi nhiu môn khoa hc. Trong kinh tế chính tr, phương
pháp này đòi hi: khi xem xét các hin tượng và quá trình kinh tế phi đặt trong mi
liên h tác động qua li ln nhau, thường xuyên vn động, phát trin không
ngng, ch không phi là bt biến. Quá trình phát trin là quá trình tích lu nh
ng
biến đổi v lượng dn đến nhng biến đổi v cht.
Phép bin chng duy vt coi ngun gc ca s phát trin là s thng nht
đấu tranh ca các mt đối lp. Phép bin chng duy vt cũng đòi hi khi xem
xét các hin tượng và quá trình kinh tế phi gn lin vi nhng điu kin và hoàn
cnh lch s c
th...
12
2. Phương pháp tru tượng hoá khoa hc
Đây là phương pháp quan trng, được s dng ph biến trong nghiên cu kinh
tế chính tr và mt s môn khoa hc xã hi khác, bi vì nghiên cu các khoa hc
này không th tiến hành trong các phòng thí nghim, không s dng được các
thiết b k thut như kính hin vi, các thiết b máy móc như các khoa hc t
nhiên và k thut. Mt khác, bn thân các hin tượng và quá trình kinh tế cũng
ph
c tp, có nhiu nhân t tác động đến chúng, cho nên s dng phương pháp
tru tượng hoá khoa hc làm cho vic nghiên cu tr nên đơn gin hơn, nhanh
chóng đi đến kết qu hơn. Tru tượng hoá khoa hc là phương pháp gt b khi
quá trình nghiên cu các hin tượng được nghiên cu nhng cái đơn gin, ngu
nhiên, tm thi, hoc tm gác li mt s nhân t nào đó nhm tách ra nh
ng cái
đin hình, n định, vng chc, t đó tìm ra bn cht các hin tượng và quá trình
kinh tế, hình thành các phm trù và phát hin ra quy lut phn ánh nhng bn
cht đó.
Ngoài ra, kinh tế chính tr còn s dng nhiu phương pháp khác như lôgíc và
lch s, phân tích và tng hp, các phương pháp toán hc, thng kê, mô hình hoá
các quá trình kinh tế được nghiên cu, v.v..
IV- Chc năng và ý nghĩa ca vic nghiên cu kinh tế chính tr
Mác - Lênin
1. Chc năng ca kinh tế chính tr
Kinh tế chính tr Mác - Lênin có nhng chc năng ch yếu sau:
a) Chc năng nhn thc
Nhn thc là chc năng chung ca mi khoa hc, là lý do xut hin ca các
khoa hc trong đó có kinh tế chính tr. Mt môn khoa hc nào đó còn cn
thiết là vì còn có nhng vn đề cn phi nhn thc, khám phá. Chc năng nhn
thc ca kinh tế chính tr biu hin ch nó cn phát hin bn cht ca các hin
tượng, quá trình kinh tế ca đời sng xã hi, tìm ra các quy lut chi phi s vn
động ca chúng, giúp con người vn dng các quy lut kinh tế mt cách có ý
thc vào hot động kinh tế nhm đạt hiu qu kinh tế, xã hi cao.
b) Chc năng thc tin
Cũng ging nhiu môn khoa hc khác, ch
c năng nhn thc ca kinh tế chính
tr không có mc đích t thân, không phi nhn thc để nhn thc, mà nhn thc để
phc v cho hot động thc tin có hiu qu. Đó là chc năng thc tin ca kinh
tế chính tr.
Chc năng thc tin và chc năng nhn thc ca kinh tế chính tr có quan h
cht ch
vi nhau. T vic nghiên cu các hin tượng và các quá trình kinh tế ca
13
đời sng xã hi, phát hin ra bn cht ca chúng, các quy lut chi phi chúng và
cơ chế hot động ca các quy lut đó, kinh tế chính tr cung cp nhng lun c
khoa hc để hoch định đường li, chính sách và bin pháp kinh tế. Đường li,
chính sách và các bin pháp kinh tế da trên nhng lun c khoa hc đúng đắn
đã nhn thc được s đi vào cuc sng làm cho ho
t động kinh tế có hiu qu cao
hơn. Cuc sng chính là nơi kim nghim tính đúng đắn ca các chính sách, bin
pháp kinh tế và xa hơn na là kim nghim chính nhng kết lun mà kinh tế hc
chính tr đã cung cp trước đó. Thc tin va là nơi xut phát va là nơi kim
nghim tính đúng đắn ca lý lun kinh tế. Căn c để đánh giá tính đ
úng đắn ca lý
lun kinh tế s phát trin ca nn sn xut xã hi, tính hiu qu ca hot động
kinh tế.
c) Chc năng phương pháp lun
Kinh tế chính tr là nn tng lý lun cho mt t hp các khoa hc kinh tế.
Nhng kết lun ca kinh tế chính tr biu hin các phm trù và quy lut kinh tế
có tính cht chung là cơ s lý lu
n ca các môn kinh tế chuyên ngành (như kinh
tế công nghip, nông nghip, xây dng, giao thông...) và các môn kinh tế chc
năng (kinh tế lao động, kế hoch, tài chính, tín dng, thng kê...). Ngoài ra, kinh
tế chính tr cũng là cơ s lý lun cho mt s môn khoa hc khác (như địa lý kinh
tế, dân s hc, lch s kinh tế quc dân, lý thuyết v qun lý ...).
d) Chc năng tư tưởng
Là môn khoa hc xã hi, kinh tế chính tr có chc nă
ng tư tưởng. Trong các
xã hi có giai cp, chc năng tư tưởng ca kinh tế chính tr th hin ch các
quan đim lý lun ca nó xut phát t li ích và bo v li ích ca nhng giai cp
hoc tng lp xã hi nht định. Các lý lun kinh tế chính tr ca giai cp tư sn
đều phc v cho vic cng c s th
ng tr ca giai cp tư sn, bin h cho s bóc
lt ca giai cp tư sn.
Kinh tế chính tr Mác - Lênin là cơ s khoa hc cho s hình thành thế gii
quan, nhân sinh quan và nim tin sâu sc vào cuc đấu tranh ca giai cp công
nhân và nhân dân lao động nhm xoá b áp bc bóc lt giai cp và dân tc, xây
dng thành công xã hi mi - xã hi ch nghĩa.
2. Quan h gia kinh tế chính tr vi các khoa hc kinh tế khác
Kinh tế chính tr và các khoa hc kinh tế khác có quan h khá cht ch vi
nhau. Ngoài kinh tế chính tr ra, rt nhiu khoa hc kinh tế khác đều nghiên cu
các quy lut v sn xut, phân phi, trao đổi và tiêu dùng ca ci xã hi, nhưng li
có s khác nhau v mc tiêu, phm vi nghiên cu và phương pháp tiếp cn. Kinh
tế chính tr nghiên cu toàn din và tng hp quan h sn xut trong s tác động
qua li v
i lc lượng sn xut và kiến trúc thượng tng, nghiên cu quá trình sn xut
ca ci vt cht nhưng không phi sn xut ca nhng đơn v, cá nhân riêng bit
14
mà là nn sn xut có tính cht xã hi, có tính cht lch s. Kinh tế chính tr đi
sâu vào các mi liên h bn cht bên trong ca các hin tượng và quá trình kinh
tế, vch ra các quy lut chung ca s vn động ca mt phương thc sn xut nht
định. Còn các môn khoa hc kinh tế khác ch nghiên cu trong phm vi ca tng
ngành, tng lĩnh vc kinh tế c th, nó da trên nhng nguyên lý, quy lu
t mà
kinh tế chính tr nêu ra để phân tích nhng quy lut vn động riêng ca tng
ngành, tng lĩnh vc c th.
Kinh tế chính trưu thế v phát hin các nguyên lý cơ bn, các quy lut
kinh tế chung, còn các môn kinh tế khác li có ưu thế v phân tích các hin tượng
kinh tế c th ca tng ngành, nhng hin tượng kinh tế din ra trong cuc sng
hàng ngày.
Kinh tế chính tr là cơ s
cho các khoa hc kinh tế khác nhau còn các khoa
hc kinh tế c th b sung, c th hoá, làm giàu thêm nhng nguyên lý và quy lut
chung ca kinh tế chính tr.
3. S cn thiết hc tp môn kinh tế chính tr
Kinh tế chính tr có vai trò quan trng trong đời sng xã hi. Hc tp môn
kinh tế chính tr giúp cho người hc hiu được bn cht ca các hin tượng và
quá trình kinh tế, nm được các quy lut kinh tế chi phi s v
n động và phát
trin kinh tế; phát trin lý lun kinh tế và vn dng lý lun đó vào thc tế, hành
động theo quy lut, tránh bnh ch quan, giáo điu, duy ý chí.
Kinh tế chính tr cung cp các lun c khoa hc làm cơ s cho s hình thành
đường li, chiến lược phát trin kinh tế, xã hi và các chính sách, bin pháp kinh
tế c th phù hp vi yêu cu ca các quy lut khách quan và điu kin c th
ca đất nước tng thi k nht định.
Hc tp kinh tế chính tr, nm được các phm trù và quy lut kinh tế, là cơ
s cho người hc hình thành tư duy kinh tế, không nhng cn thiết cho các nhà
qun lý vĩ mà còn rt cn cho qun lý sn xut kinh doanh các doanh nghip
ca mi tng lp dân cư, tt c các thành phn kinh tế.
Nm v
ng kiến thc kinh tế chính tr, người hc có kh năng hiu được mt
cách sâu sc các đường li, chiến lược phát trin kinh tế ca đất nước và các chính
sách kinh tế c th ca Đảng và Nhà nước ta, to nim tin có cơ s khoa hc vào
đường li, chiến lược, chính sách đó.
Hc tp kinh tế chính tr, hiu được s thay đổi ca các phương thc s
n
xut, các hình thái kinh tế - xã hi là tt yếu khách quan, là quy lut ca lch s,
giúp người hc có nim tin sâu sc vào con đường xã hi ch nghĩa mà Đảng Cng
sn Vit Nam và nhân dân ta đã la chn là phù hp vi quy lut khách quan, đi ti
mc tiêu dân giàu, nước mnh, xã hi công bng, dân ch, văn minh trên đất nước
15
ta.
Câu hi ôn tp
1. Khái quát lch s hình thành và phát trin ca môn Kinh tế chính tr.
2. Phân tích vai trò ca sn xut ca ci vt cht và các yếu t cơ bn ca
quá trình sn xut. Ti sao nói sc lao động là yếu t quan trng và quyết định
nht?
3. Phân tích đối tượng nghiên cu ca kinh tế chính tr Mác - Lênin. Trình
bày ni dung và ý nghĩa ca phương pháp tru tượng hoá khoa hc trong nghiên
cu kinh tế chính tr.
4. Phân tích các chc nă
ng ca kinh tế chính tr và s cn thiết phi hc tp
kinh tế chính tr.
16
Chương II
Tái sn xut xã hi và tăng trưởng kinh tế
Nhng vn đề chung nht ca sn xut ca ci vt cht như vai trò ca nó
trong đời sng xã hi, các yếu t cơ bn ca quá trình lao động sn xut, sn
phm xã hi, hai mt ca nn sn xut xã hi đã được phân tích và trình bày
Chương I. Tuy nhiên, các quá trình sn xut s được khôi phc và m rng như
thế nào? Làm thế nào để
tăng trưởng kinh tế? v.v., nhng vn đề này s được
nghiên cu Chương II.
I- Tái sn xut xã hi
1. Nhng khái nim cơ bn v tái sn xut xã hi
Như đã biết, sn xut ca ci vt cht là cơ s ca đời sng xã hi, xã hi
không th ngng tiêu dùng, do đó không th ngng sn xut. Vì vy bt c quá
trình sn xut xã hi nào, nếu xét theo tiến trình đổi mi không ngng ca nó, ch
không phi xét theo hình thái tng lúc, thì đồng thi là quá trình tái s
n xut.
Tái sn xut là quá trình sn xut được lp đi lp li thường xuyên và phc
hi không ngng. Có th xem xét tái sn xut trong tng đơn v kinh tế và trên
phm vi toàn xã hi. Tái sn xut din ra trong tng đơn v kinh tế được gi là tái
sn xut cá bit. Còn tng th nhng tái sn xut cá bit trong mi liên h hu cơ
vi nhau được g
i là tái sn xut xã hi.
Xét v quy mô ca tái sn xut, người ta chia nó thành hai mc độ là: tái sn
xut gin đơn và tái sn xut m rng.
a) Tái sn xut gin đơn
Tái sn xut gin đơn là quá trình sn xut đưc lp li vi quy mô như cũ.
Tái sn xut gin đơn là đặc trưng ch yếu ca nn sn xut nh. Trong tái
sn xut gin đơn năng sut lao động rt thp, thường ch đạt mc đủ nuôi sng
con người, chưa có sn phm thng dư hoc nếu có mt ít sn phm thng dư thì
cũng ch s dng cho tiêu dùng cá nhân, ch chưa dùng để m rng sn xut.
b) Tái sn xut m rng
Tái sn xut m rng là quá trình sn xu
t được lp li vi quy mô ln hơn
trước.
Tái sn xut m rng là đặc trưng ch yếu ca nn sn xut ln. Để có tái
17
sn xut m rng thì năng sut lao động xã hi phi đạt đến mt trình độ cao nht
định, vượt ngưỡng ca sn phm tt yếu và to ra ngày càng nhiu sn phm
thng dư bi vì sn phm thng dư dùng để đầu tư thêm vào sn xut mi là
ngun lc trc tiếp ca tái sn xut m rng.
L
ch s phát trin nn sn xut xã hi cho thy vic chuyn t tái sn xut
gin đơn sang tái sn xut m rng là quá trình lâu dài gn lin vi quá trình
chuyn nn sn xut nh lên nn sn xut ln. Quá trình chuyn tái sn xut gin
đơn sang tái sn xut m rng là mt yêu cu khách quan ca cuc sng. Bi vì,
mt là, do dân s thường xuyên t
ăng lên; hai là, do nhu cu v vt cht, tinh thn
ca con người cũng thường xuyên tăng lên. Do đó, xã hi phi không ngng m
rng sn xut, làm cho s lượng và cht lượng ca ci ngày càng nhiu hơn, tt
hơn.
Tái sn xut m rng có th được thc hin theo hai hướng (có th gi là
hai mô hình) sau:
- Tái sn xut m rng theo chiu rng
Đ
ó là s m rng quy mô sn xut ch yếu bng cách tăng thêm các
yếu t đầu vào (vn, tài nguyên, sc lao động...). Do đó, s sn phm làm ra tăng
lên. Còn năng sut lao động và hiu qu s dng các yếu t sn xut không thay
đổi.
- Tái sn xut m rng theo chiu sâu
Đó là s m rng quy mô sn xut làm cho sn phm tăng lên ch yếu nh
tăng năng sut lao động và nâng cao hiu qu s dng các yếu t đầu vào ca sn
xut. Còn các yếu t đầu vào ca sn xut căn bn không thay đổi, gim
đi hoc tăng lên nhưng mc tăng chm hơn mc tăng năng sut lao động và hiu
qu s dng các yếu t đầu vào. Điu kin ch yế
u để thc hin tái sn xut m
rng theo chiu sâu là ng dng rng rãi các thành tu khoa hc - công ngh tiên
tiến.
Tái sn xut m rng theo chiu rng s khai thác được nhiu các yếu t
đầu vào ca sn xut (đất đai, tài nguyên thiên nhiên, nguyên liu, sc lao động...)
nhưng li làm cho các ngun tài nguyên thiên nhiên nhanh chóng b cn kit và
thường gây ra ô nhim môi trường nhiu hơn. Còn tái sn xu
t m rng theo
chiu sâu s hn chế được các nhược đim trên vì vic s dng các thành tu khoa
hc công ngh tiên tiến va hn chế ô nhim môi trường va gim được các chi
phí vt cht trong mt đơn v sn phm làm ra.
Thông thường khi mi chuyn t tái sn xut gin đơn sang tái sn xut m
rng thì đó là tái sn xut m
rng theo chiu rng, ri mi dn dn chuyn sang
tái sn xut m rng theo chiu sâu. Nhưng trong nhng điu kin có th, cn
18
thc hin kết hp c hai mô hình tái sn xut nói trên.
2. Các khâu ca quá trình tái sn xut xã hi
Sn phm xã hi vn động không ngng bt đầu t sn xut ri qua phân
phi, trao đổi và kết thúc tiêu dùng (tiêu dùng cho sn xut và tiêu dùng cá
nhân). Cùng vi s vn động ca sn phm, các quan h kinh tế gia người vi
người cũng được hình thành. Tái sn xut xã hi là s
thng nht và tác động ln
nhau ca các khâu sn xut, phân phi, trao đổi và tiêu dùng, trong đó mi khâu
có mt v trí nht định.
Sn xut là khâu m đầu, trc tiếp to ra sn phm, gi vai trò quyết định
đối vi các khâu khác bi vì người ta ch có th phân phi, trao đổi và tiêu dùng
nhng cái do sn xut to ra. Chính quy mô và cơ cu sn phm cũng như cht
lượng và tính ch
t ca sn phm do sn xut to ra quyết định đến quy mô và cơ
cu tiêu dùng, quyết định cht lượng và phương thc tiêu dùng. Tiêu dùng là khâu
cui cùng, là đim kết thúc ca mt quá trình tái sn xut. Tiêu dùng là mc đích
ca sn xut, to ra nhu cu cho sn xut. Tiêu dùng là "đơn đặt hàng" ca xã hi
đối vi sn xut. Nó là mt căn c quan trng để xác định kh
i lượng, cơ cu,
cht lượng, hình thc sn phm. Vì vy, tiêu dùng có tác động mnh m đối vi
sn xut. S tác động này có th theo hai hướng: thúc đẩy m rng sn xut nếu
sn phm tiêu th được và ngược li, sn xut suy gim khi sn phm khó tiêu th.
Phân phi và trao đổi va là khâu trung gian, là cu ni sn xut vi tiêu
dùng, v
a có tính độc lp tương đối vi sn xut và tiêu dùng, va có tính độc
lp tương đối vi nhau. Phân phi bao gm phân phi cho sn xut tc là phân
chia các yếu t sn xut cho các ngành sn xut, các đơn v sn xut khác nhau
để to ra các sn phm, và phân phi cho tiêu dùng, tc là s phân chia sn
phm cho các cá nhân tiêu dùng. Tính cht và nguyên tc ca quan h phân
phi và bn thân quy lut phân phi đều do tính cht c
a nn sn xut và quan
h s hu v tư liu sn xut quyết định. Song, phân phi có th tác động thúc
đẩy sn xut phát trin nếu quan h phân phi tiến b, phù hp, đồng thi nó
cũng có th kìm hãm sn xut và tiêu dùng khi nó không phù hp.
Trao đổi bao gm trao đổi hot động thc hin trong quá trình sn xut và
trao đổi sn phm xã hi. Trao đổi s
n phm là s tiếp tc ca khâu phân phi, là
s phân phi li cái đã được phân phi, làm cho s phân phi được c th hoá,
thích hp vi mi nhu cu ca các tng lp dân cư và các ngành sn xut. Trao
đổi do sn xut quyết định, nhưng trao đổi cũng có tính độc lp tương đối ca nó,
cũng tác động tr li đối vi sn xut và tiêu dùng b
i vì khi phân phi li, cung
cp hàng hóa, dch v cho sn xut và tiêu dùng nó có th thúc đẩy hoc cn tr
sn xut và tiêu dùng.
Tóm li, quá trình tái sn xut bao gm các khâu sn xut - phân phi - trao
19
đổi và tiêu dùng sn phm xã hi có quan h bin chng vi nhau. Trong mi
quan h đó sn xut là gc, có vai trò quyết định; tiêu dùng là mc đích, là động lc
ca sn xut; còn phân phi và trao đổi là nhng khâu trung gian ni sn xut vi
tiêu dùng, có tác động đến c sn xut và tiêu dùng.
3. Ni dung ch yếu ca tái sn xut xã hi
bt c xã hi nào, quá trình tái sn xut cũ
ng bao gm nhng ni dung
ch yếu là tái sn xut ca ci vt cht, tái sn xut sc lao động, tái sn xut
quan h sn xut và tái sn xut môi trường sinh thái.
a) Tái sn xut ca ci vt cht
Nhng ca ci vt cht (bao gm tư liu sn xut và tư liu tiêu dùng) s b
tiêu dùng trong quá trình sn xut và sinh hot xã hi. Do đ
ó cn phi tái sn xut
ra chúng. Tái sn xut m rng ca ci vt cht là điu kin cho s tn ti và phát
trin xã hi.
Trong tái sn xut ca ci vt cht thì tái sn xut ra tư liu sn xut có ý
nghĩa quyết định đối vi tái sn xut ra tư liu tiêu dùng, nhưng tái sn xut ra tư
liu tiêu dùng li có ý nghĩ
a quyết định để tái sn xut sc lao động ca con
người, lc lượng sn xut hàng đầu ca xã hi.
Trước đây, ch tiêu đánh giá kết qu tái sn xut xã hi là tng sn
phm xã hi. Đó là toàn b sn phm do lao động trong các ngành sn xut
vt cht to ra trong mt thi k nht định, thường được tính là mt năm.
Tng sn phm xã hi được xét c v mt hin vt và giá tr. V hin vt, nó
bao gm toàn b tư liu sn xut và tư liu tiêu dùng. V giá tr, nó bao gm
giá tr ca b phn tư liu sn xut b tiêu dùng trong sn xut và b phn giá
tr mi, gm có giá tr ca toàn b sc lao động xã hi, ngang vi t
ng s
tin công tr cho người lao động sn xut trc tiếp và giá tr ca sn phm
thng dư do lao động thng dư to ra.
Hin nay, do các ngành sn xut phi vt th (dch v) phát trin và nhiu
nước nó to ra ngun thu nhp ngày càng ln so vi các ngành sn xut khác,
mt khác, hu hết các nn kinh tế quc gia là nn kinh tế m ca v
i bên ngoài,
Liên hp quc dùng hai ch tiêu là: tng sn phm quc dân (GNP = Gross National
Product) và tng sn phm quc ni (GDP = Gross Domestic Product) để đánh giá
quy mô và tc độ tăng trưởng ca ci vt cht ca mi quc gia.
- GNP là tng giá tr th trường ca tt c các hàng hóa và dch v cui cùng
mà mt nước sn xut ra t các yếu t sn xut ca mình (dù là sn xut
trong
nước hay nước ngoài) trong mt thi k nht định (thường là mt năm).
- GDP là tng giá tr th trường ca toàn b hàng hóa và dch v cui cùng
mà mt nước sn xut ra trên lãnh th ca mình (dù nó thuc v người trong nước
20
hay người nước ngoài) trong mt thi k nht định (thường là mt năm).
So sánh GNP vi GDP thì ta có:
GNP = GDP + thu nhp ròng t tài sn nước ngoài.
Thu nhp ròng t tài sn nước ngoài bng thu nhp ca người trong nước
làm vic hoc đầu tư nước ngoài chuyn v nước tr đi thu nhp ca người nước
ngoài làm vic hoc đầu tư ti nước đ
ó chuyn ra khi nước.
Như vy, nếu ch tiêu tng sn phm quc dân phn ánh kết qu cui cùng
ca các hot động kinh tế ca mt nước không k các đơn v kinh tế ca nước đó
nm đâu (gm các đơn v nm trên lãnh th nước s ti và nm trên lãnh th
ca nước khác), thì ch tiêu tng sn phm qu
c ni ch phn ánh kết qu cui
cùng ca các hot động kinh tế nm trên lãnh th nước s ti (gm các đơn v
kinh tế ca nước s ti và các đơn v kinh tế ca nước khác nm trên lãnh th
nước s ti).
Quy mô và tc độ tăng trưởng ca ci vt cht ph thuc vào quy mô và hiu
qu s dng các ngu
n lc như: tăng khi lượng lao động (s người lao động,
thi gian lao động và cường độ lao động) và tăng năng sut lao động mà thc
cht là tiết kim lao động quá kh và lao động sng trong mt đơn v sn phm,
trong đó tăng năng sut lao động là vô hn.
b) Tái sn xut sc lao động
Cùng vi quá trình tái sn xut ca ci vt ch
t, sc lao động xã hi cũng
không ngng được tái to. Trong các hình thái kinh tế - xã hi khác nhau, vic tái
sn xut sc lao động có s khác nhau. S khác nhau này do trình độ phát trin
lc lượng sn xut khác nhau, nhưng trước tiên là do bn cht ca quan h sn xut
thng tr quy định. Nhìn chung quá trình tái sn xut sc lao động din ra trong lch
s th hin s tiến b xã hi. T
t nhiên, tiến b luôn gn lin vi s phát trin
ca nhng thành tu khoa hc, công ngh mà thi đại sáng to ra. Vì vy, tái
sn xut sc lao động ngày càng tăng c v s lượng và cht lượng.
Tái sn xut sc lao động v mt s lượng chu s chi phi ca nhiu điu
kin khác nhau, trước hết là ca quy lut nhân kh
u. Quy lut này đòi hi phi
đảm bo s phù hp gia nhu cu và kh năng cung ng sc lao động ca quá
trình tái sn xut xã hi. Tái sn xut m rng sc lao động v mt s lượng chu
s chi phi ca các nhân t ch yếu:
- Tc độ tăng dân s và lao động.
- Xu hướng thay đổi công ngh, cơ cu, s lượng và tính ch
t ca lao động
(th công, cơ khí, t động hoá).
- Năng lc tích lu vn để m rng sn xut ca mi quc gia tng thi
21
k.
Tái sn xut m rng sc lao động v mt cht lượng th hin s tăng lên
v th lc và trí lc ca người lao động qua các chu k sn xut. Tái sn xut sc
lao động v mt cht lượng ph thuc vào nhiu nhân t như: mc đích ca nn
sn xut ca mi xã hi; ch
ế độ phân phi sn phm và địa v ca người lao
động; nhng đặc trưng mi ca lao động do cách mng khoa hc - công ngh đòi
hi; chính sách y tế, giáo dc và đào to ca mi quc gia.
c) Tái sn xut quan h sn xut
Nn sn xut xã hi ch có th din ra trong nhng quan h sn xut nht
định. Quá trình tái sn xut ra ca c
i vt cht và sc lao động gn lin vi tái sn
xut quan h sn xut .
Sau mi chu k sn xut, quan h sn xut được tái hin, quan h gia người
vi người v s hu tư liu sn xut, v qun lý sn xut và phân phi sn phm
được cng c, phát trin và hoàn thin hơn, làm cho quan h sn xu
t thích ng vi
tính cht và trình độ phát trin ca lc lượng sn xut to điu kin để nn sn xut
xã hi n định và phát trin.
d) Tái sn xut môi trường sinh thái
Sn xut ca ci vt cht là quá trình con người tác động vào t nhiên, khai
thác các vt th ca t nhiên nhm đáp ng nhu cu cho cá nhân và xã hi. Do
đó, các tài nguyên thiên nhiên có nguy cơ cn kit (
đất đai canh tác b bc màu,
tài nguyên rng, khoáng sn, bin không khôi phc kp tc độ khai thác, các
ngun nước ngm b cn kit...). Mt khác, do s phát trin mnh m ca công
nghip và nhiu nguyên nhân khác cũng làm cho môi trường thiên nhiên b ô
nhim (đất, nước, không khí). Vì vy, tái sn xut môi trường sinh thái (khôi
phc các ngun tài nguyên có kh năng tái sinh như độ màu m ca đất đai, trng
và bo v
rng, nuôi trng thu hi sn và bo v môi trường trong sch, bao
gm c môi trường nước, không khí và đất) là điu kin tt yếu ca mi quc gia
và c loài người đang quan tâm nhm đảm bo s n định và phát trin bn vng,
phi được th hin trong chính sách kinh tế và pháp lut ca mi quc gia.
4. Hiu qu ca tái sn xut xã h
i
Hiu qu ca tái sn xut xã hi là ch tiêu tng hp phn ánh s tiến b
kinh tế - xã hi, có ý nghĩa quan trng ca nn sn xut xã hi các thi đại khác
nhau trong lch s.
V mt kinh tế, hiu qu ca tái sn xut xã hi có th tính bng hiu qu
tương đối hoc hiu qu tuyt đối.
Hiu qu tương đối ca tái sn xut xã hi là t s tính theo phn trăm gia
kết qu sn xut mà xã hi nhn được vi toàn b lao động xã hi đã b ra (gm
22
chi phí lao động quá kh và lao động sng).
H =
K
C
x 100(%)
Trong đó:
H là hiu qu tương đối ca tái sn xut xã hi.
K là kết qu sn xut xã hi.
C là chi phí lao động xã hi.
Hiu qu tuyt đối ca tái sn xut xã hi là hiu s gia kết qu sn xut
xã hi và chi phí lao động xã hi.
Trong thc tế, người ta thường dùng nhiu ch tiêu khác nhau để tính hiu
qu kinh tế ca tái sn xu
t xã hi tng phn; như: Hiu qu s dng tài sn c
định, hiu qu s dng vt tư (tư liu sn xut), hiu qu s dng lao động sng
(năng sut lao động, v.v.).
V mt xã hi, hiu qu ca tái sn xut xã hi biu hin s tiến b xã hi
như s phân hóa giàu nghèo và s chênh l
ch v trình độ phát trin gia các vùng
ngày càng gim; đời sng ca xã hi được ci thin, t l tht nghip ngày càng
ít, dân trí ngày càng được nâng cao, cht lượng phc v y tế, tui th... tăng lên.
Nếu hiu qu kinh tế ca tái sn xut xã hi ph thuc ch yếu vào trình độ
ca lc lượng sn xut là đúng cho mi xã hi thì hiu qu
xã hi ca tái sn xut
xã hi li ph thuc trc tiếp vào quan h sn xut, nó không ging nhau các xã
hi khác nhau.
Mi quan h gia hiu qu kinh tế vi hiu qu xã hi được kết hp trong
quá trình tái sn xut gi là hiu qu kinh tế - xã hi. Kết hp hiu qu kinh tế
vi hiu qu xã hi là đặc trưng c
a định hướng xã hi ch nghĩa trong nn kinh
tế th trường Vit Nam, nó biu hin s kết hp cht ch chính sách kinh tế
vi chính sách xã hi, thc hin tiến b và công bng xã hi ngay trong tng
bước và tng chính sách phát trin.
5. Xã hi hóa sn xut
Sn xut bao gi cũng mang tính xã hi. Tính hi ca sn xut phát trin
t thp
đến cao gn lin vi trình độ phát trin ca lc lượng sn xut. Tuy nhiên
cn phân bit tính xã hi ca sn xut vi xã hi hóa sn xut. Trong nn sn
xut nh, kinh tế t nhiên, t cp t túc, các hot động kinh tế thường được thc
hin các đơn v kinh tế độc lp vi nhau. Nếu có quan h vi nhau thì ch
quan h
theo s cng đơn thun ch chưa có quan h ph thuc hu cơ vi nhau.
Nn sn xut đây có tính xã hi nhưng chưa được xã hi hóa.
Xã hi hóa sn xut ch ra đời và phát trin da trên trình độ phát trin cao
ca lc lượng sn xut, gn vi s ra đời và phát trin ca nn sn xut ln.
23
hi hóa sn xut là s liên kết nhiu quá trình kinh tế riêng bit thành quá trình
kinh tế - xã hi. Nó là mt quá trình được hình thành, hot động và phát trin liên
tc, tn ti như mt h thng hu cơ.
Xã hi hóa sn xut là quá trình kinh tế khách quan ca s phát trin tính
xã hi ca sn xut, được quy định bi s phát trin cao ca lc lượng sn xut
xã hi và ca s
n xut hàng hóa. Xã hi hóa sn xut biu hin s phân công,
hp tác lao động phát trin; mi liên h kinh tế gia các đơn v, các ngành, các
khu vc ngày càng cht ch; sn xut tp trung vi nhng quy mô hp lý, sn
phm làm ra là kết qu ca nhiu người, nhiu đơn v, nhiu ngành, thm chí
ca nhiu nước, v.v.. Chính s phát trin ca lc lượng sn xut xã h
i, ca sn
xut hàng hóa thúc đẩy s phân công và hp tác lao động phát trin, phá v tính
cht khép kín, bit lp ca các ch th kinh tế, ca các vùng, các địa phương và
ca các quc gia, thu hút chúng vào quá trình kinh tế thng nht, làm cho s
ph thuc ln nhau v c "đầu vào" và "đầu ra" ca quá trình sn xut ngày
càng phát trin và cht ch - tc xã hi hóa sn xut phát trin c chiu rng và
chi
u sâu.
V ni dung, xã hi hóa sn xut th hin trên ba mt:
- Xã hi hóa sn xut v kinh tế - k thut (xây dng cơ s vt cht - k
thut, phát trin lc lượng sn xut).
- Xã hi hóa sn xut v kinh tế - t chc (t chc, qun lý nn sn xut xã
hi cho phù hp vi trình độ phát trin ca lc l
ượng sn xut tng thi k).
- Xã hi hóa sn xut v kinh tế - xã hi (xác lp quan h sn xut trong đó
quan trng nht là quan h s hu v các tư liu sn xut ch yếu).
Ba mt trên có quan h cht ch vi nhau, to nên tính toàn din ca xã hi
hóa sn xut. Xã hi hóa sn xut được tiến hành đồng b trên c
ba mt nói trên
và có s phù hp gia ba mt đó, là xã hi hóa sn xut thc tế. Nếu ch dng li
xã hi hóa sn xut v tư liu sn xut, không quan tâm đến xã hi hóa các mt
khác ca quan h sn xut thì đó là xã hi hóa sn xut hình thc. Tiêu chun
quan trng để xem xét trình độ xã hi hóa sn xut là năng sut lao động và hiu
qu
ca nn sn xut xã hi.
II- Tăng trưởng kinh tế, phát trin kinh tế và tiến b xã hi
1. Tăng trưởng kinh tế
a) Khái nim
Tăng trưởng kinh tế là s tăng lên v quy mô sn lượng ca nn kinh tế
trong mt thi k nht định. S tăng trưởng được so sánh theo các thi đim gc
s phn ánh tc độ tăng trưởng. Đó là s gia tăng quy mô sn lượng nhanh hay
24
chm so vi thi đim gc.
Tăng trưởng kinh tế, dưới dng khái quát, là s gia tăng ca tng sn phm
quc dân (GNP) hoc tng sn phm quc ni (GDP) trong mt thi gian nht
định (thường tính cho mt năm).
Ch tiêu chính biu hin mc tăng trưởng kinh tế là t l tăng GNP hoc
GDP ca thi k sau so vi thi k tr
ước theo công thc:
GNP
1
- GNP
0
GNP
0
x 100 (%)
hoc
GDP
1
- GDP
0
GDP
0
x 100 (%)
Trong đó:
- GNP
0
và GDP
0
là tng sn phm quc dân và tng sn phm quc ni
thi k trước.
- GNP
1
và GDP
1
là tng sn phm quc dân và tng sn phm quc ni
thi k sau.
Do có s biến động ca giá c (lm phát) nên người ta phân định ra GNP,
GDP danh nghĩa và GNP, GDP thc tế. GNP và GDP danh nghĩa là GNP, GDP
tính theo giá hin hành ca thi k tính; còn GNP và GDP thc tế là GNP, GDP
tính theo giá c định ca mt năm được chn làm gc. Vì vy, trong thc tế
tăng trưởng kinh tế danh nghĩa (tính theo GNP, GDP danh nghĩa) và tăng trưởng
kinh tế thc tế (tính theo GNP, GDP thc tế).
Cách tính GNP và GDP thc tế:
- GNP thc tế = GNP
n
(1 - R)
Trong đó:
- GNP
n
là tng sn phm quc dân tính theo giá hin hành ca năm tính
toán.
- R là ch s lm phát (tính bng %).
- GDP thc tế = GDP
n
(1 - R).
Trong đó:
- GDP
n
là tng sn phm quc ni tính theo giá hin hành ca năm tính
toán.
- R là ch s lm phát (tính bng %).
b) Vai trò ca tăng trưởng kinh tế
Tăng trưởng kinh tế có vai trò vô cùng quan trng đối vi mi quc gia. Nó
25
điu kin cn thiết đầu tiên để khc phc tình trng đói nghèo, lc hu; để ci
thin và nâng cao cht lượng cuc sng cho dân cư như: tăng tui th, gim suy
dinh dưỡng, gim bnh tt, phát trin giáo dc, văn hóa, th thao, v.v.. Tt nhiên
thành qu ca tăng trưởng kinh tế phi s dng công bng, hp lý mi có nhng
tác dng
đó.
Tăng trưởng kinh tếđiu kin vt cht để to thêm vic làm, gim tht
nghip và nâng cao mc sng ca nhân dân. Tuy nhiên, vn đề này ch được gii
quyết có kết qu khi có mc tăng dân s hp lý. Tăng trưởng kinh tế còn là tin
đề vt cht để cng c an ninh quc phòng ca mi quc gia.
Tăng trưởng kinh tế có vai trò quan trng, song không ph
i s tăng trưởng
nào cũng mang li hiu qu kinh tế - xã hi như mong mun. S tăng trưởng kinh
tế quá mc có th dn nn kinh tế đến "trng thái quá nóng", lm phát s xy ra,
làm cho kinh tế xã hi thiếu bn vng; còn s tăng trưởng kinh tế quá thp s nh
hưởng tiêu cc đến đời sng kinh tế, chính tr, xã hi. Vì vy, cn tăng tr
ưởng
kinh tế hp lý, tc là s tăng trưởng phù hp vi kh năng ca đất nước mi
thi k nht định. Xác định mc tăng trưởng hp lý s đảm bo cho nn kinh tế
trng thái tăng trưởng bn vng. Đó là s tăng trưởng kinh tế đạt mc tương đối
cao và n định trong thi gian tươ
ng đối dài gn lin vi bo v môi trường sinh
thái và tiến b xã hi.
c) Các nhân t tăng trưởng kinh tế
Tăng trưởng kinh tế ph thuc vào nhiu nhân t, song các nhân t cơ bn
là:
Vn
Theo nghĩa rng vn được hiu là toàn b ca ci vt cht do con người to
ra, tích lu li và nhng yếu t t nhiên được s dng vào quá trình sn xut.
Theo nghĩa hp, vn là mt trong nhng yếu t đầu vào phc v cho quá
trình sn xut. Theo nghĩa này, vn tn ti dưới hai hình thc: vn hin vt và vn
tài chính. Vn hi
n vt tn ti dưới hình thc vt cht ca quá trình sn xut như
nhà xưởng, máy móc, thiết b, nguyên vt liu... Vn tài chính là vn tn ti dưới
hình thc tin t hay các loi chng khoán. Vn vai trò rt quan trng để tăng
trưởng kinh tế. Mi quan h gia tăng vn đầu tư vi tăng GDP gi là hiu sut
s dng vn s
n phm gia tăng ICOR (Incremental Capital output Ration). Đó là
t l tăng đầu tư chia cho t l tăng ca GDP. Nhng nn kinh tế thành công
thường khi đầu quá trình phát trin vi các ch s ICOR thp thường không quá
3% có nghĩa là phi tăng vn đầu tư 3% để tăng 1% GDP.
Vai trò ca nhân t vn đối vi tăng trưởng kinh tế không ch th hin
mc vn đầu t
ư mà còn hiu sut s dng vn.
26
Con người
Con người là nhân t cơ bn ca tăng trưởng kinh tế bn vng. Tt nhiên,
đó là con người có sc kho, có trí tu, có k năng cao, có ý chí và nhit tình lao
động và được t chc hp lý.
Con người là nhân t cơ bn ca tăng trưởng kinh tế bn vng bi vì:
- Tài năng, trí tu ca con người là vô tn. Đây là yếu t quyết định trong nn
kinh tế tri th
c. Còn vn, tài nguyên thiên nhiên... là hu hn.
- Con người sáng to ra k thut, công ngh và s dng k thut, công ngh,
vn... để sn xut. Nếu không có con người, các yếu t này không th t phát
sinh tác dng.
Vì vy, phát trin giáo dc - đào to, y tế... là để pt huy nhân t con người.
Đó chính là s đầu tư cho phát trin.
Khoa hc và công ngh
Khoa hc và công ngh là ngun lc quan trng để tăng trưởng kinh tế. Đây
là nhân t cho phép tăng trưởng kinh tế và tái sn xut m rng theo chiu sâu.
Khoa hc và công ngh tiên tiến to ra năng sut lao động cao, cht lượng sn
phm tt, lao động thng dư ln, to ra ngun tích lũy ln t ni b nn kinh tế
để đầu t
ư cho tăng trưởng kinh tế nhanh và bn vng. Ngày nay, khoa hc - công
ngh đã tr thành lc lượng sn xut trc tiếp, là động lc ca tăng trưởng kinh
tế.
Cơ cu kinh tế
Cơ cu kinh tế có vai trò quan trng để tăng trưởng kinh tế. Cơ cu kinh tế
bao gm: cơ cu ngành kinh tế, cơ cu vùng và cơ cu thành phn kinh tế. Cơ cu
kinh tế hp lý th hin ch xác định đúng t trng, vai trò, thế mnh ca các
ngành, các vùng, các thành phn kinh tế, t đó phân b các ngun lc phù hp
(v
n, sc lao động...). Cơ cu kinh tế hp lý có tác dng phát huy các thế mnh,
các tim năng, các yếu t sn xut ca đất nước có hiu qu, là yếu t quan trng
ca s tăng trưởng kinh tế nhanh và bn vng.
Th chế chính tr và qun lý nhà nước
Đây là mt nhân t quan trng và có quan h vi các nhân t khác. Th chế
chính tr n định và tiến b cùng vi s qun lý có hiu qu ca nhà nước to
điu kin để tăng trưởng kinh tế nhanh và bn vng, khc phc được nhng
khuyết tt ca nhng kiu tăng trưởng kinh tế đã có trong l
ch s như: gây ô
nhim môi trường, phân hóa giàu nghèo sâu sc, s phát trin chênh lch quá ln
gia các khu vc; đồng thi s dng và phát trin có hiu qu các nhân t vn,
con người, khoa hc, công ngh, m rng tích lũy, tiết kim và thu hút các ngun
27
lc t bên ngoài (vn, công ngh...) để tăng trưởng kinh tế có hiu qu.
2. Phát trin kinh tế
a) Khái nim
Phát trin kinh tế và tăng trưởng kinh tế có quan h vi nhau, nhưng không
đồng nht vi nhau.
Phát trin kinh tế là s tăng trưởng kinh tế gn lin vi s hoàn thin cơ
cu, th chế kinh tế và nâng cao cht lượng cuc sng. Phát trin kinh tế biu
hi
n:
Mt là, s tăng lên ca GNP, GDP hoc GNP và GDP tính theo đầu người,
tc là s tăng trưởng kinh tế phi ln hơn mc tăng dân s. Đồng thi đó phi là
s tăng trưởng kinh tế n định và vng chc.
Hai là, s thay đổi ca cơ cu kinh tế theo hướng t trng ca ngành dch
v và công nghip trong GDP tăng lên còn t trng c
a nông nghip gim xung,
nhưng giá tr tuyt đối ca các ngành đều tăng lên. Đó là tính quy lut ca quá
trình vn động ca nn sn xut nh sang nn sn xut ln, hin đại.
Ba là, cht lượng cuc sng ca đại b phn dân cư phi được ci thin,
tăng lên. Mun vy, không phi ch GNP (hoc GDP) theo đầu người t
ăng lên,
mà còn phi phân phi công bng, hp lý kết qu tăng trưởng, bo đảm s tăng
lên ca thu nhp thc tế, cht lượng giáo dc, y tế... mà mi người dân được
hưởng, n định lm phát, ngăn nga khng hong nh có th chế kinh tế tiến b;
cht lượng sn phm ngày càng cao; bo v môi trường sinh thái.
Tăng trưởng kinh tế
điu kin, tin đề cho phát trin kinh tế, phát trin kinh tế
động lc đẩy nhanh tc độ tăng trưởng kinh tế.
b) Các yếu t nh hưởng đến s phát trin kinh tế
Phát trin kinh tế biu hin rõ rt nht s tăng trưởng kinh tế. Vì vy,
mi nhân t tăng trưởng kinh tế cũng đồng thi là nhân t phát trin kinh tế.
Nh
ưng phát trin kinh tế có ni dung rng hơn tăng trưởng kinh tế. Do đó ngoài
các nhân t tăng trưởng kinh tế, còn các yếu t khác tác động đến s phát trin kinh
tế. Dưới dng khái quát, s phát trin kinh tế chu nh hưởng ca các yếu t sau:
- Các yếu t thuc lc lượng sn xut
Các yếu t thuc lc lượng sn xut to thành các yếu t
đầu vào ca sn
xut. S lượng và cht lượng ca yếu t đầu vào quyết định đến s lượng, cht
lượng ca hàng hóa và dch v, nh hưởng trc tiếp đến phát trin kinh tế. Trong
lc lượng sn xut, ngoài các điu kin t nhiên, tài nguyên thiên nhiên thì yếu t
con người và khoa hc, công ngh có vai trò hết sc to ln. Ngày nay, khoa hc
tr thành l
c lượng sn xut trc tiếp, khoa hc và công nghđộng lc thúc
28
đẩy phát trin kinh tế ca các quc gia. Công ngh tiên tiến, nht là các lĩnh vc
công ngh cao, nếu được vn dng phù hp, s s dng có hiu qu các yếu t
đầu vào, tăng năng sut lao động, to ra hàng hóa có cht lượng cao và bo v
môi trường sinh thái. Đây là yếu t quan trng để phát trin kinh tế nhanh và bn
vng.
Tuy nhiên nhân t hàng đầu ca lc lượng s
n xut luôn luôn là con người,
đặc bit trong điu kin cách mng khoa hc và công ngh hin đại. Ch con
người mi là nhân t năng động, sáng to ra công ngh mi và s dng công
ngh để to ra ca ci vt cht. Vì vy, đầu tư vào các lĩnh vc để phát huy nhân
t con người chính là đầu tư vào phát trin kinh tế.
- Nhng yếu t thuc v quan h s
n xut
Quan h sn xut nh hưởng đến phát trin kinh tế theo hai hướng: mt là,
thúc đẩy phát trin kinh tế khi quan h sn xut phù hp vi tính cht và trình độ
phát trin ca lc lượng sn xut; hai là, ngược li quan h sn xut kìm hãm s
phát trin kinh tế nếu không có s phù hp. Quan h sn xut tiến b, phù hp
vi tính ch
t và trình độ phát trin ca lc lượng sn xut, tc là có chế độ và các
hình thc s hu tư liu sn xut phù hp, các hình thc t chc kinh tế năng
động, hiu qu, các hình thc phân phi thu nhp công bng, hp lý, kích thích
tính tích cc, sáng to ca người lao động... làm cho các ngun lc ca nn kinh
tế được khai thác, s dng có hiu qu, thì quan h sn xu
t y thúc đẩy kinh tế
phát trin.
- Nhng yếu t thuc kiến trúc thượng tng
Kiến trúc thượng tng có tác động đến s phát trin kinh tế. S tác động
này có đặc đim:
Mt là, các yếu t khác nhau ca kiến trúc thượng tng có mc độ tác động
khác nhau đến s phát trin kinh tế. Chng hn, các yếu t như tư tưởng, đạo
đức... tác động gián tiếp đến phát trin kinh tế, còn các yếu t như chính tr, pháp
lut, th chế... li tác động trc tiếp hơn và mnh m hơn.
Hai là, tác động ca kiến trúc thượng tng đến s phát trin kinh tế cũng có
th din ra theo hai hướng: thúc đẩy s phát trin kinh tế nếu nó phù hp hoc
kìm hãm s phát trin nếu nó không phù hp vi h tng c
ơ s, vi nhng yêu
cu khách quan ca cuc sng. Ví d: nhng chính sách kinh tế, pháp lut kinh tế
nếu phù hp s thúc đẩy kinh tế phát trin và ngược li, nó s kìm hãm s phát
trin kinh tế.
3. Quan h gia phát trin kinh tế và tiến b xã hi
a) Tiến b xã hi
Tiến b xã hi là s phát trin con người mt cách toàn din, phát trin các
29
quan h xã hi công bng và dân ch. Tiến b xã hi là quy lut phát trin khách
quan ca lch s xã hi, là s thay thế ca các hình thái kinh tế - xã hi, hình thái
sau cao hơn hình thái trước. S tiến b xã hi th hin s công bng xã hi,
mc sng ca con người tăng lên, s phân hóa giàu nghèo ít và s chênh lch
nh v trình độ phát trin gia các khu vc, tht nghip ít hoc
được loi tr, các
loi phúc li xã hi, dân trí, v.v. tăng lên.
Tiến b xã hi được th hin tp trung s phát trin nhân t con người.
Liên hp quc dùng khái nim ch s v phát trin con người (HDI - Human
Development Issue) làm tiêu chí đánh giá s tiến b và phát trin ca mi quc gia.
Ch s HDI được xây dng vi ba ch tiêu cơ bn là:
- Tui th bình quân, đó là s nă
m sng bình quân ca mi người dân mt
quc gia t khi sinh ra đến lúc chết.
- Thành tu giáo dc, được tính bng trình độ hc vn ca người dân và s
năm đi hc bình quân ca người dân tính t tui đi hc (mt bng dân trí).
- Mc thu nhp bình quân đầu người (GDP/người/ năm).
HDI là ch tiêu tng hp quan trng đánh giá tiến b xã hi.
b) Quan h gia phát tri
n kinh tế vi tiến b xã hi
Phát trin kinh tế và tiến b xã hi có quan h cht ch vi nhau, tác động
ln nhau.
Phát trin kinh tế là cơ s vt cht cho tiến b xã hi. Tiến b xã hi biu
hin s tăng mc sng ca con người, tc là kinh tế phi tăng trưởng làm cho
GDP/người tăng lên. Tiến b xã hi còn bi
u hin s gim khong cách giàu
nghèo, trình độ phát trin gia các vùng chênh lch ít... Mun vy, kinh tế phi
phát trin mi có th to điu kin vt cht để thc hin các chương trình xoá đói
gim nghèo, đầu tư cho s phát trin các vùng lc hu. Tiến b xã hi cũng th
hin nâng cao dân trí, hc vn, phc v y tế
, vic m rng các loi phúc li xã
hi... Nhng nhim v trên ch có th thc hin có kết qu nh phát trin kinh
tế.
Ngược li, tiến b xã hi li thúc đẩy s phát trin kinh tế hơn na. Mt
mt, tiến b xã hi xác định các nhu cu mi ca đời sng xã hi, đòi hi nn
kinh tế ph
i đáp ng. Mt khác, tiến b xã hi th hin mc sng ca con người
tăng lên, trình độ hc vn, dân trí tăng lên, công bng xã hi tt hơn... làm cho xã
hi n định, kh năng lao động sáng to và nhit tình lao động ca con người tt
hơn, thúc đẩy kinh tế phát trin hơn.
Quan h gia phát trin kinh tế vi tiến b xã hi suy
đến cùng thc cht là
quan h bin chng gia s phát trin lc lượng sn xut vi s phát trin quan h
sn xut và kiến trúc thượng tng. Nói cách khác, đó là s phát trin ca hình thái
30
kinh tế - xã hi.
Phát trin kinh tế gn lin vi bo đảm tiến b và công bng xã hi là mt
trong nhng đặc trưng cơ bn ca nn kinh tế th trường định hướng xã hi ch
nghĩa nước ta. Điu đó được khng định trong văn kin Đại hi đại biu toàn
quc ln th IX ca Đảng C
ng sn Vit Nam: "Tăng trưởng kinh tế gn lin vi
bo đảm tiến b và công bng xã hi ngay trong tng bước phát trin"
1
, và được
phát trin ti Đại hi X ca Đảng: "Thc hin tiến b và công bng xã hi ngay
trong tng bước và tng chính sách phát trin; tăng trưởng kinh tế đi đôi vi phát
trin văn hoá, y tế, giáo dc..., gii quyết tt các vn đề xã hi vì mc tiêu phát
trin con người"
2
.
4. Phát trin bn vng
Phát trin kinh tế và tiến b xã hi cùng vi bo v môi trường là nhng
yếu t ca phát trin bn vng.
Phát trin bn vng là quá trình phát trin có s kết hp cht ch, hp lý,
hài hoà gia ba mt: phát trin kinh tế, phát trin xã hi và bo v môi trường.
Tiêu chí cơ bn để đánh giá s phát trin bn vng là s t
ăng trưởng kinh tế n
định; thc hin tiến b và công bng xã hi; khai thác hp lý, s dng tiết kim
tài nguyên thiên nhiên, bo v và nâng cao cht lượng môi trường sng.
Quan đim ca Đảng Cng sn Vit Nam v phát trin bn vng được
khng định ti Đại hi đại biu toàn quc ln th IX ca Đảng: "Phát trin
nhanh, hiu qu
và bn vng, tăng trưởng kinh tế đi đôi vi thc hin tiến b,
công bng xã hi và bo v môi trường"
3
. Quan đim này được tiếp tc khng định
và c th hoá ti Đại hi đại biu toàn quc ln th X ca Đảng: "Phát trin
nhanh phi đi đôi vi nâng cao tính bn vng, hai mt tác động ln nhau, được
th hin c tm vĩ mô và vi mô, c tm ngn hn và dài hn. Tăng trưởng v
s lượng phi
đi lin vi nâng cao cht lượng, hiu qu và sc cnh tranh ca nn
kinh tế... Phi gn tăng trưởng kinh tế vi phát trin văn hoá, phát trin toàn din
con người, thc hin dân ch, tiến b và công bng xã hi... Phi rt coi trng
bo v và ci thin môi trường ngay trong tng bước phát trin"
4
.
Câu hi ôn tp
1. Đảng Cng sn Vit Nam: Văn kin Đại hi đại biu toàn quc ln th IX, Nxb. Chính tr quc gia,
Hà Ni, 2001, tr.88.
2. Đảng Cng sn Vit Nam: Văn kin Đại hi đại biu toàn quc ln th X, Nxb. Chính tr quc gia,
Hà Ni, 2006, tr.77.
3
. Đảng Cng sn Vit Nam: Văn kin Đại hi đại biu toàn quc ln th IX, Nxb. Chính tr quc gia,
Hà Ni, 2001, tr.162.
4
. Đảng Cng sn Vit Nam: Văn kin Đại hi đại biu toàn quc ln th X, Nxb. Chính tr quc gia,
Hà Ni, 2006, tr.178, 179.
31
1. Trình bày nhng khái nim và phân tích ni dung ch yếu ca tái sn
xut xã hi.
2. Phân bit xã hi hóa sn xut vi tính xã hi ca sn xut. Vì sao xã hi
hóa sn xut là quá trình kinh tế khách quan. Xã hi hóa sn xut thc tế và xã
hi hóa sn xut hình thc khác nhau thế nào?
3. Thế nào là tăng trưởng kinh tế? Phân tích vai trò và các yếu t tăng
trưởng kinh tế.
4. Thế nào là phát trin kinh tế? Nó biu hin
nhng tiêu chí nào? Phân
tích các yếu t nh hưởng đến phát trin kinh tế.
5. Thế nào là tiến b xã hi? Tiến b xã hi được biu hin thế nào? Phân
tích mi quan h gia phát trin kinh tế vi tiến b xã hi.
32
Phn th nht
Nhng vn đề kinh tế chính tr ca phương
thc sn xut tư bn ch nghĩa
Chương III
Sn xut hàng hóa và các quy lutkinh tế ca sn xut
hàng hóa
I- Điu kin ra đời, tn ti, đặc trưng và ưu thế ca sn xut hàng
hóa
Khi nghiên cu phương thc sn xut tư bn ch nghĩa, C. Mác bt đầu t
hàng hoá. Bi vì, mt mt, sn xut tư bn ch nghĩa, trước hết là sn xut hàng
hoá đã phát trin cao, trong đó hàng hoá là "tế bào kinh tế ca xã hi tư sn".
Mun nghiên cu "mt cơ th đã phát trin" thì phi bt đầu t "tế bào ca cơ
th
đó". Mt khác, "Sn xut hàng hoá và mt nn lưu thông hàng hoá phát trin,
thương mi, đó là nhng tin đề lch s ca s xut hin ca tư bn"
1
. Vì vy, để
hiu được tư bn cũng như phương thc sn xut tư bn ch nghĩa phi bt đầu
t hàng hoá và lch s vn động ca nó. Đây cũng là phương pháp nghiên cu
khoa hc, va mang tính lôgic, va mang tính lch s.
1. Điu kin ra đời, tn ti ca sn xut hàng hóa
Sn xut hàng hóa là kiu t ch
c kinh tế mà trong đó sn phm được sn
xut ra không phi là để đáp ng nhu cu tiêu dùng ca chính người trc tiếp sn
xut ra nó mà là để đáp ng nhu cu tiêu dùng ca người khác, thông qua vic
trao đổi, mua bán.
Sn xut hàng hóa ra đời, tn ti da trên hai điu kin:
Th nht: Phân công lao động xã hi. Phân công lao động xã hi là s chuyên
môn hóa sn xut, phân chia lao động xã hi ra thành các ngành, các lĩ
nh vc sn
1. C. Mác và Ph. ăngghen: Toàn tp, Nxb. Chính tr quc gia, Hà Ni, 1993, t..23, tr. .221.
33
xut khác nhau.
Do s phân công lao động xã hi nên vic trao đổi sn phm tr thành tt
yếu. Khi có phân công lao động xã hi, mi người ch sn xut mt hoc mt vài
th sn phm nht định, nhưng nhu cu ca cuc sng đòi hi h phi có nhiu
loi sn phm khác nhau, do đó, h cn đến sn phm ca nhau, buc phi trao
đổi vi nhau. Phân công lao động xã hi, chuyên môn hóa sn xut đồng thi làm
cho năng sut lao động tăng lên, sn phm thng dư ngày càng nhiu nên càng
thúc đẩy s trao đổi sn phm.
Như vy, phân công lao động xã hi là cơ s, là tin đề ca sn xut hàng
hóa. Phân công lao động xã hi càng phát trin, thì sn xut và trao đổi hàng hóa
càng m rng hơn, đa dng hơn.
Th hai: S tách bi
t tương đối v mt kinh tế gia nhng người sn xut:
nhng người sn xut tr thành nhng ch th s độc lp nht định vi nhau.
Do đó sn phm làm ra thuc quyn s hu ca các ch th kinh tế, người này
mun tiêu dùng sn phm lao động ca người khác cn phi thông qua trao đổi,
mua bán hàng hoá.
Trong lch s, s
tách bit này do chế độ tư hu v tư hu tư liu sn xut
quy định. Trong chế độ tư hu v tư liu sn xut thì tư liu sn xut thuc s
hu ca mi cá nhân và kết qu là sn phm làm ra thuc quyn s hu ca h.
Hai điu kin trên cho thy, phân công lao động xã hi làm cho nhng
người sn xut ph thuc vào nhau, còn s tách bit tương đối v mt kinh tế
gia nhng người sn xut li chia r h, làm cho h độc lp vi nhau. Đây là
mt mâu thun. Mâu thun này được gii quyết thông qua trao đổi, mua bán sn
phm ca nhau.
Đó là hai điu kin cn và đủ ca sn xut hàng hóa. Thiếu mt trong hai
điu ki
n đó s không có sn xut hàng hóa.
2. Đặc trưng và ưu thế ca sn xut hàng hóa
a) Đặc trưng ca sn xut hàng hóa
Sn xut hàng hóa có nhng đặc trưng cơ bn sau đây:
Th nht, sn xut hàng hóa là sn xut để trao đổi, mua bán.
Trong lch s loài tn ti hai kiu t chc kinh tế khác nhau là sn xut t
cung, t cp và sn xu
t hàng hóa. Sn xut t cung, t cp là kiu t chc kinh
tế trong đó sn phm được sn xut ra nhm đáp ng nhu cu tiêu dùng ca chính
bn thân người sn xut như sn xut ca người dân trong thi k công xã
nguyên thy, sn xut ca nhng người nông dân gia trưởng dưới chế độ phong
kiến... Ngược li, sn xut hàng hóa là kiu t ch
c kinh tế trong đó sn phm
34
được sn xut ra để bán ch không phi là để đáp ng nhu cu tiêu dùng ca
chính người trc tiếp sn xut ra nó, tc là để đáp ng nhu cu tiêu dùng ca
người khác, thông qua vic trao đổi, mua bán.
Th hai, lao động ca người sn xut hàng hóa va mang tính tư nhân, va
mang tính xã hi.
Lao động ca người sn xut hàng hóa mang tính cht xã hi vì sn phm
làm ra để cho xã hi, đáp
ng nhu cu ca người khác trong xã hi. Nhưng vi
s tách bit tương đối v kinh tế, thì lao động ca người sn xut hàng hóa đồng
thi li mang tính cht tư nhân, vì vic sn xut cái gì, như thếo là công vic
riêng, mang tính độc lp ca mi người. Tính cht tư nhân đó có th phù hp hoc
không phù hp vi tính cht xã hi. Đó chính là mâu thun cơ bn c
a sn xut
hàng hóa. Mâu thun gia lao động tư nhân và lao động xã hi là cơ s, mm
mng ca khng hong trong nn kinh tế hàng hóa.
b) Ưu thế ca sn xut hàng hóa
So vi sn xut t cung, t cp, sn xut hàng hóa có nhng ưu thế hơn
hn:
Th nht: Sn xut hàng hóa ra đời trên cơ s ca phân công lao động xã
hi, chuyên môn hóa sn xu
t. Do đó, nó khai thác được nhng li thế v t
nhiên, xã hi, k thut ca tng người, tng cơ s sn xut cũng như tng vùng,
tng địa phương. Đồng thi, s phát trin ca sn xut hàng hóa li có tác động
tr li, thúc đẩy s phát trin ca phân công lao động xã hi, làm cho chuyên
môn hóa lao động ngày càng tăng, mi liên h gia các ngành, các vùng ngày
càng tr nên m
rng, sâu sc. T đó, nó phá v tính t cp t túc, bo th, trì
tr, lc hu ca mi ngành, mi địa phương làm cho năng sut lao động xã hi
tăng lên nhanh chóng, nhu cu ca xã hi được đáp ng đầy đủ hơn. Khi sn xut
và trao đổi hàng hóa m rng gia các quc gia, thì nó còn khai thác được li thế
ca các quc gia vi nhau.
Th hai: Trong n
n sn xut hàng hóa, quy mô sn xut không còn b gii
hn bi nhu cu và ngun lc mang tính hn hp ca mi cá nhân, gia đình, mi
cơ s, mi vùng, mi địa phương, mà nó được m rng, da trên cơ s nhu cu
và ngun lc ca xã hi. Điu đó li to điu kin thun li cho vic ng dng
nhng thành t
u khoa hc - k thut vào sn xut... thúc đẩy sn xut phát trin.
Th ba: Trong nn sn xut hàng hóa, s tác động ca quy lut vn có ca
sn xut và trao đổi hàng hóa là quy lut giá tr, cung - cu, cnh tranh... buc
người sn xut hàng hóa phi luôn luôn năng động, nhy bén, biết tính toán, ci
tiến k thut, hp lý hoá sn xut, nâng cao năng sut, cht lượng và hiu qu
kinh tế, ci tiến hình thc, quy cách và chng loi hàng hóa, làm cho chi phí sn
xut h xung đáp ng nhu cu, th hiếu ca người tiêu dùng ngày càng cao hơn.
35
Th tư: Trong nn sn xut hàng hóa, s phát trin ca sn xut, s m
rng và giao lưu kinh tế gia các cá nhân, gia các vùng, gia các nước... không
ch làm cho đời sng vt cht mà c đời sng văn hóa, tinh thn cũng được nâng
cao hơn, phong phú hơn, đa dng hơn.
Tuy nhiên, bên cnh mt tích cc, sn xut hàng hóa cũng có nhng mt trái
ca nó như phân hóa giàu - nghèo gia nh
ng người sn xut hàng hóa, tim n
nhng kh năng khng hong, phá hoi môi trường sinh thái, xã hi, v.v..
II- Hàng hóa
1. Hàng hóa và hai thuc tính ca nó
Hàng hóa là sn phm ca lao động, tho mãn được nhu cu nào đó ca con
người thông qua trao đổi, mua bán.
Hàng hóa có th dng hu hình như: st, thép, lương thc, thc phm...
hoc dng vô hình như nhng dch v thương mi, vn ti hay dch v ca giáo
viên, bác sĩ và ngh sĩ...
Hàng hóa có hai thuc tính: giá tr s dng và giá tr.
a) Giá tr s
dng ca hàng hóa
Giá tr s dng ca hàng hóa là công dng ca hàng hóa tho mãn nhu cu
nào đó ca con người.
Bt c hàng hóa nào cũng có mt hay mt s công dng nht định. Chính
công dng đó (tính có ích đó) làm cho hàng hóa có giá tr s dng. Ví d, công
dng ca go là để ăn, vy giá tr s dng ca go là để ăn...
Cơ s ca giá tr s d
ng ca hàng hóa là do nhng thuc tính t nhiên (lý,
hoá hc) ca thc th hàng hóa đó quyết định nên giá tr s dng là phm trù
vĩnh vin vì nó tn ti trong mi phương thc hay kiu t chc sn xut. Giá tr
s dng ca hàng hóa được phát hin dn dn trong quá trình phát trin ca khoa
hc - k thut và ca lc lượng sn xut nói chung. Chng hn, than đ
á ngày xưa
ch được dùng làm cht đốt (đun, sưởi m), khi khoa hc - k thut phát trin hơn
nó còn được dùng làm nguyên liu cho mt s ngành công ngh hoá cht.
Xã hi càng tiến b, lc lượng sn xut càng phát trin thì s lượng giá tr
s dng ngày càng nhiu, chng loi giá tr s dng càng phong phú, cht lượng
giá tr s dng ngày càng cao.
Giá tr s dng ca hàng hóa là giá tr
s dng xã hi vì giá tr s dng ca
hàng hóa không phi là giá tr s dng cho người sn xut trc tiếp mà là cho
người khác, cho xã hi, thông qua trao đổi, mua bán. Điu đó đòi hi người sn
xut hàng hóa phi luôn luôn quan tâm đến nhu cu ca xã hi, làm cho sn
phm ca mình đáp ng được nhu cu ca xã hi.
36
Giá tr s dng ca hàng hóa là vt mang giá tr trao đổi.
b) Giá tr ca hàng hóa
Mun hiu được giá tr ca hàng hoá phi đi t giá tr trao đổi. Giá tr trao
đổi trước hết là mt quan h v s lượng, là t l theo đó mt giá tr s dng loi
này được trao đổi vi nhng giá tr s dng loi khác.
Thí d: 1m vi = 5 kg thóc.
Tc là 1 mét v
i có giá tr trao đổi bng 5 kg thóc.
Vn đề là, ti sao vi và thóc li có th trao đổi được vi nhau, và hơn na
chúng li trao đổi vi nhau theo mt t l nht định (1 : 5)?
Hai hàng hóa khác nhau (vi và thóc) có th trao đổi được vi nhau thì gia
chúng phi có mt cơ s chung nào đó. Cái chung đó không phi là giá tr s
dng ca chúng, bi vì, giá tr s dng ca vi là để mc, hoàn toàn khác v
i giá
tr s dng ca thóc là để ăn. Cái chung đó là: c vi và thóc đều là sn phm ca
lao động, đều có lao động kết tinh trong đó. Nh có cơ s chung đó mà các hàng
hóa có th trao đổi được vi nhau. Vì vy, người ta trao đổi hàng hóa cho nhau
chng qua là trao đổi lao động ca mình n giu trong nhng hàng hóa y.
Chính lao động hao phí để to ra hàng hóa là cơ s chung ca vic trao đổi
và nó to thành giá tr
ca hàng hóa.
Như vy, giá tr ca hàng hóa là lao động xã hi ca người sn xut hàng
hóa kết tinh trong hàng hóa. Còn giá tr trao đổi mà chúng ta đề cp trên,
chng qua ch là hình thc biu hin ra bên ngoài ca giá tr, giá tr là ni dung,
là cơ s ca giá tr trao đổi. Đồng thi, giá tr biu hin mi quan h gia nhng
người sn xut hàng hóa. Cũng chính vì vy, giá tr là mt ph
m trù lch s, ch
tn ti trong kinh tế hàng hóa.
c) Mi quan h gia hai thuc tính ca hàng hóa
Hai thuc tính ca hàng hóa có quan h cht ch vi nhau, va thng nht,
va mâu thun vi nhau.
Mt thng nht th hin ch: hai thuc tính này cùng đồng thi tn ti
trong mt hàng hóa, mt vt phi có đầy đủ hai thuc tính này mi là hàng hóa.
Nếu thiếu mt trong hai thu
c tính đó vt phm s không phi là hàng hóa.
Chng hn, mt vt có ích (tc có giá tr s dng), nhưng không do lao động to
ra (tc không có kết tinh lao động) như không khí t nhiên thì s không phi là
hàng hóa.
Mâu thun gia hai thuc tính ca hàng hóa th hin ch:
Th nht, vi tư cách là giá tr s dng thì các hàng hóa không đồng nht
v cht. Nhưng ngược li, vi t
ư cách là giá tr thì các hàng hóa li đồng nht v
37
cht, đều là "nhng cc kết tinh đồng nht ca lao động mà thôi", tc đều là s
kết tinh ca lao động, hay là lao động đã được vt hoá.
Th hai, tuy giá tr s dng và giá tr cùng tn ti trong mt hàng hóa,
nhưng quá trình thc hin chúng li tách ri nhau v c mt không gian và thi
gian: giá tr được thc hin trước trong lĩnh vc lưu thông, còn giá tr s dng
đượ
c thc hin sau, trong lĩnh vc tiêu dùng. Do đó nếu giá tr ca hàng hoá
không được thc hin thì s dn đến khng hong sn xut.
2. Tính cht hai mt ca lao động sn xut hàng hóa
Hàng hóa có hai thuc tính không phi là do có hai th lao động khác nhau
kết tinh trong nó, mà là do lao động ca người sn xut hàng hóa có tính cht hai
mt: va mang tính cht c th (lao động c th), li va mang tính cht tru
t
ượng (lao động tru tượng). C.Mác là người đầu tiên phát hin ra tính cht hai
mt đó.
a) Lao động c th
Lao động c th là lao động có ích dưới mt hình thc c th ca nhng
ngh nghip chuyên môn nht định.
Mi mt lao động c th có mc đích, phương pháp, công c lao động, đối
tượng lao động và kết qu lao động riêng. Chính nhng cái riêng đó phân bit các
lo
i lao động c th khác nhau. Chng hn, lao động ca người th may và lao
động ca người th mc là hai loi lao động c th khác nhau. Lao động ca
người th may có mc đích là làm ra qun áo ch không phi là bàn ghế; còn
phương pháp là may ch không phi là bào, cưa; có công c lao động là kim, ch,
máy may ch không phi là cái cưa, cái bào...; và lao động ca người th may thì
to ra qun áo để mc, còn lao động c
a người th mc thì to ra ghế để ngi...
Điu đó có nghĩa là: lao động c th to ra giá tr s dng ca hàng hóa.
Trong xã hi có nhiu loi hàng hóa vi nhng giá tr s dng khác nhau là
do có nhiu loi lao động c th khác nhau. Nếu phân công lao động xã hi càng phát
trin thì càng có nhiu giá tr s dng khác nhau để đáp ng nhu cu ca xã hi.
b) Lao động tru t
ượng
Lao động tru tượng là lao động ca người sn xut hàng hóa khi đã gt b
nhng hình thc c th ca nó, hay nói cách khác, đó chính là s tiêu hao sc lao
động (tiêu hao sc bp tht, thn kinh) ca người sn xut hàng hóa nói chung.
Chính lao động tru tượng ca người sn xut hàng hóa mi to ra giá tr
ca hàng hóa. Như vy, có th nói, giá tr ca hàng hóa là lao động tru tượng
c
a người sn xut hàng hóa kết tinh trong hàng hóa. Đó cũng chính là mt cht
ca giá tr hàng hóa.
Tính cht hai mt ca lao động sn xut hàng hóa phn nh tính cht tư
38
nhân và tính cht xã hi ca lao động ca người sn xut hàng hóa.
Như trên đã ch ra, mi người sn xut hàng hoá sn xut cái gì, sn xut như
thếo là vic riêng ca h. Vì vy, lao động đó mang tính cht tư nhân, và lao
động c th ca h là biu hin ca lao động tư nhân.
Đồng thi, lao động ca người sn xut hàng hóa là lao động xã hi vì nó là
m
t b phn ca toàn b lao động xã hi trong h thng phân công lao động xã
hi. Phân công lao động xã hi to ra s ph thuc ln nhau gia nhng người
sn xut hàng hóa. H làm vic cho nhau, thông qua trao đổi hàng hóa. Vic trao
đổi hàng hóa không th căn c vào lao động c th mà phi quy lao động c th
v lao động chung đồng nht - lao động tru tượng. Do đó, lao động tru tượng
là bi
u hin ca lao động xã hi.
Gia lao động tư nhân và lao động xã hi có mâu thun vi nhau. Mâu
thun đó được biu hin c th trong hai trường hp sau:
- Sn phm do nhng người sn xut hàng hóa riêng bit to ra có th
không ăn khp vi nhu cu ca xã hi (hoc không đủ cung cp cho xã hi hoc
vượt quá nhu cu ca xã hi...). Khi sn xut vượt quá nhu c
u ca xã hi, s
mt s hàng hóa không bán được, tc không thc hin được giá tr.
- Mc tiêu hao lao động cá bit ca người sn xut hàng hóa cao hơn so vi
mc tiêu hao mà xã hi có th chp nhn, khi đó hàng hóa cũng không bán được
hoc bán được nhưng không thu hi đủ chi phí lao động b ra.
Mâu thun gia lao động tư nhân và lao động xã hi là mm mng ca mi
mâu thun trong n
n sn xut hàng hoá. Chính vì nhng mâu thun đó mà sn
xut hàng hoá va vn động phát trin, va tim n kh năng khng hong.
3. Lượng giá tr ca hàng hóa và các yếu t nh hưởng ti nó
a) Thi gian lao động xã hi cn thiết
Giá tr ca hàng hóa là do lao động xã hi, lao động tru tượng ca người
sn xut hàng hóa kết tinh trong hàng hóa. Vy, lượng giá tr ca hàng hóa đượ
c
đo bng lượng lao động tiêu hao để sn xut ra hàng hóa đó. Lượng lao động tiêu
hao y được tính bng thi gian lao động.
Nhưng nếu như vy thì người ta có th lm tưởng rng, người sn xut ra
hàng hóa càng lười biếng hay càng vng v bao nhiêu thì lượng giá tr hàng hóa
ca anh ta li càng ln by nhiêu, vì anh ta càng phi dùng nhiu thi gian hơn
để sn xut ra hàng hóa đó. đây, lao động t
o thành thc th ca giá tr, là th
lao động ging nhau ca con người, là chi phí ca cùng mt sc lao động ca con
người; nó có tính cht ca mt sc lao động xã hi trung bình...Do đó, để sn
xut ra mt hàng hóa nht định, ch cn dùng mt thi gian lao động trung bình
cn thiết hoc "thi gian lao động xã hi cn thiết". Điu đó cũng có nghĩa là,
39
trong thc tế, có nhiu người cùng sn xut mt loi hàng hóa, nhưng điu kin
sn xut, trình độ tay ngh, năng sut lao động khác nhau, do đó thi gian lao
động hao phí để sn xut ra hàng hóa đó là khác nhau, tc là có mc hao phí lao
động cá bit khác nhau. Thế nhưng lượng giá tr ca hàng hóa không phi do
mc hao phí lao động cá bit hay thi gian lao động cá bit quy định, mà nó
được đo bi thi gian lao động xã hi c
n thiết.
Thi gian lao động xã hi cn thiết là thi gian lao động cn để sn xut ra
mt hàng hóa nào đó trong nhng điu kin sn xut bình thường ca xã hi vi
mt trình độ trang thiết b trung bình, vi mt trình độ thành tho trung bình và
mt cường độ lao động trung bình trong xã hi đó.
Thc cht, thi gian lao động xã hi cn thiết chính là mc hao phí lao
động xã h
i trung bình (thi gian lao động xã hi trung bình) để sn xut ra hàng
hóa. Thông thường thi gian lao động xã hi cn thiết gn sát vi thi gian lao
động cá bit (mc hao phí lao động cá bit) ca người sn xut hàng hóa nào
cung cp đại b phn hàng hóa đó trên th trường.
Thi gian lao động xã hi cn thiết là mt đại lượng không c định, vì trình
độ thành tho trung bình, cường độ lao động trung bình, điu ki
n trang b k
thut trung bình ca xã hi mi nước khác nhau là khác nhau và thay đổi theo
s phát trin ca lc lượng sn xut. Khi thi gian lao động xã hi cn thiết thay
đổi (cao hay thp) thì lượng giá tr ca hàng hóa cũng s thay đổi.
Như vy, ch có lượng lao động xã hi cn thiết, hay thi gian lao động xã
hi cn thiết để sn xut ra mt hàng hóa, mi quyế
t định đại lượng giá tr ca
hàng hóa y.
b) Nhng yếu t nh hưởng đến lượng giá tr ca mt đơn v hàng
hóa
Tt c nhng yếu t nh hưởng ti thi gian lao động xã hi cn thiết đều
nh hưởng ti lượng giá tr ca hàng hóa. Chúng ta xem xét ba yếu t cơ bn: năng
sut lao động, cường độ lao độ
ng và mc độ gin đơn hay phc tp ca lao động.
- Năng sut lao động là sc sn xut ca lao động. Nó đưc đo bng lượng
sn phm sn xut ra trong mt đơn v thi gian hoc lượng thi gian lao động hao
phí để sn xut ra mt đơn v sn phm.
Năng sut lao động tăng lên có nghĩa là cũng trong mt thi gian lao
động,
nhưng khi lượng hàng hóa sn xut ra tăng lên làm cho thi gian lao động cn
thiết để sn xut ra mt đơn v hàng hóa gim xung. Do đó, khi năng sut lao
động tăng lên thì giá tr ca mt đơn v hàng hóa s gim xung và ngược li.
Như vy, giá tr ca hàng hóa t l nghch vi năng sut lao động.
Năng sut lao động l
i ph thuc vào nhiu yếu t như: trình độ khéo léo
40
(thành tho) trung bình ca người công nhân, mc độ phát trin ca khoa hc -
k thut, công ngh và mc độ ng dng nhng thành tu đó vào sn xut, trình
độ t chc qun lý, quy mô và hiu sut ca tư liu sn xut, và các điu kin t
nhiên. Mun tăng năng sut lao động phi hoàn thin các yếu t trên.
- Cường độ lao động là đại lượ
ng ch mc độ hao phí sc lao động trong
mt đơn v thi gian. Nó cho thy mc độ khn trương, nng nhc hay căng
thng ca lao động.
Cường độ lao động tăng lên tc là mc hao phí sc cơ bp, thn kinh trong
mt đơn v thi gian tăng lên, mc độ khn trương, nng nhc hay căng thng
ca lao động tăng lên. Nếu cườ
ng độ lao động tăng lên thì s lượng (hoc khi
lượng) hàng hóa sn xut ra tăng lên và sc hao phí lao động cũng tăng lên tương
ng, vì vy giá tr ca mt đơn v hàng hóa vn không đổi. Tăng cường độ lao
động thc cht cũng như kéo dài thi gian lao động cho nên hao phí lao động
trong mt đơn v sn phm không đổi.
Tăng năng sut lao động và tăng cườ
ng độ lao động ging nhau ch:
chúng đều dn đến lượng sn phm sn xut ra trong mt đơn v thi gian tăng
lên. Nhưng chúng khác nhau ch: tăng năng sut lao động làm cho lượng sn
phm (hàng hóa) sn xut ra trong mt đơn v thi gian tăng lên, nhưng làm cho
giá tr ca mt đơn v hàng hóa gim xung. Hơn na, tăng năng sut lao
động có
th ph thuc nhiu vào máy móc, k thut, do đó, nó gn như là mt yếu t
"sc sn xut" vô hn; còn tăng cường độ lao động, làm cho lượng sn phm sn
xut ra tăng lên trong mt đơn v thi gian, nhưng giá tr ca mt đơn v hàng
hóa không đổi. Hơn na, tăng cường độ lao động ph thuc nhiu vào th ch
t và
tinh thn ca người lao động, do đó, nó là yếu t ca "sc sn xut" có gii hn
nht định. Chính vì vy, tăng năng sut lao động có ý nghĩa tích cc hơn đối vi
s phát trin kinh tế.
- Mc độ phc tp ca lao động cũng nh hưởng nht định đến lượng giá tr
ca hàng hóa. Theo mc độ phc tp c
a lao động, có th chia lao động thành lao
động gin đơn và lao động phc tp.
Lao động gin đơn là lao động mà mt người lao động bình thường không
cn phi tri qua đào to cũng có th thc hin được. Lao động phc tp là lao
động đòi hi phi được đào to, hun luyn mi có th tiến hành được.
Trong cùng mt thi gian, lao động phc tp t
o ra nhiu giá tr hơn lao
động gin đơn. Lao động phc tp thc cht là lao động gin đơn được nhân lên.
Trong quá trình trao đổi hàng hóa, mi lao động phc tp đều được quy v lao
động đơn gin trung bình, và điu đó được quy đổi mt cách t phát sau lưng
nhng hot động sn xut hàng hóa, hình thành nhng h s nht định th hin
trên th trường.
41
III- Tin t
1. Ngun gc và bn cht ca tin
Ngun gc và bn cht ca tin th hin quá trình phát trin ca hình thái
giá tr trao đổi, hay nói cách khác, các hình thái biu hin ca giá tr.
Có bn hình thái biu hin ca giá tr:
a) Hình thái gin đơn hay ngu nhiên ca giá tr
Hình thái này xut hin khi xã hi nguyên thu tan rã, và "ch thường gp
nhng mm mng đầu tiên ca trao đổi, khi mà các s
n phm lao động ch biến
thành hàng hóa trong nhng hành vi đơn nht và ngu nhiên".
Thí d: 20 vuông vi = 1 cái áo
đây, giá tr ca hàng hóa này (20 vuông vi) ch biu hin đơn nht mt
hàng hóa khác (1 cái áo) và quan h trao đổi mang tính cht ngu nhiên, trc tiếp
hàng ly hàng, t l trao đổi cũng ngu nhiên được hình thành.
Hàng hóa th hai (cái áo) đóng vai trò vt ngang giá, là hình thái phôi thai
ca tin t.
Mc dù, lúc đầu quan h trao đổi mang tính ch
t ngu nhiên, nhưng dn dn
nó tr thành quá trình xã hi đều đặn, thường xuyên thúc đẩy sn xut hàng hóa
ra đời và phát trin. Khi đó, xut hin hình thái th hai:
b) Hình thái đầy đủ hay m rng ca giá tr
Hình thái này xut hin trong thc tế khi mà mt sn phm lao động nào đó,
như 20 vuông vi chng hn, được trao đổi vi nhiu hàng hóa khác mt cách
thông thường, ph biến.
Thí d: 20 vuông v
i = 1 cái áo
= 10 đấu chè
= 40 đấu cà phê
= 0, 2 gam vàng
đây, giá tr ca mt hàng hóa (20 vuông vi) được biu hin nhiu hàng
hóa khác nhau đóng vai trò làm vt ngang giá. Đồng thi t l trao đổi không còn
mang tính cht ngu nhiên na mà dn dn do lao động quy định, bi vì ngay t
đầu người ta đã sn xut ra nhng vt phm trên vi mc đích là để mang trao
đổi. Do đó, trong trao đổi h phi tính toán đến m
c lao động đã hao phí.
Tuy nhiên, hình thái này cũng có nhng nhược đim ca nó như: giá tr
hàng hóa được biu hin còn chưa hoàn tt, thng nht mà bng mt chui
vô tn ca các hàng hóa khác; đồng thi vn là trao đổi trc tiếp hàng ly
hàng, do đó khi nhu cu trao đổi gia nhng người ch hàng hóa không phù
hp s làm cho trao đổi không thc hin được. Chng hn, người có vi cn
42
đổi ly áo, nhưng người có áo li không cn vi mà cn chè... Do đó, khi sn
xut và trao đổi hàng hóa phát trin hơn đòi hi phi có mt vt ngang giá
chung, khi đó xut hin hình thái th ba.
c) Hình thái chung ca giá tr
Thí d: 1 cái áo =
10 đấu chè =
40 đấu cà phê = 20 vuông vi
0, 2 gam vàng =
đây, giá tr ca mi hàng hóa đều được biu hin mt hàng hóa đóng vai
trò làm vt ngang giá chung, "vt ngang giá ph biến" - 20 vuông vi. T
c, các
hàng hóa đều được đổi ly vt ngang giá chung trước, sau đó mi mang đổi ly
hàng hóa cn dùng, do đó khc phc được nhược đim ca hình thái trao đổi trc
tiếp hàng ly hàng và vt ngang giá chung tr thành môi gii, thành phương tin
trong trao đổi hàng hóa.
Tuy nhiên, hình thái này vt ngang giá chung chưa c định mt hàng hóa
nào c, khi thì là hàng hóa này, khi thì là hàng hóa khác, và "bt k hàng hóa nào
cũng có thđược hình thái đó", min là nó được tách ra làm vt ngang giá chung.
Khi sn xut và trao đổi hàng hóa phát trin hơn na, đặc bit là khi nó
được m rng gia các vùng đòi hi phi có mt vt ngang giá chung thng nht,
thì vt ngang giá chung được "gn mt cách vng chc vi mt s loi hàng hóa
đặc thù"
1
, khi đó xut hin hình thái th tư:
d) Hình thái tin
Thí d: 20 vuông vi =
1 cái áo = 0, 2 gam vàng
10 đấu chè =
40 đấu cà phê =
đây, giá tr ca tt c mi hàng hóa đều được biu hin mt hàng hóa đóng
vai trò tin t.
Lúc đầu, có nhiu loi hàng hóa đóng vai trò tin t như lông cu, v
và "nhng dân du mc là nhng người đầu tiên phát trin hình thái tin"
2
.
Nhưng dn dn vai trò tin t được chuyn sang các kim loi quý (tin kim loi)
như đồng ri bc và cui cùng là vàng.
Khi hai vt ngang giá, ví d, bc và vàng, đồng thi làm chc năng vt
ngang giá thì chế độ tin t được gi là chế độ song bn v. Khi ch còn mt vt
1. Sđd, tr. 139.
2
. Sđd, tr. 139.
43
ngang giá là vàng độc chiếm vai trò tin t thì chế độ tin t được gi là chế độ
bn v vàng.
Ti sao vàng và bc, đặc bit là vàng, li có được vai trò tin t như vy?
Th nht, nó cũng là mt hàng hóa, cũng có giá tr s dng và giá tr. Giá
tr s dng ca vàng như dùng làm đồ trang sc, hàn răng thng... Giá tr ca
vàng cũng được đo b
ng lượng lao động xã hi cn thiết để sn xut ra nó (để tìm
kiếm, khai thác và chế tác vàng. Do đó nó có th mang trao đổi vi các hàng hóa
khác, và vi tư cách là hàng hóa, vàng cũng đã tng đóng vai trò vt ngang giá
như các hàng hóa khác trong hình thái th nht và th hai.
Th hai, nó có nhng ưu thế (t thuc tính t nhiên) đặc bit thích hp vi
vai trò tin t như: thun nht, d chia nh, bn, d b
o qun, hơn na vi mt
lượng và th tích nh nhưng có giá tr cao (vì vàng là kim loi hiếm phi tn
nhiu công sc mi có được). Do đó, nó có th đo lường giá tr ca mi loi hàng
hóa. Chính vì vy mà vàng được xã hi trao cho mt giá tr s dng xã hi đặc
bit: đóng vai trò là vt ngang giá chung cho tt c các hàng hóa khác.
Như vy, tin ra đời là kết qu ca s
phát trin lâu dài ca sn xut và trao
đổi hàng hóa.
Tin là hàng hóa đặc bit được tách ra t thế gii hàng hóa làm vt ngang
giá chung cho tt c các hàng hóa.
Tin là s th hin chung ca giá tr, đồng thi cũng biu hin quan h sn
xut gia nhng người sn xut hàng hóa.
2. Các chc năng ca tin
a) Thước đo giá tr
Tin dùng để đo lường và biu hi
n giá tr ca các hàng hoá khác.
Khi tin thc hin chc năng thước đo giá tr, thì giá tr ca hàng hóa được
biu hin bng mt lượng tin nht định gi là giá c hàng hóa.
Giá c hàng hóa là hình thc biu hin bng tin ca giá tr hàng hóa.
Như vy, giá tr là ni dung, là cơ s ca giá c. Trong các điu kin khác
không đổi, giá tr ca hàng hóa càng cao thì giá c ca nó c
ũng càng cao và
ngược li. Giá c ca hàng hoá có th lên xung xoay xung quanh giá tr nhưng
tng s giá c vn bng tng s giá tr.
Khi tin thc hin chc năng thước đo giá tr không đòi hi phi có tin mt
trên thc tế, gi là tin tht (vàng thoi, bc nén, tin đúc, tin giy...) mà ch cn
mt lượng tin tưởng tượng.
b) Phươ
ng tin lưu thông
44
Chc năng phương tin lưu thông ca tin th hin ch tin làm trung
gian trong trao đổi hàng hóa. Khi tin làm phương tin lưu thông đòi hi phi có
tin mt trên thc tế, tc tin tht (vàng thoi, bc nén, tin đúc, tin giy, tin tín
dng...) và khi đó trao đổi hàng hóa vn động theo công thc: H - T - H. Đây
chính là công thc lưu thông hàng hóa gin đơn.
Là phương tin lưu thông, lúc đầ
u tin xut hin trc tiếp dưới hình thc
vàng thoi, bc nén, sau đó là tin đúc và cui cùng là tin giy. Tin giy ch
ký hiu ca giá tr do nhà nước phát hành và buc xã hi công nhn. Tin giy
không có giá tr thc (không k giá tr ca vt liu giy dùng làm tin).
Thc hin chc năng phương tin lưu thông, tin làm cho quá trình mua
bán din ra được thun li, như
ng đồng thi nó cũng làm cho vic mua bán tách
ri nhau c v không gian và thi gian, do đó nó đã bao hàm kh năng khng
hong (ví d, có th mua mà chưa bán, có th mua nơi này, bán nơi kia... do
đó, to ra nguy cơ không nht trí gia mua và bán, tim n kh năng khng
hong).
c) Phương tin ct tr
Tin là hin thân ca giá tr, đại biu ca ca ci xã hi nên nó có th
thc
hin được chc năng phương tin ct tr.
Chc năng phương tin ct tr ca tin có nghĩa là tin được rút khi lưu
thông và được ct tr li. Ct tr tin là mt hình thc ct tr ca ci.
Tin làm phương tin ct tr còn có tác dng đặc bit, đó là khi tin được
ct tr
tm thi trước khi mua hàng.
Ch có tin đủ giá tr như tin vàng mi làm được chc năng ct tr.
d) Phương tin thanh toán
Kinh tế hàng hóa phát trin đến mt trình độ nào đó tt yếu s ny sinh vic
mua bán chu và do đó, xut hin chc năng phương tin thanh toán ca tin.
Thc hin chc năng này tin được dùng để chi tr sau khi công vic giao d
ch,
mua bán đã hoàn thành, ví d: tr tin mua hàng chu, tr n, np thuế...
Tin làm phương tin thanh toán có tác dng đáp ng kp thi nhu cu ca
người sn xut hoc tiêu dùng ngay c khi h chưa có tin, hoc chưa có đủ tin.
Đồng thi, khi chc năng này càng được thc hin rng rãi thì kh năng khng
hong cũng s tăng lên, vì ch cn m
t khâu nào đó trong h thng thanh toán
không thc hin được s làm cho toàn b si dây chuyn thanh toán b phá v.
Trong quá trình thc hin chc năng phương tin thanh toán, ngày càng
xut hin nhiu hơn các hình thc thanh toán mi không cn tin mt (tin vàng,
bc, đồng, tin giy) như: ký s, séc, chuyn khon, th đin t (card)...
45
e) Tin thế gii
Khi trao đổi hàng hóa m rng ra bên ngoài biên gii quc gia và hình
thành quan h buôn bán gia các nước thì xut hin tin thế gii. Tin thế gii
cũng thc hin các chc năng: thước đo giá tr, phương tin lưu thông, phương
tin thanh toán...
Trong giai đon đầu s hình thành quan h kinh tế quc tế, đồng tin đóng
vai trò là tin thế gii phi là ti
n tht (vàng, bc). Sau này, song song vi chế độ
thanh toán bng tin tht, tin giy được bo lãnh bng vàng, gi là tin giy bn
v vàng, cũng được dùng làm phương tin thanh toán quc tế. Dn dn do s phát
trin ca quan h kinh tế-chính tr thế gii, chế độ tin giy bn v vàng b bãi b
nên mt s đồng tin quc gia m
nh được công nhn là phương tin thanh toán,
trao đổi quc tế, mc dù phm vi và mc độ thông dng có khác nhau. Nn kinh
tế ca mt nước càng phát trin, đặc bit trong quan h kinh tế đối ngoi, thì kh
năng chuyn đổi ca đồng tin quc gia đó càng cao.
Nhng đồng tin được s dng làm phương tin thanh toán quc tế phm
vi và mc độ thông d
ng nht định gi là nhng đồng tin có kh năng chuyn
đổi.
Vic chuyn đổi tin ca nước này ra tin ca nước khác được tiến hành
theo t giá hi đoái. Đó là giá c mt đồng tin ca nước này được tính bng
đồng tin ca nước khác.
IV- các quy lut ca sn xut hàng hóa
1. Quy lut giá tr
a) Ni dung và yêu cu ca quy lut giá tr
Quy lut giá tr là quy lut kinh tế cơ bn ca sn xut hàng hóa vì nó quy
định bn cht ca sn xut hàng hóa, là cơ s ca tt c các quy lut khác ca sn
xut hàng hóa.
Ni dung ca quy lut giá tr là:
Sn xut và trao đổi hàng hóa da trên cơ s giá tr ca nó, tc là da trên
hao phí lao động xã hi c
n thiết.
Trong sn xut, tác động ca quy lut giá tr buc người sn xut phi làm
sao cho mc hao phí lao động cá bit ca mình phù hp vi mc hao phí lao
động xã hi cn thiết có như vy h mi có th tn ti được; còn trong trao đổi,
hay lưu thông, phi thc hin theo nguyên tc ngang giá: Hai hàng hóa được trao
đổi vi nhau khi cùng kết tinh mt lượng lao động như nhau hoc trao đổi, mua
bán hàng hoá ph
i thc hin vi giá c bng giá tr.
Cơ chế tác động ca quy lut giá tr th hin c trong trường hp giá c
46
bng giá tr, c trong trường hp giá c lên xung xung quanh giá tr. đây, giá
tr như cái trc ca giá c.
b) Tác động ca quy lut giá tr
Trong nn sn xut hàng hóa, quy lut giá tr có ba tác động sau:
- Điu tiết sn xut và lưu thông hàng hóa.
Quy lut giá tr điu tiết sn xut hàng hóa được th hin trong hai trường
hp sau:
+ Th nht, nế
u như mt mt hàng nào đó có giá c cao hơn giá tr, hàng
hóa bán chy và lãi cao, nhng người sn xut s m rng quy mô sn xut, đầu
tư thêm tư liu sn xut và sc lao động. Mt khác, nhng người sn xut hàng
hóa khác cũng có th chuyn sang sn xut mt hàng này, do đó, tư liu sn xut
và sc lao động ngành này tăng lên, quy mô sn xut càng
được m rng.
+ Th hai, nếu như mt mt hàng nào đó có giá c thp hơn giá tr, s b l
vn. Tình hình đó buc người sn xut phi thu hp vic sn xut mt hàng này
hoc chuyn sang sn xut mt hàng khác, làm cho tư liu sn xut và sc lao
động ngành này gim đi, ngành khác li có th tăng lên.
Còn nếu như
mt hàng nào đó giá c bng giá tr thì người sn xut có th
tiếp tc sn xut mt hàng này.
Như vy, quy lut giá tr đã t động điu tiết t l phân chia tư liu sn xut
và sc lao động vào các ngành sn xut khác nhau, đáp ng nhu cu ca xã hi.
Tác động điu tiết lưu thông hàng hóa ca quy lut giá tr th hi
n ch
thu hút hàng hóa t nơi có giá c thp hơn đến nơi có giá c cao hơn, và do đó,
góp phn làm cho hàng hóa gia các vùng có s cân bng nht định.
- Kích thích ci tiến k thut, hp lý hoá sn xut, tăng năng sut lao động,
h giá thành sn phm.
Các hàng hóa được sn xut ra trong nhng điu kin khác nhau, do đó, có
mc hao phí lao động cá bit khác nhau, nhưng trên th trường thì các hàng hóa
đều phi được trao đổi theo mc hao phí lao động xã hi cn thiết. Vy người sn
xut hàng hóa nào mà có mc hao phí lao động thp hơn mc hao phí lao động
xã hi cn thiết, thì s thu được nhiu lãi và càng thp hơn càng lãi. Điu đó kích
thích nhng người sn xut hàng hóa ci tiến k thut, hp lý hoá sn xut, ci
tiến t chc qun lý, thc hin tiế
t kim... nhm tăng năng sut lao động, h chi
phí sn xut.
S cnh tranh quyết lit càng làm cho các quá trình này din ra mnh m
hơn. Nếu người sn xut nào cũng làm như vy thì cui cùng s dn đến toàn b
năng sut lao động xã hi không ngng tăng lên, chi phí sn xut xã hi không
47
ngng gim xung.
- Phân hóa nhng người sn xut hàng hóa thành giàu, nghèo.
Nhng người sn xut hàng hóa nào có mc hao phí lao động cá bit thp
hơn mc hao phí lao động xã hi cn thiết, khi bán hàng hóa theo mc hao phí
lao động xã hi cn thiết (theo giá tr) s thu được nhiu lãi, giàu lên, có th mua
sm thêm tư liu sn xut, m rng sn xut kinh doanh, thm chí thuê lao động
tr thành ông ch.
Ngược li, nh
ng người sn xut hàng hóa nào có mc hao phí lao động cá
bit ln hơn mc hao phí lao động xã hi cn thiết, khi bán hàng hóa s rơi vào
tình trng thua l, nghèo đi, thm chí có th phá sn, tr thành lao động làm thuê.
Đây cũng chính là mt trong nhng nguyên nhân làm xut hin quan h sn
xut tư bn ch nghĩa, cơ s ra đời ca ch nghĩa tư bn.
Như vy, quy lut giá tr v
a có tác động tích cc, va có tác động tiêu cc.
Do đó, đồng thi vi vic thúc đẩy sn xut hàng hóa phát trin, nhà nước cn có
nhng bin pháp để phát huy mt tích cc, hn chế mt tiêu cc ca nó, đặc bit
trong điu kin phát trin nn kinh tế hàng hóa nhiu thành phn theo định hướng
xã hi ch nghĩa nước ta hin nay.
2. Quy lut cnh tranh
C
nh tranh là s ganh đua v kinh tế gia nhng ch th trong nn sn xut
hàng hóa nhm giành git nhng điu kin thun li trong sn xut, tiêu th hoc
tiêu dùng hàng hóa để t đó thu được nhiu li ích nht cho mình.
Cnh tranh có th din ra gia người sn xut vi người tiêu dùng. Ví d:
người sn xut thì mun bán được hàng hóa vi giá cao, người tiêu dùng li
mun mua được hàng hóa vi giá r; hoc gia người tiêu dùng vi người tiêu
dùng để mua được hàng hóa vi giá r hơn, cht lượng hơn; hoc gia người sn
xut vi người sn xut nhm giành git nhng điu kin thun li trong sn xut
và tiêu th hàng hóa, như điu kin v vn, lao động, ngun nguyên liu, th
trường, giành n
ơi đầu tư có li... để thu được nhiu li ích nht cho mình. Trong
cuc cnh tranh này người ta có th dùng nhiu bin pháp khác nhau. Chng hn,
để giành git th trường tiêu th, h th dùng bin pháp cnh tranh giá c như
gim giá c hàng hóa để đánh bi đối th, hoc cnh tranh phi giá c như dùng
thông tin, qung cáo sn phm, qung cáo dây chuyn sn xut... để kích thích
người tiêu dùng.
N
i dung ca quy lut cnh tranh là:
Trong nn sn xut hàng hóa, s cnh tranh gia nhng người sn xut
hàng hóa, gia người sn xut và người tiêu dùng là mt tt yếu khách quan, là
yêu cu thường xuyên đối vi nhng người sn xut hàng hóa.
48
Quy lut cnh tranh xut phát t bn cht ca nn sn xut hàng hóa, ca
quy lut giá tr.
Cnh tranh có vai trò rt quan trng và là mt trong nhng động lc mnh
m thúc đẩy sn xut phát trin. Nó buc người sn xut phi thường xuyên năng
động, nhy bén, thường xuyên ci tiến k thut, áp dng tiến b khoa hc, công
ngh, nâng cao tay ngh, hoàn thin t
chc qun lý để nâng cao năng sut, cht
lượng và hiu qu kinh tếThc tế cho thy, đâu thiếu cnh tranh hoc có biu
hin độc quyn thì đó thường trì tr, bo th, kém phát trin.
Bên cnh mt tích cc, cnh tranh cũng có nhng mt tiêu cc, th hin
cnh tranh không lành mnh như dùng nhng th đon vi ph
m đạo đức hoc vi
phm pháp lut nhm thu được nhiu li ích nht cho mình, gây tn hi đến li
ích ca tp th, xã hi, cng đồng như làm hàng gi, buôn lu, trn thuế, ăn cp
bn quyn, tung tin phá hoi uy tín đối th, hoc cnh tranh làm tăng s phân hóa
giàu nghèo hoc tn hi đối vi môi trường sinh thái v.v..
3. Quy lut cung cu
Cu được hi
u là nhu cu có kh năng thanh toán ca xã hi v mt loi
hàng hoá hay dch v nào đó trên th trường các mc giá trong mt khong
thi gian nht định. Nói cách khác, cu v mt loi hàng hoá hay dch v
lượng hàng hoá hay dch v đó mà người mua d kiến mua trên th trường các
mc giá trong mt khong thi gian nht định.
Cu có liên quan đến nhu cu nhưng không đồng nh
t vi nhu cu. Cu là
mt khái nim kinh tế c th gn vi sn xut và trao đổi hàng hóa. Cu không
đồng nht vi nhu cu nhưng li có ngun gc t nhu cu. Quy mô ca cu ph
thuc vào các nhân t ch yếu như: thu nhp, sc mua ca đồng tin, giá c hàng
hóa, lãi sut, th hiếu ca người tiêu dùng... trong đó, giá c là yếu t có ý nghĩa
đặ
c bit quan trng.
Cung v mt loi hàng hóa hay dch v là tng s hàng hóa hay dch v đó
mà các ch th kinh tế đưa ra bán trên th trường các mc giá trong mt
khong thi gian nht định, bao gm c hàng hóa bán được và chưa bán được.
Cung do sn xut quyết định, nhưng cung không phi lúc nào cũng đồng
nht vi khi lượng sn xut. Ví d: nhng sn ph
m sn xut để t tiêu th,
hoc không có kh năng đưa ti th trường, thì không nm trong cung. Lượng
cung ph thuc ch yếu vào kh năng sn xut; s lượng, cht lượng các yếu t
sn xut được đưa vào s dng; chi phí sn xut; giá c hàng hóa, dch v; trong
đó giá c là yếu t có ý nghĩa đặc bit quan trng.
Cung và cu có m
i quan h cht ch vi nhau. Cu xác định cung và
ngược li, cung xác định cu. Cu xác định khi lượng, cơ cu ca cung v hàng
49
hóa: Ch có nhng hàng hóa nào d kiến có cu thì mi được sn xut, cung ng;
hàng hóa nào tiêu th được nhiu, nhanh nghĩa là có cu ln s được cung ng
nhiu và ngược li. Đến lượt mình, cung tác động đến cu, kích thích cu: Nhng
hàng hóa nào được sn xut, cung ng phù hp vi nhu cu, th hiếu, s thích ca
người tiêu dùng s được ưa thích hơn, bán chy hơn, làm cho cu v
chúng tăng
lên. Vì vy, người sn xut hàng hóa phi thường xuyên nghiên cu nhu cu, th
hiếu, s thích ca người tiêu dùng, d đoán s thay đổi ca cu, phát hin các
nhu cu mi..., để ci tiến cht lượng, hình thc, mu mã cho phù hp; đồng thi
phi qung cáo để kích thích cu...
Gia cung, cu và giá c có mi quan h cht ch vi nhau:
- Giá c = giá tr
thì trng thái cung cu thế cân bng.
- Giá c < giá tr tr thì cung xu thế gim, cu xu thế tăng.
- Giá c > giá tr tr thì cung xu thế tăng, cu xu thế gim.
- Cung > cu thì giá c có xu thế gim.
- Cung < cu thì giá c có xu thế tăng.
- Cung = cu thì giá c n định tương đối.
Đó là cơ chế t điu chnh ca n
n kinh tế hàng hóa. Cơ chế đó chính là
quy lut cung cu.
4. Quy lut lưu thông tin t và lm phát
Quy lut lưu thông tin t là quy lut quy định lượng tin cn thiết cho lưu
thông hàng hóa trong mt thi k nht định. Quy lut này được th hin như sau:
Lượng tin cn thiết cho lưu thông hàng hoá trong mt thi k nht định
được xác định bng tng giá c c
a hàng hóa lưu thông trong thi k đó chia
cho tc độ lưu thông ca đồng tin.
Tng giá c ca hàng hóa
lưu thông
Lượng tin
cn thiết cho
lưu thông
=
Tc độ lưu thông ca
đồng tin
Trong đó:
- Tc độ lưu thông ca đồng tin chính là s vòng quay trung bình ca mt
đơn v tin t.
-Tng giá c ca mi loi hàng hóa bng giá c nhân vi khi lượng đưa
vào lưu thông ca hàng hóa y. Tng giá c ca hàng hóa lưu thông bng tng
giá c ca tt c các loi hàng hóa lưu thông.
50
Lượng tin cn thiết cho lưu thông này tính cho mt thi k nht định, cho
nên khi ng dng công thc này cn lưu ý mt s đim sau:
- Trong tính tng giá c phi loi b nhng hàng hóa không được đưa ra lưu
thông trong thi k đó như: Hàng hóa d tr hay tn kho không được đem ra bán
hoc để bán trong thi k sau; hàng hóa bán (mua) chu đến thi k sau mi cn
thanh toán b
ng tin; hàng hóa dùng để trao đổi trc tiếp vi hàng hóa khác;
hàng hóa được mua (bán) bng hình thc thanh toán không dùng tin mt như
s, chuyn khon,
- Phi cng thêm vào lượng tin cn thiết cho lưu thông lượng tin dùng để
ng trước, để đặt hàng trong thi k này nhưng li ch nhn hàng trong thi k
sau và lượng tin mua (bán) hàng hoá chu đã đến k thanh toán.
Khi vàng và bc được dùng làm tin thì s
lượng tin vàng hay bc làm
phương tin lưu thông được hình thành mt cách t phát. Bi vì, tin vàng hay
tin bc (hoc các ca ci bng vàng, bc) thc hin được chc năng là phương
tin ct tr. Nếu như s lượng tin vàng hay tin bc ln hơn s lượng tin cn
thiết cho lưu thông hàng hóa thì vic tích tr tin tăng lên và ngược l
i. Chng
hn, khi sn xut gim sút, s lượng hàng hóa đem ra lưu thông ít đi, do đó s
lượng tin đang trong lưu thông tr nên ln hơn s lượng tin cn thiết cho lưu
thông, khi đó vic tích tr tin s tăng lên.
Khi phát hành tin giy thì tình hình s khác. Tin giy ch là ký hiu ca
giá tr, thay thế tin vàng hay bc trong chc năng làm phương tin lư
u thông,
bn thân tin giy không có giá tr thc.
Trong chế độ tin giy bn v vàng, mt đồng tin giy ch là ký hiu ca
mt lượng vàng nht định d tr trong qu d tr ca nhà nước hoc ngân hàng.
V nguyên tc, bt k lúc nào đồng tin giy cũng được đổi sang lượng vàng mà
n định. Trong trường hp này lượng tin c
n thiết cho lưu thông cũng t điu
tiết ging như trong chế độ tin vàng. Tuy nhiên, thc tế không din ra đúng như
vy, nhìn chung lượng vàng d tr không đủ bo đảm cho lượng tin giy đã
được phát hành, khi đó lm phát xy ra. Hơn na, do chế độ bo đảm bng vàng
đã không được thc hin nghiêm túc, cui cùng đã b bãi b, chuyn sang chế
độ
tin giy do nhà nước n định giá tr phát hành ban đầu không có vàng đứng đằng
sau bo đảm. Khi đó, đồng tin được tung vào lưu thông và giá tr ca nó thường
xuyên b biến đổi ph thuc vào rt nhiu yếu t khác nhau trong nn kinh tế, đặc
bit là yếu t phát hành tin: lượng tin phát hành không phù hp vi lượng tin
cn thiết cho lưu thông. Đồng thi, l
ượng tin cn thiết cho lưu thông cũng
thường xuyên biến đổi do giá tr ca mt đơn v tin t thường xuyên thay đổi.
Khi lượng tin giy phát hành ra cao hơn lượng tin cn thiết cho lưu
thông gi là lm phát; ngược li, nếu lượng tin giy phát hành ra thp hơn
51
lượng tin cn thiết cho lưu thông gi là gim phát.
Lm phát bao gi cũng đi đôi vi vic giá c ca hu hết hàng hóa đồng
lot tăng lên làm cho giá tr ca mi đơn v tin t gim, sc mua ca đồng tin
gim. S dĩ như vy vì khi lượng tin được phát hành vượt quá mc cn thiết làm
xut hin tình trng
đọng tin t; người gi tin sn sàng cho vay tin vi lãi
sut thp hơn, sn sàng b ra s tin ln hơn để mua mt đơn v hàng hóa, làm
cho hàng hóa b khan hiếm, giá c leo thang... Có th nói, b ni ca lm phát
luôn là tình trng mc giá chung tăng lên, giá tr ca đơn v tin t gim, sc
mua ca đồng tin gim. Chính vì vy, để
đo lường mc lm phát, người ta dùng
ch s giá c. Có hai loi ch s giá c được s dng ph biến trong thng kê kinh
tế là ch s giá sn xut và ch s giá tiêu dùng.
Căn c vào mc giá tăng lên người ta chia lm phát ra thành lm phát va
phi (ch s giá c tăng lên dưới 10% mt năm), lm phát phi mã (t 10% mt
năm tr lên) siêu lm phát (ch
s giá c tăng lên hàng trăm, hàng nghìn phn
trăm mt năm hoc hơn na).
Lm phát nh, va phi là biu hin s phát trin lành mnh ca nn kinh
tế, kích thích sn xut phát trin, kích thích xut khuTuy nhiên, lm phát phi
mã, đặc bit là siêu lm phát, có sc tàn phá ghê gm đối vi nn kinh tế; nó dn
ti s phân phi li các ngun thu nhp gia các t
ng lp dân cư: người nm gi
hàng hóa, người đi vay được li; người có thu nhp và nm gi tài sn bng tin,
người cho vay b thit (do sc mua ca đồng tin gim sút); khuyến khích đầu cơ
hàng hóa, cn tr sn xut kinh doanh, các hot động kinh tế b méo mó, biến
dng, tâm lý người dân hoang mang...Siêu lm phát gn lin vi khng hong
kinh tế - xã hi. Do đó, vi
c chng lm phát cao là mt trong nhng mc tiêu
hàng đầu ca các nước trên thế gii.
Ngày nay, lý thuyết kinh tế hc hin đại còn phân bit các loi lm phát
khác nhau như: lm phát do cu kéo, lm phát chi phí đẩy, do m rng tín dng
quá mc... Dù cách phân loi có như thế nào đi chăng na thì nguyên nhân dn
đến lm phát vn là do s mt cân đối gia hàng và tin do s lượng tin giy
vượt quá m
c cn thiết cho lưu thông.
V- Th trường
Sn xut hàng hóa là sn xut ra để bán, do đó, nó luôn gn lin vi th
trường.
1. Th trường và chc năng ca th trường
Theo nghĩa hp, th trường là nơi din ra s trao đổi và mua bán hàng hóa.
Ví d: ch, ca hàng, s giao dch ...
Theo nghĩa rng, th trường là tng th tt c các mi quan h cnh tranh,
52
cung - cu, giá c, giá tr... mà trong đó giá c và sn lượng hàng hóa tiêu th
được xác định.
Có th phân loi th trường theo nhiu cách khác nhau:
- Theo đối tượng giao dch, mua bán c th, có th trường tng loi hàng
hóa và dch v như th trường lúa go, th trường du m, th trường ngoi t, th
trường chng khoán...
- Theo ý nghĩa và vai trò ca các đối tượng mua bán, giao dch, có th
tr
ường các yếu t sn xut như th trường tư liu sn xut, th trường lao động, th
trường vn, th trường khoa hc - công ngh, th trường tư liu tiêu dùng...
- Theo tính cht và cơ chế vn hành, có th trường t do, th trường cnh
tranh không hoàn ho (th trường độc quyn mang tính cnh tranh, th trường
cnh tranh mang tính độc quyn), th trườ
ng t do vi s điu tiết ca chính ph,
th trường độc quyn thun tuý...
Theo quy mô và phm vi ca các quan h kinh tế, có th trường địa phương,
th trường khu vc, th trường trong nước, th trường nước ngoài,...
Th trường phát trin cùng vi s phát trin ca sn xut và trao đổi hàng
hóa. Đầu tiên trong sn xut hàng hóa là th trường sn phm, th
trường các tư
liu tiêu dùng, sau đó là th trường tư liu sn xut, t th trường tư liu sn xut
đến th trường lao động, th trường vn, th trường chng khoán. Đồng thi, khi
quy mô các quan h kinh tế được m rng, thì th trường cũng phát trin: t th
trường địa phương, th trường khu vc ti th trườ
ng c nước, sau đó là th
trường quc tế; t th trường cnh tranh không hoàn ho ti th trường cnh tranh
hoàn ho, cnh tranh mang tính độc quyn, độc quyn mang tính cnh tranh; t
th trường không có s điu tiết, t do vô chính ph, đến th trường có s điu
tiết ca nhà nước...
Mc dù có nhiu loi, nhưng nhìn chung mi th trườ
ng đều có ba chc
năng ch yếu sau:
- Chc năng tha nhn công dng xã hi ca hàng hóa (giá tr s dng xã
hi) và lao động đã chi phí để sn xut ra nó, thông qua vic hàng hóa có bán
được hay không, và bán vi giá như thế nào. Nếu hàng hóa bán được và bán vi
giá c bng giá tr, có nghĩa là xã hi không ch tha nhn công dng ca nó, mà
còn tha nhn mc hao phí lao động để sn xut ra nó là phù hp v
i mc hao phí
lao động xã hi cn thiết, và giá tr hàng hóa được thc hin. Ngược li, nếu hàng
hóa không bán được, có nghĩa là, hoc do công dng ca hàng hóa không được
tha nhn (có th do cht lượng kém hoc quy cách, mu mã không phù hp...),
hoc do chi phí sn xut cao hơn mc trung bình ca xã hi (quá đắt) nên xã hi
không chp nhn. Nếu hàng hóa bán được, nhưng vi giá c thp hơn giá tr, có
nghĩa là xã hi ch
tha nhn công dng ca nó và mt phn chi phí sn xut ra nó.
53
- Chc năng cung cp thông tin cho người sn xut và người tiêu dùng
thông qua nhng biến động ca nhu cu xã hi v s lượng, cht lượng, chng
loi, cơ cu các loi hàng hóa, giá c, tình hình cung - cu v các loi hàng hóa...
- Chc năng kích thích hoc hn chế sn xut và tiêu dùng. Trên cơ s
nhng thông tin thu được t th trường, người sn xut và người tiêu dùng s
buc ph
i có nhng ng x, điu chnh kp thi cho phù hp vi s biến đổi ca
th trường, nh đó sn xut và tiêu dùng được kích thích hoc hn chế. Ví d, khi
giá c hàng hóa nào đó tăng lên, người sn xut s m rng quy mô sn xut, còn
người tiêu dùng s hn chế nhu cu và ngược li...
2. Giá c th trường
Cơ s
ca giá c là giá tr, nhưng trên th trường không phi lúc nào giá c
cũng phù hp vi giá tr mà nó thường biến động, lên xung xoay quanh giá tr
do nhiu nhân t nh hưởng, trong đó, cnh tranh, cung - cu và sc mua ca
đồng tin là nhng nhân tnh hưởng trc tiếp. Trên cơ s đó, hình thành nên
giá c th trường. Hay nói cách khác, giá c th trường là giá bán thc tế ca hàng
hóa trên th trường, ho
c là giá c hàng hóa được tho thun gia người mua và
người bán trên th trường. Đối vi người kinh doanh, đó là giá kinh doanh, giá
này phi bù đắp được các chi phí và có lãi cn thiết thì h mi có th tn ti và
phát trin.
Trong cơ chế th trường có s qun lý ca nhà nước, thì giá c là mt công
c quan trng để nhà nước thc hin vic qun lý, kích thích, điu tiết các hot
động kinh t
ế theo nhng định hướng, mc tiêu nht định như nhm duy trì nhng
cân đối ca nn kinh tế, phân phi và phân phi li thu nhp quc dân...
Nhà nước qun lý giá không phi bng cách định giá trc tiếp (tr mt hàng
nhà nước độc quyn), mà qun lý mt cách gián tiếp chng hn thông qua các
công c kinh tế và pháp lut để tác động vào tng cung và tng cu, tăng cường
lc lượng d
tr quc gia nhm bình n giá c th trường, đổi mi cơ chế d tr
lưu thông...
Câu hi ôn tp
1. Phân tích điu kin ra đời, tn ti, đặc trưng và ưu thế ca sn xut hàng
hóa.
2. Phân tích các thuc tính ca hàng hóa, lượng giá tr ca hàng hóa và các
yếu t nh hưởng ti nó.
3. Nêu ngun gc, bn cht ca tin. Phân tích các chc năng ca tin, quy
lut lưu thông tin t và lm phát.
4. Phân tích quy lut giá tr trong nn sn xut hàng hóa.
5. Phân tích các yếu t nh hưở
ng đến giá c hàng hóa.
6. Phân tích vai trò ca cnh tranh, quan h cung - cu trong nn sn xut
hàng hóa và các chc năng cơ bn ca th trường.
54
Chương IV
Sn xut giá tr thng dư - quy lut kinh tế cơ bn ca
ch nghĩa tư bn
I- S chuyn hóa tin thành tư bn
1. Công thc chung ca tư bn
Tin là sn vt cui cùng ca lưu thông hàng hoá, đồng thi là hình thái
xut hin đầu tiên ca tư bn.
Tin trong lưu thông hàng hóa gin đơn vn động theo công thc: H - T -
H. Tin trong nn sn xut tư bn ch nghĩa vn động theo công thc: T - H - T’.
a) So sánh hai công thc:
Đim ging nhau ca hai công thc lưu thông nói trên là đều cu thành bi
hai y
ếu t hàng và tin; đều cha đựng hai hành vi đối lp nhau là mua và bán;
đều biu hin quan h kinh tế gia người mua và người bán.
Đim khác nhau gia hai công thc đó là: Lưu thông hàng hóa gin đơn bt
đầu bng hành vi bán (H - T) và kết thúc bng hành vi mua (T - H); đim xut
phát và đim kết thúc đều là hàng hóa, tin ch đóng vai trò trung gian, mc đích
là giá tr s dng. Ngược li, lưu thông ca tư b
n bt đầu bng hành vi mua (T -
H) và kết thúc bng hành vi bán (H - T’); tin va là đim xut phát, va là đim
kết thúc, còn hàng hóa đóng vai trò trung gian...Mc đích ca lưu thông tư bn là
giá tr, và giá tr ln hơn. Tư bn vn động theo công thc T-H-T’, trong đó T
=
T + T; T là s tin tri hơn được gi là giá tr thng dư và ký hiu bng m.
Còn s tin
ng ra ban đầu vi mc đích thu được giá tr thng dư tr thành tư
bn. Như vy, tin ch biến thành tư bn khi được dùng để mang li giá tr thng
dư cho nhà tư bn. Công thc:
T – H – T’ vi T’ = T + m
Được gi là công thc chung ca tư bn. Mi tư bn đều vn động như vy
nhm mc đích mang li giá tr
thng dư.
Như vy, tư bn là tin t ln lên hay giá tr sinh ra giá tr thng dư.
b) Mâu thun ca công thc chung ca tư bn
S tin tri hơn (T) hay giá tr thng dư (m) sinh ra t đâu?
Thot nhìn, hình như giá tr thng dư sinh ra trong lưu thông. Vy có phi
55
do bn cht ca s lưu thông đã làm cho tin tăng thêm và do đó hình thành giá tr
thng dư hay không?
Nếu mua - bán ngang giá thì ch có s thay đổi hình thái ca giá tr: t tin
thành hàng hoc t hàng thành tin. Còn tng s giá tr trong tay mi người tham
gia trao đổi trước sau vn không thay đổi. Trong trường hp trao đổi không
ngang giá, hàng hóa có th bán cao hơn hoc thp hơn giá tr. Nhưng, trong nn
kinh tế hàng hóa, mi ng
ười sn xut đều va là người bán, va là người mua.
Cái li mà h thu được khi bán s bù li cái thit khi mua hoc ngược li. Trong
trường hp có nhng k chuyên mua r, bán đắt thì tng giá tr toàn xã hi cũng
không h tăng lên, bi vì s giá tr mà nhng người này thu được chng qua ch
là s ăn chn, đánh cp s giá tr ca người khác mà thôi.
Như vy l
ưu thông và bn thân tin t trong lưu thông không h to ra giá
tr.
Nhưng nếu người có tin không tiếp xúc gì vi lưu thông, tc là đứng ngoài
lưu thông thì cũng không th làm cho tin ca mình ln lên được.
"Vy là tư bn không th xut hin t lưu thông và cũng không th xut
hin bên ngoài lưu thông. Nó phi xut hin trong lưu thông và đồng thi
không phi trong lưu thông"
1
. Đó là mâu thun ca công thc chung ca tư bn.
C.Mác là người đầu tiên phân tích và gii quyết mâu thun đó bng lý lun v
hàng hóa sc lao động.
2. Hàng hóa sc lao động
a) Sc lao động, s chuyn hóa sc lao động thành hàng hóa
Để gii quyết mâu thun ca công thc chung ca tư bn, cn tìm trên th
trường mt loi hàng hóa mà vic s dng nó có th to ra được giá tr l
n hơn
giá tr ca bn thân nó. Hàng hóa đó là hàng hóa sc lao động.
Sc lao động là toàn b nhng năng lc (th lc và trí lc) tn ti trong
mt con người và được người đó s dng vào sn xut.
Sc lao động là cái có trước, còn lao động chính là quá trình s dng sc
lao động.
Trong mi xã hi, sc lao động là yếu t ca sn xut, nhưng s
c lao động
ch tr thành hàng hóa khi có hai điu kin sau đây:
Th nht, người lao động phi được t do v thân th, có quyn s hu sc
lao động ca mình và ch bán sc lao động y trong mt thi gian nht định.
Th hai, người lao động không có tư liu sn xut cn thiết để t mình
1. C.Mác và Ph. ăngghen: Toàn tp, Nxb. Chính tr quc gia, Hà Ni, 1993, t..23, tr. .249.
56
đứng ra t chc sn xut nên mun sng ch còn cách bán sc lao động cho
người khác s dng.
Vic sc lao động tr thành hàng hóa đánh du mt bước ngot cách mng
trong phương thc kết hp người lao động vi tư liu sn xut, là mt bước tiến
lch s so vi chế độ nô l và phong kiến. S bình đẳng vnh thc gi
a người
s hu sc lao động vi người s hu tư bn che đậy bn cht ca ch nghĩa tư
bn - chế độ được xây dng trên s đối kháng li ích kinh tế gia tư bn và lao
động.
b) Hai thuc tính ca hàng hóa sc lao động
Ging như mi hàng hóa khác, hàng hóa sc lao động cũng có hai thuc
tính: giá tr và giá tr s dng.
Giá tr c
a hàng hóa sc lao động cũng do s lượng lao động xã hi cn
thiết để sn xut và tái sn xut ra nó quyết định. Giá tr sc lao động được quy
v giá tr ca toàn b các tư liu sinh hot cn thiết để sn xut và tái sn xut
sc lao động, để duy trì đời sng ca công nhân làm thuê và gia
đình h.
Giá tr hàng hóa sc lao động khác vi hàng hóa thông thường
ch nó bao
hàm c yếu t tinh thn và yếu t lch s, ph thuc vào hoàn cnh lch s ca
tng nước, tng thi k, ph thuc vào trình độ văn minh đã đạt được, vào điu
kin lch s hình thành giai cp công nhân và c điu kin địa lý, khí hu.
Giá tr s dng ca hàng hóa sc lao động th hin
quá trình tiêu dùng
(s dng) sc lao động, tc là quá trình lao động để sn xut ra mt hàng hóa,
mt dch v nào đó.
Trong quá trình lao động, sc lao động to ra mt lượng giá tr mi ln
hơn giá tr ca bn thân nó; phn giá tr dôi ra so vi giá tr sc lao động là giá
tr thng dư.
Đó chính là đặc đim riêng có ca giá tr s dng ca hàng hóa sc lao
động.
Đặc đim này là chìa khoá để gii quyết mâu thun trong công thc chung
ca tư bn đã trình bày trên.
II- Sn xut giá tr thng dư
1. Quá trình sn xut giá tr thng dư
Mc đích ca nhà tư bn ng ra mt s tin mua tư liu sn xut và sc
lao động là để to ra giá tr thng dư.
Quá trình nhà tư bn tiêu dùng hàng hóa sc lao động và tư liu sn xut để
sn xut giá tr thng dư có hai đặc đim: mt là, công nhân làm vic dưới s
ki
m soát ca nhà tư bn; hai là, sn phm làm ra thuc s hu ca nhà tư bn.
57
Làm thế nào nhà tư bn có được giá tr thng dư?
Gi s, để chế to ra 1 kg si, nhà tư bn phi ng ra s tin 20 ngàn đơn v
tin t mua 1 kg bông, 3 ngàn đơn v cho hao phí máy móc và 5 ngàn đơn v mua
sc lao động ca công nhân điu khin máy móc trong 1 ngày (10 gi). Gi định
vic mua này đúng giá tr, mi gi lao động sng ca công nhân to ra giá tr mi
kế
t tinh vào sn phm là 1000 đơn v.
Trong quá trình sn xut, bng lao động c th, công nhân s dng máy
móc để chuyn 1 kg bông thành 1 kg si, theo đó giá tr ca bông và hao mòn
máy móc cũng được chuyn vào si. Gi định ch trong 5 gi công nhân đã kéo
xong 1 kg bông thành 1 kg si, thì giá tr 1 kg si được tính theo các khon như
sau:
+ Giá tr 1 kg bông chuyn vào = 20.000 đơn v
+ Hao mòn máy móc = 3.000 đơn v
+ Giá tr mi to ra (trong 5 gi lao động, ph
n này va đủđắp giá tr
sc lao động) = 5.000 đơn v
Tng cng = 28.000 đơn v
Nếu quá trình lao động ngng đây thì nhà tư bn chưa có được giá tr
thng dư.
Thi gian lao động (5 gi) mà người công nhân to ra mt lượng giá tr
ngang vi giá tr sc lao động ca mình gi là thi gian lao động tt yếu và lao
động trong khong thi gian
y gi là lao động tt yếu.
Nhưng nhà tư bn đã mua sc lao động trong 1 ngày vi 10 gi, ch không
phi 5 gi (Hp đồng lao động gia nhà tư bn và công nhân tính theo ngày
công 10 gi nên nhà tư bn có quyn s dng sc lao động ca công nhân
trong 10 gi). Trong 5 gi lao động tiếp, nhà tư bn chi thêm 20.000 đơn v
để mua 1 kg bông và 3.000 đơn v hao mòn máy móc và vi 5 gi lao động sau,
người công nhân vn to ra 5.000 đơ
n v giá tr mi và có thêm 1 kg si vi giá
tr 28.000 đơn v. Tng s tin nhà tư bn chi ra đểđược 2 kg si s là:
+ Tin mua bông: 20.000 x 2 = 40000 đơn v
+ Hao mòn máy móc (máy chy 10 tiếng):
3.000 x 2 = 6.000 đơn v
+ Tin lương công nhân sn xut c ngày (trong 10 gi, tính theo đúng giá
tr sc lao động) = 5.000 đơn v
Tng cng = 51.000 đơn v
Tng giá tr ca 2 kg si là: 2 kg x 28000 = 56.000 đơ
n v và như vy,
58
lượng giá tr thng dư thu được là: 56.000 - 51.000 = 5.000 đơn v.
Thi gian lao động (5 gi) để to ra giá tr thng dư gi là thi gian lao
động thng dư, và lao động trong thi gian y gi là lao động thng dư.
T thí d trên đây ta kết lun:
Giá tr thng dư là mt b phn ca giá tr mi dôi ra ngoài giá tr sc lao
động do công nhân làm thuê to ra và b nhà tư bn chiế
m không. C. Mác viết:
"Bí quyết ca s t tăng thêm giá tr ca tư bn quy li là ch tư bn chi phi
được mt s lượng lao động không công nht định ca người khác"
1
. S dĩ nhà
tư bn chi phi được s lao động không công y vì nhà tư bn là người s hu tư
liu sn xut.
Vic nhà tư bn chiếm đot giá tr thng dư do quá trình sn xut tư bn ch
nghĩa to ra gi là bóc lt giá tr thng dư.
2. Tư bn bt biến và tư bn kh biế
n
Để sn xut giá tr thng dư, nhà tư bn phi ng trước tư bn ra để mua tư
liu sn xut và sc lao động. Vy các b phn khác nhau đó ca tư bn có vai
trò như thế nào trong quá trình sn xut giá tr thng dư?
Trước hết xét b phn tư bn tn ti dưới hình thc tư liu sn xut. Trong
quá trình s
n xut, giá tr ca tư liu sn xut được lao động c th ca người
công nhân chuyn vào sn phm mi, và lượng giá tr ca chúng không đổi so
vi trước khi đưa vào sn xut. B phn tư bn này được gi là tư bn bt biến,
ký hiu là c.
B phn tư bn dùng để mua sc lao động thì li khác. Mt mt
, giá tr ca
nó biến thành các tư liu sinh hot ca người công nhân và biến đi trong tiêu
dùng ca công nhân. Mt khác, trong quá trình sn xut, bng lao động tru
tượng, người công nhân to ra giá tr mi không nhng đủđắp sc lao động
ca mình, mà còn có giá tr thng dư cho nhà tư bn. Do vy, b phn tư bn
dùng để mua sc lao động đã có s biến đổi v lượ
ng trong quá trình sn xut.
B phn tư bn này được gi là tư bn kh biến, ký hiu là v.
Như vy, tư bn bt biến là điu kin cn thiết không th thiếu được để sn
xut ra giá tr thng dư, còn tư bn kh biến có vai trò quyết định ttrong quá trình đó,
vì nó chính là b phn tư bn đã ln lên.
3. T su
t và khi lượng giá tr thng dư
T sut giá tr thng dư (m’) là t l phn trăm gia s lượng giá tr thng
dư (m) vi tư bn kh biến (v) và được tính bng công thc:
1. C.Mác và Ph. ăngghen: Toàn tp, Nxb. Chính tr quc gia, Hà Ni, 1993, t. 23, tr. 753.
59
m' =
m
v
x 100 %
Công thc tính t sut giá tr thng dư còn có dng:
m' =
t'
t
x 100 %
Trong đó: - t là thi gian lao động tt yếu - t' là thi
gian lao động thng dư
T sut giá tr thng dư phn ánh trình độ bóc lt ca nhà tư bn đối vi
công nhân làm thuê.
Khi lượng giá tr thng dư (M) là s lượng giá tr thng dư mà nhà tư bn
thu được trong mt thi gian sn xut nht định và được tính bng công thc:
M = m' . V hoc M =
m
v
x V (1)
Trong đó: V là tng tư bn kh biến được s dng trong thi gian trên.
Khi lượng giá tr thng dư t l thun vi c hai nhân t m' và V.
4. Giá tr thng dư tuyt đối, tương đối và siêu ngch
Giá tr thng dư tuyt đối là giá tr thng dư thu được do kéo dài thi gian
lao động vượt quá thi gian lao động tt yếu, trong khi năng sut lao
động, giá
tr sc lao động và thi gian lao động tt yếu không thay đổi.
Thí d, ngày lao động là 8 gi, thi gian lao động tt yếu là 4 gi, thi gian
lao động thng dư là 4 gi, mi gi công nhân to ra mt giá tr mi là 10 đơn v,
thì giá tr thng dư tuyt đối là 40 và t sut giá tr thng dư là:
m' =
40
40
x 100 % = 100%
Nếu kéo dài ngày lao động thêm 2 gi na, mi điu kin khác vn như cũ,
thì giá tr thng dư tuyt đối tăng lên 60 và m' cũng tăng lên thành:
m' =
60
40
x 100 % = 150 %
Vic kéo dài ngày lao động không th vượt quá gii hn sinh lý ca công nhân
(vì h còn phi có thi gian ăn, ng, ngh ngơi, gii trí để phc hi sc kho) nên
gp phi s phn kháng gay gt ca giai cp công nhân đòi gim gi làm.
Vì li nhun, khi độ dài ngày lao động không th kéo dài thêm, nhà tư bn
tìm cách tăng cường độ lao động ca công nhân. Tăng cường độ lao động v th
c
cht cũng tương t như kéo dài ngày lao động. Vì vy, kéo dài thi gian lao động
1. Công thc này ch đúng khi v trong
m
v
là mt lượng xác định, nghĩa tin công không đổi,
do đó V đại biu cho s lượng công nhân nht định được s dng.
60
và tăng cường độ lao động là để sn xut giá tr thng dư tuyt đối.
Giá tr thng dư tương đối là giá tr thng dư thu được do rút ngn thi
gian lao động tt yếu bng cách nâng cao năng sut lao động trong ngành sn
xut ra tư liu sinh hot để h thp giá tr sc lao động, nh đó tăng thi gian lao
động thng dư lên ngay trong đ
iu kin độ dài ngày lao động, cường độ lao động
vn như cũ.
Thí d, ngày lao động là 10 gi, trong đó 5 gi là lao động tt yếu, 5 gi
lao động thng dư. Nếu giá tr sc lao động gim đi 1 gi thì thi gian lao động
tt yếu xung còn 4 gi. Do đó, thi gian lao động thng dư tăng t 5 gi lên 6
gi và m' tăng t 100% lên 150%.
Để h
thp giá tr sc lao động thì phi gim giá tr các tư liu sinh hot và
dch v cn thiết cho người công nhân. Mun vy phi tăng năng sut lao động xã
hi trong các ngành sn xut tư liu tiêu dùng và các ngành sn xut tư liu sn
xut để trang b cho ngành sn xut ra các tư liu tiêu dùng.
Giá tr thng dư siêu ngch là phn giá tr thng dư thu được do áp d
ng
công ngh mi sm hơn các xí nghip khác làm cho giá tr cá bit ca hàng hóa
thp hơn giá tr th trường ca nó.
Như thế nhà tư bn ch phi b ra ít chi phí hơn các nhà tư bn khác mà vn
bán được vi giá như các nhà tư bn khác, t đó thu được giá tr thng dư cao
hơn. Khi s đông các xí nghip đều đổi mi k thut và công ngh mt cách ph
biến thì giá tr thng dư siêu ngch ca doanh nghip đó s không còn na.
Trong tng xí nghip, giá tr thng dư siêu ngch là mt hin tượng tm
thi, nhưng trong phm vi xã hi thì nó li thường xuyên tn ti. Giá tr thng dư
siêu ngch là động lc mnh nht để thúc đẩy các nhà tư bn đổi mi công ngh
để tăng năng sut lao độ
ng cá bit, đánh bi đối th ca mình trong cnh tranh.
C.Mác gi giá tr thng dư siêu ngch là hình thc biến tướng ca giá tr
thng dư tương đối.
5. Sn xut giá tr thng dư - quy lut kinh tế cơ bn ca ch nghĩa tư
bn
Nếu quy lut kinh tế cơ bn ca sn xut hàng hóa là quy lut giá tr thì quy
lut kinh tế c
ơ bn ca nn sn xut tư bn ch nghĩa là quy lut giá tr thng dư.
Quy lut giá tr thng dư là quy lut kinh tế cơ bn ca ch nghĩa tư bn bi
vì nó quy định bn cht ca nn sn xut tư bn ch nghĩa, chi phi mi mt đời
sng kinh tế ca xã hi tư bn. Không có s
n xut giá tr thng dư thì không có
ch nghĩa tư bn. Theo C. Mác, chế to ra giá tr thng dư, đó là quy lut tuyt đối
ca phương thc sn xut tư bn ch nghĩa.
61
đâu có sn xut giá tr thng dư thì đó có ch nghĩa tư bn, ngược li,
đâu có ch nghĩa tư bn thì đó có sn xut giá tr thng dư. Chính vì vy, Lênin
gi quy lut giá tr thng dư là quy lut kinh tế tuyt đối ca ch nghĩa tư bn.
Ni dung ca quy lut này là sn xut nhiu và ngày càng nhi
u hơn giá
tr thng dư bng cách tăng cường bóc lt công nhân làm thuê.
Sn xut nhiu và ngày càng nhiu giá tr thng dư là mc đích, là động lc
thường xuyên ca nn sn xut tư bn ch nghĩa, là nhân t đảm bo s tn ti,
thúc đẩy s vn động, phát trin ca ch nghĩa tư bn; đồng thi nó làm cho mi
mâu thu
n ca ch nghĩa tư bn ngày càng sâu sc, đưa đến s thay thế tt yếu
ch nghĩa tư bn bng mt xã hi cao hơn.
Quy lut giá tr thng dư là ngun gc ca mâu thun cơ bn ca xã hi tư
bn: mâu thun gia tư bn và lao động, mâu thun gia giai cp tư sn và giai
cp công nhân
Quy lut giá tr th
ng dư đứng đằng sau cnh tranh tư bn ch nghĩa. Vi
mc đích là thu được ngày càng nhiu hơn giá tr thng dư, các nhà tư bn cnh
tranh vi nhau, tiêu dit ln nhau đểđược quy mô giá tr thng dư ln hơn, t
sut giá tr thng dư cao hơn.
Để sn xut ngày càng nhiu giá tr thng dư, các nhà tư bn ra sc áp dng
tiế
n b khoa hc k thut, ci tiến sn xut. T đó thúc đẩy lc lượng sn xut
phát trin mnh m, nn sn xut có tính cht xã hi hoá ngày càng cao, mâu
thun gia tính cht xã hi ca sn xut vi hình thc chiếm hu tư nhân tư bn
ch nghĩa ngày càng gay gt.
Tt c nhng yếu t đó đưa xã hi t
ư bn đến ch ph định chính mình.
III- Tin công trong ch nghĩa tư bn
1. Bn cht ca tin công
Tin công là biu hin bng tin ca giá tr hàng hóa sc lao động, là giá
c ca hàng hóa sc lao động.
Tuy vy, d có s lm tưởng, trong xã hi tư bn, tin công là giá c ca lao
động. Bi vì: th nht, nhà tư bn tr tin công cho công nhân sau khi công nhân
đã lao động để sn xut ra hàng hóa; th hai, tin công được tr theo thi gian
lao
động (gi, ngày, tun, tháng), hoc theo s lượng hàng hóa đã sn xut được.
Cái mà nhà tư bn mua ca công nhân không phi là lao động, mà là sc lao
động. Tin công không phi là giá tr hay giá c ca lao động, mà ch là giá tr
hay giá c ca hàng hóa sc lao động.
62
2. Các hình thc tin công cơ bn
Tin công tính theo thi gian là hình thc tin công tính theo thi gian lao
động ca công nhân dài hay ngn (gi, ngày, tun, tháng).
Tin công tính theo sn phm là hình thc tin công tính theo s lượng sn
phm đã làm ra, hoc s lượng công vic đã hoàn thành trong mt thi gian nht
định.
Mi mt sn phm được tr công theo mt đơn giá nht định, gi là đơn giá
tin công.
Để quy định đơn giá tin công, người ta ly tin công trung bình mt
ngày ca mt công nhân chia cho s lượng sn phm ca mt công nhân sn xut
ra trong mt ngày lao động bình thường.
Tin công tính theo sn phm, mt mt, giúp cho nhà tư bn trong vic qun
lý, giám sát quá trình lao động ca công nhân d dàng hơn; mt khác, kích thích
công nhân lao động tích cc, khn trương to ra nhiu sn phm để thu được
lượ
ng tin công cao hơn.
3. Tin công danh nghĩa và tin công thc tế
Tin công danh nghĩa là s tin mà người công nhân nhn được do bán sc
lao động ca mình cho nhà tư bn. Tin công thc tế là tin công được biu hin
bng s lượng hàng hóa tư liu tiêu dùng và dch v mà người công nhân mua
được bng tin công danh nghĩa ca mình.
Tin công danh nghĩa là giá c hàng hóa sc lao động; nó có th tă
ng lên
hay gim xung tu theo s biến động trong quan h cung - cu v hàng hóa sc
lao động trên th trường. Trong mt thi gian nào đó, nếu tin công danh nghĩa
vn gi nguyên, nhưng giá c tư liu tiêu dùng và dch v tăng lên hay gim
xung thì tin công thc tế gim xung hay tăng lên.
IV- Tích lu tư bn ch nghĩa
1. Thc cht ca tích lu tư bn và các nhân t quyết định quy mô tích
lu tư bn
Để hiu rõ thc cht tích lu tư bn phi phân tích quá trình tái sn xut tư
bn ch nghĩa.
a) Giá tr thng dư - ngun gc ca tích lu tư bn
Tái sn xut là tt yếu khách quan ca xã hi loài người. Tái sn xut có hai
hình thc ch yếu là tái sn xut gin đơn và tái sn xut m rng.
Dưới ch nghĩa tư bn, mun tái sn xut m rng, nhà tư bn phi s dng
mt phn giá tr thng dư để tăng thêm tư bn ng trước.
S chuyn hóa mt phn giá tr thng dư tr li thành tư bn gi là tích lu tư
63
bn.
Như vy ngun gc ca tích lu tư bn là giá tr thng dư - là lao động ca
công nhân b nhà tư bn chiếm không. Nói cách khác, toàn b ca ci ca giai cp tư
sn đều do lao động ca giai cp công nhân to ra.
b) Nhng nhân t nh hưởng đến quy mô tích lu tư bn
Vi khi lượng giá tr thng dư nht định thì quy mô tích lu t
ư bn ph
thuc vào t l phân chia gia tích lu và tiêu dùng.
Nếu t l gia tích lu và tiêu dùng đã được xác định, thì quy mô tích lu tư
bn ph thuc vào khi lượng giá tr thng dư. Có bn nhân t nh hưởng đến
khi lượng giá tr thng dư:
- Trình độ bóc lt giá tr thng dư (m')
Thông thường, mun tăng khi lượng giá tr th
ng dư, nhà tư bn phi tăng
thêm máy móc, thiết b và công nhân. Nhưng nhà tư bn có th không tăng thêm
công nhân mà bt s công nhân hin có cung cp thêm mt lượng lao động bng
cách tăng thi gian lao động và cường độ lao động; đồng thi, tn dng mt cách
trit để công sut ca s máy móc hin có, ch tăng thêm nguyên liu tương ng.
- Năng sut lao động
Năng sut lao
động xã hi tăng lên thì giá c tư liu sn xut và tư liu tiêu
dùng gim. S gim này đem li hai h qu cho tích lu: mt là, vi khi lượng
giá tr thng dư nht định, phn dành cho tích lu có th ln sang phn tiêu dùng,
trong khi s tiêu dùng ca nhà tư bn không gim mà vn có th bng hoc cao
hơn trước; hai là, mt lượng giá tr th
ng dư nht định dành cho tích lu cũng có
th chuyn hóa thành mt khi lượng tư liu sn xut và sc lao động ph thêm
nhiu hơn trước.
S tiến b ca khoa hc và công ngh đã to ra nhiu yếu t ph thêm cho
tích lu nh vic s dng vt liu mi và to ra công dng mi ca vt liu hin
có như
nhng phế thi trong tiêu dùng sn xut và tiêu dùng cá nhân ca xã hi,
nhng vt vn không có giá tr. Cui cùng, năng sut lao động tăng s làm cho
giá tr ca tư bn cũ tái hin dưới hình thái hu dng mi càng nhanh.
- Chênh lch gia tư bn s dng và tư bn tiêu dùng
Tư bn s dng là khi lượng giá tr nhng tư liu lao động mà toàn b quy
mô hin vt ca chúng đều hot động trong quá trình sn xut sn phm; còn tư
bn tiêu dùng là phn giá tr nhng tư liu lao động y được chuyn vào sn
phm theo tng chu k sn xut dưới dng khu hao. Do đó, có s chênh lch
gia tư bn s dng và tư bn tiêu dùng. S chênh lch này là thước đo s tiến b
ca l
c lượng sn xut. Sau khi tr đi nhng tn phí hàng ngày trong vic s
64
dng máy móc và công c lao động - nghĩa là sau khi tr đi giá tr hao mòn ca
chúng đã chuyn vào sn phm - nhà tư bn s dng nhng máy móc và công c
lao động đó mà không đòi hi mt chi phí khác.
K thut càng hin đại, s chênh lch gia tư bn s dng và tư bn tiêu
dùng càng ln, thì s phc v không công ca tư liu lao động càng ln. Có th
minh ha đ
iu đó bng s liu sau:
Thế h
máy
Giá tr
máy
(triu USD)
Năng lc sn
xut sn phm
(triu chiếc)
Khu hao
trong mt
sn phm
(USD)
Chênh lch tư
bn s dng và
tư bn tiêu
dùng (USD)
Kh năng tích lu
tăng so vi thế h
máy 1
I 10 1 10 9.999.990
II 14 2 7 13.999.993 2tr SP x (10 - 7) =
6 triu USD
III 18 3 6 17.999.994 3tr SP x (10 - 6) =
12 triu USD
- Đại lượng tư bn ng trước
Trong công thc M = m'.V, nếu m' không thay đổi thì khi lượng giá tr
thng dư ch có th tăng khi tng tư bn kh biến tăng. Và, tt nhiên tư bn bt
biến cũng phi tăng lên theo quan h t l nht định. Do đó, mun tăng khi
lượng giá tr thng dư phi tăng quy mô tư b
n ng trước.
Đại lượng tư bn ng trước càng ln thì quy mô sn xut càng được m
rng theo chiu rng và theo chiu sâu.
Tóm li, để nâng cao quy mô tích lu, cn khai thác tt nht lc lượng lao
động xã hi, tăng năng sut lao động, s dng trit để năng lc sn xut ca máy
móc, thiết b và tăng quy mô vn đầu tư ban đầu.
2. Quy lut chung c
a tích lu tư bn ch nghĩa
Nhng ni dung ca quy lut chung ca tích lũy tư bn ch nghĩa như sau:
a) Quá trình tích lu tư bn là quá trình tăng cu to hu cơ ca tư
bn
Tư bn tn ti dưới dng vt cht và giá tr. Cu to ca tư bn gm có cu
to k thut và cu t
o giá tr.
Cu to k thut ca tư bn là t l gia khi lượng tư liu sn xut vi s
lượng lao động cn thiết để s dng các tư liu sn xut đó. Nó biu hin dưới các
hình thc ca s lượng máy móc, nguyên liu, năng lượng do mt công nhân s
dng trong mt thi gian nào đó. C
u to k thut phn ánh đặc đim và trình độ
phát trin ca lc lượng sn xut xã hi.
65
Cu to giá tr ca tư bn là t l theo đó tư bn phân thành tư bn bt biến
(hay giá tr ca tư liu sn xut) và tư bn kh biến (hay giá tr ca sc lao động)
cn thiết để tiến hành sn xut.
Cu to k thut thay đổi s làm cho cu to giá tr thay đổi. C.Mác đã dùng
phm trù c
u to hu cơ ca tư bn để ch mi quan h đó.
Cu to hu cơ ca tư bn là cu to giá tr ca tư bn, do cu to k thut
quyết định và phn ánh s thay đổi ca cu to k thut ca tư bn.
Do tác động thường xuyên ca tiến b khoa hc và công ngh, c
u to hu
cơ ca tư bn cũng không ngng biến đổi theo hướng ngày càng tăng lên. Điu
đó biu hin ch: b phn tư bn bt biến tăng nhanh hơn b phn tư bn kh
biến, tư bn bt biến tăng tuyt đối và tăng tương đối, còn tư bn kh biến thì có
th tă
ng tuyt đối, nhưng li gim xung mt cách tương đối.
b) Quá trình tích lu tư bn là quá trình tích t và tp trung tư bn
ngày càng tăng
Tích t tư bn là vic tăng quy mô tư bn cá bit bng tích lu ca tng nhà
tư bn riêng r. Tích t tư bn, mt mt, là yêu cu ca vic m rng sn xut,
ng dng tiế
n b k thut; mt khác, khi lượng giá tr thng dư tăng thêm li to
kh năng hin thc cho tích t tư bn mnh hơn.
Tp trung tư bn là s hp nht mt s tư bn nh thành mt tư bn cá bit
ln. Đây là s tp trung nhng tư bn đã hình thành, là s th tiêu tính độc l
p
riêng bit ca chúng, là vic biến nhiu tư bn nh thành mt s ít tư bn ln
hơn.
Tích t tư bn làm cho tư bn cá bit tăng lên, và tư bn xã hi cũng tăng
theo. Còn tp trung tư bn ch làm cho tư bn cá bit tăng quy mô còn tư bn xã
hi vn như cũ.
c) Quá trình tích lu tư bn là quá trình bn cùng hoá giai cp vô sn
C
u to hu cơ ca tư bn ngày càng tăng, làm cho cu tương đối v sc
lao động có xu hướng ngày càng gim. Đó là nguyên nhân ch yếu gây ra nn
nhân khu tha tương đối.
Có ba hình thái nhân khu tha:
- Nhân khu tha lưu động là loi lao động b sa thi xí nghip này,
nhưng li tìm được vic làm xí nghip khác. Nói chung, s này ch mt vic
làm tng lúc.
-
Nhân khu tha tim tàng là nhân khu tha trong nông nghip - đó là
nhng người nghèo nông thôn, thiếu vic làm và cũng không th tìm được vic
làm trong công nghip, phi sng vt vưởng.
66
- Nhân khu tha ngng tr là nhng người hu như thường xuyên tht
nghip, thnh thong mi tìm được vic làm tm thi vi tin công r mt, sng lang
thang, to thành tng lp dưới đáy ca xã hi.
Nn tht nghip đã dn giai cp công nhân đến bn cùng hoá. Bn cùng hoá
tn ti dưới hai dng:
S bn cùng hoá tuyt đối giai c
p công nhân biu hin mc sng b
gim sút. S gim sút này xy ra không ch trong trường hp tiêu dùng cá nhân
tt xung mt cách tuyt đối, mà c khi tiêu dùng cá nhân tăng lên, nhưng mc
tăng đó chm hơn mc tăng nhu cu do chi phí lao động nhiu hơn.
Mc sng ca công nhân tt xung không ch do tin lương thc tế gim,
mà còn do s gim sút ca toàn b
nhng điu kin có liên quan đến đời sng vt
cht và tinh thn ca h như nn tht nghip - mt mi đe da thường trc, s lo
lng cho ngày mai, s bt an v mt xã hi.
S bn cùng hoá tương đối giai cp công nhân biu hin t l thu nhp
ca giai cp công nhân trong thu nhp quc dân ngày càng gim, còn t l thu
nh
p ca giai cp tư sn ngày càng tăng.
nơi này, lúc này, b phn này s bn cùng hoá biu hin ra mt cách rõ
rt; trong khi đó, nơi khác, lúc khác, b phn khác, s bn cùng hoá li không
rõ nét lm. Chính cuc đấu tranh ca giai cp công nhân đã "đặt gii hn cho s
tiếm đot bo ngược ca tư bn"
1
.
Câu hi ôn tp
1. Phân tích mâu thun ca công thc chung ca tư bn. Vì sao phân tích
hàng hóa sc lao động là chìa khoá để gii quyết mâu thun đó?
2. Thế nào là tư bn bt biến, tư bn kh biến? T sut và khi lượng thng
dư là gì? Giá tr thng dư tuyt đối, tương đối và siêu ngch ging nhau và khác
nhau thế nào?
3. Bn cht ca tin công là gì? So sánh các hình thc tin công cơ b
n. Thế
nào là tin công danh nghĩa, tin công thc tế?
4. Tích lu tư bn là gì? Nêu các nhân t quyết định quy mô tích lu tư bn.
Trình bày quy lut chung ca tích lu tư bn ch nghĩa.
1
. C.Mác và Ph.Ăngghen: Toàn tp, Nxb. Chính tr quc gia, Hà Ni, 1994, t.16, tr. 199.
67
Chương V
Vn động ca tư bn cá bit và tái sn xut tư bn xã
hi
I -Vn động ca tư bn cá bit
Sn xut tư bn ch nghĩa là s thng nht bin chng gia quá trình sn
xut và quá trình lưu thông. Lưu thông ca tư bn, theo nghĩa rng, là s vn
động ca tư bn, nh đó mà tư bn ln lên và thu được giá tr thng dư. Vn
động ca tư bn cá bit xét v mt cht, đó là tun hoàn ca tư b
n; xét v mt
lượng, đó là chu chuyn ca tư bn.
1. Tun hoàn ca tư bn
Tư bn công nghip (vi nghĩa là tư bn trong các ngành sn xut vt cht)
trong quá trình tun hoàn đều vn động qua ba giai đon, tn ti dưới ba hình
thc và thc hin ba chc năng:
a) Giai đon th nht
Nhà tư bn dùng tin để mua tư li
u sn xut và sc lao động. Quá trình lưu
thông đó được biu th như sau:
SLĐ
T - H
TLSX
Chc năng giai đon này là biến tư bn tin t thành hàng hóa dưới dng tư
liu sn xut và sc lao động để đưa vào sn xut, gi là tư bn sn xut.
b) Giai đon th hai
Nhà tư bn tiêu dùng nhng hàng hóa đã mua, tc là tiến hành sn xut.
Trong quá trình sn xut, công nhân hao phí sc lao động, to ra giá tr mi, còn
nguyên liu được chế biế
n, máy móc hao mòn thì giá tr ca chúng đưc bo tn
và chuyn dch vào sn phm mi. Quá trình sn xut kết thúc, lao động ca
công nhân làm thuê đã to ra nhng hàng hóa mi mà giá tr ca nó ln hơn giá
tr các yếu t sn xut mà nhà tư bn đã mua lúc ban đầu, vì trong đó có giá tr
thng dư do công nhân to ra.
S vn động ca tư bn giai đon này biu th
như sau:
TLSX
H ... SX .... - H'
SLĐ
Trong công thc này H' ch tư bn dưới hình thái hàng hóa giá tr ca nó
68
bng giá tr ca tư bn đã hao phí để sn xut ra nó cng vi giá tr thng dư.
Kết thúc ca giai đon th hai: tư bn sn xut chuyn hóa thành tư bn
hàng hóa.
c) Giai đon th ba:
Nhà tư bn tr li th trường vi tư cách là người bán hàng. Hàng hóa
ca nhà tư bn được chuyn hóa thành tin. Công thc vn động c
a tư bn giai
đon th ba biu th như sau:
H' - T'
Kết thúc giai đon ba, tư bn hàng hóa chuyn hóa thành tư bn tin t. Đến
đây mc đích ca nhà tư bn đã được thc hin, tư bn quay tr li hình thái ban
đầu trong tay ch ca nó, nhưng vi s lượng ln hơn trước.
S tin bán hàng hóa đó, nhà tư b
n li đem dùng vào vic mua tư liu sn
xut và sc lao động cn thiết để tiếp tc sn xut và toàn b quá trình trên được
lp li.
Tng hp quá trình vn động ca tư bn công nghip trong c ba giai đon
ta có sơ đồ sau đây:
SLĐ
T - H ... SX ... - H' - T'
TLSX
Trong sơ đồ này, vi tư cách là mt giá tr, tư bn đã tri qua m
t chui
biến hoá hình thái có quan h vi nhau, quy định ln nhau. Trong các giai đon
đó, có hai giai đon thuc lĩnh vc lưu thông và mt giai đon thuc lĩnh vc sn
xut.
Tun hoàn ca tư bn là s vn động ca tư bn tri qua ba giai đon, ln
lượt mang ba hình thái, thc hin ba chc năng ri tr v hình thái ban đầu vi
giá tr
không ch được bo tn mà còn tăng lên.
Tun hoàn ca tư bn ch có th tiến hành bình thường trong điu kin các giai
đon khác nhau ca nó không ngng được chuyn tiếp. Mt khác, tư bn phi nm
li mi giai đon tun hoàn trong mt thi gian nht định. Vì vy, s vn động
tun hoàn ca tư bn là s v
n động liên tc không ngng; đồng thi là s vn
động đứt quãng không ngng.
Phù hp vi ba giai đon tun hoàn ca tư bn có ba hình thái ca tư bn
công nghip: tư bn tin t, tư bn sn xut và tư bn hàng hóa.
Để tái sn xut din ra mt cách bình thường thì tư bn xã hi cũng như
tng tư bn cá bit đều t
n ti cùng mt lúc dưới c ba hình thái. Tái sn xut ca
mi doanh nghip tư bn ch nghĩa trong cùng mt lúc đều gm có: tư bn tin t
69
chi ra để mua tư liu sn xut và sc lao động; tư bn sn xut dưới hình thái tư
liu sn xut và sc lao động đang hot động; tư bn hàng hóa sp đưa ra bán.
Đồng thi, trong lúc mt b phn ca tư bn là tư bn tin t đang biến thành tư
bn sn xut, thì mt b phn khác là tư bn sn xu
t đang biến thành tư bn
hàng hóa và b phn th ba là tư bn hàng hóa đang biến thành tư bn tin t.
Mi b phn y đều ln lượt mang ly và trút b mt trong ba hình thái đó.
Ba hình thái ca tư bn không phi là ba loi tư bn khác nhau, mà là ba
hình thái ca mt tư bn công nghip biu hin trong quá trình vn động ca nó.
Song cũng trong quá trình vn động y
đã cha đựng kh năng tách ri ca ba
hình thái tư bn. Trong quá trình phát trin ca ch nghĩa tư bn, kh năng tách
ri đó đã làm xut hin tư bn thương nghip và tư bn cho vay, hình thành các
tp đoàn khác nhau trong giai cp tư bn: ch công nghip, nhà buôn, ch ngân
hàng... chia nhau giá tr thng dư.
2. Chu chuyn ca tư bn
Chu chuyn ca tư bn là s
tun hoàn ca tư bn nếu xét nó là mt quá
trình định k đổi mi, và lp đi lp li không ngng. Chu chuyn ca tư bn nói
lên tc độ vn động ca tư bn cá bit.
a) Thi gian chu chuyn ca tư bn
Thi gian tư bn thc hin được mt vòng tun hoàn gi là thi gian chu
chuyn ca tư bn.
Thi gian chu chuy
n ca tư bn bao gm thi gian sn xut và thi gian
lưu thông.
Thi gian sn xut là thi gian tư bn nm trong lĩnh vc sn xut. Thi
gian sn xut bao gm: thi gian lao động, thi gian gián đon lao động và thi
gian d tr sn xut. Thi gian sn xut ca tư bn dài hay ngn là do tác động
ca các nhân t sau:
- Tính cht ca ngành sn xut, như ngành đóng tàu thi gian sn xut nht
định phi dài hơn ngành dt vi; dt thm trơn thi gian ngn hơn dt thm
trang trí hoa văn.
- Quy mô hoc cht lượng các sn phm, như xây dng mt xí nghip mt
thi gian dài hơn xây dng mt nhà thông thường.
- Thi gian vt sn xut chu tác động ca quá trình t nhiên dài hay ng
n.
- Năng sut lao động.
- D tr sn xut đủ hay thiếu.
- v.v..
Thi gian lưu thông là thi gian tư bn nm trong lĩnh vc lưu thông. Trong
thi gian lưu thông, tư bn không làm chc năng sn xut, do đó không sn xut
ra hàng hóa, cũng không sn xut ra giá tr thng dư. Thi gian lưu thông gm có
thi gian mua và thi gian bán hàng hóa. Thi gian lưu thông dài hay ngn là do
các nhân t sau đây quy đị
nh: th trường xa hay gn, tình hình th trường xu hay
70
tt, trình độ phát trin ca ngành giao thông vn ti...
Thi gian chu chuyn ca tư bn càng ngn thì càng to điu kin cho giá tr
thng dư được sn xut ra nhiu hơn, tư bn càng ln nhanh hơn.
b) Tc độ chu chuyn ca tư bn
Các tư bn khác nhau hot động trong nhng lĩnh vc khác nhau thì s ln
chu chuyn trong mt đơn v th
i gian (mt năm) không ging nhau, nói cách
khác, tc độ chu chuyn ca chúng khác nhau.
Tc độ chu chuyn ca tư bn đo bng s ln (vòng) chu chuyn ca tư bn
trong mt năm.
Ta có công thc tính tc độ chu chuyn ca tư bn như sau:
TGn
n =
TGa
Trong đó:
n: S ln chu chuyn ca tư bn trong 1 năm.
TGn: Thi gian trong năm.
TGa: Thi gian chu chuyn ca mt tư bn nht định
Như vy, tc độ chu chuyn ca tư bn t l nghch vi thi gian chu
chuyn ca tư bn. Mun tăng tc độ chu chuyn ca tư bn phi gim thi gian
sn xu
t và thi gian lưu thông ca nó.
Lc lượng sn xut phát trin, k thut tiến b, nhng tiến b v mt t chc
sn xut, vic áp dng nhng thành tu ca hoá hc, sinh hc hin đại vào sn xut,
phương tin vn ti và bưu đin phát trin, t chc mu dch được ci tiến... cho
phép rút ng
n thi gian chu chuyn ca tư bn, do đó, tăng tc độ chu chuyn ca
tư bn.
3. Tư bn c định và tư bn lưu động
Các b phn khác nhau ca tư bn sn xut không chu chuyn mt cách
ging nhau. S dĩ như vy là vì mi b phn tư bn dch chuyn giá tr ca nó
vào sn phm theo nhng cách th
c khác nhau. Căn c vào tính cht chu chuyn
khác nhau, người ta chia tư bn sn xut thành hai b phn: tư bn c định và tư
bn lưu động.
Tư bn c định là mt b phn ca tư bn sn xut đồng thi là b phn
ch yếu ca tư bn bt biến (máy móc, thiết b, nhà xưởng...) tham gia toàn b
vào quá trình sn xu
t, nhưng giá tr ca nó không chuyn hết mt ln vào sn
phm mà chuyn dn tng phn theo mc độ hao mòn ca nó trong quá trình sn
xut.
Tư bn c định được s dng lâu dài trong nhiu chu k sn xut và nó b
71
hao mòn dn trong quá trình sn xut.hai loi hao mòn là hao mòn hu
hình và hao mòn vô hình:
Hao mòn hu hình là hao mòn v vt cht, hao mòn v giá tr s dng. Hao
mòn hu hình do quá trình s dng và s tác động ca t nhiên làm cho các b
phn ca tư bn c định dn dn hao mòn đi ti ch hng và phi được thay thế.
Hao mòn vô hình là s hao mòn thun tuý v mt giá tr. Hao mòn vô hình xy
ra ngay c khi máy móc còn tt nhưng b mt giá vì xu
t hin các máy móc hin đại
hơn, r hơn hoc có giá tr tương đương, nhưng công sut cao hơn. Để tránh hao
mòn vô hình, các nhà tư bn tìm cách kéo dài ngày lao động, tăng cường độ lao
động, tăng ca kíp làm vic... nhm tn dng máy móc trong thi gian càng ngn
càng tt.
Tăng tc độ chu chuyn ca tư bn c định là mt bin pháp quan trng để
tăng qu khu hao tài sn c
định, làm cho lượng tư bn s dng tăng lên tránh
được thit hi hao mòn hu hình do t nhiên phá hu và hao mòn vô hình gây ra.
Nh đó mà có điu kin đổi mi thiết b nhanh.
Tư bn lưu động là mt b phn ca tư bn sn xut, gm mt phn tư bn
bt biến (nguyên liu, nhiên liu, vt liu ph) và tư bn kh
biến (sc lao
động.) được tiêu dùng hoàn toàn trong mt chu k sn xut và giá tr ca nó được
chuyn toàn b vào sn phm trong quá trình sn xut.
Tư bn lưu động chu chuyn nhanh hơn tư bn c định. Vic tăng tc độ
chu chuyn ca tư bn lưu động có ý nghĩa quan trng. Mt mt, tc độ chu
chuyn ca tư bn l
ưu động tăng lên s làm tăng lượng tư bn lưu động được s
dng trong năm, do đó tiết kim được tư bn ng trước; mt khác, do tăng tc
độ chu chuyn ca tư bn lưu động kh biến làm cho t sut giá tr thng dư
trong năm tăng lên.
Vic phân chia tư bn ng trước thành tư bn b
t biến (c) và tư bn kh
biến (v) là da vào vai trò ca tng b phn tư bn trong quá trình sn xut ra giá
tr thng dư. đây vic phân chia tư bn thành tư bn c định và tư bn lưu động
đặc đim riêng ca tư bn sn xut và căn c ca s phân chia là phương thc
chuyn dch giá tr c
a chúng vào sn phm trong quá trình sn xut, hay da vào
phương thc chu chuyn ca tư bn.
Phân chia tư bn theo hình thc ca s chu chuyn:
Tư bn c định Tư bn lưu động
c
1
c
2
v
Tư bn bt biến Tư bn kh biến
Trong đó:
c
1
: giá tr máy móc, thiết b, nhà xưởng...
72
c
2
: giá tr nguyên, nhiên, vt liu...
v : giá tr sc lao động.
Vic phân chia tư bn thành tư bn c định và tư bn lưu động không phn
ánh được ngun gc sinh ra giá tr thng dư, nhưng li có ý nghĩa quan trng
trong qun lý kinh tế. Nó là cơ s để qun lý, s dng vn c định, vn lưu động
mt cách có hiu qu cao. Đặc bit, v
i s phát trin ca cách mng khoa hc
công ngh, s đổi mi tiến b ca thiết b, công ngh din ra hết sc nhanh
chóng, thì vic gim ti đa hao mòn tài sn c định, nht là hao mòn vô hình là
đòi hi bc xúc đối vi khoa hc và ngh thut qun lý kinh tế.
II- Tái sn xut tư bn xã hi và khng hong kinh tế
1. Tái sn xut tư bn xã hi
Trong ch nghĩa tư bn, các tư bn cá bit hot động độc lp vi nhau, đồng
thi do s phân công lao động xã hi, chúng li có s liên h qua li vi nhau to
thành tư bn xã hi. Toàn b nn kinh tế tư bn có th xem như hot động ca
mt tư bn (xã hi) duy nht.
Tư b
n xã hi là tng th các tư bn cá bit ca xã hi vn động trong s
liên kết chng cht và tác động qua li vi nhau.
Như vy, tư bn xã hi không phi là s cng li mt cách máy móc các tư
bn cá bit mà là mt tng th phc tp ca các tư bn cá bit trong s vn động
và liên h vi nhau. S vn động ca t
ư bn xã hi được thc hin c trong lĩnh
vc sn xut cũng như trong lĩnh vc lưu thông.
Vn đề thc hin tng sn phm xã hi c v mt giá tr cũng như v mt
hình thái hin vt là vn đề trung tâm ca tái sn xut tư bn xã hi, ca nn sn
xut xã hi.
Toàn b n
n sn xut tư bn ch nghĩa được phân thành hai khu vc ln:
- Khu vc I là khu vc sn xut tư liu sn xut.
- Khu vc II là khu vc sn xut tư liu tiêu dùng.
T l thc hin sn phm gia hai khu vc là mt trong nhng t l cơ bn
ca nn kinh tế quc dân.
2. Điu kin thc hin sn ph
m trong tái sn xut tư bn xã hi
a) Điu kin thc hin sn phm xã hi trong tái sn xut gin đơn.
Tái sn xut gin đơn là quá trình tái sn xut lp li quy mô như cũ, toàn
b giá tr thng dư được nhà tư bn tiêu dùng hết cho cá nhân.
Tái sn xut gin đơn tư bn ch nghĩa không phi là hình thc sn xut
đ
in hình ca ch nghĩa tư bn. Tuy nhiên, nghiên cu tái sn xut gin đơn là cơ
73
s để hiu tái sn xut m rng sâu hơn.
Khi nghiên cu các điu kin thc hin tái sn xut tư bn xã hi, C. Mác
đã đưa các gi định:
- Nn kinh tế ch có phương thc tư bn ch nghĩa thun tuý gm hai giai
cp tư sn và vô sn.
- Giá c hàng hóa mua, bán đúng vi giá tr.
- T sut giá tr thng dư b
ng 100%.
- Cu to hu cơ (c/v) không thay đổi.
- Toàn b tư bn c định đều chuyn hết giá tr ca nó vào sn phm trong
mt năm.
- Không xét đến ngoi thương.
Để quá trình tái sn xut gin đơn din ra bình thường thì toàn b sn phm
ca hai khu vc cn được trao đổi, đáp ng c v mt hin vt, c v mt giá tr
.
T s phân tích đó, C.Mác đã ch ra các điu kin thc hin tng sn phm
xã hi trong tái sn xut gin đơn như sau:
Điu kin th nht: Toàn b giá tr mi do lao động sáng to ra trong khu
vc I phi bng giá tr bt biến đã hao phí khu vc II.
I (v + m) = IIc (1)
Đây là điu kin cn thiết để có th thc hi
n được tái sn xut gin đơn tư
bn ch nghĩa, nó nói lên mi quan h gia hai khu vc trong tái sn xut gin đơn.
Điu kin th hai: Toàn b giá tr sn phm ca khu vc I phi bng giá tr
tư bn bt biến đã hao phí ca c hai khu vc.
I (c + v + m) = Ic + IIc
Điu kin này nói lên vai trò ca khu vc I trong tái sn xut gin đơn.
Đi
u kin th ba: Toàn b giá tr sn phm ca khu vc II s bng giá tr
mi do lao động sáng to ra hai khu vc:
II (c + v + m) = I (v + m) + II (v + m)
Điu kin này nói lên vai trò ca khu vc II trong tái sn xut gin đơn.
b) Điu kin thc hin sn phm xã hi trong tái sn xut m rng
Các điu kin để có th thc hin tái sn xut m r
ng như sau:
Th nht: Tư bn kh biến, tư bn kh biến ph thêm (v
1
) và giá tr thng
dư cho tiêu dùng ca nhà tư bn (m
2
) ca khu vc I phi bng giá tr tư bn bt
biến và tư bn bt biến ph thêm (c
1
) ca khu vc II.
74
I (v + v
1
+ m
2
) = II (c + c
1
)
Điu kin này nói lên mi quan h gia hai khu vc trong tái sn xut m
rng.
Th hai: Toàn b giá tr sn phm ca khu vc I phi đủ trang b cho tư bn
bt biến và tư bn bt biến ph thêm c hai khu vc.
I (c + v + m) = I (c + c
1
) + II (c + c
1
)
Có như vy c hai khu vc sn xut ca xã hi mi đủ tư liu sn xut và tư
liu sn xut ph thêm. Điu kin này nói lên vai trò ca khu vc I trong tái sn
xut m rng.
Th ba: Toàn b giá tr mi ca hai khu vc phi bng giá tr sn phm ca
khu vc II và tư bn bt biến ph thêm ca c
hai khu vc.
I (v + v
1
+ c
1
+ m
2
) + II (v + v
1
+ c
1
+ m
2
) = I (v + m) + II (v + m)
hay: (I + II) (v + m) = II (c + v + m) + (I + II)c
1
Như vy, thu nhp quc dân tc là phn giá tr mi sáng to ra ca xã hi
phi đủ cho tiêu dùng và tích lu m rng sn xut ca toàn xã hi. Điu kin
này nói lên vai trò ca giá tr mi trong tái sn xut m rng.
Như vy, vic thc hin tái sn xut m rng đòi hi nhng t l, nhng
phương trình cân đối gia hai khu v
c. Dưới ch nghĩa tư bn, nhng t l đó
hình thành mt cách t phát và thường xuyên b phá v, nên có th xy ra s mt
cân đối gia các khu vc ca nn kinh tế. Nếu s mt cân đối này không được
điu chnh để kiến lp s cân đối mi, tt yếu s dn đến hin tượng khng
hong kinh tế.
3. Khng hong kinh tế
Do tác động ca quy lut cnh tranh và sn xut vô chính ph, nhng quan
h t l gia các ngành sn xut, các khu vc, các mt ca quá trình tái sn
xut... thường xuyên b gián đon bi các cuc khng hong kinh tế, và ri thông
qua các cuc khng hong kinh tế ch nghĩa tư bn li dn dn lp li được thế
cân b
ng mi. Cho nên s phát trin ca ch nghĩa tư bn là s phát trin mang
tính chu k, t cuc khng hong này đến cuc khng hong khác.
Khng hong kinh tế tư bn ch nghĩa là khng hong sn xut "tha". Sn
xut "tha" đây ch có ý nghĩa tương đối, nghĩa là "tha" so vi mc eo hp tiêu
dùng có kh năng thanh toán ca qu
n chúng, không phi "tha" so vi nhu cu
thc tế ca xã hi.
Khng hong kinh tế biu hin ch: hàng hóa b đọng, sn xut b thu
hp, xí nghip, thm chí phi đóng ca, nn tht nghip tăng lên, th trường ri
lon... Trong lch s phát trin ca ch nghĩa tư bn, cuc khng hong kinh tế
75
đầu tiên trên thế gii n ra nước Anh vào năm 1825, sau khi nn đại công nghip
cơ khí xut hin và tiếp theo đó các cuc khng hong kinh tế n ra và mang tính
chu k.
Nguyên nhân sâu xa ca khng hong kinh tế là mâu thun cơ bn ca ch
nghĩa tư bn - mâu thun gia tính cht xã hi ca sn xut vi hình thc chiếm
hu tư nhân tư bn ch
nghĩa. Khi nn đại công nghip cơ khí xut hin, thì mâu
thun tr nên gay gt và biu hin c th như sau:
a) Mâu thun gia tính có t chc, có kế hoch trong tng xí nghip
vi tình trng sn xut vô chính ph trong toàn xã hi
Trong tng xí nghip, lao động ca công nhân được t chc và phc tùng ý
chí duy nht ca nhà tư bn. Còn trong xã hi, do da trên chế độ tư hu tư
bn
ch nghĩa v tư liu sn xut, trng thái vô chính ph bao trùm tt c. Các nhà tư
bn tiến hành sn xut mà không nm được nhu cu ca xã hi, quan h gia
cung và cu b ri lon, quan h t l gia các ngành sn xut b phá hoi nghiêm
trng đến mt mc độ nào đó thì n ra khng hong kinh tế.
b) Mâu thun gi
a xu hướng m rng sn xut vô hn ca ch nghĩa
tư bn vi sc mua có hn ca qun chúng lao động
Để theo đui li nhun siêu ngch, các nhà tư bn phi ra sc m rng sn
xut, ci tiến k thut, cnh tranh gay gt. Quá trình đó cũng là quá trình bn
cùng hoá nhân dân lao động, làm gim bt mt cách tương đối sc mua ca qu
n
chúng, làm cho sc mua lc hu so vi s phát trin ca sn xut. Cung và cu
trong xã hi mt cân đối nghiêm trng, dn đến khng hong tha hàng hóa trên
th trường.
c) Mâu thun đối kháng gia tư bn và lao động
Đặc đim ca ch nghĩa tư bn là hai yếu t ca sn xut tách ri nhau: tư
liu sn xut tách ri người tr
c tiếp sn xut. S tách ri đó biu hin rõ nht
trong khng hong kinh tế. Trong khi tư liu sn xut b xếp li, han r, mc nát
thì người lao động li không có vic làm. Mt khi tư liu sn xut và sc lao
động không kết hp được vi nhau thì gung máy sn xut tư bn ch nghĩa tt
nhiên b tê lit.
Trong các hình thái xã hi tin t
ư bn ch nghĩa, vic sn xut b gim mnh
thường gn vi các tai ha thn nhiên, hoc chiến tranh và các tàn phá sau đó bi
nó. Ch có ch nghĩa tư bn mi sinh ra các cuc khng hong thường xuyên,
biến chúng thành người bn đường không th tránh khi ca s tăng trưởng kinh
tế ca ch nghĩa tư bn nhm gii quyết trong mt th
i gian có hn các mâu thun
gay gt ca tái sn xut tư bn xã hi. Các cuc khng hong kinh tế tng thi
k làm rung chuyn nn kinh tế tư bn ch nghĩa t lúc chuyn sang sn xut
máy móc quy mô ln, đã mang li cho tái sn xut tư bn xã hi tính cht chu k.
76
Chu k kinh tế ca ch nghĩa tư bn thường được biu hin lp đi lp li t
mt cuc khng hong kinh tế này đến cuc khng hong kinh tế khác. Tính chu
k bao ca kinh tế tư bn ch nghĩa th hin s phát trin tun hoàn qua các giai đon:
khng hong, tiêu điu, phc hi, phn vinh và li kh
ng hong, v.v..
Tính cht chu k ca tái sn xut tư bn ch nghĩa:
Trong mi cuc khng hong các mâu thun ca tái sn xut được biu hin
ra vi sc mnh tàn phá khác nhau ph thuc vào các điu kin kinh tế c th
trong s phát trin ca ch nghĩa tư bn các giai đon lch s phát trin khác
nhau ca nó. Lch s ca các cuc khng hong kinh tế theo chu k đã cho thy
tính quy lut ca các cu
c khng hong đối vi ch nghĩa tư bn, cũng như s
khác bit đáng k v chiu sâu và hình thc ca chúng.
Khng hong n ra khi hàng hóa sn xut ra không th bán được, tn kho,
đọng ln, giá c gim mnh. Tư bn đóng ca nhà máy, đình ch sn xut, công
nhân tht nghip. Tư bn mt kh năng thanh toán các kho
n n. Tâm lý hong
lon, s săn đui tin mt, vic rút tin t khi ngân hàng, bán tng bán tháo
các c phiếu, trái phiếu làm tr giá ca chúng gim mnh, th trường chng khoán
hn lon. Tín dng thương mi và ngân hàng thu hp, trong khi nhu cu tín dng
tăng lên làm cho t sut li tc tăng lên rt cao. Khng hong đã phá hu nghiêm
trng lc lượng s
n xut xã hi, người lao động tht nghip đông đảo, đời sng hết
sc khó khăn...
Tiêu điu là giai đon tiếp sau khng hong. Sn xut trng thái đình tr,
cân bng được lp li trng thái thp, giá c hàng hóa mc thp. Tin nhàn
ri nhiu vì không có nơi đầu tư, t sut li tc gim xu
ng. Để thoát khi trì tr,
các nhà tư bn tìm cách tăng cường bóc lt lao động bng cách h thp tin
lương, tăng cường độ và thi gian lao động để gim chi phí sn xut và đổi mi
tư bn c định. Nhng đầu tư mi làm tăng nhu cu v tư liu sn xut và tư liu
tiêu dùng. Điu đó to đi
u kin cho s phc hi chung ca nn kinh tế.
Phc hi là giai đon tiếp ni vi giai đon tiêu điu. T tiêu điu chuyn
77
sang phc hi nh đổi mi tư bn c định, nn sn xut dn dn tr li trng thái
trước khng hong. Công nhân li được thu hút vào làm vic, giá c hàng hóa tăng
lên, li nhun ca tư bn cũng tăng lên.
Phn vinh là giai đon phát trin cao nht ca mt chu k kinh tế. Sn xut
m rng và phát trin vượt mc cao nh
t ca chu k trước. Nhu cu và kh năng
tiêu th hàng hóa tăng, giá c hàng hóa tăng lên, s người lao động và tin lương
đều tăng lên. Nhu cu tín dng tăng lên làm t sut li tc tăng lên. Gung máy
kinh tế dường như hot động hết công sut. Điu kin ca mt cuc khng hong
mi cũng dn chín mui.
Trong giai đon hi
n nay ca ch nghĩa tư bn, do s can thip ca nhà
nước tư sn, mc dù không xoá b được khng hong kinh tế, nhưng làm cho nó có
đặc đim mi như:
- Mc độ suy sp ca sn xut và tác động phá hoi ca khng hong b hn
chế, thi gian tn ti và độ dài ca thi k suy sp rút ngn.
- Xut hin nh
ng hình thc khng hong mi như khng hong cơ cu (như
các cuc khng hong du m năm 1973), khng hong tài chính, tin t (đin
hình là khng hong tài chính - tin t gia năm 1997 ASEAN ri lan sang Hàn
Quc, Nht Bn), khng hong môi trường, v.v..
Câu hi ôn tp
1. Thế nào là tun hoàn tư bn? Thế nào là chu chuyn ca tư bn? Nêu các
bin pháp đẩy mnh tc độ chu chuyn ca tư bn. Thế nào là tư bn c định, tư
bn lưu động? Phân tích căn c và ý nghĩa ca vic phân chia cp phm trù trên.
2. Thế nào là tái sn xut tư bn xã hi? Nêu các điu kin thc hin sn
phm xã hi trong tái sn xut gin đơn và tái sn xut m rng.
3. Thế nào là khng hong kinh tế? Phân tích nguyên nhân ca khng
hong kinh tế và các giai đon ca mt chu k kinh tế.
78
Chương VI
Các hình thái tư bn và các hình thc biu hin ca
giá tr thng dư
I- Li nhun bình quân và giá c sn xut
1. Li nhun và t sut li nhun
a) Chi phí sn xut tư bn ch nghĩa
Nếu gi giá tr hàng hóa là W, thì W = c + v + m. Đó chính là nhng chi phí
lao động thc tế ca xã hi để sn xut hàng hóa. Nhưng đối vi nhà tư bn, để
sn xut hàng hóa, h ch cn chi phí mt lượng tư bn để mua tư liu sn xut
(c
) và mua sc lao động (v). Chi phí đó gi là chi phí sn xut tư bn ch nghĩa,
được ký hiu là k.
k = c + v
Vy, chi phí sn xut tư bn ch nghĩa là phn giá tr bù li giá c ca
nhng tư liu sn xut và giá c sc lao động đã tiêu dùng để sn xut ra hàng
hóa cho nhà tư bn.
Nếu dùng k để ch chi phí sn xut tư b
n ch nghĩa thì công thc W = c + v +
m s chuyn hoá thành: W = k + m.
Gia chi phí sn xut tư bn ch nghĩa và giá tr hàng hóa có s khác nhau c
v cht và v lượng.
V cht, chi phí sn xut tư bn ch nghĩa ch là s chi phí v tư bn; còn giá
tr hàng hóa là s chi phí thc tế ca xã hi để sn xut ra hàng hóa.
Chi phí thc tế là chi phí v lao
động xã hi cn thiết để sn xut ra hàng
hóa.
V lượng, chi phí sn xut tư bn ch nghĩa luôn nh hơn chi phí thc tế,
tc là giá tr ca hàng hóa, vì rng W = k + m thì k = W - m.
Đối vi nhà tư bn, chi phí sn xut tư bn ch nghĩa là gii hn thc tế ca
l lãi kinh doanh nên h ra sc "tiết kim" chi phí sn xut này bng m
i cách.
b) Li nhun
Do có s chênh lch gia giá tr hàng hoá và chi phí sn xut tư bn ch
nghĩa, nên sau khi bán hàng hoá theo đúng giá tr, nhà tư bn không ch bù li
79
đủ s tin đã ng ra, mà còn thu được mt s tin li ngang bng m. S tin
li này gi là li nhun, ký hiu là p.
Li nhun là giá tr thng dư khi được quan nim là con đẻ ca toàn b
tư bn ng ra, là kết qu hot động ca toàn b tư bn đầu tư vào sn xut
kinh doanh.
Công thc tính li nhun: p = W - k.
Công thc
W = k + m chuyn thành W = k + p, có nghĩa là giá tr hàng hóa
tư bn ch nghĩa bng chi phí sn xut tư bn ch nghĩa cng vi li nhun.
Li nhun là hình thc biến tướng ca giá tr thng dư, nó phn ánh sai lch
bn cht bóc lt ca ch nghĩa tư bn. Cái khác nhau gia b m p ch, khi
nói m là hàm ý so sánh nó vi v, còn khi nói p
li hàm ý so sánh vi (c + v);
p m thường không bng nhau, p có th cao hơn hoc thp hơn m, ph thuc
vào giá c bán hàng hóa do quan h cung - cu quy định. Nhưng xét trên phm vi
toàn xã hi, tng s li nhun luôn ngang bng tng s giá tr thng dư.
c) T sut li nhun
Khi giá tr thng dư chuyn hóa thành li nhun thì t sut giá tr thng dư
chuy
n hóa thành t sut li nhun.
T sut li nhun là t l phn trăm gia tng s giá tr thng dư và toàn
b tư bn ng trước, ký hiu là p':
m
p' =
c + v
. 100 %
Trong thc tế, người ta thường tính p’ hàng năm bng t l phn trăm gia
tng s li nhun thu được trong năm (P) và tng tư bn ng trước (K).
p
p' hàng năm =
k
. 100 %
- V lượng, t sut li nhun luôn nh hơn t sut giá tr thng dư:
m m
p' < m'. (Vì p' =
c + v
còn m' =
v
)
- V cht, t sut giá tr thng dư biu hin đúng mc độ bóc lt ca nhà tư
bn đối vi lao động. Còn t sut li nhun ch nói lên mc doanh li ca vic
đầu tư tư bn. T sut li nhun ch cho các nhà đầu tư tư bn thy đầu tư vào
đâu thì có li hơn (ngành nào có p' ln h
ơn). Do đó, t sut li nhun là mc tiêu
cnh tranh và là động lc thúc đẩy s hot động ca các nhà tư bn.
T sut li nhun cao hay thp tu thuc vào nhiu nhân t như: t sut giá tr
thng dư, cu to hu cơ ca tư bn, tc độ chu chuyn tư bn, s tiết kim tư bn
bt biến...
80
2. S hình thành t sut li nhun bình quân và giá c sn xut
a) Cnh tranh trong ni b ngành và s hình thành giá tr th trường
Cnh tranh trong ni b ngành là cnh tranh gia các xí nghip trong
cùng mt ngành, sn xut cùng mt loi hàng hóa, nhm mc đích giành ưu thế
trong sn xut và trong tiêu th hàng hóa để thu được li nhun siêu ngch.
Cnh tranh trong ni b ngành được thc hin thông qua các bin pháp: ci
ti
ến k thut, hp lý hoá sn xut, nâng cao cht lượng hàng hóa, ci tiến mu
mã... làm cho giá tr cá bit ca hàng hóa do xí nghip sn xut ra thp hơn giá tr
xã hi để thu được li nhun siêu ngch.
Kết qu cnh tranh trong ni b ngành dn đến hình thành giá tr xã hi ca
hàng hóa, tc là giá tr th trường ca hàng hóa, làm cho điu kin sn xut trung
bình ca mt ngành thay
đổi, giá tr xã hi ca hàng hóa gim xung, cht lượng
hàng hóa được nâng cao, chng loi hàng hóa phong phú...
b) Cnh tranh gia các ngành và s hình thành t sut li nhun
bình quân
Cnh tranh gia các ngành là cnh tranh gia các xí nghip tư bn kinh
doanh trong các ngành sn xut khác nhau, nhm mc đích tìm nơi đầu tư có li
hơn.
Trong xã hi có nhiu ngành sn xut khác nhau, vi các điu kin sn xut
không ging nhau, do đ
ó li nhun thu được và t sut li nhun không ging nhau,
nên các nhà tư bn phi chn ngành nào có t sut li nhun cao nht để đầu tư.
Ví d: Trong xã hi có ba ngành sn xut công nghip khác nhau: cơ khí, dt,
da; tư bn đầu tư đều là 100; t sut giá tr thng dư đều là 100%. Tư bn ng
trước đều chu chuyn hết giá tr vào sn ph
m. Nhưng do tính cht kinh tế, k
thut mi ngành khác nhau nên cu to hu cơ ca các xí nghip cũng rt khác
nhau. Nếu s lượng giá tr thng dư ca xí nghip nào to ra cũng bng li nhun
nó thu được thì t sut li nhun s rt khác nhau. Xem bng dưới đây:
Ngành
sn xut
Chi phí
sn xut
TBCN
M
(m' =100%)
Giá tr
hàng hoá
P' ngành (%)
p' (%)
Giá c
sn xut
Cơ khí 80c +20v 20 120 20 30 130
Dt 70c +30v 30 130 30 30 130
Da 60c + 40v 40 140 40 30 130
Trong trường hp trên, ngành da là ngành có t sut li nhun cao nht, tư
bn các ngành khác s chuyn sang làm cho quy mô sn xut ca ngành da m
81
rng, sn phm ca ngành da nhiu lên, cung sn phm ca ngành da ln hơn
cu, giá c s h xung, t sut li nhun gim.
Ngược li, quy mô sn xut nhng ngành mà tư bn di chuyn đi s b thu
hp, cung nh hơn cu, giá c s cao hơn, dn đến t sut li nhun tăng. Như vy,
s
t do di chuyn tư bn t ngành này sang ngành khác làm thay đổi t sut li
nhun ca ngành và dn đến hình thành t sut li nhun ngang nhau, mi ngành
đều nhn được t sut li nhun 30%. Đó là t sut li nhun chung hay t sut li
nhun bình quân, ký hiu là
p '.
T sut li nhun bình quân là "con s trung bình" ca tt c các t sut li
nhun khác nhau hay t sut li nhun bình quân là t s theo phn trăm gia
tng giá tr thng dư và tng tư bn xã hi.
M
p' =
M
. 100 %
Trong đó:
M là tng giá tr thng dư ca xã hi
M là tng tư bn ca xã hi.
Khi hình thành t sut li nhun bình quân, có th tính được li
nhun bình quân
p tng ngành theo công thc: p = k x 'p ; trong đó k
tư bn ng trước ca tng ngành.
Li nhun bình quân là li nhun bng nhau ca tư bn bng nhau đầu tư
vào các ngành sn xut khác nhau. Nó chính là li nhun mà các nhà tư bn thu
được căn c vào tng tư bn đầu tư, nhân vi t sut li nhun bình quân, không
k cu thành hu cơ ca nó như thế nào.
S hình thành li nhu
n bình quân đã làm cho quy lut giá tr thng dư, quy
lut kinh tế cơ bn ca ch nghĩa tư bn, b biến dng đi. Quy lut giá tr thng
dư hot động trong giai đon ch nghĩa tư bn t do cnh tranh th hin thành
quy lut li nhun bình quân.
c) S hình thành giá c sn xut
Trong nn sn xut tư bn ch nghĩ
a, khi hình thành t sut li nhun bình
quân thì giá tr hàng hóa chuyn hóa thành giá c sn xut. Giá c sn xut là giá
c bng chi phí sn xut cng vi li nhun bình quân.
Giá c sn xut = k + p'
Giá tr là cơ s ca giá c sn xut. Giá c sn xut là phm trù kinh tế
tương đương vi phm trù giá c. Nó cũng là cơ s ca giá c trên th tr
ường. Giá
c sn xut điu tiết giá c th trường, giá c th trường xoay quanh giá c sn
xut.
82
Khi giá tr hàng hóa chuyn hóa thành giá c sn xut thì quy lut giá tr
hình thc biu hin thành quy lut giá c sn xut.
II- Các hình thái tư bn và li nhun ca chúng
1. Tư bn thương nghip và li nhun thương nghip
a) Ngun gc tư bn thương nghip
Tư bn thương nghip xut hin rt sm trong lch s. Nó tn ti trên cơ s
lưu thông hàng hóa và lưu thông tin t. Trước ch nghĩa tư bn, li nhun ca tư
bn thương nghip ch yếu là do mua r, bán đắt.
Trong ch nghĩa tư bn, tư bn thương nghip là mt b phn tư bn công
nghip tách ra chuyên đảm nhn khâu lưu thông hàng hóa. Như vy, hot động
ca tư bn thương nghip ch là nhng hot động phc v cho quá trình thc hin
giá tr hàng hóa ca tư bn công nghip. Công thc vn động ca nó là: T - H - T'.
Tư bn thương nghip có
đặc đim va ph thuc vào tư bn công nghip,
va có tính độc lp tương đối. S ph thuc th hin ch: tư bn thương nghip
ch là mt b phn ca tư bn công nghip tách ri ra. Tính độc lp tương đối
biu hin ch: chc năng chuyn hóa cui cùng ca hàng hóa thành tin tr
thành chc năng riêng bit tách khi tư bn công nghip, nm trong tay
người khác.
Khi tư bn thương nghip xut hin, nó có vai trò và li ích to ln đối vi
xã hi, bi vì:
- Nh có thương nhân chuyên trách vic mua - bán hàng hóa nên lượng tư
bn ng vào lưu thông và chi phí lưu thông nh hơn khi nhng người sn xut
trc tiếp đảm nhim chc năng này.
- Nh có thương nhân chuyên trách vic mua - bán hàng hóa, người s
n
xut có th tp trung thi gian chăm lo vic sn xut, gim d tr sn xut, nâng
cao hiu qu kinh tế, tăng giá tr thng dư.
- Nh có thương nhân chuyên trách vic mua - bán hàng hóa, s rút ngn
thi gian lưu thông, tăng nhanh chu chuyn tư bn, t đó tăng t sut và khi
lượng giá tr thng dư hàng năm.
b) Li nhun thương nghip
Tư
bn thương nghip nếu ch gii hn trong vic mua và bán hàng hóa
(không k đến vic chuyên ch, bo qun, đóng gói) thì không to ra giá tr và giá
tr thng dư. Nhưng là tư bn, nó ch có th hot động vi mc đích thu li nhun.
Vy li nhun thương nghip là gì? Do đâu mà có?
Li nhun thương nghip là mt phn giá tr thng dư được t
o ra trong quá
83
trình sn xut mà tư bn công nghip nhường cho tư bn thương nghip, để tư bn
thương nghip bán hàng hóa cho mình. Li nhun thương nghip là hình thc
biến tướng ca giá tr thng dư. Ngun gc ca nó cũng là mt b phn lao động
không được tr công ca công nhân.
Tư bn công nghip "nhường" mt phn giá tr thng dư cho tư b
n thương
nghip bng cách bán hàng hóa thp hơn giá tr thc tế ca nó, để ri tư bn
thương nghip bán đúng giá tr, thu v li nhun thương nghip.
Ví d: Tư bn công nghip ng ra 900 để sn xut hàng hóa vi cu to hu
cơ
4
1
, t sut giá tr thng dư là 100%, tư bn c định hao mòn hết trong mt
năm.
Tng giá tr hàng hóa là: 720c + 180 v + 180m = 1.080
T sut li nhun là:
%20%100.
900
180
=
Để lưu thông được s hàng hóa trên, gi định tư bn công nghip phi ng
thêm 100 na, t sut li nhun ch còn là:
%18%100.
100900
180
=
+
Nếu vic ng 100 này không phi là tư bn công nghip mà tư bn
thương nghip ng ra, thì nó cũng được hưởng mt li nhun tương ng vi 100
tư bn là 18.
Vy tư bn công nghip phi bán hàng hóa cho tư bn thương nghip vi giá
thp hơn giá tr:
720c + 180v + (180m - 18m) = 1062
Còn tư bn thương nghip s bán hàng hóa theo đúng giá tr, tc là 1.080 để
thu được l
i nhun thương nghip là 18.
Vic phân phi giá tr thng dư gia nhà tư bn công nghip và tư bn
thương nghip din ra theo quy lut t sut li nhun bình quân thông qua cnh
tranh và thông qua chênh lch gia giá c sn xut cui cùng (giá bán l thương
nghip) và giá c sn xut công nghip (giá bán buôn công nghip).
2 . Tư bn cho vay và li tc cho vay
a) S hình thành tư bn cho vay
Tư bn cho vay là m
t hình thc tư bn xut hin t trước ch nghĩa tư bn.
Điu kin tn ti ca tư bn cho vay là sn phm tr thành hàng hóa và tin t
đã phát trin các chc năng ca mình. Trước ch nghĩa tư bn, hình thc đặc
trưng ca tư bn cho vay là tư bn cho vay nng lãi.
Trong xã hi tư bn, tư bn cho vay là t
ư bn tin t tm thi nhàn ri mà
84
người ch ca nó cho nhà tư bn khác s dng trong thi gian nht định để nhn
được s tin li nào đó (gi là li tc).
Tư bn cho vay có đặc đim:
- Quyn s hu tách ri quyn s dng tư bn. Đối vi người cho vay nó là
tư bn s hu, đối vi người đi vay nó là tư bn s d
ng.
- Tư bn cho vay là mt hàng hóa đặc bit, vì khi cho vay người bán không
mt quyn s hu, còn người mua ch được mua quyn s dng trong thi gian
nht định. Và khi s dng thì giá tr ca nó không mt đi mà còn tăng lên; giá c
ca nó không do giá tr mà do giá tr s dng ca tư bn cho vay, do kh năng
to ra li tc ca nó quyết định. Li tc chính là giá c ca hàng hóa t
ư bn cho
vay.
- Tư bn cho vay là tư bn được sùng bái nht. Do vn động theo công thc
T - T' nên nó gây n tượng hình thc tin có th đẻ ra tin.
S hình thành tư bn cho vay là kết qu ca s phát trin quan h hàng hóa
- tin t đến mt trình độ nht định làm xut hin mt quan h là: có nơi tin t
tm thi nhàn ri, có nơi li thiế
u tin để hot động. Tư bn cho vay ra đời góp
phn vào vic tích t, tp trung tư bn, m rng sn xut, ci tiến k thut, đẩy
nhanh tc độ chu chuyn ca tư bn. Do đó nó góp phn làm tăng thêm tng giá
tr thng dư trong xã hi.
b) Li tc và t sut li tc
Li tc là mt phn ca l
i nhun bình quân mà tư bn đi vay tr cho tư
bn cho vay v quyn s hu tư bn để được quyn s dng tư bn trong mt
thi gian nht định, ký hiu là z.
Người cho vay và người đi vay tha thun vi nhau v t sut li tc.
T sut li tc là t l phn trăm gia tng s l
i tc và s tư bn tin t
cho vay trong mt thi gian nht định, ký hiu là z'.
z' =
%100.
CV
K
z
trong đó: K
CV
là s tư bn cho vay.
T sut li tc ph thuc vào t sut li nhun bình quân và quan h cung -
cu v tư bn cho vay. Gii hn vn động ca t sut li tc là: 0 < z' < p'.
3. Công ty c phn, tư bn gi và th trường chng khoán
a) Công ty c phn
S phát trin nn kinh tế tư bn ch nghĩa và các quan h tín d
ng đã làm
xut hin công ty c phn.
Công ty c phn là loi xí nghip ln mà vn ca nó hình thành t vic liên
85
kết nhiu tư bn cá bit và các ngun tiết kim cá nhân thông qua vic phát hành
c phiếu.
C phiếu là loi chng khoán có giá, bo đảm cho người s hu nó được
quyn nhn mt phn thu nhp ca công ty dưới hình thc li tc c phiếu
(hay c tc). Li tc c phiếu không c định mà ph thuc vào kết qu hot
động c
a công ty. V nguyên tc, công ty c phn không hoàn li vn cho ch c
phiếu; c phiếu b mt giá tr khi công ty b phá sn. C phiếu có nhiu loi: c
phiếu thường; c phiếu ưu đãi; c phiếu ghi danh (có ghi tên người mua); c
phiếu vô danh (không ghi tên người mua).
C phiếu được mua bán trên th trường theo giá c gi là th giá c phiếu.
Th giá c phiếu luôn biến độ
ng, mt phn do s biến động ca t sut li
tc ngân hàng, mt phn vì nhng đánh giá v tình hình hot động ca công ty c
phn, v li tc c phiếu d đoán s thu được.
Người mua c phiếu gi là c đông. V mt t chc và qun lý, đại hi c
đông là cơ quan ti cao bu ra hi
đồng qun tr và quyết định phương hướng
kinh doanh cùng nhng vn đề quan trng khác trong hot động ca công ty.
Phiếu biu quyết trong đại hi c đông được quy định theo s lượng c phiếu, bi
vy nhng nhà tư bn nm được s c phiếu khng chế s có kh năng thao túng
mi hot động ca công ty.
Ngoài c phiếu, khi c
n vn cho hot động kinh doanh, công ty c phn còn
phát hành trái phiếu.
Khác vi c phiếu, trái phiếu cho người s hu nó có quyn được nhn
mt khon li tc c định và được hoàn tr vn sau thi hn ghi trên trái phiếu.
Người mua trái phiếu không được tham gia đại hi c đông.
S ra đời và phát trin ca công ty c phn là ngun li ln đối vi các nhà
tư
bn. Nh nó mà tư bn được tp trung nhanh chóng và xut hin nhng xí
nghip khng l mà không mt tư bn riêng l nào đủ sc to nên. Đồng thi nó
còn to điu kin thun li cho s di chuyn tư bn đầu tư, tăng tính linh hot
và cnh tranh trong nn kinh tế.
b) Tư bn gi
Tư bn gi là tư bn tn t
i dưới hình thc chng khoán có giá, nó mang li
thu nhp cho người s hu chng khoán đó.
Tư bn gi bao gm hai loi ch yếu: c phiếu do công ty c phn phát hành
và trái phiếu do công ty hoc do ngân hàng hay nhà nước phát hành.
Tư bn gi có các đặc đim sau:
- Có th mang li thu nhp cho người s hu nó.
86
- Có th mua bán được.
- Bn thân tư bn gi không có giá tr. S vn động ca nó hoàn toàn tách ri
vi s vn động ca tư bn tht. Nó có th tăng hay gim mà không cn có s thay
đổi tương đương ca tư bn tht.
c) Th trường chng khoán
Chng khoán là các loi giy t có giá như c phiếu, trái phiếu, công trái,
k phiếu, tín phiếu, văn t
cm c, các loi chng ch qu đầu tư...
Th trường chng khoán là th trường mua bán các loi chng khoán.
Th trường chng khoán là loi th trường rt nhy vi các biến động kinh
tế, chính tr, xã hi, quân s..., là "phong vũ biu" ca nn kinh tế. Giá c chng
khoán tăng biu hin nn kinh tế đang phát trin, ngược li, giá c
xung biu
hin nn kinh tế đang sa sút, khng hong.
4. Tư bn kinh doanh nông nghip và địa tô tư bn ch nghĩa
a) Tư bn kinh doanh nông nghip
Trong nông nghip, quan h sn xut tư bn ch nghĩa được hình thành ch
yếu theo hai con đường:
Mt là, thông qua ci cách, dn dn chuyn kinh tế địa ch phong kiến sang
kinh doanh theo phương thc tư bn ch nghĩ
a (như Đức, Italia, Nga, Nht
Bn...).
Hai là, thông qua cách mng dân ch tư sn, xoá b kinh tế địa ch phong
kiến, phát trin kinh tế tư bn ch nghĩa (như Anh, M, Pháp...).
Đặc đim ni bt ca quan h sn xut tư bn ch nghĩa trong nông nghip
là chế độ độc quyn s hu rung đất và độc quyn kinh doanh ru
ng đất. C hai
loi độc quyn rung đất đã ngăn cn t do cnh tranh trong nông nghip.
V quan h xã hi đối vi rung đất trong ch nghĩa tư bn bao gm ba giai
cp: địa ch (độc quyn s hu rung đất), tư bn kinh doanh nông nghip (độc
quyn kinh doanh rung đất) và giai cp công nhân nông nghip.
b) Bn cht ca địa tô tư
bn ch nghĩa
Nhà tư bn kinh doanh nông nghip phi thuê rung đất ca địa ch và thuê
công nhân để tiến hành sn xut. Do đó nhà tư bn phi trích mt phn giá tr
thng dư do công nhân to ra để tr cho ch đất dưới hình thc địa tô.
Như vy, địa tô tư bn ch nghĩa là b phn li nhun siêu ngch ngoài li
nhun bình quân c
a tư bn đầu tư trong nông nghip do công nhân nông nghip
to ra mà nhà tư bn kinh doanh nông nghip phi np cho địa ch vi tư cách
là k s hu rung đất.
c) Các hình thc địa tô tư bn ch nghĩa
87
- Địa tô chênh lch:
Nông nghip có mt s đặc đim khác vi công nghip, như s lượng rung
đất b gii hn; độ màu m t nhiên và v trí ca địa lý ca rung đất không
ging nhau; các điu kin thi tiết, khí hu ca địa phương ít biến động; nhu cu
hàng hóa nông phm ngày càng tăng. Do đó, xã hi buc phi canh tác trên c
rung
đất xu nht (v độ màu m và v trí địa lý). Vì vy mà giá c ca hàng
hóa nông phm được hình thành trên cơ s điu kin sn xut xu nht ch
không phi điu kin trung bình như trong công nghip. Vì thế, canh tác trên
đất tt và trung bình s có li nhun siêu ngch. Phn li nhun siêu ngch này
tn ti thường xuyên, tương đối n định và chuyn hóa thành
địa tô chênh lch.
Như vy, địa tô chênh lch là phn li nhun siêu ngch ngoài li nhun bình
quân thu được trên rung đất có điu kin sn xut thun li hơn. Nó là s chênh
lch gia giá c sn xut chung được quyết định bi điu kin sn xut trên
rung đất xu nht và giá c sn xut cá bit trên rung đất t
t và trung bình (ký
hiu Rc1).
Địa tô chênh lch có hai loi: địa tô chênh lch I và địa tô chênh lch II.
+ Địa tô chênh lch I là loi địa tô thu được trên nhng rung đất điu kin t
nhiên thun li. Chng hn, có độ màu m t nhiên thun li (trung bình và tt)
và có v trí địa lý gn nơi tiêu th hay gn đường giao thông.
Ví d 1:
Địa tô chênh lch I thu được trên nhng rung đất có độ màu m t
nhiên
trung bình và tt (gi sP' = 20%).
Giá c sn xut
cá bit
Giá c sn xut
chung
Loi
rung
Tư bn
đầu tư
P'
Sn lượng
(t)
Ca
1 t
Ca tng
sn phm
Ca
1 t
Ca tng
sn phm
Địa tô
chênh
lch
Tt 100 20 6 20 120 30 180 60
T/bình 100 20 5 24 120 30 150 30
Xu 100 20 4 30 120 30 120 0
Ví d 2: Địa tô chênh lch I thu được trên nhng rung đất có v trí thun
li như gn nơi tiêu th hay gn đường giao thông.
Giá c sn xut
chung
V trí
rung đất
Tư bn
đầu tư
P
Sn
lượng
(t)
Chi phí
vn
chuyn
Tng giá
c SX
cá bit
Giá c
SX cá
bit
1 t
Ca
1 t
Ca t
ng
sn phm
Địa tô
chênh
lch
- Gn th
trường
100 20 5 0 120 24 27 135 15
- Xa th
trường
100 20 5 15 135 27 27 135 0
88
+ Địa tô chênh lch II là loi địa tô thu được gn lin vi thâm canh tăng
năng sut, là kết qu ca tư bn đầu tư thêm trên cùng mt đơn v din tích.
Ví d 3:
Cn chú ý rng, năng sut ca ln đầu tư thêm phi ln hơn năng sut ca ln
đầu tư trên rung xu, thì khi đó mi có li nhun siêu ngch.
Giá c sn xut chung
Loi
rung
Ln
đầu tư
Tư bn
đầu tư
P
Sn
lượng
(t)
Giá c
SX cá
bit 1 t
1 t
Tng sn
lượng
Địa tô
chênh
lch
Th 1 100 20 4 30 30 120 0
Th 2 100 20 6 20 30 180 60
Cùng
mt
tha
rung
Th 3 100
20
8 15 30 240 120
Trong thi hn hp đồng, li nhun siêu ngch do đầu tư thâm canh đem li
thuc nhà tư bn kinh doanh rung đất. Ch đến khi hết thi hn hp đồng, địa
ch mi tìm cách nâng giá cho thuê rung đất, tc biến li nhun siêu ngch do
đầu tư thâm canh đem li tc là địa tô chênh lch II thành địa tô chênh lch I.
Tình trng này dn đến mâu thun: nhà tư bn thuê đấ
t mun kéo dài thi hn
thuê, còn địa ch li mun rút ngn thi hn cho thuê. Do đó, trong thi gian
thuê đất, nhà tư bn tìm mi cách quay vòng, tn dng, vt kit độ màu m đất
đai.
- Địa tô tuyt đối:
Địa tô tuyt đối là loi địa tô mà các nhà tư bn kinh doanh nông nghip
tuyt đối phi np cho địa ch, dù rung đất đó tt hay xu, xa hay gn.
Địa tô tuyt đối là s li nhun siêu ngch dôi ra ngoài li nhun bình quân,
hình thành nên bi chênh lch gia giá tr nông sn vi giá c sn xut chung
ca nông phm.
Ví d: Có hai tư bn trong nông nghip và trong công nghip đều là 100, cu
to hu cơ tư bn trong nông nghip là 3/2, cu to hu cơ tư bn trong công
nghip là 4/1. Gi s m' = 100%, thì giá tr sn phm và giá tr thng dư
sn xut
ra trong tng lĩnh vc s là:
Trong công nghip : 80c + 20v + 20m = 120
Trong nông nghip : 60c + 40v + 40m = 140
Giá tr thng dư dôi ra trong nông nghip so vi công nghip là: 20. S
chênh lch này là li nhun siêu ngch, li nhun siêu ngch này không b bình
89
quân hoá mà chuyn hóa thành địa tô tuyt đối.
Cơ s ca địa tô tuyt đối là do cu to hu cơ ca tư bn trong nông
nghip thp hơn trong công nghip. Còn nguyên nhân tn ti địa tô tuyt đối là
do chế độ độc quyn s hu rung đất đã ngăn cn nông nghip tham gia cnh
tranh gia các ngành để hình thành li nhun bình quân.
- Địa tô độc quyn:
Địa tô độ
c quyn là hình thc đặc bit ca địa tô tư bn ch nghĩa. Địa tô
độc quyn có th tn ti trong nông nghip, công nghip khai thác và các khu
đất trong thành th.
Trong nông nghip, địa tô độc quyn có các khu đất có tính cht đặc bit,
cho phép trng các loi cây đặc sn hay sn xut các sn phm đặc bit. Trong
công nghip khai thác, địa tô độc quyn có các vùng khai thác các kim loi,
khoáng cht quý hiếm, ho
c nhng khoáng sn có nhu cu vượt xa kh năng khai
thác chúng. Trong thành th, địa tô độc quyn có các khu đất có v trí thun li
cho phép xây dng các trung tâm công nghip, thương mi, dch v, nhà cho thuê
có kh năng thu li nhun cao.
Ngun gc ca địa tô độc quyn cũng là li nhun su ngch do giá c độc
quyn ca sn phm thu được trên đất đai y, mà nhà tư bn ph
i np cho địa ch.
d) Giá c rung đất
Rung đất trong xã hi tư bn không ch cho thuê mà còn được bán. Giá c
rung đất là mt phm trù kinh tế bt hp lý, nhưng nó n du mt quan h kinh
tế hin thc.
Giá c rung đất là hình thc địa tô tư bn hoá. Bi rung đất đem li địa
tô, tc là đem li m
t thu nhp n định bng tin nên nó được xem như mt loi
tư bn đặc bit. Còn địa tô chính là li tc ca tư bn đó. Do vy giá c rung đất
ch là giá mua địa tô do rung đất mang li theo t sut li tc hin hành. Nó t
l thun vi địa tô và t l nghch vi t sut li tc tư b
n gi vào ngân hàng.
Ví d: Mt mnh đất hàng năm đem li mt địa tô là 200 USD, t sut li
tc tin gi ngân hàng là 5%, thì giá c mnh đất là:
200 x 100
5
= 4000USD
Vì vi s tin 4000 USD đó đem gi ngân hàng vi lãi sut 5%/năm cũng
thu được mt li tc 200 USD ngang bng địa tô thu được khi cho thuê rung
đất.
90
Câu hi ôn tp
1. Thế nào là li nhun và t sut li nhun? Chúng có quan h thế nào vi
giá tr thng dư và t sut giá tr thng dư?
2. Phân tích s hình thành t sut li nhun bình quân và giá c sn xut. ý
nghĩa lý lun và thc tin ca vic nghiên cu vn đề này là gì?
3. Tư bn thương nghip và tư bn cho vay được hình thành như thế nào?
Bn ch
t ca li nhun thương nghip và li tc cho vay là gì?
4. Phân tích nhng ni dung cơ bn v s hình thành công ty c phn và th
trường chng khoán. ý nghĩa thc tin ca vic nghiên cu vn đề này nước ta
hin nay.
5. Phân tích bn cht địa tô tư bn ch nghĩa và các hình thc ca địa tô. ý
nghĩa ca vic nghiên cu lý lun địa tô.
91
Chương VII
Ch nghĩa tư bn độc quyn và ch nghĩa tư bn độc
quyn nhà nước
Phát trin hc thuyết ca C. Mác trong thi đại đế quc ch nghĩa, V.I.
Lênin đã trình bày mt cách có h thng sâu sc lý lun v ch nghĩa tư bn độc
quyn và ch nghĩa tư bn độc quyn nhà nước.
I- Ch nghĩa tư bn độc quyn
1. Nguyên nhân hình thành tư bn độc quyn và bn cht ca ch
nghĩa tư bn độc quyn
a) Nguyên nhân hình thành tư bn độc quyn
Theo Lênin "t do cnh tranh đẻ ra tp trung sn xut và s tp trung sn
xut này, khi phát trin ti mt mc độ nht định, li dn ti độc quyn"
1
.
S độc quyn hay s thng tr ca tư bn độc quyn là cơ s ca ch nghĩa
tư bn độc quyn. S xut hin ca tư bn độc quyn do nhng nguyên nhân ch
yếu sau đây:
Mt là, s phát trin ca lc lượng sn xut dưới tác dng ca tiến b khoa
hc - k thu
t, làm xut hin nhng ngành sn xut mi mà ngay t đầu đã là
nhng ngành có trình độ tích t cao. Đó là nhng xí nghip ln, đòi hi nhng
hình thc kinh tế t chc mi.
Hai là, cnh tranh t do, mt mt, buc các nhà tư bn phi ci tiến k thut,
tăng quy mô tích lu; mt khác, dn đến nhiu doanh nghip nh, trình độ k
thut kém hoc b các đối th mnh hơn thôn tính, hoc phi liên kết vi nhau để
đứng vng trong cnh tranh. Vì vy, xut hin mt s xí nghip tư bn ln nm địa
v thng tr mt ngành hay trong mt s ngành công nghip.
Ba là, khng hong kinh tế làm cho nhiu xí nghip nh và va b phá sn;
mt s sng sót phi đổi m
i k thut để thoát khi khng hong, do đó thúc đẩy
quá trình tp trung sn xut. Tín dng tư bn ch nghĩa m rng, tr thành đòn
by mnh m thúc đẩy tp trung sn xut.
Bn là, nhng xí nghip và công ty ln có tim lc kinh tế mnh tiếp tc cnh
1. V.I. Lênin: Toàn tp, Nxb. Tiến b, Mátxcơva, 1980, t..27, tr. 402.
92
tranh vi nhau ngày càng khc lit, khó phân thng bi, vì thế ny sinh xu hướng
tha hip, t đó hình thành các t chc độc quyn.
b) Bn cht ca ch nghĩa tư bn độc quyn
Ch nghĩa tư bn cnh tranh t do phát trin đến độ nht định thì xut hin
các t chc độc quyn. Lúc đầu tư bn độc quyn ch có trong m
t s ngành, mt
s lĩnh vc ca nn kinh tế. Hơn na, sc mnh kinh tế ca các t chc độc
quyn cũng chưa tht ln. Tuy nhiên, sau này, sc mnh ca các t chc độc quyn
đã được nhân lên nhanh chóng và tng bước chiếm địa v chi phi trong toàn nn
kinh tế. Ch nghĩa tư bn bước sang giai đon phát trin mi -
ch nghĩa tư bn
độc quyn.
Xét v bn cht, ch nghĩa tư bn độc quyn là mt nc thang phát trin mi
ca ch nghĩa tư bn.
Ch nghĩa tư bn độc quyn là ch nghĩa tư bn trong đó hu hết các
ngành, các lĩnh vc ca nn kinh tế tn ti các t chc tư
bn độc quyn và
chúng chi phi s phát trin ca toàn b nn kinh tế.
Nếu trong thi k ch nghĩa tư bn cnh tranh t do, s phân hóa gia các
nhà tư bn chưa thc s sâu sc nên quy lut thng tr ca thi k này là quy lut
li nhun bình quân, còn trong ch nghĩa tư bn độc quyn, quy lut thng tr
quy lut li nhu
n độc quyn.
S ra đời ca ch nghĩa tư bn độc quyn vn không làm thay đổi được bn
cht ca ch nghĩa tư bn. Bn thân quy lut li nhun độc quyn cũng ch là mt
hình thái biến tướng ca quy lut giá tr thng dư.
2. Đặc đim kinh tế cơ bn ca ch nghĩa tư bn
độc quyn
Có th khái quát mt s đặc đim kinh tế cơ bn ca ch nghĩa tư bn độc
quyn như sau:
a) S tp trung sn xut và s thng tr ca các t chc độc quyn
Tích t và tp trung sn xut cao dn đến hình thành các t chc độc quyn.
T chc độc quyn là liên minh gia nhng nhà tư b
n ln để tp trung vào
trong tay mt phn ln (thm chí toàn b) sn phm ca mt ngành, cho phép
liên minh này phát huy nh hưởng quyết định đến quá trình sn xut và lưu
thông ca ngành đó.
Nhng liên minh độc quyn, thot đầu hình thành theo s liên kết ngang, tc là
s liên kết nhng doanh nghip trong cùng ngành, dưới nhng hình thc cácten,
xanhđica, trt.
Cácten là hình thc t chc độc quyn da trên s
ký kết hip định gia các
xí nghip thành viên để tho thun vi nhau v giá c, quy mô sn lượng, th
93
trường tiêu th, k hn thanh toán... còn vic sn xut và tiêu th sn phm vn
do bn thân mi thành viên thc hin.
Xanhđica là hình thc t chc độc quyn trong đó vic tiêu th sn phm do
mt ban qun tr chung đảm nhim, nhưng sn xut vn là công vic độc lp ca
mi thành viên.
Cácten và xanhđica d b phá v khi tương quan lc lượng thay đổ
i. Vì vy,
mt hình thc độc quyn mi ra đời là trt. Trt thng nht c vic sn xut và
tiêu th vào tay mt ban qun tr chung, còn các thành viên tr thành các c
đông.
Tiếp đó, xut hin s liên kết dc, nghĩa là s liên kết không ch nhng xí
nghip ln mà c nhng xanhđica, trt... thuc các ngành khác nhau nhưng có liên
quan vi nhau v
kinh tế và k thut, hình thành các côngxoócxiom.
T gia thế k XX phát trin mt kiu liên kết mi - liên kết đa
ngành - hình thành nhng cônglômêrat (conglomerat) hay consơn (concern)
khng l thâu tóm nhiu công ty, xí nghip thuc nhng ngành công nghip rt
khác nhau, đồng thi bao gm c vn ti, thương mi, ngân hàng và các
dch v khác, v.v..
Nh nm được địa v thng tr trong lĩnh vc sn xut và lưu thông, các t
chc độc quyn có kh năng định ra giá c độc quyn. Giá c độc quyn là giá c
hàng hóa có s chênh lch rt ln so vi giá c sn xut. H định ra giá c độc
quyn cao hơn giá c sn xut đối vi nhng hàng hóa mà h bán ra và giá c
độc quyn thp dưới giá c sn xut đối vi nhng hàng hóa mà h mua, trước hế
t
là nguyên liu. Qua đó h thu được li nhun độc quyn.
Tuy nhiên, giá c độc quyn không th tiêu được tác động ca quy lut giá
tr và quy lut giá tr thng dư. Vì xét toàn b xã hi thì tng giá c vn bng
tng s giá tr và tng li nhun vn bng tng giá tr thng dư trong các nước tư
bn ch nghĩa. Nhng th mà các t ch
c độc quyn kếch xù thu được cũng là
nhng th mà các tng lp tư sn va và nh, nhân dân lao động các nước tư bn
ch nghĩa và nhân dân các nước thuc địa và ph thuc mt đi.
b) Tư bn tài chính và bn đầu s tài chính
Tích t, tp trung tư bn trong ngân hàng dn đến s hình thành các t chc
độc quyn trong ngân hàng. T ch làm trung gian trong vic thanh toán và tín
d
ng, nay do nm được phn ln tư bn tin t trong xã hi, ngân hàng đã tr
thành người có quyn lc vn năng chi phi các hot động kinh tế - xã hi.
Các t chc độc quyn ngân hàng cho các t chc độc quyn công nghip
vay và nhn gi nhng s tin ln ca các t chc độc quyn công nghip trong
mt thi gian dài, nên li ích ca chúng xon xuýt vi nhau, hai bên
đều quan tâm
94
đến hot động ca nhau, tìm cách thâm nhp vào nhau. T đó hình thành mt loi tư
bn mi gi là tư bn tài chính.
Tư bn tài chính là s thâm nhp và dung hp vào nhau gia tư bn độc
quyn ngân hàng và tư bn độc quyn trong công nghip.
Bn đầu s tài chính (trùm tư bn tài chính) thiết lp s thng tr ca mình
thông qua "chế độ tham d". Thc cht ca chế
độ tham d là mt nhà tư bn tài
chính hoc mt tp đoàn tài chính, nh nm được s c phiếu khng chế mà chi
phi được công ty gc hay "công ty m", ri qua công ty m chi phi các công ty
ph thuc hay các "công ty con", các công ty này li chi phi các "công ty cháu"
v.v.. Bi vy, vi mt s tư bn nht định, mt trùm tư bn tài chính có th chi phi
được nhng lĩnh vc sn xu
t rt ln.
c) Xut khu tư bn
Xut khu hàng hóa là mang hàng hóa ra nước ngoài để thc hin giá tr
giá tr thng dư, còn xut khu tư bn là xut khu giá tr ra nước ngoài (đầu tư tư
bn ra nước ngoài) nhm mc đích chiếm đot giá tr thng dư các nước nhp
khu tư bn đó.
Xut khu t
ư bn tr thành tt yếu, vì trong nhng nước tư bn ch nghĩa
phát trin đã tích lu được mt khi lượng tư bn ln và ny sinh tình trng "tha
tư bn". Tình trng tha này không phi là tha tuyt đối, mà là tha tương đối,
nghĩa là không tìm được nơi đầu tư có li nhun cao trong nước. Tiến b k
thut
các nước này đã dn đến tăng cu to hu cơ ca tư bn và h thp t sut
li nhun; trong khi đó, nhng nước kém phát trin v kinh tế, nht là các
nước thuc địa, di dào nguyên liu và nhân công giá r nhưng li thiếu vn và
k thut.
Do tp trung trong tay mt khi lượng tư bn khng l nên vic xu
t khu tư
bn ra nước ngoài tr thành mt nhu cu tt yếu ca các t chc độc quyn.
Xét v hình thc đầu tư, có th phân chia xut khu tư bn thành xut khu
tư bn trc tiếpxut khu tư bn gián tiếp. Xut khu tư bn trc tiếp là đưa
tư bn ra nước ngoài để tr
c tiếp kinh doanh thu li nhun cao. Xut khu tư bn
gián tiếp là cho vay để thu li tc.
Vic xut khu tư bn là s m rng quan h sn xut tư bn ch nghĩa ra
nước ngoài, là công c ch yếu để bành trướng s thng tr ca tư bn tài chính ra
toàn thế gii. Tuy nhiên, vic xut khu tư bn, v khách quan có nhng tác
động tích c
c đến nn kinh tế các nước nhp khu, như thúc đẩy quá trình
chuyn kinh tế t cung t cp thành kinh tế hàng hóa, thúc đẩy s chuyn biến t
cơ cu kinh tế thun nông thành cơ cu kinh tế nông - công nghip, mc dù cơ
cu này còn què qut, l thuc vào kinh tế ca chính quc.
95
d) S phân chia thế gii v mt kinh tế gia các liên minh độc quyn
quc tế
Vic xut khu tư bn tăng lên v quy mô và m rng phm vi tt yếu dn đến
vic phân chia thế gii v mt kinh tế, nghĩa là phân chia lĩnh vc đầu tư tư bn,
phân chia th trường thế gii gia các t chc độc quyn. Cuc
đấu tranh giành th
trường tiêu th, ngun nguyên liu và lĩnh vc đầu tư có li nhun cao nước
ngoài tr nên gay gt. Nhng cuc đụng đầu trên trường quc tế gia các t chc
độc quyn có sc mnh kinh tế hùng hu dn đến các cuc cnh tranh khc lit
gia chúng, tt yếu dn đến xu hướng tho hip, ký kết hip định
để cng c địa v
độc quyn ca chúng trong nhng lĩnh vc và nhng th trường nht định. T đó
hình thành các liên minh độc quyn quc tế, các tp đoàn xuyên quc gia…
e) S phân chia thế gii v mt lãnh th gia các cường quc đế quc
Khi đầu tư ra nước ngoài, đặc bit là các nước thuc địa và ph thuc, tư
b
n độc quyn không ch thu được li nhun độc quyn không thôi mà là “siêu
li nhun độc quyn” do có nhng điu kin thun li mà ti chính quc không
được như ngun nguyên liu di rào giá r hoc ly không, giá nhân công r
mt…Do đó luôn din ra s cnh tranh khc lit gia các t chc độc quyn
thuc các quc gia khác nhau. Điu này đòi hi có s can thi
p ca nhà nước
nhm giúp cho các t chc độc quyn ca nước mình giành git th trường và
môi trường đầu tư nhm thu được siêu li nhun độc quyn ngoi quc. S can
thip đó ca nhà nước đã biến nó thành mt nước đế quc ch nghĩa.
Như vy, ch nghĩa đế quc là s kết hp gia yêu c
u vươn ra và thng tr
nước ngoài ca tư bn độc quyn vi đường li xâm lăng ca nhà nước.
Ch nghĩa đế quc là mt đặc trưng ca ch nghĩa tư bn độc quyn biu
hin trong đường li xâm lược nước ngoài, biến nhng nước này thành h thng
thuc địa ca các cường quc nhm đáp
ng yêu cu thu siêu li nhun độc quyn
ca tư bn độc quyn.
Li ích ca vic xut khu tư bn thúc đẩy các cường quc tư bn đi xâm
chiếm các nước khác và lp nên h thng thuc địa, vì trên th trường thuc địa d
dàng loi tr được các đối th cnh tranh, d dàng nm được độc quyn nguyên
liu và th
trường tiêu th. Đối vi tư bn tài chính, không phi ch nhng ngun
nguyên liu đã được tìm ra mi có ý nghĩa, mà c nhng ngun nguyên liu có
th tìm được cũng rt quan trng, do đó tư bn tài chính có khuynh hướng m
rng lãnh th kinh tế và thm chí c lãnh th nói chung. Ch nghĩa tư bn phát
trin càng cao, nhu cu nguyên liu càng ln, s cnh tranh càng gay gt thì cuc
đấu tranh
để giành git thuc địa gia chúng càng quyết lit.
Bước vào thế k XX, vic phân chia thế gii v mt lãnh th gia các đế quc
tư bn ra đời sm đã hoàn thành. Nhưng sau đó các đế quc ra đời mun hơn đấu
96
tranh đòi chia li thế gii. Đó là nguyên nhân chính dn đến các cuc Chiến tranh
thế gii ln th nht 1914 - 1918 và ln th hai 1939 - 1945, và nhng xung đột
nóng nhiu khu vc trên thế gii…
II- Ch nghĩa tư bn độc quyn Nhà nước
Ch nghĩa tư bn độc quyn nhà nước là ch nghĩa tư bn độc quyn có s
điu tiết, can thip ca nhà nước v kinh tế, là phương thc kết hp gia sc
mnh ca tư bn độc quyn vi sc mnh kinh tế ca nhà nước. Ch nghĩa tư bn
độc quyn nhà nước là mt nc thang phát tri
n ca ch nghĩa tư bn độc quyn.
1. Nguyên nhân ra đời và bn cht ca ch nghĩa tư bn độc quyn nhà
nước
a) Nguyên nhân ra đời ca ch nghĩa tư bn độc quyn nhà nước
Ch nghĩa tư bn độc quyn nhà nước ra đời do các nguyên nhân sau:
Mt là, s phát trin ca lc lượng sn xut dn đến quy mô ca nn kinh t
ế
ngày càng ln, tính cht xã hi hóa ca nn kinh tế ngày càng cao đòi hi có s điu
tiết xã hi đối vi sn xut và phân phi, mt kế hoch hoá tp trung t mt trung tâm.
Nhà nước phi dùng các công c khác nhau để can thip, điu tiết nn kinh tế như các
công c v tài chính - tin t, kế hoch hóa, phát trin các xí nghip quc doanh...
Hai là, s phát tri
n ca phân công lao động xã hi đã làm xut hin mt s
ngành mà các t chc độc quyn tư bn tư nhân không th hoc không mun
kinh doanh vì đầu tư ln, thu hi vn chm và ít li nhun, nht là các ngành
thuc kết cu h tng như năng lượng, giao thông vn ti, giáo dc, nghiên cu
khoa hc cơ bn... Nhà nước tư sn trong khi đảm nhim kinh doanh nhng
ngành đó, to điu kin cho các t chc độc quyn tư nhân kinh doanh các ngành
khác.
Ba là, s thng tr ca độc quyn đã làm sâu sc thêm s đối kháng gia
giai cp tư sn vi giai cp vô sn và nhân dân lao động. Nhà nước phi gii
quyết nhng mâu thun đó bng các hình thc khác nhau như tr cp tht nghip,
điu tiết thu nhp quc dân, phát tri
n phúc li xã hi...
Bn là, s tích t và tp trung tư bn cao dn đến mâu thun gia các t
chc độc quyn vi nhau, mâu thun gia tư bn độc quyn vi các t chc kinh
doanh va và nhtr nên gay gt cn có s điu tiết, can thip ca nhà nước
bng các hình thc khác nhau như nghiêm cm mt s hình thc độc quyn, ra
lut chng độc quyn để hn chế s chi phi hay quy mô ca các độc quyn, hn
chế s lũng đon nn kinh tế ca các t chc độc quyn
Năm là, cùng vi xu thế quc tế hoá đời sng kinh tế, s bành trướng ca các
liên minh độc quyn quc tế vp phi nhng hàng rào quc gia dân tc và xung đột
l
i ích vi các đối th trên th trường thế gii. Tình hình đó đòi hi phi có s điu
97
tiết các quan h chính tr và kinh tế quc tế ca nhà nước.
Ngoài ra, cuc đấu tranh vi ch nghĩa xã hi hin thc và tác động ca
cách mng khoa hc và công ngh cũng đòi hi s can thip trc tiếp ca nhà
nước vào đời sng kinh tế.
b) Bn cht ca ch nghĩa tư bn độc quyn nhà nước
Xét v bn cht, ch nghĩ
a tư bn độc quyn nhà nước vn là ch nghĩa tư
bn, chu s chi phi ca quy lut giá tr thng dư, mc dù nó đã có nhiu thay
đổi so vi ch nghĩa tư bn thi k cnh tranh t do.
Ch nghĩa tư bn độc quyn nhà nước là nc thang phát trin mi ca ch
nghĩa tư bn độc quyn, như
ng nó vn chưa thoát khi ch nghĩa tư bn độc
quyn.
Ch nghĩa tư bn độc quyn nhà nước ch là mt nc thang mi so vi ch
nghĩa tư bn độc quyn thi k đầu.
Đặc đim ni bt ca ch nghĩa tư bn độc quyn nhà nước là s can thip,
s điu ti
ết ca nhà nước v kinh tế. Mc dù trong giai đon đầu ca ch nghĩa tư
bn độc quyn, nhà nước đã có s can thip, điu tiết kinh tế chng mc nht
định, nhưng hot động chi phi vn là ca bàn tay vô hình hoc s can thip,
điu tiết ca nhà nước mang tính gián tiếp. Chng hn, ngay giai đon nhà
nướ
c đã điu tiết gián tiếp vào quan h kinh tế bng thuế má, bng vic đi xâm
lược nước ngoài để m rng th trường cho các t chc độc quyn
Như vy, ch nghĩa tư bn độc quyn nhà nước không phi mt chế độ kinh tế
mi so vi ch nghĩa tư bn, li càng không phi chế độ tư
bn mi so vi ch
nghĩa tư bn độc quyn. Ch nghĩa tư bn độc quyn nhà nước ch là ch nghĩa tư
bn độc quyn có s can thip, điu tiết ca nhà nước v kinh tế, là s kết hp sc
mnh ca tư bn độc quyn vi sc mnh ca nhà nước v kinh tế
.
2. Nhng biu hin ch yếu ca ch nghĩa tư bn độc quyn nhà nước
S vn động ca ch nghĩa tư bn độc quyn nhà nước được biu hin dưới
nhng hình thc ch yếu dưới đây:
a) S kết hp v nhân s gia các t chc độc quyn và nhà nước tư
sn
V.I. Lênin
đã tng nhn mnh rng, s liên minh v nhân s ca các ngân
hàng vi công nghip được b sung bng s liên minh v nhân s ca ngân hàng
và công nghip vi chính ph theo kiu: hôm nay là b trưởng, ngày mai là ch
ngân hàng; hôm nay là ch ngân hàng, ngày mai là b trưởng.
S kết hp v nhân s được thc hin thông qua các đảng phái tư sn.
Chính các đảng phái này đã to ra cho tư bn độc quyn mt cơ s
xã hi để thc
98
hin s thng tr và trc tiếp xây dng đội ngũ công chc cho b máy nhà nước.
Thông qua các hi ch xí nghip, mt mt, các đại biu ca các t chc độc
quyn tham gia vào b máy nhà nước vi nhng cương v khác nhau; mt khác,
các quan chc và nhân viên chính ph được cài vào các ban qun tr ca các t
chc độc quyn, nm gi nhng chc v tr
ng yếu chính thc hoc danh d,
hoc tr thành nhng người đỡ đầu các t chc độc quyn. S thâm nhp vào
nhau này (còn gi là s kết hp) đã to ra nhng biu hin mi trong mi quan
h gia các t chc độc quyn và cơ quan nhà nước t trung ương đến các địa
phương các nước tư bn.
b) S hình thành và phát trin ca s
hu nhà nước
Ch nghĩa tư bn độc quyn nhà nước thâm nhp vào mi lĩnh vc ca đời
sng, nhưng nét ni bt nht là sc mnh ca độc quyn và ca nhà nước kết hp
vi nhau trong lĩnh vc kinh tế. Cơ s ca nhng bin pháp độc quyn nhà nước
trong kinh tế là s thay đổi các quan h s hu. Nó bi
u hin không nhng ch
s hu nhà nước tăng lên mà c s tăng cường mi quan h gia s hu nhà
nước và s hu độc quyn tư nhân, hai loi s hu này đan kết vi nhau trong
quá trình chu chuyn ca tng tư bn xã hi.
S hu nhà nước hình thành dưới nhng hình thc sau đây:
- Xây dng doanh nghip nhà nước bng v
n ca ngân sách;
- Quc hu hoá các xí nghip tư nhân bng cách mua li;
- Nhà nước mua c phiếu ca các doanh nghip tư nhân;
- M rng doanh nghip nhà nước bng vn tích lu ca các doanh nghip
tư nhân
c) S điu tiết kinh tế ca nhà nước tư sn
S điu tiết kinh tế ca nhà nước được thc hin bng nhiu công c khác
nhau như
pháp lý (lut chng độc quyn...), giá c, thuế khóa, tài chính-tin t,
ngân hàng, phát trin các xí nghip nhà nướcVí d, nhà nước phát trin các xí
nghip quc doanh m đường cho mt s ngành, lĩnh vc mi phát trin, sau đó
chuyn giao li cho các t chc độc quyn. Để cu nguy cho nn kinh tế trong
nhng điu kin nht định, nhà nước có th mua li mt s xí nghip làm
ăn thua
l và nhượng li cho tư nhân khi nó đã đi vào hot động n định...
Bn thân s điu tiết ca nhà nước cũng có mt tích cc và mt tiêu cc.
Nhng sai lm trong s điu tiết ca nhà nước có khi li đưa đến hu qu tai hi
hơn là tác động tiêu cc ca cnh tranh t do và độc quyn tư nhân. Vì thế, h
th
ng điu tiết kinh tế ca nhà nước đã dung hp c ba cơ chế: th trường, độc
99
quyn tư nhân và điu tiết ca nhà nước nhm phát huy mt tích cc và hn chế
mt tiêu cc ca tng cơ chế. Xét đến cùng và v bn cht, h thng điu tiết đó
phc v cho ch nghĩa tư bn độc quyn.
III- Nhng biu hin mi ca ch nghĩa tư bn trong giai đon hin
nay
Xét v phương din lch s, ch nghĩa tư bn vào nhng thp k cui thế k
XX tr li đây đã có nhng biến đổi sâu sc, có th coi như mt bước phát trin
mi ca ch nghĩa tư bn độc quyn nhà nước.
1. Nhng biu hin mi trong năm đặc đim ca ch nghĩ
a tư bn độc
quyn
a) S tp trung sn xut và s thng tr ca các t chc độc quyn: s
xut hin ngày càng nhiu nhng công ty độc quyn xuyên quc gia
bên cnh s phát trin ca các xí nghip va và nh
Hin tượng liên kết đa dng tiếp tc phát trin, sc mnh ca các consơn và
cônglômêrát ngày càng được tăng cường. Cách mng khoa h
c và công ngh
dường như biu l thành hai xu hướng đối lp nhau nhưng thc ra là thng nht
vi nhau: xu hướng tp trung và xu hướng phi tp trung hóa.
S xut hin nhiu doanh nghip va và nh là do:
Th nht, vic ng dng các thành tu cách mng khoa hc và công ngh
cho phép tiêu chun hóa và chuyên môn hóa sn xut ngày càng sâu rng, dn ti
hình thành h thng gia công, nht là trong nhng ngành sn xut ô tô, máy bay,
đồ
đin, cơ khí, dt, may mc, đồ trang sc, xây dng nhà .
Nhìn b ngoài, dường như đó là hin tượng "phi tp trung hóa", nhưng thc
cht đó ch là mt biu hin mi ca s tp trung sn xut, trong đó các hãng va
và nh l thuc và chu s chi phi ca các ch hãng ln v công ngh, vn, th
trường, v.v..
Th hai, nh
ng ưu thế ca doanh nghip va và nh trong cơ chế th
trường.
Nhng doanh nghip va và nh nhy cm vi thay đổi trong sn xut, linh
hot ng phó vi tình hình biến động ca th trường, mnh dn trong vic đầu tư
vào nhng ngành mi đòi hi s mo him, k c nhng ngành lúc đầu ít li
nhun và nhng ngành s
n phm đáp ng nhu cu cá bit. Các doanh nghip nh
d dàng đổi mi trang b k thut mà không cn nhiu chi phí b sung.
b) S thay đổi trong các hình thc t chc và cơ chế thng tr ca tư
bn tài chính
Thích ng vi s biến đổi mi, hình thc t chc và cơ chế thng tr ca tư
100
bn tài chính đã thay đổi. S thay đổi din ra ngay trong quá trình liên kết và
thâm nhp vào nhau gia tư bn ngân hàng và tư bn công nghip. Ngày nay,
phm vi liên kết được m rng ra nhiu ngành, do đó các tp đoàn tài chính
thường tn ti dưới hình thc nhng t hp đa dng kiu công - nông - thương -
tín - dch v hay công nghip - quân s - dch v quc phòng. Ni dung ca s
liên kết cũng đ
a dng hơn, tinh vi hơn, phc tp hơn. Vai trò kinh tế và chính tr
ca tư bn tài chính ngày càng ln, không ch trong khuôn kh quc gia mà còn
nh hưởng mnh m ti các nước khác trên thế gii. Trùm tài chính không ch
tăng cường địa v thng tr v kinh tế mà còn tăng cường s khng chế và li
dng chính quyn nhà nước. Trong chính ph, h có nhiu người đại din hơn,
h
ơn na, vic tnh đảm nhim các chc v quan trng trong chính ph ngày
càng ph biến.
Để bành trướng ra thế gii và thích ng vi quá trình quc tế hoá đời sng
kinh tế, các tp đoàn tư bn tài chính đã thành lp các ngân hàng đa quc gia và
xuyên quc gia, to điu kin cho các công ty xuyên quc gia thâm nhp vào các
nước khác, đặc bit là Ngân hàng Thế gii (WB) và Qu Tin t quc tế (IMF).
Ho
t động ca các tp đoàn tài chính quc tế đã dn đến s ra đời các trung tâm
tài chính ca thế gii như: Nht Bn, M, Cng hoà Liên bang Đức, Hng Kông,
Singapo...
c) Xut khu tư bn vn là cơ s ca tư bn độc quyn nhưng quy
mô, chiu hướng và kết cu ca vic xut khu tư bn đã có bước
phát trin m
i
Có s tăng trưởng rt nhanh ca vic xut khu tư bn ca các nước tư bn
phát trin. Nguyên nhân ca quy mô xut khu tư bn ngày càng ln, mt mt, là
do cuc cách mng khoa hc và công ngh mi đã thúc đẩy s phát trin ca vic
phân công quc tế, vic quc tế hoá sn xut và vic tăng nhanh tư bn "dư th
a"
trong các nước; mt khác là do s tan rã ca h thng thuc địa cũ sau chiến
tranh.
Chiu hướng xut khu tư bn cũng có nhng thay đổi rõ rt. Trước kia,
lung tư bn xut khu ch yếu t các nước tư bn ch nghĩa phát trin sang các
nước kém phát trin (khong 70%). Nhưng t sau nhng năm 70 ca thế k XX,
3/4 tư b
n xut khu được đầu tư vào các nước phát trin, m đầu bng vic tư
bn quay tr li Tây Âu.
T nhng năm 70, ca thế k XX đại b phn dòng tư bn li chy qua
chy li gia các nước tư bn ch nghĩa phát trin vi nhau. Nguyên nhân ch
yếu ca s chuyn hướng đầu tư nói trên là:
- V
phía các nước đang phát trin, phn ln nhng nước này trong tình
hình chính tr thiếu n định; thiếu môi trường đầu tư an toàn và thun li; thiếu
101
đội ngũ chuyên gia, cán b khoa hc - k thut, công nhân lành ngh; trình độ
dân trí thp và tích lu t ni b nn kinh tế quc dân ít, không đủ mc cn thiết
để tiếp nhn đầu tư nước ngoài.
- V phía các nước tư bn ch nghĩa phát trin, cuc cách mng khoa hc
và công ngh làm xut hin nhiu ngành sn xut và dch v mi, nht là nhng
ngành có hàm lượng khoa h
c cao, đòi hi lượng vn ln để đầu tư vào nghiên
cu khoa hc - k thut và sn xut. Có mt s di chuyn vn trong ni b các
công ty độc quyn xuyên quc gia. Các công ty này cm chi nhánh nhiu nước,
nhưng phn ln chi nhánh ca chúng đặt các nước tư bn ch nghĩa phát trin.
Để vượt qua nhng hàng rào bo h mu dch và khc phc nh
ng tr ngi do
vic hình thành các khi liên kết như EU, NAFTA... các công ty xuyên quc gia
đã đưa tư bn vào trong các khi đó để phát trin sn xut.
Tuy nhiên, mt lot công ty các nước Anh, Pháp, Hà Lan... đã vượt qua
c lnh cm vn ca M để đầu tư vào các nước đang phát trin. Chng hn h
đầu tư thăm dò và khai thác du khí Vit Nam - đó là bng chng rõ rt ch
ng
minh cho xu hướng trên. S dĩ như vy là vì tình trng thiếu du khí và nhng
kim loi quý hiếm vn đang là "gót chân Asin" ca nn kinh tế các nước tư bn
ch nghĩa phát trin, trong khi đó các nước đang phát trin giàu tài nguyên li
thiếu vn và k thut để khai thác, và ngun li cao t lĩnh vc này đối vi c hai
phía.
d) S phân chia thế gii gia các liên minh ca ch nghĩ
a tư bn: xu
hướng quc tế hoá, toàn cu hoá ngày càng tăng bên cnh xu hướng
khu vc hóa nn kinh tế
Sc mnh và phm vi bành trướng ca các công ty độc quyn xuyên quc
gia tăng lên càng thúc đẩy xu hướng quc tế hoá đời sng kinh tế và s phân chia
phm vi nh hưởng gia chúng vi nhau, đồng thi thúc đẩy vic hình thành ch
nghĩa tư bn độc quyn nhà nước quc tế.
Cùng vi xu hướng quc tế hoá, toàn cu hoá đời sng kinh tế li din ra
hin tượng khu vc hóa, hình thành ngày càng nhiu liên minh kinh tế khu vc
như: Liên hp châu Âu (EU), Hip hi các nước Đông Nam á (ASEAN), Din
đàn Hp tác kinh tế châu á - Thái Bình Dương (APEC)... Ngày càng có nhiu
nước tham gia vào các Liên minh Mu dch t do (FTA) hoc các Liên minh
Thuế quan (CU). FTA là khu vc trong đó các nước thành viên cam kết xoá b
hàng rào thuế quan đối vi hàng hóa ca nhau. CU là liên minh trong đó các
nước thành viên có mc thuế chung
đối vi hàng hóa nhp khu t các nước
ngoài khi. Các liên minh kinh tế khu vc hp dn nhiu chính ph vì chúng có
nhiu ưu thế hơn so vi tiến trình t do hoá thương mi toàn cu.
e) S phân chia thế gii gia các cường quc vn tiếp tc dưới nhng
hình thc cnh tranh và thng tr mi
102
Tuy ch nghĩa thc dân cũ đã hoàn toàn sp đổ và ch nghĩa thc dân mi
đã suy yếu, nhưng các cường quc tư bn ch nghĩa, khi ngm ngm, lúc công
khai, vn tranh giành nhau phm vi nh hưởng bng cách thc hin "Chiến lược
biên gii mm", ra sc bành trướng "biên gii kinh tế" rng hơn biên gii địa lý,
ràng buc, chi phi các nước kém phát trin t s l thu
c v vn, công ngh đi
đến s l thuc v chính tr vào các cường quc.
Chiến tranh lnh kết thúc, nguy cơ chiến tranh thế gii b đẩy lùi, nhưng li
được thay thế bng nhng cuc chiến tranh khu vc, chiến tranh thương mi,
nhng cuc chiến tranh sc tc, tôn giáo mà đứng trong hoc núp sau các cuc
đụng độ đó là các cường quc đế quc.
Nh
ng cuc tn công ca Mđồng minh vào ápganixtan, Irc... chng t ch
nghĩa đế quc vn là mt đặc đim trong giai đon phát trin hin nay ca ch
nghĩa tư bn.
Tóm li, dù có nhng biu hin mi, ch nghĩa tư bn trong giai đon hin
nay vn là ch nghĩa tư bn độc quyn. Nhng biu hin m
i đó ch là s phát
trin ca năm đặc đim cơ bn ca ch nghĩa tư bn độc quyn mà thôi.
2. Nhng biu hin mi trong cơ chế điu tiết kinh tế ca ch nghĩa tư
bn độc quyn nhà nước
Trong giai đon hin nay, ch nghĩa tư bn độc quyn nhà nước có nhng
bi
u hin mi sau đây:
- Các hình thc ca kinh tế thuc nhà nước trong nn kinh tế quc dân ngày
càng tr nên đa dng, nó va bao gm các xí nghip thuc nhà nước trong các
ngành sn xut vt cht, va bao gm các t chc tài chính thuc ngân hàng,
ngành kinh tế th ba (dch v), cùng nhng công trình cơ s h tng xã hi mi
xây dng do nhà nước tư bn ch nghĩa đầu tư.
- Kinh tế thuc nhà nước và tư nhân kết hp tăng lên mnh m. Năm 1979,
trong 40 công ty công nghip ln nht ca Tây Âu có 7 công ty hn hp vn gia
nhà nước và tư nhân, trong đó vn nhà nước chiếm khong mt na. Trong công
ty du la ca M, c phn do Chính ph nm là 46%. Cng hoà Liên bang
Đức đã có 1.000 xí nghip thuc Nhà nước và tư nhân kết hp.
- Chi tiêu tài chính ca các nhà nước tư b
n phát trin dùng để điu tiết quá
trình tái sn xut xã hi tăng lên nhiu. Trước Chiến tranh thế gii th nht,
khon chi này chiếm khong 10% t trng tng giá tr sn phm quc dân, thì
đến đầu nhng năm 1980, khon chi này đã chiếm hơn 30%, cá bit có nước vượt
quá 50%.
- Phương thc điu tiết ca nhà nước linh hot, mm do hơ
n vi phm vi
rng hơn.
103
Phương thc điu tiết ca nhà nước cũng thay đổi mt cách linh hot, mm
do hơn, kết hp điu tiết tình thế vi điu tiết dài hn. Các công c và phm vi
điu tiết ca nhà nước cũng đa dng và m rng hơn.
IV- Nhng thành tu, gii hn và xu hướng vn động ca ch nghĩa
tư bn trong giai đon hin nay
1. Nhng thành tu ch nghĩa tư bn đạt được trong s vn động đầy
mâu thun
Trong quá trình phát trin, nếu chưa xét đến hu qu nghiêm trng đã gây
ra đối vi loài người, thì ch nghĩa tư bn vn có nhng mt tích cc đối vi sn
xut. Đó là:
- Thc hin xã hi hóa sn xut.
Quá trình xã hi hóa sn xut biu hin
s phát trin phân công lao động
xã hi, hp tác lao động, tp trung hóa, liên hip hoá sn xut... làm cho các quá
trình sn xut phân tán được liên kết vào mt h thng sn xut, mt quá trình
sn xut xã hi.
- Phát trin lc lượng sn xut, tăng năng sut lao động xã hi. Dưới s tác
động ca quy lut giá tr thng dư và các quy lut kinh tế khác ca cơ chế th
tr
ường, mt mt, giai cp tư sn tăng cường bóc lt, làm giàu nhanh chóng; mt
khác, nhng nhân t đó có tác động mnh m thúc đẩy phát trin lc lượng sn
xut, tiến b khoa hc - công ngh và tăng năng sut lao động xã hi.
- Chuyn sn xut nh thành sn xut ln hin đại.
Quá trình phát trin ca ch nghĩa tư bn làm cho l
c lượng sn xut phát
trin mnh m: k thut cơ khí thay k thut th công lc hu, ri t cơ khí
chuyn dn sang t động hoá, tin hc hoá, công ngh hin đại. Đồng thi nn sn
xut cũng được xã hi hóa ngày càng cao, có s điu tiết thng nht. Đó chính là
quá trình chuyn nn sn xut nh thành nn sn xut l
n hin đại.
Tuy nhiên, nhng thành tu ch nghĩa tư bn đạt được trong s vn động
đầy mâu thun. Điu đó biu hin hai xu hướng trái ngược nhau; đó là:
Xu thế phát trin nhanh chóng ca nn kinh tế biu hin ch: trong nn
kinh tế tư bn ch nghĩa thế gii đã xut hin thi k tăng trưở
ng vi tc độ cao
hiếm thy. Nguyên nhân ca xu thế này là do: yêu cu ni ti và xu thế tăng
nhanh tc độ ca vic phát trin lc lượng sn xut gn vi cuc cách mng khoa
hc và công ngh; quá trình vn hành ca nn kinh tế tư bn ch nghĩa bao hàm
nhng nhân t
kích thích s phát trin kinh tế; tác dng can thip và điu chnh cc b đố
i vi
quan h sn xut ca ch nghĩa tư bn độc quyn nhà nước; vic m rng th
104
trường trong nước
và quc tế.
Xu thế trì tr ca nn kinh tế. Đó là vì s thng tr độc quyn đã to ra
nhng nhân t ngăn cn s tiến b k thut và phát trin sn xut. Tư bn độc
quyn có th thông qua nhng bin pháp như giá c độc quyn, hn chế sn
lượng và mua phát minh k thut... thông qua t ch
c độc quyn và các th đon
trao đổi không ngang giá... để thu li nhun cao mt cách n định t trong và
ngoài nước. Tt c nhng cái đó đã làm mt tác dng mc độ nht định nhng
nhân t thúc đẩy k thut, sn xut tiến b. Ngày nay, nhng nhân t nêu trên
vn tn ti và tiếp tc tác động, biu hin là: tc độ tăng tr
ưởng kinh tế lc hu
nhiu so vi kh năng mà khoa hc và công ngh hin đại cho phép.
2. Gii hn và hu qu ch nghĩa tư bn gây ra
Bên cnh mt tích cc nói trên, ch nghĩa tư bn cũng đứng trước nhng
gii hn mà nó không th vượt qua.
Gii hn lch s ca ch nghĩa tư bn bt ngun t mâu thun kinh t
ế cơ
bn ca ch nghĩa tư bn: mâu thun gia tính cht và trình độ xã hi hóa cao
ca lc lượng sn xut vi chế độ chiếm hu tư nhân tư bn ch nghĩa v tư liu
sn xut. Mc dù ch nghĩa tư bn ngày nay đã có s điu chnh nht định trong
nhng hình thc quan h s
hu, qun lý và phân phi nhưng vn không th khc
phc được mâu thun khách quan này.
Mâu thun cơ bn nói trên biu hin ra thành nhng mâu thun c th sau
đây:
Mt là, mâu thun gia tư bn và lao động: s phân cc giàu - nghèo và
tình trng bt công xã hi tăng lên chng t bn cht bóc lt giá tr thng dư vn
tn ti, dù được biu hin dưới nh
ng hình thc tinh vi hơn. C s bn cùng hoá
tuyt đối ln tương đối ca giai cp công nhân vn đang tn ti. Tuy đại b phn
tng lp trí thc và lao động có k năng đang có vic làm được ci thin mc
sng và gia nhp vào tng lp trung lưu, nhưng vn không xoá được s phân hóa
giàu - nghèo sâu sc.
Hai là, mâu thun gia các dân tc thuc địa và ph thu
c vi ch nghĩa
đế quc. Ngày nay, mâu thun này đang chuyn thành mâu thun gia các nước
chm phát trin b l thuc vi nhng nước đế quc. Nhiu nước chm phát trin
không nhng b vơ vét cn kit ngun tài nguyên thiên nhiên, mà còn mc n
không th nào tr được.
Ba là, mâu thun gia các nước tư bn ch nghĩa vi nhau, ch yếu là gi
a
ba trung tâm kinh tế, chính tr hàng đầu ca thế gii tư bn, gia các tp đoàn tư
bn xuyên quc gia. Mâu thun này có phn du đi trong thi k còn tn ti s
đối đầu gia hai h thng thế gii tư bn ch nghĩa và xã hi ch nghĩa, nay có
105
chiu hướng din biến phc tp. Mt mt, s phát trin ca xu hướng quc tế hoá
đời sng kinh tế đòi hi ca cách mng khoa hc và công ngh khiến các nước
đó phi liên kết vi nhau. Mt khác, do tác động ca quy lut phát trin không
đều và li ích cc b ca giai cp thng tr mi nước, các nước đó đã tr
thành
đối th cnh tranh vi nhau, tranh giành quyn lc và phm vi nh hưởng trên
thế gii, nht là gia ba trung tâm M, Nht Bn và Tây Âu. Biu hin ca mâu
thun gia các nước y trước hết là các cuc chiến tranh thương mi, cnh tranh
gia các công ty xuyên quc gia dưới nhiu hình thc, trên th trường chng
khoán, nơi đầu tư có li...
Bn là, mâu thun gia ch nghĩa t
ư bn và ch nghĩa xã hi. Mâu thun
này là mâu thun xuyên sut thi đại quá độ lên ch nghĩa xã hi trên phm vi
toàn thế gii. Chế độ xã hi ch nghĩa Liên Xô và Đông Âu sp đổ khiến ch
nghĩa xã hi tm thi lâm vào thoái trào, nhưng bn cht thi đại không h thay
đổi. Do đó mâu thun gia ch nghĩa tư bn và ch nghĩa xã h
i vn tn ti mt
cách khách quan.
3. Xu hướng vn động ca ch nghĩa tư bn
Ch nghĩa tư bn trong quá trình phát trin ca nó, mt mt đã thúc đẩy lc
lượng sn xut phát trin rt mnh m, to ra cơ s vt cht - k thut ca nn
sn xut ln hin đại; mt khác làm cho mâu thun cơ
bn ca nó - mâu thun
gia tính cht xã hi hóa ngày càng cao ca lc lượng sn xut vi tính cht
chiếm hu tư nhân tư bn ch nghĩa v tư liu sn xut thêm gay gt.
Ngày nay, ch nghĩa tư bn hin đại đang nm ưu thế v vn, khoa hc,
công ngh, th trường, đang có kh năng thích nghi và phát trin trong chng
m
c nht định; ch nghĩa tư bn cũng đã buc phi thc hin mt s điu chnh
gii hn v quan h sn xut, trong khuôn kh ca ch nghĩa tư bn, song không
th khc phc ni nhng mâu thun vn có ca nó, không th vượt quá gii hn
lch s ca nó.
Mt khác, các quc gia độc l
p ngày càng tăng cường cuc đấu tranh để t
la chn và quyết định con đường phát trin tiến b ca mình. Ch nghĩa xã hi
trên thế gii, t nhng bài hc thành công và tht bi cũng như t khát vng và
s thc tnh ca các dân tc, có điu kin và kh năng to ra bước phát trin mi.
Vì vy, sm hay mun ch nghĩa t
ư bn cũng s b thay thế bng mt chế độ
mi, cao hơn - xã hi cng sn ch nghĩa mà giai đon thp là ch nghĩa xã hi.
Câu hi ôn tp
1. Phân tích nguyên nhân hình thành tư bn độc quyn. Bn cht và đặc
đim ca ch nghĩa tư bn độc quyn là gì?.
2. Phân tích nguyên nhân ra đời và bn cht ca ch nghĩa tư
bn độc quyn
nhà nước. Ch nghĩa tư bn độc quyn nhà nước có nhng biu hin ch yếu nào?
106
3. Phân tích nhng biu hin mi ca ch nghĩa tư bn trong giai đon hin nay.
4. Trình bày nhng thành tu, gii hn và xu hướng vn động ca ch
nghĩa tư bn trong giai đon hin nay.
Phn th hai
Nhng vn đề kinh tế chính tr Ca thi k
quá độ lên ch nghĩa xã hi Vit Nam
Chương VIII
Quá độ lên ch nghĩa xã hi và cơ cu kinh tế nhiu
thành phn trong thi k quá độ lên ch nghĩa xã hi
Vit Nam
I- Thi k quá độ và quá độ lên ch nghĩa xã hi Vit Nam
1. Quan đim ca ch nghĩa Mác - Lênin v thi k quá độ lên ch
nghĩa xã hi
Lý lun v hình thái kinh tế - xã hi ca C.Mác cho thy s biến đổi ca các
xã hi là quá trình lch s t nhiên. Vn dng lý lun đó vào phân tích xã hi tư
bn, tìm ra các quy lut vn động ca nó, C.Mác và Ph.Ăngghen đều cho rng,
phương thc sn xut tư bn ch nghĩ
a có tính cht lch s và xã hi tư bn tt
yếu b thay thế bng xã hi mi - xã hi cng sn ch nghĩa.
Đồng thi C.Mác và Ph.Ăngghen cũng d báo trên nhng nét ln v
nhng đặc trưng cơ bn ca xã hi mi, đó là: có lc lượng sn xut xã hi phát
trin cao; chế độ s hu xã hi v tư li
u sn xut được xác lp, chế độ người bóc lt
người b th tiêu; sn xut nhm tho mãn nhu cu ca mi thành viên trong xã hi;
nn sn xut được tiến hành theo mt kế hoch thng nht trên phm vi toàn xã hi;
s phân phi sn phm bình đẳng; s đối lp gia thành th và nông thôn, gia lao
động trí óc và chân tay b xoá b...
Để xây dng xã hi m
i có nhng đặc trưng như trên cn phi qua hai giai
đon: giai đon thp hay giai đon đầu và giai đon sau hay giai đon cao. Sau
này V.I.Lênin gi giai đon đầu là ch nghĩa xã hi và giai đon sau là ch nghĩa
107
cng sn. C.Mác gi giai đon đầu - xã hi ch nghĩa là thi k quá độ chính tr
lên giai đon cao ca xã hi cng sn.
Xut phát t s nghiên cu tình hình nước Nga lúc by gi, C.Mác và Ph.
ăngghen là nhng người đầu tiên nêu lên kh năng nhng nước còn đang giai
đon phát trin tin tư bn ch nghĩa có th chuyn thng lên hình thái xã hi
c
ng sn ch nghĩa và kh năng phát trin rút ngn ca các nước này b qua chế
độ tư bn ch nghĩa. Hai ông ch ra rng: "Thng li ca giai cp vô sn Tây Âu
đối vi giai cp tư sn và gn lin vi điu đó, vic thay thế nn sn xut tư bn
ch nghĩa bng nn sn xut do xã hi qun lý - đ
ó là điu kin tiên quyết tt yếu
để nâng công xã Nga lên cùng mt trình độ phát trin như vy"
1
.
Vn dng hc thuyết C.Mác vào công cuc xây dng ch nghĩa xã hi Liên
Xô trước đây, V.I.Lênin đã phát trin lý lun v thi k quá độ lên ch nghĩa xã hi.
Ni dung cơ bn ca lý lun đó là:
a) Thi k quá độ lên ch nghĩa xã hi là tt yếu khách quan, bt c
quc gia nào đi lên ch nghĩa xã hi đều phi tri qua, k c
các nước
có nn kinh tế rt phát trin
Tt nhiên, đối vi các nước có nn kinh tế phát trin, thi k quá độ lên ch
nghĩa xã hi có nhiu thun li hơn, có th din ra ngn hơn so vi các nước đi
lên ch nghĩa xã hi b qua chế độ tư bn ch nghĩa có nn kinh tế lc hu.
Thi k quá độ lên ch nghĩ
a xã hi là thi k ci biến cách mng sâu sc,
trit để, toàn din t xã hi cũ thành xã hi mi: ch nghĩa xã hi. Nó din ra t
khi giai cp vô sn giành được chính quyn bt tay vào xây dng xã hi mi và
kết thúc khi xây dng thành công nhng cơ s ca ch nghĩa xã hi c v lc
lượng sn xut, quan h sn xut, cơ s kinh t
ế và kiến trúc thượng tng.
Tính tt yếu ca thi k quá độ lên ch nghĩa xã hi được quy định bi đặc
đim ca cách mng vô sn và nhng đặc trưng kinh tế, xã hi ca ch nghĩa xã
hi.
b) Đặc đim kinh tế cơ bn nht ca thi k quá độ là s tn ti nn
kinh tế nhiu thành ph
n và tương ng vi nó có nhiu giai cp, tng
lp xã hi khác nhau nhưng v trí, cơ cu và tính cht ca các giai cp
trong xã hi đã thay đổi mt cách sâu sc.
S tn ti ca cơ cu kinh tế nhiu thành phn là khách quan và lâu dài, có
li cho s phát trin lc lượng sn xut, tăng trưởng kinh tế. Phân tích thc trng
nn kinh tế ca nước Nga Xôviết lúc đó, V.I. Lênin rút ra có nă
m thành phn
kinh tế là: thành phn kinh tế nông dân gia trưởng; thành phn kinh tế sn xut
hàng hoá nh ca nông dân, tiu th công cá th và tiu thương; thành phn kinh
1. C.Mác và Ph. ăngghen: Toàn tp, Nxb. Chính tr quc gia, Hà Ni, 1995, t..22, tr. 629-630.
108
tế tư bn tư nhân; thành phn kinh tế tư bn nhà nước; thành phn kinh tế xã hi
ch nghĩa. Tương ng vi nn kinh tế quá độ gm nhiu thành phn, trong xã hi
cũng tn ti nhiu giai cp, trong đó có ba giai cp cơ bn là giai cp tiu tư sn,
giai cp tư sn và giai cp công nhân, người lao động tp th. Theo Lênin, mâu
thun cơ bn c
a thi k quá độ lên ch nghĩa xã hi là mâu thun gia ch
nghĩa xã hi đã giành thng li nhưng còn non yếu vi ch nghĩa tư bn đã b
đánh bi nhưng vn còn kh năng khôi phc. Vì vy, thi k quá độ là thi k
din ra cuc đấu tranh "ai thng ai" gia ch nghĩa xã hi và ch nghĩa tư bn
quy
ết lit, quanh co, khúc khuu và phc tp.
c) Kh năng quá độ lên ch nghĩa xã hi b qua chế độ tư bn ch
nghĩa
Khi phân tích đặc đim ca ch nghĩa tư bn trong thi k độc quyn, phát
hin ra quy lut phát trin không đều v kinh tế và chính tr ca ch nghĩa tư bn,
V.I.Lênin rút ra kết lun quan trng v kh năng th
ng li ca ch nghĩa xã hi
mt s nước hoc mt nước riêng l ch không th thng li cùng mt lúc tt
c các nước. Khi ch nghĩa xã hi thng li mt nước, thì nhân loi bt đầu
bước vào mt thi đại mi - thi đại quá độ lên ch nghĩa xã hi trên phm vi
toàn thế gi
i. Trong điu kin đó, các nước lc hu có th quá độ lên ch nghĩa
xã hi b qua chế độ tư bn ch nghĩa. Theo V.I.Lênin, điu kin để mt nước có
th quá độ lên ch nghĩa xã hi b qua chế độ tư bn ch nghĩa là:
Th nht, điu kin bên trong, có Đảng cng sn lãnh đạo giành được chính
quy
n và s dng chính quyn nhà nước công, nông, trí thc liên minh làm điu
kin tiên quyết đểy dng ch nghĩa xã hi.
Th hai, điu kin bên ngoài, có s giúp đỡ ca giai cp vô sn ca các
nước tiên tiến đã giành thng li trong cách mng vô sn.
Các nước lc hu có kh năng quá độ lên ch nghĩa xã hi b qua chế độ tư
bn ch nghĩa nh
ưng không phi là quá độ trc tiếp, mà phi qua con đường gián
tiếp vi mt lot nhng bước quá độ thích hp. "Chính sách kinh tế mi" là con
đường quá độ gián tiếp lên ch nghĩa xã hi, được áp dng Liên Xô t mùa
Xuân năm 1921 thay cho "Chính sách cng sn thi chiến" được áp dng trong
nhng năm ni chiến và can thip vũ trang ca ch nghĩa đế quc.
Ni dung cơ bn c
a "Chính sách kinh tế mi" bao gm:
- Dùng chính sách thuế lương thc thay cho chính sách trưng thu lương
thc tha trong Chính sách cng sn thi chiến.
- T chc th trường, thương nghip, thiết lp quan h hàng hoá - tin t
gia nhà nước và nông dân, gia thành th và nông thôn, gia công nghip và
nông nghip.
109
- S dng nhiu thành phn kinh tế, các hình thc kinh tế quá độ, khuyến
khích phát trin kinh tế cá th, kinh tế tư bn tư nhân thay cho s th tiêu kinh
doanh tư nhân trong Chính sách cng sn thi chiến, s dng ch nghĩa tư bn nhà
nước, chuyn các xí nghip nhà nước sang chế độ hch toán kinh tế, ch trương
phát trin quan h kinh tế vi các nước phương Tây để tranh th vn, k
thut...
"Chính sách kinh tế mi" có ý nghĩa to ln. V thc tin, nh có chính sách
đó nước Nga Xôviết đã khôi phc nhanh chóng nn kinh tế sau chiến tranh, khc
phc được khng hong kinh tế và chính tr. V lý lun, nó phát trin nhn thc
sâu sc v ch nghĩa xã hi, v thi k quá độ lên ch nghĩa xã hi.
nước ta t khi bước vào thi k đổi m
i, nhng quan đim kinh tế ca
Đảng ta đã th hin s nhn thc và vn dng "Chính sách kinh tế mi" ca V.I.
Lênin phù hp vi điu kin và hoàn cnh c th ca thi k quá độ nước ta.
2. Tính tt yếu và đặc đim ca thi k quá độ lên ch nghĩa xã hi
Vit Nam
nước ta, thi k
quá độ lên ch nghĩa xã hi được bt đầu t năm 1954
min Bc và t năm 1975 trên phm vi c nước, sau khi cuc cách mng dân tc
dân ch nhân dân đã hoàn thành thng li, đất nước đã hoà bình thng nht quá
độ lên ch nghĩa xã hi.
Thi k quá độ lên ch nghĩa xã hi là tt yếu khách quan đối vi mi quc
gia xây dng ch nghĩ
a xã hi, dù đim xut phát trình độ phát trin cao hay
thp.
Thi k quá độ lên ch nghĩa xã hi Vit Nam là mt tt yếu lch s. Bi
vì:
Mt là, phát trin theo con đường xã hi ch nghĩa là phù hp vi quy lut
khách quan ca lch s. Loài người đã phát trin qua các hình thái kinh tế - xã hi:
công xã nguyên thu, chiếm hu nô l, phong kiến, tư bn ch
nghĩa. S biến đổi
ca các hình thái kinh tế - xã hi là quá trình lch s t nhiên và hình thái kinh tế - xã
hi sau cao hơn, tiến b hơn hình thái kinh tế - xã hi trước nó. S biến đổi ca các
hình thái kinh tế - xã hi nói trên đều tuân theo quy lut quan h sn xut phi phù
hp vi tính cht và trình độ phát trin ca lc lượng sn xut.
Cho dù ngày nay, ch nghĩa tư bn đang nm nhi
u ưu thế v vn, khoa
hc, công ngh và th trường, đang c gng điu chnh trong chng mc nht
định quan h sn xut để thích nghi vi tình hình mi, nhưng không vượt ra khi
nhng mâu thun vn có ca nó, đặc bit là mâu thun gia tính cht xã hi hóa
ngày càng cao ca lc lượng sn xut vi chế độ chiếm hu tư nhân tư
bn ch
nghĩa v tư liu sn xut. Mâu thun này không nhng không du đi mà ngày
càng phát trin gay gt và sâu sc. S phát trin mnh m ca lc lượng sn xut
110
và xã hi hóa lao động làm cho các tin đề vt cht, kinh tế, xã hi ngày càng
chín mui cho s ph định ch nghĩa tư bn và s ra đời ca xã hi mi - ch
nghĩa xã hi. Ch nghĩa tư bn không phi là tương lai ca loài người. Theo quy
lut tiến hoá ca lch s, loài người nht định s tiến ti ch nghĩa xã hi.
Hai là, phát trin theo con đườ
ng ch nghĩa xã hi không ch phù hp vi
xu thế ca thi đại, mà còn phù hp vi đặc đim ca cách mng Vit Nam: cách
mng dân tc, dân ch gn lin vi cách mng xã hi ch nghĩa. Cuc cách mng
dân tc, dân ch trước hết là để gii phóng dân tc, giành độc lp, t do, dân
ch... đồng thi nó là tin đề để "làm cho nhân dân lao động thoát nn b
n cùng,
làm cho mi người có công ăn vic làm, được m no và sng mt đời hnh
phúc"
1
, nhm thc hin mc tiêu "dân giàu, nước mnh, xã hi công bng, dân
ch, văn minh". Vì vy, cuc cách mng xã hi ch nghĩa là s tiếp tc hp lôgíc
cuc cách mng dân tc, dân ch, làm cho cách mng dân tc, dân ch được thc
hin trit để.
Thi k quá độ lên ch nghĩa xã hi là tt yếu đối vi mi quc gia đi lên
ch nghĩa xã h
i, nhưng nó li có đặc đim riêng đối vi mi quc gia; do điu
kin xut phát riêng ca mi quc gia quy định. Trước đây, min Bc nước ta
bước vào thi k quá độ vi "đặc đim ln nht là t mt nước nông nghip lc
hu tiến thng lên ch nghĩa xã hi không phi kinh qua giai đon phát trin tư
b
n ch nghĩa". Khi c nước thng nht cùng tiến lên ch nghĩa xã hi, đặc đim
trên vn còn tn ti. Phân tích rõ hơn thc trng kinh tế, chính tr ca đất nước,
trong Cương lĩnh xây dng đất nước trong thi k quá độ lên ch nghĩa xã hi,
Đảng Cng sn Vit Nam khng định: "Nước ta quá độ lên ch nghĩa xã hi b
qua ch
ế độ tư bn, t mt xã hi vn là thuc địa, na phong kiến, lc lượng sn
xut rt thp. Đất nước tri qua hàng chc năm chiến tranh, hu qu để li còn
nng n. Nhng tàn dư thc dân phong kiến còn nhiu. Các thế lc thù địch
thường xuyên tìm cách phá hoi chế độ xã hi và nn độc lp ca nhân dân ta"
2
.
Như vy, đặc đim đặc trưng bao trùm nht ca thi k quá độ nước ta là
b qua chế độ tư bn ch nghĩa. Nhưng, thế nào là b qua chế độ tư bn ch
nghĩa? Gii quyết vn đề này có ý nghĩa ln c v nhn thc và hot động thc
tin.
S là sai lm và phi tr
giá nếu quan nim "b qua chế độ tư bn ch
nghĩa" theo kiu ph định sch trơn, đem đối lp ch nghĩa xã hi vi ch nghĩa
tư bn, b qua c nhng cái "không th b qua" như đã tng xy ra các nước xã
hi ch nghĩa trước đây. Vì vy, Báo cáo chính tr ti Đại hi đại biu toàn qu
c
1. H Chí Minh: Toàn tp, Nxb. Chính tr quc gia, Hà Ni, 2002, t.10, tr. 17.
2
. Đảng Cng sn Vit Nam: Cương lĩnh xây dng đất nước trong thi k quá độ lên ch nghĩa xã hi,
Nxb. S tht, Hà Ni, 1991, tr. 8.
111
ln th IX, Đảng Cng sn Vit Nam đã nói rõ b qua chế độ tư bn ch nghĩa là
"b qua vic xác lp v trí thng tr ca quan h sn xut và kiến trúc thượng tng
tư bn ch nghĩa, nhưng tiếp thu, kế tha nhng thành tu mà nhân loi đã đạt
được dưới chế độ tư bn ch nghĩa, đặc bi
t v khoa hc công ngh, để phát trin
nhanh lc lượng sn xut, xây dng nn kinh tế hin đại"
3
.
B qua chế độ tư bn ch nghĩa thc cht là phát trin theo con đường "rút
ngn" quá trình lên ch nghĩa xã hi. Nhưng "rút ngn" không phi là đốt cháy
giai đon, duy ý chí, coi thường quy lut, như mun xoá b nhanh s hu tư nhân
và các thành phn kinh tế "phi ch nghĩa xã hi" hoc coi nh sn xut hàng hóa,
v.v.. Trái li, phi tôn trng quy lut khách quan và biết vn dng sáng to vào
đi
u kin c th ca đất nước, tn dng thi cơ và kh năng thun li để tìm ra
con đường, hình thc, bước đi thích hp. Phát trin theo con đường "rút ngn" là
phi biết kế tha nhng thành tu mà nhân loi đã đạt được ch nghĩa tư
bn không ch v lc lượng sn xut mà c v quan h sn xu
t, cơ s kinh tế
kiến trúc thượng tng, nhưnin đã nói v ch nghĩa xã hi nước Nga trước
đây là s kết hp nhit tình cách mng cao ca nước Nga vi k thut hin đại
trong các tơrt ca M và ngh thut qun lý trong ngành đường st Đức.
B qua chế độ tư bn ch nghĩa nhưng không th th
c hin quá độ trc tiếp
lên ch nghĩa xã hi mà phi qua con đường gián tiếp, qua vic thc hin hàng
lot các hình thc quá độ. S cn thiết khách quan và vai trò, tác dng ca các
hình thc kinh tế quá độ được Lênin phân tích sâu sc trong lý lun v ch nghĩa
tư bn nhà nước. Thc hin các hình thc kinh tế quá độ, các khâu trung gian... va
có tác dng phát trin nhanh chóng lc lượng sn xut, va cn thiế
t để chuyn t
các quan h tin tư bn lên ch nghĩa xã hi, nó là hình thc vn dng các quy
lut kinh tế phù hp vi điu kin c th.
Tóm li, xây dng ch nghĩa xã hi b qua chế độ tư bn ch nghĩa nước
ta to ra s biến đổi v cht ca xã hi trên tt c các lĩnh vc là quá trình r
t khó
khăn, phc tp, tt yếu "phi tri qua mt thi k quá độ lâu dài vi nhiu chng
đường, nhiu hình thc t chc kinh tế, xã hi có tính cht quá độ"
1
.
Quá độ lên ch nghĩa xã hi b qua chế độ tư bn ch nghĩa là con đường
rút ngn để xây dng đất nước văn minh, hin đại. Nhưng kh năng, tin đề để
thc hin con đường đó thế nào? Phân tích tình hình đất nước và thi đại cho
thy mc dù kinh tế còn lc hu, nước ta vn có nhng kh năng và tin đề để
quá độ lên ch nghĩa xã hi b qua chế độ tư bn ch nghĩa.
V kh năng khách quan
3
. Đảng Cng sn Vit Nam: Văn kin Đại hi đại biu toàn quc ln th IX, Nxb. Chính tr quc gia,
Hà Ni, 2001, tr. 84.
1. Sđd, tr. 85.
112
Cuc cách mng khoa hc và công ngh hin đại đang phát trin như vũ
bão và toàn cu hoá kinh tế đang din ra mnh m, m rng quan h kinh tế quc
tế tr thành tt yếu; nó m ra kh năng thun li để khc phc nhng hn chế ca
nước kém phát trin như thiếu vn, công ngh lc hu, kh năng và kinh nghim
qu
n lý yếu kém..., nh đó ta có th thc hin "con đường rút ngn".
Thi đại ngày nay, quá độ lên ch nghĩa xã hi là xu hướng khách quan ca
loài người. Đi trong dòng chy đó ca lch s, chúng ta đã, đang và s nhn được
s đồng tình, ng h ngày càng mnh m ca loài người, ca các quc gia độc
lp đang đấu tranh để la chn con đường phát trin tiế
n b ca mình.
V nhng tin đề ch quan
Nước ta có ngun lao động di dào vi truyn thng lao động cn cù và
thông minh, trong đó đội ngũ làm khoa hc, công ngh, công nhân lành ngh
hàng chc ngàn người... là tin đề rt quan trng để tiếp thu, s dng các thành
tu khoa hc và công ngh tiên tiến ca thế gii. Nước ta có ngun tài nguyên đa
dng, v trí địa lý thun li và nh
ng cơ s vt cht - k thut đã được xây dng
là nhng yếu t hết sc quan trng để tăng trưởng kinh tế. Nhng tin đề vt cht
trên to điu kin thun li để m rng hp tác kinh tế quc tế, thu hút vn đầu
tư, chuyn giao công ngh, tiếp thu kinh nghim qun lý tiên tiến ca các nước
phát trin.
Quá độ lên ch nghĩa xã hi không nhng phù hp vi quy lut phát trin
lch s mà còn phù hp vi nguyn vng ca tuyt đại đa s nhân dân Vit Nam
đã chiến đấu, hy sinh không chđộc lp dân tc mà còn vì cuc sng m no,
hnh phúc, xây dng xã hi công bng, dân ch, văn minh. Nhng yêu cu y ch
có ch nghĩa xã hi mi đáp ng
được. Quyết tâm ca nhân dân s tr thành lc
lượng vt cht để vượt qua khó khăn, xây dng thành công ch nghĩa xã hi.
Xây dng ch nghĩa xã hi dưới s lãnh đạo ca Đảng Cng sn Vit Nam,
mt Đảng giàu tinh thn cách mng và sáng to, có đường li đúng đắn và gn bó
vi nhân dân, có Nhà nước xã hi ch nghĩa ca dân, do dân, vì dân ngày càng
được cng c vng m
nh và khi đại đoàn kết toàn dân, đó là nhng nhân t ch
quan vô cùng quan trng bo đảm thng li công cuc xây dng và bo v T
quc Vit Nam xã hi ch nghĩa.
3. Nhim v kinh tế cơ bn trong thi k quá độ lên ch nghĩa xã hi
Vit Nam
Thi k quá độ lên ch nghĩa xã hi là thi k ci biến cách mng sâu s
c,
trit để, toàn din xã hi cũ thành xã hi mi. V kinh tế, nhng nhim v cơ bn
là:
113
a) Phát trin lc lượng sn xut, coi công nghip hóa, hin đại hóa đất
nước là nhim v trung tâm ca c thi k quá độ nhm xây dng cơ
s vt cht - k thut ca ch nghĩa xã hi
Cơ s vt cht - k thut ca ch nghĩa xã hi, theo V.I.Lênin, là nn sn
xut đại cơ khí trình độ hin đại
được áp dng trong toàn b nn kinh tế quc
dân, k c trong nông nghip.
Ngày nay, cơ s vt cht - k thut ca ch nghĩa xã hi phi th hin được
nhng thành tu tiên tiến nht ca khoa hc và công ngh, đặc bit là công ngh
thông tin và công ngh sinh hc. Ch khi lc lượng sn xut phát trin đến trình
độ cao mi to ra được năng sut lao độ
ng cao trong toàn b nn kinh tế quc
dân, nh đó nhng mc tiêu và tính ưu vit ca ch nghĩa xã hi mi được thc
hin ngày càng tt hơn trên thc tế.
Quá độ lên ch nghĩa xã hi b qua chế độ tư bn ch nghĩa, khi đất nước ta
chưa có tin đề v cơ s vt cht - k thut ca ch nghĩa xã h
i do ch nghĩa tư
bn to ra; do đó phát trin lc lượng sn xut nói chung, công nghip hóa, hin
đại hóa nói riêng tr thành nhim v trung tâm trong sut thi k quá độ. Nó có
tính cht quyết định đối vi thng li ca ch nghĩa xã hi nước ta.
Nhim v không kém phn quan trng khác ca phát trin lc lượng sn
xut, thc hin công nghip hóa, hi
n đại hóa đất nước là phát trin ngun lc
con người - lc lượng sn xut cơ bn ca đất nước, yếu t cơ bn ca tăng
trưởng kinh tế, to đội ngũ lao động có kh năng sáng to, tiếp thu, s dng, qun
lý có hiu qu các thành tu khoa hc, công ngh hin đại. Vì vy, phi phát huy
ngun lc trí tu và sc m
nh tinh thn ca con người Vit Nam, coi phát trin
giáo dc và đào to, khoa hc và công ngh là nn tng và động lc ca công
nghip hóa, hin đại hóa, là "quc sách hàng đầu" trong chiến lược phát trin đất
nước.
b) Xây dng tng bước quan h sn xut mi theo định hướng xã hi
ch nghĩa
Xây dng ch nghĩa xã hi là xây dng mt chế độ xã hi m
i có nn kinh
tế phát trin da trên lc lượng sn xut hin đại và chế độ công hu v nhng tư
liu sn xut ch yếu. Chế độ công hu tư liu sn xut ch yếu là đặc trưng ca
quan h sn xut xã hi ch nghĩa; nó là sn phm ca nn kinh tế phát trin vi
trình độ xã hi hóa cao, các l
c lượng sn xut hin đại, nó s chiếm ưu thế tuyt
đối khi ch nghĩa xã hi được xây dng xong v cơ bn. Vì vy, không th nôn
nóng, vi vàng, duy ý chí trong vic xây dng quan h sn xut mi xã hi ch
nghĩa. Nó ch được hình thành trong quá trình phát trin kinh tế - xã hi lâu dài,
qua nhiu bước, nhiu hình thc t thp đến cao.
Như vy, xây dng quan h s
n xut mi định hướng ch nghĩa xã hi
114
nước ta phi bo đảm các yêu cu sau đây:
Mt là, quan h sn xut mi được xây dng phi da trên kết qu ca s
phát trin lc lượng sn xut, "bt c mt s ci biến nào v mt quan h s hu
cũng đều là kết qu tt yếu ca vic to nên nhng lc lượng sn xu
t mi".
Hai là, quan h sn xut biu hin trên ba mt: s hu tư liu sn xut, t chc
qun lý và phân phi sn phm, do đó, quan h sn xut mi phi được xây dng
mt cách đồng b c ba mt đó.
Ba là, tiêu chun căn bn để đánh giá tính đúng đắn ca quan h sn xut
mi theo định h
ướng xã hi ch nghĩa là hiu qu ca nó: thúc đẩy phát trin lc
lượng sn xut, ci thin đời sng nhân dân, thc hin công bng xã hi.
Trong thi k quá độ nước ta, tt yếu còn tn ti nhiu hình thc s hu,
hình thành nhiu thành phn kinh tế vi nhng hình thc t chc sn xut, kinh
doanh đa dng, đan xen, h
n hp. Do đó, xây dng quan h sn xut định hướng
xã hi ch nghĩa đồng thi phi tôn trng và s dng lâu dài và hp lý cơ cu kinh
tế nhiu thành phn.
c) M rng và nâng cao hiu qu ca quan h kinh tế quc tế
Trong điu kin toàn cu hoá kinh tế và s tác động mnh m ca cuc
cách mng khoa hc và công ngh hin đạ
i, xu hướng m rng quan h kinh tế
quc tế tr thành tt yếu đối vi các quc gia. Nn kinh tế nước ta không th
khép kín mà phi tích cc m rng và ngày càng nâng cao hiu qu ca quan h
kinh tế quc tế.
Toàn cu hoá kinh tế và cách mng khoa hc - công ngh hin đại to ra
nhng thách thc và nguy cơ cn phi đề phòng, khc phc; mt khác, to ra cho
nu
c ta nhng cơ hi, thun li cho quá trình công nghip hóa, hin đại hóa đất
nước theo con đường "rút ngn". Đó là thu hút các ngun vn t bên ngoài, nhp
được các loi công ngh hin đại và nhng kinh nghim qun lý tiên tiến... nh
đó, khai thác có hiu qu các ngun lc trong nước, đẩy nhanh tc độ phát trin
kinh tế, thu hp khong cách lc hu so vi các nước khác. Đó là s kết hp s
c
mnh dân tc vi sc mnh thi đại.
Để m rng và nâng cao hiu qu quan h kinh tế quc tế, phi nâng cao
sc cnh tranh quc tế, khai thác th trường thế gii, ti ưu hoá cơ cu xut -
nhp khu, đa dng hoá, đa phương hoá quan h kinh tế vi các t chc và các
quc gia trong khu vc và quc tế. Tuy nhiên phi xđ
úng đắn mi quan h
gia m rng kinh tế quc tế vi độc lp t ch, bo v an ninh kinh tế quc gia,
gi gìn bn sc văn hóa dân tc vi kế tha, tiếp thu tinh hoa văn hóa nhân loi,
v.v..
115
II- S hu v tư liu sn xut và nn kinh tế nhiu thành phn trong
thi k quá độ lên ch nghĩa xã hi Vit Nam
1. S hu tư liu sn xut trong thi k quá độ lên ch nghĩa xã hi
Vit Nam
Trong quá trình sn xut, con người phi quan h vi t nhiên, chiếm hu
nhng vt liu sn có trong t nhiên, biến nhng vt liu đó thành nhng sn phm
phù hp vi nhu cu ca con người. Chiếm hu là quan h gia người vi t
nhiên, là hành vi tn ti cùng vi s phát trin ca con người, là phm trù vĩnh
vin.
Trong xã hi có giai cp, các cá nhân không có quyn ngang nhau đối vi
ca ci vt cht do con người to ra, đối vi nhng gì thuc v t nhiên mà con
người chiếm hu. S hu là phm trù kinh tế biu hin quan h gia người vi
người trong vic chiếm hu ca ci. Quan h s
hu là hình thc xã hi ca hành
vi chiếm hu, là quan h kinh tế, là cơ s ca nhng quan h xã hi. Do đó s
hu là phm trù lch s, biến đổi cùng vi s biến đổi ca các hình thái kinh tế -
xã hi. Trong quan h s hu ca ci vt cht thì quan h s hu v tư liu sn
xut gi vai trò quyết định.
Hình th
c s hu v tư liu sn xut th hin đặc đim cơ bn và quan
trng ca mt kiu quan h gia người vi người trong chiếm hu tư liu sn
xut. Trong lch s, mi phương thc sn xut có mt loi hình (hình thc) s
hu tư liu sn xut đặc trưng, chng h
n s hu phong kiến, s hu tư nhân tư
bn ch nghĩa. Nhưng điu đó không có nghĩa là mi phương thc sn xut ch
có mt hình thc s hu tư liu sn xut mà có th có nhiu hình thc s hu tư
liu sn xut khác nhau cùng tn ti. Chung quy li, trong lch s phát trin ca
nn sn xut xã h
i có hai loi hình s hu cơ bn v tư liu sn xut: s hu
công cng và s hu tư nhân. Bên cnh hai loi hình đó là hình thc s hu hn
hp. Mi loi hình s hu tư liu sn xut có th bao gm mt s hình thc s
hu. Chng hn loi hình s hu tư nhân v tư liu s
n xut gm có hình thc s
hu cá th, tiu th và hình thc s hu tư nhân tư bn ch nghĩa.
S xut hin ca các hình thc s hu tư liu sn xut do tính cht và trình
độ phát trin ca lc lượng sn xut quy định. Lc lượng sn xut không ngng
vn động, biến đổi làm cho quan h sn xut mà tr
ước hết là quan h s hu tư
liu sn xut cũng không ngng vn động, biến đổi. Trong lch s phát trin ca
nn sn xut xã hi, s hu tư nhân v tư liu sn xut, t ch phù hp, thúc đẩy
s phát trin ca lc lượng sn xut, dn dn tr nên li thi, cn tr s
phát
trin ca lc lượng sn xut. S thay đổi s hu tư nhân bng s hu công cng
v tư liu sn xut m đường cho s phát trin hơn na ca lc lượng sn xut là
tt yếu khách quan.
116
Đặc đim to ln nht ca thi k quá độ lên ch nghĩa xã hi nước ta là
đim xut phát rt thp, sn xut nh là ph biến, b qua chế độ tư bn ch
nghĩa. Điu đó có nghĩa là trình độ ca lc lượng sn xut nước ta còn rt thp
kém và do đó s hu tư nhân v
tư liu sn xut vn còn phù hp vi trình độ ca
lc lượng sn xut, là nhân t thúc đẩy s phát trin ca lc lượng sn xut. Bi
vy, trong thi k quá độ lên ch nghĩa xã hi Vit Nam, s hu tư nhân v tư
liu sn xut chng nhng không cn phi xoá b mà còn cn được to m
i điu
kin để phát trin. Nó là mt hình thc s hu cơ bn trong thi k quá độ lên
ch nghĩa xã hi nước ta.
S hu công cng v tư liu sn xut va là phương tin va là mc tiêu
cn thc hin trong công cuc xây dng ch nghĩa xã hi. Do đó, xây dng s
hu công cng v tư li
u sn xut là tt yếu trong thi k quá độ lên ch nghĩa xã
hi. Hơn na s hu công cng v tư liu sn xut còn là công c quan trng
định hướng nn kinh tế lên ch nghĩa xã hi. Tuy nhiên, vic xây dng s hu
công cng v tư liu sn xut phi tri qua mt thi k lâu dài, t thp đến cao và
luôn phi đặ
t trong mi liên h vi trình độ phát trin ca lc lượng sn xut.
Chế độ s hu công cng (công hu) v tư liu sn xut ch yếu tng bước được
xác lp và chiếm ưu thế tuyt đối khi ch nghĩa xã hi được xây dng xong v
cơ bn"
1
. Quá trình xây dng s hu công cng v tư liu sn xut chính là quá
trình xây dng và phát trin, cng c và hoàn thin s hu toàn dân và s hu tp
th v tư liu sn xut trên cơ s phát trin ca lc lượng sn xut. S hu toàn
dân và s hu tp th v tư liu sn xut, vì vy, là hai hình thc s hu cơ
bn
trong thi k quá độ lên ch nghĩa xã hi nước ta.
Như vy, trong thi k quá độ lên ch nghĩa xã hi nước ta tn ti ba hình
thc s hu cơ bn v tư liu sn xut, đó chính là ba chế độ s hu: toàn dân,
tp th và tư nhân. Trên cơ s ca ba chế độ s hu đó hình thành nhiu hình
thc s hu nhng mc độ chín mui khác nhau: s hu toàn dân (s hu nhà
nước), s hu tp th, s hu cá th, s hu tư bn tư nhân, s hu hn hp gia
nhà nước và tư nhân... Các hình thc s hu tư liu sn xut tn ti khách quan,
lâu dài, không bit lp mà đan xen nhau và tác động ln nhau.
2. Nn kinh tế nhi
u thành phn trong thi k quá độ lên ch nghĩa xã
hi Vit Nam
a) Tính tt yếu khách quan và vai trò ca nn kinh tế nhiu thành
phn
Thành phn kinh tế là khu vc kinh tế, kiu quan h kinh tế da trên mt
hình thc s hu nht định v tư liu sn xut. Thành phn kinh tế tn ti
1. Đảng Cng sn Vit Nam: Văn kin Đại hi đại biu toàn quc ln th IX, Nxb. Chính tr quc gia,
Hà Ni, 2001, tr.87.
117
nhng hình thc t chc kinh tế nht định, trong đó căn co quan h sn xut
(mà ht nhân là quan h s hu) nào thng tr để xác định tng thành phn kinh
tế.
Các thành phn kinh tế không tn ti bit lp mà có liên h cht ch vi
nhau, tác động ln nhau to thành cơ cu kinh tế thng nht bao gm nhiu thành
phn kinh tế.
Cơ c
u kinh tế nhiu thành phn trong thi k quá độ lên ch nghĩa xã hi
là cơ cu kinh tế trong đó các thành thành phn kinh tế cùng tn ti và phát trin
như mt tng th, gia chúng có quan h va hp tác, va cnh tranh vi nhau.
S tn ti cơ cu kinh tế nhiu thành phn là đặc trưng trong thi k quá độ
lên ch nghĩa xã hi và là tt yếu khách quan:
- M
t s thành phn kinh tế ca phương thc sn xut cũ (như kinh tế
th, tiu ch, kinh tế tư bn tư nhân...) để li, chúng đang có tác dng đối vi s
phát trin lc lượng sn xut; mt s thành phn kinh tế mi hình thành trong
quá trình ci to quan h sn xut cũ và xây dng quan h sn xut mi (như
kinh tế
nhà nước, kinh tế tp th, kinh tế tư bn nhà nước). Các thành phn kinh
tế cũ và các thành phn kinh tế mi tn ti khách quan, có quan h vi nhau cu
thành cơ cu kinh tế trong thi k quá độ lên ch nghĩa xã hi nước ta.
- Nguyên nhân cơ bn ca s tn ti cơ cu kinh tế nhiu thành phn trong
thi k quá độ lên ch nghĩa xã hi, suy đến cùng, là do quy lu
t quan h sn
xut phi phù hp vi tính cht và trình độ phát trin ca lc lượng sn xut quy
định. Thi k quá độ nước ta, do trình độ lc lượng sn xut còn rt thp, tn
ti nhiu thang bc khác nhau, li phân b không đều gia các ngành, vùng...
nên tt yếu còn tn ti nhiu hình thc s hu tư liu sn xut, nhi
u thành phn
kinh tế.
S tn ti nn kinh tế nhiu thành phn không ch là mt tt yếu khách
quan, mà còn có vai trò to ln vì:
Mt là, s tn ti nhiu thành phn kinh tế, tc là tn ti nhiu hình thc t
chc kinh tế, nhiu phương thc qun lý phù hp vi trình độ khác nhau ca lc
lượng sn xut. Chính s phù hp này đến lượt nó, có tác dng thúc
đẩy tăng
năng sut lao động, tăng trưởng kinh tế, nâng cao hiu qu kinh tế trong các
thành phn kinh tế và trong toàn b nn kinh tế quc dân.
Hai là, nn kinh tế nhiu thành phn làm phong phú và đa dng các ch th
kinh tế, t đó thúc đẩy phát trin kinh tế hàng hoá, to tin đề đẩy mnh cnh
tranh, khc phc tình trng độc quyn. Điu đó góp phn quan trng vào vi
c
nâng cao hiu qu và sc cnh tranh ca nn kinh tế ca nước ta trong quá trình
hi nhp kinh tế quc tế, thúc đẩy tăng trưởng kinh tế nhanh và bn vng, ci
118
thin và nâng cao đời sng ca nhân dân, phát trin các mt ca đời sng kinh tế
xã hi.
Ba là, to điu kin thc hin và m rng các hình thc kinh tế quá độ,
trong đó có hình thc kinh tế tư bn nhà nước. Đó là nhng "cu ni", trm
"trung gian" cn thiết để đưa nước ta t sn xut nh lên ch nghĩa xã hi, b qua
chế
độ tư bn ch nghĩa.
Bn là, phát trin mnh các thành phn kinh tế và cùng vi nó là các hình thc
t chc sn xut kinh doanh là mt ni dung cơ bn ca vic hoàn thin th chế kinh
tế th trường định hướng xã hi ch nghĩa nước ta.
Năm là, s tn ti nhiu thành phn kinh tế đáp ng được li ích kinh tế c
a
các giai cp, tng lp xã hi, có tác dng khai thác, s dng có hiu qu các
ngun lc, các tim năng ca đất nước, như sc lao động, vn, tài nguyên thiên
nhiên, kinh nghim qun lý để tăng trưởng kinh tế nhanh và bn vng. Đồng thi
cho phép khai thác kinh nghim t chc qun lý và khoa hc, công ngh mi trên
thế gii.
b) Cơ cu các thành phn kinh tế trong thi k quá độ lên ch ngh
ĩa
xã hi Vit Nam
Trên cơ s nguyên lý ba thành phn kinh tế ch yếu mà V.I.Lênin đã ch ra
trong thi k quá độ (kinh tế xã hi ch nghĩa, kinh tế ca nhng người sn xut
hàng hóa nh, kinh tế tư bn tư nhân), tu hoàn cnh c th mà xác định cơ cu
thành phn ca tng giai đon cho phù hp.
Qua thc tin ca 20 năm đổ
i mi, ti Đại hi đại biu toàn quc ln th X,
Đảng ta đã xác định nn kinh tế nước ta có năm thành phn. Đó là:
- Kinh tế nhà nước
- Kinh tế tp th
- Kinh tế tư nhân (cá th, tiu ch, tư bn tư nhân)
- Kinh tế tư bn nhà nước
- Kinh tế có vn đầu tư nước ngoài
* Kinh tế nhà nước:
Kinh tế nhà nước là thành phn kinh tế d
a trên chế độ s hu toàn dân v
tư liu sn xut. Kinh tế nhà nước bao gm các doanh nghip nhà nước, ngân
hàng nhà nước, ngân sách nhà nước, các qu d tr quc gia, các qu bo him
nhà nước và các tài nguyên quc gia, các tài sn khác thuc s hu nhà nước có
th da vào vòng chu chuyn kinh tế.
Kinh tế nhà nước gi vai trò ch đạo trong nn kinh tế th trường định
119
hướng xã hi ch nghĩa. Vai trò đó được th hin:
Mt là, doanh nghip nhà nước gi nhng v trí then cht nhng ngành,
lĩnh vc kinh tếđịa bàn quan trng ca đất nước, các doanh nghip nhà nước
đi đầu trong ng dng tiến b khoa hc và công ngh, nâng cao năng sut lao
động, cht lượng, hiu qu kinh tế - xã hi và chp hành pháp lut. Nó là đòn by
t
ăng trưởng kinh tế nhanh và gii quyết các vn đề xã hi.
Hai là, kinh tế nhà nước là lc lượng vt cht quan trng và công c để Nhà
nước thc hin chc năng điu tiết, qun lý vĩ mô nn kinh tế theo định hướng xã
hi ch nghĩa, nó m đường, hướng dn h tr và lôi cun các thành phn kinh tế
khác cùng phát trin theo định hướng xã hi ch ngh
ĩa.
Ba là, kinh tế nhà nước cùng vi kinh tế tp th ngày càng tr thành nn
tng vng chc ca nn kinh tế quc dân.
Để phát huy vai trò ch đạo ca kinh tế nhà nước cn tiếp tc đổi mi, phát
trin và nâng cao hiu qu doanh nghip nhà nước vi nhng ni dung ch yếu
sau:
- Hoàn thin cơ chế, chính sách để các doanh nghip nhà nước thc s hot
động trong môi trườ
ng cnh tranh, công khai, minh bch, nâng cao hiu qu.
- Đẩy mnh vic sp xếp, đổi mi và nâng cao hiu qu doanh nghip nhà
nước, trng tâm là c phn hoá. Cơ cu li doanh nghip nhà nước, tp trung
ch yếu vào mt s lĩnh vc kết cu h tng, sn xut tư liu sn xut và dch
v quan trng ca nn kinh tế, vào mt s l
ĩnh vc công ích. Đẩy mnh và m rng
din c phn hoá doanh nghip nhà nước, k c các tng công ty nhà nước. Thc
hin giao, bán, khoán kinh doanh, cho thuê các doanh nghip quy mô nh, nhà
nước không cn nm gi và không c phn hoá được. Sáp nhp, gii th, cho
phá sn nhng doanh nghip hot động không hiu qu và không thc hin
được các bin pháp trên.
- Thúc đẩy vic hình thành mt s tp đoàn kinh tế m
nh, tm c khu vc,
có s tham gia c phn ca nhà nước, ca tư nhân trong và ngoài nước, các công
ty bo him, các qu đầu tư... trong đó nhà nước gi c phn chi phi.
* Kinh tế tp th:
Kinh tế tp th vi nhiu hình thc hp tác đa dng, mà nòng ct là hp tác
xã, da trên s hu ca các thành viên và s hu tp th; liên kết rng rãi nhng
ng
ười lao động, các h sn xut, kinh doanh, các doanh nghip nh và va thuc
các thành phn kinh tế, không gii hn quy mô, lĩnh vc và địa bàn (tr mt s
lĩnh vc có quy định riêng); phân phi theo lao động, theo vn góp và mc độ
tham gia dch v; hot động theo các nguyên tc: hp tác t nguyn; dân ch,
bình đẳng và công khai; t ch, t chu trách nhim và cùng có li; hp tác và
120
phát trin cng đồng.
Kinh tế tp th ly li ích kinh tế làm chính, bao gm li ích ca các thành
viên và li ích tp th, đồng thi coi trng li ích xã hi ca các thành viên, góp
phn xoá đói, gim nghèo; tiến lên làm giàu cho các thành viên, phát trin cng
đồng. Đánh giá hiu qu kinh tế tp th phi trên cơ s quan đim toàn din, c
kinh tế - chính tr - xã hi, c hiu qu ca t
p th và ca các thành viên.
Phát trin kinh tế tp th theo phương châm tích cc, vng chc, xut phát
t nhu cu thc tin, đi t thp đến cao, đạt hiu qu thiết thc, vì s phát trin
ca sn xut.
Nhà nước giúp đỡ hp tác xã đào to cán b, ng dng khoa hc công ngh,
m rng th trường, xây dng qu h tr h
p tác xã.
* Kinh tế tư nhân:
Kinh tế tư nhân là thành phn kinh tế da trên chế độ s hu tư nhân v tư
liu sn xut.
Kinh tế tư nhân là b phn cu thành quan trng ca nn kinh tế quc dân.
Phát trin kinh tế tư nhân là vn đề chiến lược lâu dài trong phát trin nn kinh tế
nhiu thành phn định hướng xã hi ch nghĩa, góp phn quan trng trong th
c
hin thng li nhim v trung tâm là phát trin kinh tế, công nghip hoá, hin đại
hoá, nâng cao ni lc ca đất nước trong hi nhp kinh tế quc tế. "Kinh tế tư
nhân có vai trò quan trng, là mt trong nhng động lc ca nn kinh tế"
1
.
Nhà nước tôn trng và bo đảm quyn t do kinh doanh theo pháp lut, bo
h quyn s hu tài sn hp pháp ca công dân; khuyến khích, h tr, to điu
kin thun li và định hướng, qun lý s phát trin ca kinh tế tư nhân theo pháp
lut, bình đẳng gia các thành phn kinh tế.
Thành phn kinh tế tư nhân bao gm kinh tế cá th, tiu ch và kinh tế tư
bn tư nhân.
- Kinh tế cá th, tiu ch:
Kinh tế cá th, tiu ch da trên hình thc tư hu nh v tư liu sn xut.
S khác nhau gia kinh tế cá th và kinh tế tiu ch ch: trong kinh tế cá th
ngun thu nhp hoàn toàn da vào lao động và vn ca bn thân và gia đình, còn
trong kinh tế tiu ch, tuy ngun thu nhp vn ch yếu d
a vào lao động và vn
ca bn thân và gia đình, nhưng có thuê lao động.
nước ta do trình độ lc lượng sn xut còn thp, kinh tế cá th, tiu ch
v trí quan trng, lâu dài trong nhiu ngành ngh khp các địa bàn c nước.
1. Đảng Cng sn Vit Nam: Văn kin Đại hi đại biu toàn quc ln th X. Nxb. Chính tr quc gia,
Hà Ni, 2006, tr.83.
121
Nó có kh năng s dng và phát huy có hiu qu các tim năng v vn, sc lao
động, các kinh nghim sn xut, ngành ngh truyn thng. Hn chế ca thành
phn này là tính t phát, manh mún và chm ng dng tiến b khoa hc, công
ngh. Vì vy, mt mt, cn to điu kin để kinh tế cá th, tiu ch phát trin;
mt khác, cn h
ướng dn nó dn dn vào kinh tế tp th mt cách t nguyn, làm
v tinh cho các doanh nghip hoc phát trin ln hơn.
- Kinh tế tư bn tư nhân:
Kinh tế tư bn tư nhân da trên hình thc s hu tư nhân tư bn ch nghĩa
v tư liu sn xut và bóc lt lao động làm thuê. Trong thi k quá độ
nước ta, thành phn này còn có vai trò đáng k
để phát trin lc lượng sn
xut, xã hi hóa sn xut, khai thác các ngun vn, gii quyết vic làm và
góp phn gii quyết các vn đề xã hi khác. Kinh tế tư bn tư nhân rt năng
động, nhy bén vi kinh tế th trường, do đó s có nhng đóng góp không
nh vào quá trình tăng trưởng kinh tế ca đất nước, tuy nhiên, kinh tế tư bn
tư nhân có tính t phát r
t cao. Vì vy, mt mt, nhà nước to tâm lý xã hi
và môi trường trong kinh doanh thun li cho các loi hình doanh nghip ca
tư nhân (trong đó có các doanh nghip tư bn tư nhân) phát trin không hn
chế trong mi ngành ngh, lĩnh vc, k c các lĩnh vc sn xut kinh doanh
quan trng ca nn kinh tế mà pp lut không cm. Mt khác, tiếp tc hoàn
thin và tăng cường qun lý nhà nước đố
i vi khu vc kinh tế tư nhân, trong
đó có kinh tế tư nhân tư bn tư nhân. Xét v lâu dài có th hướng kinh tế tư
bn tư nhân đi vào kinh tế tư bn nhà nước dưới nhng hình thc khác nhau.
* Kinh tế tư bn nhà nước:
Kinh tế tư bn nhà nước da trên hình thc s hu hn hp v vn gia
kinh tế nhà nước vi kinh tế tư bn t
ư nhân trong nước và ngoài nước dưới các
hình thc hp tác liên doanh. Kinh tế tư bn nhà nước có kh năng to ln trong
vic huy động vn, công ngh, kh năng t chc qun lý tiên tiến vì li ích ca
bn thân kinh tế tư bn tư nhân và phát trin kinh tế ca đất nước. Thành phn
kinh tế này có vai trò đáng k trong gii quyết vic làm và tăng trưởng kinh tế.
S tn ti thành ph
n kinh tế này là rt cn thiết, cn phát trin mnh m nó trong
thi k quá độ nước ta.
* Kinh tế có vn đầu tư nước ngoài:
Kinh tế có vn đầu tư nước ngoài có vai trò quan trng đối vi phát trin
kinh tế - xã hi ca nước ta thông qua b sung ngun vn đầu tư, chuyn giao và
phát trin công ngh, nâng cao năng lc qun lý, to vic làm. Kinh tế có vn đầu
tư nước ngoài góp phn rt ln vào tăng trưởng kinh tế, chuyn dch cơ cu kinh
tế theo hướng công nghip hoá, hin đại hoá và thúc đẩy tiến trình hi nhp kinh
tế quc tế ca Vit Nam. Trong giai đon 2001-2005 tng vn đầu tư trc tiếp
122
nước ngoài thc hin là 14,3 t USD, vượt 30% so vi kế hoch và tăng 13,6%
so vi 5 năm trước. Năm 2005, các doanh nghip có vn đầu tư trc tiếp nước
ngoài đóng góp 15,9% GDP, chiếm 31,2% tng kim ngch xut khu (chiếm
khong 50% nếu tính c du khí), đóng góp gn 10% tng thu ngân sách nhà
nước (tính c du khí thì trên 36%), to vic làm cho khong 1 triu lao động
trc tiếp và hàng triu lao động gián tiếp.
Đả
ng và Nhà nước ta khng định: "Ci thin môi trường pháp lý và kinh tế,
đa dng hoá các hình thc và cơ chế để thu hút mnh ngun lc ca các nhà đầu
tư nước ngoài vào nhng ngành ngh, lĩnh vc kinh doanh quan trng"
1
.
c) Mi quan h gia các thành phn kinh tếđịnh hướng xã hi ch
nghĩa ca nn kinh tế nhiu thành phn
Các thành phn kinh tế không tn ti độc lp mà đan xen vào nhau, tác
động qua li vi nhau, mi thành phn kinh tế da trên mt hình thc s hu
nht định v tư liu sn xut và biu hin li ích ca mt giai cp, tng lp xã h
i
nht định. Các thành phn kinh tế va thng nht va mâu thun vi nhau.
Tính thng nht biu hin ch các thành phn kinh tế đều là b phn hp
thành quan trng ca nn kinh tế th trường định hướng xã hi ch nghĩa, nm
trong h thng phân công xã hi có mi liên h ph thuc ln nhau c "đầu vào"
và "đầu ra". Các thành phn kinh tế
đều hot động trong mt môi trường thng
nht, cùng phát trin lâu dài, hp tác và cnh tranh lành mnh.
Mâu thun gia các thành phn kinh tế biu hin xu hướng vn động khác
nhau, mang bn cht kinh tế khác nhau, biu hin li ích kinh tế khác nhau.
Ngoài ra, ngay trong ni b mi thành phn kinh tế cũng có mâu thun do s vi
phm hp đồng, vì li ích cc b, chiếm dng vn ca nhau, vi phm bn quy
n
s hu phát minh, nhãn mác, giành th trường, v.v.. Nhng mâu thun ca nn
kinh tế nhiu thành phn ch được gii quyết dn dn trong quá trình xã hi hóa
sn xut theo định hướng xã hi ch nghĩa.
Xã hi hóa sn xut theo định hướng xã hi ch nghĩa chính là làm cho nn
kinh tế nhiu thành phn phát trin theo định hướng xã hi ch nghĩa nước ta.
Để định h
ướng xã hi ch nghĩa nn kinh tế nhiu thành phn chúng ta cn phi:
- Làm cho kinh tế nhà nước gi vai trò ch đạo và nó cùng vi kinh tế tp
th dn dn tr thành nn tng vng chc ca nn kinh tế.
- Khuyến khích và to điu kin để các thành phn kinh tế khai thác ti đa
các ngun lc cho công nghip hóa, hin đại hóa, nâng cao hiu qu kinh tế và xã
hi, c
i thin và nâng cao đời sng nhân dân.
1. Đảng Cng sn Vit Nam: Văn kin Đại hi đại biu toàn quc ln th X, Nxb. Chính tr quc gia,
Hà Ni, 2006, tr. 87.
123
- Thc hin nhiu hình thc phân phi, ly phân phi theo lao động và hiu
qu kinh tế là ch yếu; tha nhn thuê mướn lao động nhưng không để nó tr
thành quan h thng tr;
- Tăng cường hiu lc qun lý vĩ mô ca Nhà nước; phát huy mt tích cc
và hn chế mt tiêu cc ca cơ chế th trường; khuyến khích làm giàu hp pháp
đi đôi vi xoá đói gi
m nghèo, tránh s phân hóa xã hi thành hai cc đối lp,
không để chênh lch quá ln v mc sng và trình độ phát trin gia các vùng,
các tng lp dân cư; kết hp tăng trưởng kinh tế vi tiến b và công bng xã hi
ngay trong tng bước và tng chính sách phát trin.
Câu hi ôn tp
1. Trình bày quan đim ca ch nghĩa Mác - Lênin v thi k quá độ lên
ch nghĩa xã hi.
2. Phân tích tính t
t yếu và đặc đim ca thi k quá độ lên ch nghĩa xã
hi Vit Nam.
3. Phân tích nhng nhim v kinh tế cơ bn trong thi k quá độ lên ch
nghĩa xã hi Vit Nam.
4. Phân tích tính tt yếu ca s đa dng hoá loi hình s hu và tn ti cơ
cu kinh tế nhiu thành phn trong thi k quá độ Vi
t Nam.
5. Phân tích đặc đim, vai trò các thành phn kinh tế và mi quan h gia
các thành phn kinh tế trong thi k quá độ Vit Nam.
124
Chương IX
Công nghip hóa, hin đại hóa nn kinh tế trong thi
k quá độ lên ch nghĩa xã hi Vit Nam
I- Tính tt yếu và tác dng ca công nghip hóa, hin đại hóa
1. Tính tt yếu ca công nghip hóa, hin đại hóa nn kinh tế quc dân
a) Khái nim công nghip hóa, hin đại hóa
T cui thế k th XVIII đến nay, trong lch s đã din ra các loi công
nghip hoá khác nhau: Công nghip hoá tư bn ch nghĩa và công nghip hoá xã
hi ch nghĩa. Các loi công nghip hoá này, xét v mt lc lượng sn xut, khoa
hc và công ngh là ging nhau. Song chúng có s khác nhau v m
c đích, v
phương thc tiến hành, v s chi phi ca quan h sn xut thng tr. Công
nghip hoá din ra các nước khác nhau, vào nhng thi đim lch s khác nhau,
trong nhng điu kin kinh tế - xã hi khác nhau, do vy ni dung khái nim có
s khác nhau.
Tuy nhiên, theo nghĩa chung, khái quát nht, công nghip hoá là quá trình biến
mt nước có nn kinh tế lc hu thành mt nước công nghip.
Kế tha có chn lc và phát trin nhng tri thc ca văn minh nhân loi v
công nghip hoá vào điu kin lch s c th ca nước ta hin nay, Đảng ta nêu
ra quan nim v công nghip hóa, hin đại hóa như sau: Công nghip hóa, hin
đại hóa là quá trình chuyn đổi căn bn, toàn din các hot động sn xut kinh
doanh, dch v và qun lý kinh tế - xã hi, t s d
ng sc lao động th công là
chính sang s dng mt cách ph biến sc lao động vi công ngh, phương tin,
phương pháp tiên tiến hin đại, da trên s phát trin ca công nghip và tiến b
khoa hc công ngh, to ra năng sut lao động xã hi cao.
Quan nim nêu trên cho thy, quá trình công nghip hóa, hin đại hóa
nước ta phi kết hp cht ch hai ni dung công nghip hoá và hin đạ
i hoá trong
quá trình phát trin. Quá trình y, không ch đơn thun phát trin công nghip mà
còn phi thc hin chuyn dch cơ cu trong tng ngành, tng lĩnh vc và toàn
b nn kinh tế quc dân theo hướng k thut và công ngh hin đại. Quá trình y
không ch tun t tri qua các bước cơ gii hoá, t động hoá, tin hc hoá, mà còn
s dng kết hp k thut th công truyn th
ng vi công ngh hin đại, tranh th
đi nhanh vào hin đại nhng khâu có th và mang tính quyết định.
Do nhng biến đổi ca nn kinh tế thế gii và điu kin c th ca đất
nước, công nghip hoá, hin đại hoá nước ta có nhng đặc đim ch yếu sau
125
đây:
- Công nghip hoá, hin đại hoá theo định hướng xã hi ch nghĩa, thc
hin mc tiêu "dân giàu, nước mnh, xã hi công bng, dân ch, văn minh".
- Công nghip hoá, hin đại hoá gn vi phát trin kinh tế tri thc.
- Công nghip hoá, hin đại hoá trong điu kin cơ chế th trường có s
điu tiết ca Nhà nước.
- Công nghip hoá, hin đại hoá trong bi cnh toàn cu hoá kinh t
ế và Vit
Nam tích cc, ch động hi nhp kinh tế quc tế.
b) Tính tt yếu ca công nghip hóa, hin đại hóa
Mi phương thc sn xut xã hi nht định có mt cơ s vt cht - k thut
tương ng. Cơ s vt cht - k thut ca mt xã hi là toàn b h thng các yếu
t vt ch
t ca lc lượng sn xut xã hi, phù hp vi trình độ k thut (công
ngh) tương ng mà lc lượng lao động xã hi s dng để sn xut ra ca ci vt
cht đáp ng nhu cu xã hi.
Ch da để xem xét s biến đổi ca cơ s vt cht - k thut ca mt xã hi
là s
biến đổi và phát trin ca lc lượng sn xut; s phát trin khoa hc - k
thut; tính cht và trình độ ca các quan h xã hi; đặc bit là quan h sn xut
thng tr.
Nói cơ s vt cht - k thut ca mt phương thc sn xut nào đó là nói cơ
s vt cht - k thut đó đã đạt đến m
t trình độ nht định làm đặc trưng cho
phương thc sn xut đó.
Đặc trưng ca cơ s vt cht - k thut ca các phương thc sn xut trước
ch nghĩa tư bn là da vào công c th công, nh bé, lc hu. Đặc trưng ca cơ
s vt cht - k thut ca ch nghĩa tư b
n là nn đại công nghip cơ khí hoá.
Ch nghĩa xã hi - giai đon thp ca phương thc sn xut mi cao hơn
ch nghĩa tư bn - đòi hi mt cơ s vt cht - k thut cao hơn trên c hai mt:
trình độ k thut và cơ cu sn xut, gn vi thành tu ca cách mng khoa hc
và công ngh hi
n đại.
Do vy, có th hiu, cơ s vt cht - k thut ca ch nghĩa xã hi là nn
công nghip ln hin đại, có cơ cu kinh tế hp lý, có trình độ xã hi hóa cao da
trên trình độ khoa hc và công ngh hin đại được hình thành mt cách có kế
hoch và thng tr trong toàn b nn kinh tế quc dân.
T ch nghĩa tư bn hay t trướ
c ch nghĩa tư bn quá độ lên ch nghĩa xã
hi, xây dng cơ s vt cht - k thut cho ch nghĩa xã hi là mt tt yếu khách
quan, mt quy lut kinh tế mang tính ph biến và được thc hin thông qua công
nghip hóa, hin đại hóa.
Đối vi các nước quá độ t ch nghĩa tư bn lên ch nghĩa xã hi, dù đã có
126
công nghip, có cơ s vt cht - k thut ca ch nghĩa tư bn tiến b đến đâu
cũng ch là nhng tin đề vt cht ch chưa phi là cơ s vt cht - k thut ca
ch nghĩa xã hi. Mun có cơ s vt cht - k thut ca ch nghĩa xã hi, các
nước này ph
i thc hin quy lut nói trên bng cách tiến hành cách mng xã hi
ch nghĩa v quan h sn xut; tiếp thu vn dng và phát trin cao hơn nhng
thành tu khoa hc và công ngh vào sn xut; hình thành cơ cu kinh tế mi xã
hi ch nghĩa có trình độ cao và t chc, sp xếp li nn đại công nghip tư bn
ch nghĩa mt cách hp lý, hiu qu h
ơn.
Đối vi các nước có nn kinh tế kém phát trin quá độ lên ch nghĩa xã hi
như nước ta, xây dng cơ s vt cht - k thut cho ch nghĩa xã hi phi thc hin
t đầu, t không đến có, t gc đến ngn thông qua công nghip hóa, hin đại hóa.
Mi bước tiến ca quá trình công nghip hoá, hin đại hoá là mt bước tăng cường
cơ
s vt cht - k thut cho ch nghĩa xã hi, phát trin mnh m lc lượng sn
xut và góp phn hoàn thin quan h sn xut xã hi ch nghĩa.
2. Tác dng ca công nghip hóa, hin đại hóa
Thc hin đúng đắn quá trình công nghip hóa, hin đại hóa s có nhng
tác dng to ln v nhiu mt trong s phát trin kinh tế - xã hi ca đất n
ước:
- To điu kin thay đổi v cht nn sn xut xã hi, tăng năng sut lao
động, tăng sc chế ng ca con người đối vi thiên nhiên, tăng trưởng và phát
trin kinh tế, nâng cao đời sng nhân dân, n định tình hình kinh tế, chính tr, xã
hi, góp phn quyết định s thng li ca ch nghĩa xã hi.
- To điu ki
n vt cht cho vic cng c, tăng cường vai trò kinh tế ca
Nhà nước, nâng cao năng lc qun lý, kh năng tích lu và phát trin sn xut,
to ra nhiu vic làm, nâng cao thu nhp, giúp cho s phát trin t do toàn din
ca con người trong mi hot động kinh tế - xã hi.
- To điu kin thun li cho khoa hc và công ngh phát trin nhanh đạt
trình độ tiên tiến hin đạ
i. Tăng cường lc lượng vt cht - k thut cho quc
phòng, an ninh; bo đảm đời sng kinh tế, chính tr, xã hi ca đất nước ngày
càng được ci thin. To điu kin vt cht cho vic xây dng nn kinh tế độc lp
t ch, đủ sc thc hin s phân công và hp tác quc tế.
S phân tích trên cho thy mi quan h g
n bó trc tiếp gia công nghip
hóa, hin đại hóa vi lc lượng sn xut. Công nghip hóa, hin đại hóa là để
thc hin xã hi hóa sn xut v mt kinh tế - k thut theo định hướng xã hi
ch nghĩa. Nó có tác dng, ý nghĩa quan trng và toàn din. Vì vy, Đảng ta xác
định: "Phát trin lc lượng sn xut, công nghip hoá đất nước theo hướng hin
đại ... là nhi
m v trung tâm"
1
trong sut thi k quá độ lên ch nghĩa xã hi
1. Đảng Cng sn Vit Nam: Cương lĩnh xây dng đất nước trong thi k quá độ lên ch nghĩa xã hi,
Nxb. S tht, Hà Ni, 1991, tr. 9.
127
nước ta.
II- Cách mng khoa hc và công ngh hin đại và nn kinh tế tri
thc
1. Đặc đim ca cuc cách mng khoa hc và công ngh hin đại
Thế gii đã tri qua hai cuc cách mng k thut. Cuc cách mng k thut
ln th nht din ra đầu tiên nước Anh vào 30 năm cui thế k XVIII và hoàn
thành vào nhng năm 50 đầu thế k XX vi ni dung ch yếu là cơ khí hoá, thay
thế lao động th công bng lao động s
dng máy móc. Cuc cách mng k thut
ln th hai còn gi là cuc cách mng khoa hc và công ngh hin đại, xut hin
vào nhng năm 50 ca thế k XX. Mi my thp niên trôi qua, nht là thp niên
gn đây, cuc cách mng khoa hc và công ngh hin đại đã làm nên s thay đổi
to ln trên nhiu lĩnh vc ca đời sng kinh tế, chính tr và xã hi. Cu
c cách
mng này có nhiu ni dung, song có 5 ni dung ch yếu sau:
- V t động hoá: S dng ngày càng nhiu máy t động quá trình, máy
công c điu khin bng s, rôbt.
- V năng lượng: Ngoài nhng dng năng lượng truyn thng (nhit đin,
thu đin) ngày nay đã và đang chuyn sang ly dng năng lượng nguyên t
ch yếu và các dng n
ăng lượng "sch" như năng lượng mt tri, v.v..
- V vt liu mi: Ch chưa đầy 40 năm tr li đây các vt liu mi đã xut
hin vi nhiu chng loi rt phong phú và có nhiu tính cht đặc bit mà vt liu
t nhiên không có được. Ví d: vt liu t hp (composit); gm zincôn hoc
cácbuasilích chu nhit cao...
- V công ngh
sinh hc: Được ng dng ngày càng nhiu trong công
nghip, nông nghip, y tế, hoá cht, bo v môi trường... như công ngh vi sinh,
k thut cuzin, k thut gen và nuôi cy tế bào.
- V đin t và tin hc: Đây là lĩnh vc vô cùng rng ln, hp dn đang
được loài người đặc bit quan tâm, nht là lĩnh vc máy tính din ra theo bn
hướng: nhanh (máy siêu tính); nh (vi tính); máy tính có x lý kiến thc (trí tu
nhân to); máy tính nói t xa (vin tin hc).
T ni dung ca cuc cách mng khoa hc và công ngh nêu trên, ta thy
có hai đặc đim ch yếu sau:
- Mt là, khoa hc đã tr thành lc lượng sn xut trc tiếp (bao gm c
khoa hc t nhiên - k thut ln khoa hc - xã hi, nht là khoa hc kinh tế) do
con người to ra và thông qua con người đến lc lượng sn xu
t. Nó đòi hi cn
phi có chính sách đầu tư cho khoa hc, k thut, công ngh tương ng trong quá
trình công nghip hoá, hin đại hoá.
128
- Hai là, thi gian cho mt phát minh mi ca khoa hc ra đời thay thế cho
phát minh cũ có xu hướng rút ngn li và phm vi ng dng ca mt thành tu
khoa hc vào sn xut và đời sng ngày càng m rng. Nó đòi hi cn được kết
hp cht ch gia chiến lược khoa hc và công ngh vi chiến lược công nghip
hoá, hin đại hoá nói riêng, chiến lược phát trin kinh tế - xã h
i nói chung.
2. S hình thành và nhng đặc đim ch yếu ca nn kinh tế tri thc
T thp niên 80 thế k XX đến nay, do tác động mnh m ca cuc cách
mng khoa hc và công ngh hin đại, đặc bit là công ngh thông tin, công ngh
sinh hc, công ngh vt liu... nn kinh tế thế gii đang biến đổi sâu sc, nhanh
chóng v cơ cu, chc năng và ph
ương thc hot động. Đây là mt bước ngot
lch s có ý nghĩa đặc bit: lc lượng sn xut xã hi đang chuyn t kinh tế tài
nguyên sang kinh tế tri thc, nn văn minh loài người chuyn t văn minh công
nghip sang văn minh trí tu.
Vy nn kinh tế tri thc là gì? Có nhiu định nghĩa khác nhau, nhưng d
chp nhn nht hin nay là định nghĩa c
a T chc hp tác và phát trin kinh tế
(OECD) đưa ra năm 1995: Nn kinh tế tri thc là nn kinh tế trong đó s sn
sinh ra, ph cp và s dng tri thc gi vai trò quyết định nht đối vi s phát
trin kinh tế, to ra ca ci, nâng cao cht lượng cuc sng.
Vi định nghĩa trên, có th hiu kinh tế tri thc là trình độ phát trin cao
ca l
c lượng sn xut xã hi, theo đó trong quá trình lao động ca tng người
lao động và toàn b lao động xã hi, trong tng sn phm và trong tng sn phm
quc dân thì hàm lượng lao động cơ bp, hao phí lao động cơ bp gim đi vô
cùng nhiu trong khi hàm lượng tri thc, hao phí lao động trí óc tăng lên vô cùng
ln.
Trong nn kinh tế tri thc, nhng ngành kinh tế có tác động to ln ti s
phát trin là nhng ngành d
a vào tri thc, da vào nhng thành tu mi ca
khoa hc, công ngh. Đó có th là nhng ngành kinh tế mi da trên công ngh
cao (như công ngh thông tin, công ngh sinh hc...); nhưng cũng có th
nhng ngành kinh tế truyn thng (như nông nghip, công nghip, dch v) được
ng dng khoa hc, công ngh cao.
Mt ngành kinh tế có th coi là đã tr thành ngành kinh tế tri thc khi giá tr
do tri thc to ra chiếm t
l áp đảo (khong 70%) trong tng giá tr sn xut ca
ngành đó. Mt nn kinh tế được coi là đã tr thành nn kinh tế tri thc khi tng
sn phm các ngành kinh tế tri thc chiếm khong 70% tng sn phm trong
nước (GDP).
Trên thế gii hin nay, các nước thuc t chc OECD, các ngành kinh tế
tri thc đã đóng góp trên 50% GDP (M 55,3%, Nht Bn 53%, Canađa 51%...).
Nhiu nướ
c công nghip mi và các nước đang phát trin cũng đang hướng mnh
129
vào kinh tế tri thc, tp trung n lc để phát trin nhanh mt s ngành kinh tế tri
thc, như công ngh thông tin, internet, thương mi đin t, công ngh phn
mm...
Qua thc tế phát trin, có th khái quát nhng đặc đim ch yếu ca kinh tế tri
thc như sau:
- Trong nn kinh tế tri thc, tri thc tr thành lc lượng sn xut trc tiếp,
là vn quý nh
t, là ngun lc quan trng hàng đầu, quyết định s tăng trưởng và
phát trin kinh tế.
- Trong nn kinh tế tri thc, cơ cu t chc và phương thc hot động kinh
tế có nhng biến đổi sâu sc, nhanh chóng; trong đó các ngành kinh tế da vào tri
thc, da vào các thành tu mi nht ca khoa hc và công ngh ngày càng tăng
và chiếm đa s.
- Trong nn kinh tế tri thc, công ngh thông tin đượ
c ng dng rng rãi
trong mi lĩnh vc và thiết lp được các mng thông tin đa phương tin ph khp
nước, ni vi hu hết các t chc, các gia đình. Thông tin tr thành tài nguyên
quan trng nht ca nn kinh tế.
- Trong nn kinh tế tri thc, ngun nhân lc nhanh chóng đưc tri thc hoá;
s sáng to, đổi mi, hc tp tr thành yêu cu thường xuyên đối vi m
i người
và phát trin con người tr thành nhim v trung tâm ca xã hi.
- Trong nn kinh tế tri thc, mi hot động đều có liên quan đến vn đề
toàn cu hoá kinh tế, có tác động tích cc hoc tiêu cc sâu rng ti nhiu mt
ca đời sng xã hi trong mi quc gia và trên toàn thế gii.
Nhng đặc đim trên đòi hi trong quá trình công nghip hóa, hin đại hóa
nước ta, nh
t thiết phi tranh th ng dng ngày càng nhiu hơn, mc cao
hơn và ph biến hơn nhng thành tu công ngh hin đại và tri thc mi; công
nghip hoá, hin đại hoá phi gn vi kinh tế tri thc, phát trin mnh các ngành
và sn phm kinh tế có giá tr gia tăng cao da nhiu vào tri thc, kết hp vic s
dng ngun vn tri thc ca con người Vi
t Nam vi tri thc mi nht ca nhân
loi; kết hp quá trình phát trin tun t vi đi tt đón đầu; tng bước phát trin
kinh tế tri thc, để va phát trin kinh tế- xã hi nhanh, bn vng va rút ngn
được khong cách vi các nước trong khu vc và trên thế gii.
III- Mc tiêu, quan đim ca công nghip hóa, hin đại hóa Vit
Nam hin nay
1. Mc tiêu công nghip hóa, hin đại hóa nước ta
Xây dng nước ta thành nước công nghip có cơ s vt cht - k thut hin
đại, cơ cu kinh tế hp lý, quan h sn xut tiến b phù hp vi trình độ phát
130
trin ca lc lượng sn xut, đời sng vt cht và tinh thn cao, quc phòng an
ninh vng chc, dân giàu, nước mnh, xã hi công bng, dân ch, văn minh.
Phn đấu để đến năm 2020 nước ta cơ bn tr thành mt nước công nghip hoá
theo hướng hin đại.
2. Quan đim v công nghip hóa, hin đại hóa nước ta
- Công nghip hoá, hin đại hoá đất nướ
c theo định hướng xã hi ch nghĩa
gn vi phát trin kinh tế tri thc, coi kinh tế tri thc là yếu t quan trng ca nn
kinh tế và công nghip hoá, hin đại hoá.
- Gi vng độc lp t ch đi đôi vi m rng hp tác quc tế, đa phương
hoá, đa dng hoá quan h đối ngoi. Da vào ngun lc trong nước là chính đi
đôi v
i tranh th ti đa ngun lc bên ngoài. Xây dng nn kinh tế m, hi nhp
vi khu vc và thế gii, hướng mnh v xut khu, đồng thi thay thế nhp khu
nhng sn phm trong nước sn xut có hiu qu.
- Công nghip hóa, hin đại hóa là s nghip ca toàn dân, ca mi thành
phn kinh tế, trong đó kinh tế nhà nước là ch đạ
o.
- Ly vic phát huy ngun lc con người làm yếu t cơ bn cho s phát
trin nhanh và bn vng, tăng trưởng kinh tế phi gn lin vi thc hin tiến b
và công bng xã hi, bo v môi trường.
- Khoa hc công nghđộng lc ca công nghip hóa, hin đại hóa, kết
hp công ngh truyn thng vi công ngh hin đại; tranh th đ
i nhanh vào hin
đại nhng khâu quyết định.
- Ly hiu qu kinh tế - xã hi làm tiêu chun cơ bn để xác định phương
án phát trin, la chn d án đầu tư vào công ngh.
- Kết hp kinh tế vi quc phòng - an ninh.
IV- Ni dung ca công nghip hoá, hin đại hoá Vit Nam
1. Nhng ni dung cơ bn ca công nghip hóa, hin đại hóa trong thi
k quá độ lên ch nghĩa xã hi Vit Nam
a) Thc hin cuc cách mng khoa hc - công ngh để xây dng cơ s
vt cht - k thut cho ch nghĩa xã hi, phát trin mnh m lc
lượng sn xut
Nước ta đang định hướng đi lên ch nghĩa xã h
i b qua chế độ tư bn ch
nghĩa, quá trình công nghip hóa, hin đại hóa tt yếu phi được tiến hành bng
cách mng khoa hc và công ngh. C nhiên, trong điu kin thế gii đã tri qua
hai cuc cách mng khoa hc và công nghđiu kin cơ cu kinh tế m, cuc
cách mng khoa hc và công ngh nước ta có th và cn phi bao hàm các cuc
cách mng khoa hc và công ngh mà thế gii đã, đang tri qua.
131
T bi cnh đó, v trí ca cuc cách mng này phi được xác định là "then
cht" và khoa hc và công ngh phi được xác định là mt "quc sách", mt
"động lc" cn đem toàn lc lượng để nm ly và phát trin nó.
Cuc cách mng khoa hc và công ngh nước ta hin nay có th khái quát
gm hai ni dung ch yếu sau:
- Mt là, xây dng thành công cơ s v
t cht - k thut cho ch nghĩa xã
hi để da vào đó mà trang b công ngh hin đại cho các ngành kinh tế quc
dân.
- Hai là, t chc nghiên cu, thu thp thông tin, ph biến ng dng nhng
thành tu mi ca khoa hc và công ngh hin đại vào sn xut, đời sng vi
nhng hình thc, bước đi, quy mô thích hp.
Trong quá trình thc hin cách mng khoa hc và công ngh, chúng ta c
n
chú ý:
- ng dng nhng thành tu mi, tiên tiến v khoa hc và công ngh, đặc
bit là công ngh thông tin, công ngh sinh hc, phc v công nghip hóa, hin
đại hóa và tng bước phát trin nn kinh tế tri thc.
- S dng công ngh mi gn vi yêu cu to nhiu vic làm, tn ít vn,
quay vòng nhanh, gi được ngh truyn thng; kết hp công ngh cũ, công ngh
truyn thng vi công ngh hin đại.
- Tăng đầu tư ngân sách và huy động các ngun lc khác cho khoa hc và
công ngh; kết hp phát trin c b rng ln chiu sâu, xây dng mi, ci to cũ,
thc hin tiết kim, hiu qu.
- Kết hp các loi quy mô ln, va và nh cho thích hp; ưu tiên quy mô
va và nh, coi trng hiu qu sn xu
t kinh doanh và hiu qu kinh tế - xã hi.
b) Xây dng cơ cu kinh tế hp lý và phân công li lao động xã hi
* Xây dng cơ cu kinh tế hp lý
Cơ cu kinh tế là tng th các b phn hp thành, cùng vi v trí, t trng
và quan h tương tác phù hp gia các b phn trong h thng kinh tế quc dân.
Cơ cu kinh tế được xem xét dưới góc độ: cơ cu ngành (như
công nghip, nông
nghip, dch v...); cơ cu vùng (các vùng kinh tế theo lãnh th) và cơ cu thành
phn kinh tế (vn đề này đã được nghiên cu Chương 8).
Trong cơ cu kinh tế thì cơ cu ngành là b phn có tm quan trng đặc
bit, là b xương ca cơ cu kinh tế.
Xây dng cơ cu kinh tế là yêu cu cn thiết khách quan ca mi nước
trong th
i k công nghip hoá, hin đại hoá. Vn đề quan trng là to ra mt cơ
cu kinh tế ti ưu (hp lý). Xây dng mt cơ cu kinh tế được gi là ti ưu khi
132
đáp ng được các yêu cu sau:
- Phn ánh được và đúng các quy lut khách quan, nht là các quy lut kinh tế
và xu hướng vn động phát trin kinh tế - xã hi ca đất nước.
- Nông nghip phi gim dn v t trng, công nghip và dch v phi tăng
dn v t trng.
- Phù hp vi xu hướng tiến b ca khoa hc và công ngh đã và đang din
ra nh
ư vũ bão trên thế gii.
- Cho phép khai thác ti đa mi tim năng ca đất nước, ca các ngành, các
địa phương, các thành phn kinh tế.
- Thc hin tt s phân công và hp tác quc tế theo xu hướng toàn cu hoá
kinh tế, do vy, cơ cu kinh tế được to dng phi là "cơ cu m".
Xây dng cơ cu kinh tế là mt quá trình, tri qua nhng chng đường nht
đị
nh, do vy xây dng cơ cu kinh tế ca chng đường trước phi sao cho to
được "đà" cho chng đường sau và phi được b sung và hoàn thin dn trong
quá trình phát trin.
nước ta hin nay, Đảng ta đã xác định cn tp trung xây dng mt cơ cu
kinh tế hp lý, mà "b xương" ca nó là "cơ cu kinh tế công - nông nghip -
dch v gn vi phân công và hp tác quc t
ế sâu rng"
1
, và khi hình thành cơ
cu kinh tế đó, s cho phép nước ta kết thúc thi k quá độ lên ch nghĩa xã hi.
Cơ cu nói trên nước ta trong thi k quá độ được thc hin theo phương
châm là: Kết hp công ngh vi nhiu trình độ, tranh th công ngh mũi nhn,
tiên tiến va tn dng được ngun lao động di dào, va cho phép rút ngn
khong cách lc hu, v
a phù hp vi ngun vn có hn nước ta; ly quy mô
va và nh là ch yếu, có tính đến quy mô ln nhưng phi là quy mô hp lý và
điu kin; gi được nhp độ (tc độ) phát trin hp lý, to ra s cân đối gia
các ngành, các lĩnh vc kinh tế và các vùng trong nn kinh tế...
* Tiến hành phân công li lao động xã hi
T sn xut nh lên sn xut l
n xã hi ch nghĩa b qua giai đon phát
trin tư bn ch nghĩa trong quá trình công nghip hoá tt yếu phi phân công li
lao động xã hi. Phân công lao động xã hi là s chuyên môn hóa lao động, tc
là chuyên môn hóa sn xut gia các ngành, trong ni b tng ngành và gia các
vùng trong nn kinh tế quc dân. Phân công lao động xã hi có tác dng rt to
ln. Nó là đòn by ca s phát trin công ngh và năng sut lao động; cùng v
i
cách mng khoa hc và công ngh, nó góp phn hình thành và phát trin cơ cu
kinh tế hp lý.
1
. Sđd, tr. 12.
133
Trong quá trình công nghip hóa, hin đại hóa, s phân công li lao động xã
hi phi tuân th các quá trình có tính quy lut sau:
- T trng và s tuyt đối lao động nông nghip gim dn, t trng và s
tuyt đối lao động công nghip ngày mt tăng lên.
- T trng lao động trí tu ngày mt tăng và chiếm ưu thế so vi lao động
gin đơn trong tng lao động xã hi.
- Tc độ tăng lao
động trong các ngành sn xut phi vt cht (dch v) tăng
nhanh hơn tc độ tăng lao động trong các ngành sn xut vt cht.
nước ta, phương hướng phân công li lao động xã hi hin nay cn trin
khai trên c hai địa bàn: ti ch và nơi khác để phát trin v chiu rng kết hp
phát trin theo chiu sâu.
2. Nhng ni dung c th ca công nghip hoá, hin đạ
i hoá nước ta
trong nhng năm trước mt
a) Đẩy mnh công nghip hoá, hin đại hoá nông nghip và nông
thôn, gii quyết đồng b các vn đề nông nghip, nông thôn và nông
dân
Chuyn dch mnh cơ cu nông nghip và kinh tế nông thôn theo hướng
to ra giá tr gia tăng ngày càng cao, gn vi công nghip chế biến và th trường;
thc hin cơ khí hoá, đin khí hoá, thu li hoá, đưa nhanh tiến b
khoa hc - k
thut và công ngh sinh hc vào sn xut; nâng cao năng sut, cht lượng và sc
cnh tranh phù hp vi tng vùng, tng địa phương; phát trin các khu nông
nghip công ngh cao, vùng trng trt và chăn nuôi tp trung, doanh nghip công
nghip và dch v gn vi hình thành các ngành ngh, làng ngh, hp tác xã, trang
tri, to ra nhng sn phm có th trường và hiu qu kinh tế cao. Thc hin chươ
ng
trình xây dng nông thôn mi.
b) Phát trin nhanh hơn công nghip, xây dng và dch v
Khuyến khích phát trin công nghip công ngh cao, công nghip chế tác,
công nghip phn mm và công nghip h tr có li thế cnh tranh, to nhiu sn
phm xut khu và thu hút nhiu lao động; phát trin mt s khu kinh tế m
đặc khu kinh tế. Phát trin mnh m các ngành công nghip sn xut hàng tiêu
dùng và hàng xut khu, sn xu
t tư liu sn xut quan trng theo hướng hin
đại.
Xây dng đồng b kết cu h tng kinh tế - xã hi.
To bước phát trin vượt bc ca các ngành dch v, nht là nhng ngành
có cht lượng cao, tim năng ln và có sc cnh tranh, đưa tc độ tăng trưởng
ca ngành dch v cao hơn tc độ tăng trưởng GDP.
c) Phát tri
n kinh tế vùng
134
Phát trin các vùng trong c nước và to s liên kết gia các vùng và ni
vùng; thúc đẩy phát trin các vùng kinh tế trng đim, to động lc, tác động lan
to đến các vùng khác; đồng thi to điu kin phát trin nhanh hơn cho các
vùng kinh tế đang còn nhiu khó khăn.
d) Phát trin kinh tế bin
Xây dng và thc hin chiến lược phát trin kinh tế bin toàn din, có trng
tâm, trng đi
m; sm đưa nước ta tr thành quc gia mnh v kinh tế bin trong
khu vc, gn vi bo đảm quc phòng, an ninh và hp tác quc tế.
V- Nhng tin đề để đẩy mnh s nghip công nghip hóa, hin đại
hóa nước ta
1. To vn cho công nghip hóa, hin đại hóa
Công nghip hóa, hin đại hóa nhm phát trin lc lượng sn xut, xây
dng cơ s vt cht - k thut ngày mt hin đại, đòi hi phi có nhiu vn trong
và ngoài nước, trong đó ngun vn trong nước là quyết định, ngun vn bên
ngoài là quan trng.
Tích lu vn t ni b nn kinh tế được th
c hin trên cơ s hiu qu sn xut,
ngun ca nó là lao động thng dư ca người lao động thuc tt c các thành phn
kinh tế. Con đường cơ bn để gii quyết vn đề tích lu vn trong nước là tăng năng
sut lao động xã hi trên cơ s ng dng tiến b khoa hc và công ngh, hp lý hoá
sn xut, khai thác và s d
ng có hiu qu mi ngun lc ca đất nước, thc hin
tiết kim...
Ngun vn bên ngoài được huy động t các nước trên thế gii dưới nhiu
hình thc khác nhau: vn vin tr ca các nước, các t chc kinh tế - xã hi; vn
vay ngn hn, dài hn vi các mc lãi sut khác nhau ca các nước và các t
chc kinh tế; vn đầu tư c
a nước ngoài vào hot động sn xut kinh doanh, liên
doanh liên kết... Bin pháp cơ bn để tn dng, thu hút vn bên ngoài là: đẩy
mnh m rng các hình thc hp tác quc tế; to môi trường đầu tư thun li cho
các nhà sn xut kinh doanh nước ngoài, tranh th mi s giúp đỡ ca các t
chc quc tế, vay vn các nước...
nước ta hin nay, ngun vn trong nướ
c còn hn hp, nên phi tn dng,
khai thác ngun vn t bên ngoài. Tuy nhiên, to ngun vn phi gn cht vi
qun lý s dng tt, có hiu qu cao, khai thác ti đa kh năng vn đã có.
2. Đào to ngun nhân lc cho công nghip hóa, hin đại hóa
S nghip công nghip hóa, hin đại hóa là s nghip cách mng ca qun
chúng, trong đó lc lượng cán b
khoa hc và công ngh, khoa hc qun lý và
công nhân lành ngh đóng vai trò đặc bit quan trng. Trong quá trình phát trin,
công nghip hóa, hin đại hóa đòi hi phi có đầy đủ ngun nhân lc v s
135
lượng, đảm bo v cht lượng và có trình độ cao. Để đáp ng đòi hi đó phi coi
trng con người và đặt con người vào v trí trung tâm ca s phát trin kinh tế.
Phi coi vic đầu tư cho giáo dc, đào to là mt trong nhng hướng chính ca
đầu tư phát trin; giáo dc và đào to phi tht s tr thành quc sách hàng đầu.
Phi có quy hoch, kế
hoch đào to, bi dưỡng thường xuyên ngun nhân lc,
đảm bo cơ cu, tc độ và quy mô phát trin hp lý, đáp ng yêu cu ca mi thi
k trong quá trình công nghip hóa, hin đại hóa. Đồng thi, phi b trí, s dng
tt ngun nhân lc đã được đào to; phi phát huy đầy đủ kh năng, s trường và
nhit tình lao động sáng t
o ca mi người để h to ra năng sut, cht lượng và
hiu qu kinh tế cao, đóng góp xng đáng vào s nghip công nghip hóa, hin đại
hóa đất nước.
3. Xây dng tim lc khoa hc, công ngh theo yêu cu ca công
nghip hóa, hin đại hóa
Khoa hc và công ngh được xác định là động lc ca công nghip hóa, hin
đại hóa. Khoa hc và công ngh có vai trò quyết định l
i thế cnh tranh và tc độ
phát trin kinh tế nói chung, công nghip hóa, hin đại hóa nói riêng. Tim lc
khoa hc và công ngh suy cho cùng là tim lc trí tu và sáng to ca c dân tc.
Nước ta quá độ lên ch nghĩa xã hi t mt nn kinh tế kém phát trin nên
tim lc v khoa hc và công ngh còn yếu kém. Mun tiến hành công nghip
hóa, hin đại hóa thành công vi tc độ nhanh thì phi xây dng mt ti
m lc
khoa hc và công ngh thích ng vi đòi hi ca nhim v. Đây là mt công vic
rt khó khăn và lâu dài, nhưng trước mt chúng ta cn tp trung gii quyết các
vn đề sau:
- Vn dng sáng to và phát trin ch nghĩa Mác-Lênin, tư tưởng H Chí
Minh để xây dng cơ s khoa hc cho vic hoch định và trin khai đường li,
ch trương công nghip hóa, hi
n đại hóa đạt hiu qu cao vi tc độ nhanh.
- Đẩy mnh công tác nghiên cu khoa hc để đánh giá chính xác tài nguyên
quc gia, nm bt các công ngh cao cùng nhng thành tu mi v khoa hc ca
thế gii; hướng mnh vào vic nâng cao năng sut lao động, đổi mi sn phm,
nâng cao năng lc cnh tranh ca hàng hóa trên th trường.
- Xây dng tim lc nhm phát trin mt n
n khoa hc tiên tiến, bao gm:
đẩy mnh các hình thc đào to và s dng cán b khoa hc, chuyên gia; tăng
cường cơ s vt cht k thut cho các ngành khoa hc và công ngh; xây dng và
thc hin tt cơ chế, chính sách to động lc cho s phát trin khoa hc và công
ngh; đẩy mnh hp tác quc tế trong nghiên cu khoa hc và công ngh.
Nâng cao năng lc và hiu qu ho
t động khoa hc công ngh bao gm
phát trin khoa hc xã hi; phát trin khoa hc t nhiên và khoa hc công ngh;
đổi mi cơ chế qun lý khoa hc và công ngh; phn đấu đến năm 2010, năng lc
136
khoa hc và công ngh nước ta đạt trình độ ca các nước tiên tiến trong khu vc
mt s lĩnh vc quan trng.
4. M rng quan h kinh tế đối ngoi
Ngày nay, cuc cách mng khoa hc và công ngh cùng vi xu hướng toàn
cu hoá kinh tế đang to ra mi liên h và s ph thuc ln nhau gia các nn
kinh tế ca các nước. Do đó vic m rng quan h kinh tế gi
a nước ta vi các
nước khác tr thành mt tt yếu kinh tế, to ra kh năng và điu kin để các nước
chm phát trin tranh th vn, k thut, công ngh, kinh nghim t chc qun lý... để
đẩy nhanh công nghip hóa, hin đại hóa đất nước. Quan h kinh tế đối ngoi
càng m rng và có hiu qu bao nhiêu, thì s nghip công nghip hóa, hin đại
hóa càng thu
n li và nhanh chóng by nhiêu.
Tuy nhiên, đó mi ch là kh năng. Để kh năng tr thành hin thc, chúng
ta phi có mt đường li kinh tế đối ngoi đúng đắn va đạt hiu qu kinh tế cao,
kết hp được sc mnh dân tc vi sc mnh thi đại; va gi vng được độc
lp, ch quyn dân tc, xây dng thành công ch
nghĩa xã hi nước ta.
5. Tăng cường s lãnh đạo ca Đảng và s qun lý ca Nhà nước
Đây là tin đề quyết định thng li ca s nghip công nghip hóa, hin đại
hóa nước ta. Công cuc công nghip hóa, hin đại hóa đất nước là nhim v
trung tâm trong sut thi k quá độ lên ch nghĩa xã hi nước ta nên nó là mt
cu
c đấu tranh gian kh, phc tp. Dĩ nhiên, công nghip hóa, hin đại hóa là s
nghip ca toàn dân. Thế nhưng s nghip đó phi do mt Đảng Cng sn tiên
phong, dày dn kinh nghim, t đổi mi không ngng lãnh đạo và mt Nhà nước
ca dân, do dân và vì dân, trong sch, vng mnh và có hiu lc qun lý, thì công
nghip hóa, hin đại hóa đất nước mi có th hoàn thành tt đẹp.
Câu hi ôn tp
1. Phân tích tính tt yếu và tác dng ca công nghip hóa, hin đại hóa.
2. Trình bày đặc đim ca cuc cách mng khoa hc - công ngh hin đại
và vn đề công nghip hoá, hin đại hóa Vit Nam và ca nn kinh tế tri thc.
3. Phân tích mc tiêu, quan đim ni dung ca công nghip hoá, hin đại
hóa nn kinh tế quc dân trong thi k quá độ lên ch nghĩa xã hi
Vit Nam.
4. Phân tích nhng tin đề khách quan để công nghip hoá, hin đại hóa nn
kinh tế quc dân trong thi k quá độ lên ch nghĩa xã hi Vit Nam.
137
Chương X
Kinh tế nông thôn trong thi k quá độ lên ch nghĩa
xã hi Vit Nam
I- Kinh tế nông thôn và vai trò ca nó trong thi k quá độ lên ch
nghĩa xã hi Vit Nam
1. Kinh tế nông thôn
Nông nghip theo nghĩa hp là ngành sn xut ra ca ci vt cht mà con
người phi da vào quy lut sinh trưởng ca cây trng, vt nuôi để to ra sn
phm như lương thc thc phm... để tho mãn các nhu cu ca mình. Nông
nghip theo nghĩa rng còn bao gm c lâm nghip, ngư nghip.
Như vy, nông nghip là ngành sn xut ph thuc rt nhi
u vào t nhiên.
Nông nghip cũng là ngành sn xut có năng sut lao động rt thp, vì đây là
ngành sn xut ph thuc rt nhiu vào t nhiên, là ngành sn xut mà vic ng
dng tiến b khoa hc - công ngh gp rt nhiu khó khăn. Ngoài ra sn xut
nông nghip các nước kém phát trin thường gn lin vi nhng phương pháp
canh tác, l thói, tp quán,... đã có t hàng nghìn nă
m.
nhng nước nghèo, nông nghip thường chiếm t trng rt ln trong GDP và
đại b phn lao động xã hi làm vic trong nông nghip.
Nông thôn là khái nim dùng để ch phn lãnh th ca mt nước hay ca
mt đơn v hành chính mà đó sn xut nông nghip chiếm t trng ln, dân cư
ch yếu làm nông nghip.
Kinh tế nông thôn là mt khu vc ca nn kinh tế g
n lin vi địa bàn nông
thôn. Nó là mt phc hp nhng nhân t cu thành ca lc lượng sn xut và
quan h sn xut trong nông - lâm - ngư nghip, cùng vi các ngành tiu - th
công nghip, công nghip chế biến và phc v nông nghip, các ngành thương
nghip và dch v... tt c có quan h hu cơ vi nhau trong kinh tế vùng và lãnh
th và trong toàn b nn kinh tế quc dân.
Kinh tế nông thôn có n
i dung rt rng, bao gm các ngành, lĩnh vc và các
thành phn kinh tế có quan h và tác động ln nhau.
a) Cơ cu ngành ngh kinh tế nông thôn
Nông nghip, lâm nghip, ngư nghip bo đảm nhu cu v lương thc, thc
138
phm cho xã hi, nguyên liu cho công nghip chế biến và sn xut ra các sn
phm hàng hóa cung cp cho th trường trong và ngoài nước.
Công nghip gn vi nông, lâm, ngư nghip, trước hết là công nghip chế
biến, công nghip phc v cho nông nghip và các ngành tiu th công nghip
khác sn xut các hàng hóa không có ngun nguyên liu t nông nghip phc v
cho tiêu dùng trong nước và xut khu.
Các loi hình dch v thương nghip, tín d
ng, khoa hc và công ngh, tư
vn... cùng vi các cơ s h tng nông thôn (đin, đường, trường, trm...).
Đó là nhng b phn hp thành ca kinh tế nông thôn và s phát trin ca
chúng là biu hin trình độ phát trin ca kinh tế nông thôn.
b) Cơ cu thành phn kinh tế nông thôn
- Kinh tế nhà nước trong lĩnh vc nông nghip là thành phn kinh tế đóng
vai trò ch đạo trong kinh tế nông thôn. B ph
n tiêu biu ca thành phn kinh tế
này là các nông - lâm trường quc doanh, các trm, tri k thut nông nghip và
các cơ s h tng nông thôn. Trong quá trình phát trin, thành phn kinh tế này
được m rng ra toàn b các ngành ngh cơ bn: nông nghip, công nghip,
thương nghip, tín dng, ngân hàng, dch v kinh tế và khoa hc... Trong đó,
nhiu cơ s ca kinh tế nhà nước trong nn kinh tế nông thôn ch là mt b ph
n
đại din ca kinh tế nhà nước như chi nhánh ngân hàng, ca hàng thương nghip,
trm k thut... nhưng li gn bó hu cơ vi kinh tế nông thôn tng vùng như
b phn cu thành bên trong ca nó.
- Kinh tế tp th s tr nên đa dng hơn, không nhng trong nông nghip mà
c trong công nghip, thương nghip, tín dng... Các hình thc kinh tế này s phát
trin t thp đến cao, hoàn ch
nh nht là các hp tác xã kiu mi, tiến lên liên
hip các hp tác xã kinh doanh nhiu ngành ngh. Kinh tế tp th là con đường
tt yếu để nông dân và cư dân nông thôn đi lên sn xut ln xã hi ch nghĩa, và
cùng vi kinh tế nhà nước trong nông thôn hp thành nn tng ca nn kinh tế
nông thôn theo định hướng xã hi ch nghĩa.
- Kinh tế h gia đình chưa tham gia hp tác xã thuc thành phn kinh tế
th ho
c tiu ch: H gia đình và hp tác xã được t chc theo chính sách và
Lut hp tác xã là đơn v cơ bn trong kinh tế nông nghip. Vi tính cht là h
gia đình xã viên hp tác xã, h gia đình đó còn là hình thc trung gian chuyn
tiếp t thành phn kinh tế cá th sang kinh tế tp th. Vi kinh tế nông thôn,
thành phn kinh tế cá th hoc tiu ch được m rng ra các ngành kinh tế khác
ngoài nông nghip: ti
u ch kinh doanh công nghip, thương nghip,
dch v...
- Kinh tế tư bn tư nhân và kinh tế tư bn nhà nước tiếp tc tn ti và phát
139
trin trong nhiu ngành ngh và dch v nông thôn. Tuy nhiên, s phát trin
ca kinh tế nông thôn theo định hướng xã hi ch nghĩa đòi hi phi tìm ra
nhng hình thc kinh tế thích hp để tng bước đưa thành phn kinh tế tư bn tư
nhân đi vào con đường kinh tế tư bn nhà nước để tiến lên ch nghĩa xã hi.
c) V trình độ công ngh kinh tế nông thôn
Đây là s t
ng hp, kết hp có căn c khoa hc nhiu trình độ và quy mô
nht định: T công ngh truyn thng nói chung còn lc hu cho đến công ngh
na hin đại và hin đại; nhiu quy mô, trong đó quy mô nh và va là thích hp
nht.
d) V cơ cu xã hi - giai cp
Quá trình phát trin kinh tế nông thôn là quá trình phát trin phân công lao
động xã hi, chuyn đổi và đa dng hoá ngành ngh sn xut và d
ch v nông
thôn. Quá trình đó cũng dn đến s biến đổi cơ cu xã hi - giai cp và làm
thay đổi quan trng đời sng văn hóa xã hi các vùng nông thôn.
2. Vai trò ca kinh tế nông thôn trong thi k quá độ lên ch nghĩa xã
hi Vit Nam
a) S phát trin ca kinh tế nông thôn s góp phn to ra nhng tin
đề quan trng không th thiếu bo đảm thng li cho tiế
n trình công
nghip hóa, hin đại hóa đất nước
Phát trin kinh tế nông thôn trước hết là phát trin kinh tế nông nghip
mt cách mnh mn định, to cho toàn b nn kinh tế quc dân, nht là
cho công nghip mt cơ s vng chc v nhiu phương din, trước hết là lương
thc, thc phm, nguyên liu, vn và th trường. Dù cho nn kinh tế nước ta sau
này phát trin
đến đâu và t l lao động làm nông nghip gim xung do năng
sut lao động trong nông nghip tăng lên thế nào thì nông nghip bao gi cũng
vn đóng mt vai trò quan trng vì nó to ra lương thc, thc phm tho mãn
nhu cu hàng đầu ca con người là nhu cu ăn. Các ngành công nghip nh như
chế biến lương thc, thc phm, công nghip dt, giy, đường... phi da vào
ngu
n nguyên liu ch yếu t nông nghip. Vi vic phát trin đồng b các
ngành ngh, dch v nông thôn, kinh tế nông thôn s to ra mt khi lượng
sn phm vi giá tr ngày càng tăng và điu đó góp phn gii quyết vn đề vn
để công nghip hóa, hin đại hóa đất nước. Đồng thi nông nghip, nông thôn
là th trường quan trng ca các ngành công nghip và d
ch v.
b) S phát trin ca kinh tế nông thôn s góp phn thc hin có hiu
qu quá trình công nghip hóa, hin đại hóa ti ch
Phát trin kinh tế nông thôn s làm cho các hot động nông thôn tr nên
sôi động hơn. Cơ cu kinh tế, phân công lao động chuyn dch đúng hướng có
hiu qu. Công nghip gn bó cht ch vi nông nghip ti ch. Vn đề đô th
140
hoá s được gii quyết theo phương thc đô th hoá ti ch. Vn đề vic làm cho
người lao động s được gia tăng ngày càng nhiu trên địa bàn ti ch. Trên cơ s đó,
tăng thu nhp, ci thin tng bước đời sng vt cht và tinh thn ca mi tng lp
dân cư; gim sc ép ca s chênh lch kinh tếđời s
ng gia thành th và nông
thôn, gia vùng phát trin và vùng kém phát trin.
c) S phát trin ca kinh tế nông thôn s góp phn to ln trong vic
bo v và s dng tiết kim, hiu qu tài nguyên thiên nhiên và bo
v môi trường sinh thái
Nông thôn nước ta bao gm nhng khu vc rng ln. đây, các tài nguyên
ca đất nước chiếm tuyt đại b phn như: đất đai, khoáng sn, động thc vt,
rng bin, ngun nước... Phát trin kinh tế nông thôn cho phép khai thác và s
dng hp lý các ngun tài nguyên thiên nhiên, đồng thi bo v chúng trong quá
trình s dng.
d) S phát trin ca kinh tế nông thôn s to cơ s vt cht cho s
phát trin văn hóa nông thôn
Nông thôn nước ta vn là vùng kinh tế, văn hóa lc hu, sn xut và sinh
hot phân tán, nhiu h tc. Mt khác, nông thôn là nơi có truyn thng văn hóa
cng đồng còn sâu đậm... Phát trin kinh tế nông thôn s to điu kin để va gi
gìn, bo tn và phát huy truyn thng văn hóa xã hi tt đẹp, bài tr văn hóa lc
hu cũ, va t chc tt đời sng văn hóa và tinh thn nông thôn.
đ) S phát trin ca kinh tế nông thôn s góp phn quyết định s
thng li ca ch
nghĩa xã hi nông thôn nói riêng và đất nước nói
chung
Phát trin kinh tế nông thôn là cơ s n định kinh tế, chính tr, xã hi ca
đất nước.
Phát trin kinh tế nông thôn gn lin vi phát trin xã hi, văn hóa, chính tr
và kiến trúc thượng tng theo định hướng xã hi ch nghĩa. Mt nông thôn có
kinh tế và văn hóa phát trin, đời sng m no, đầy đủ v vt cht, yên vui v tinh
th
n s là mt nhân t quyết định cng c vng chc trn địa lòng dân, tht cht
mi liên minh công - nông, bo đảm cho nhân dân ta có đủ sc mnh, đánh bi
mi âm mưu và th đon ca mi k thù, dưới bt c hình thc nào. Đó cũng là
cơ s thng li ca vic gi vng và bo v độc lp dân tc, ch
quyn li ích
quc gia và xây dng thành công ch nghĩa xã hi trên đất nước ta.
II- Phát trin kinh tế nông thôn trong thi k quá độ lên ch nghĩa
xã hi nước ta
1. Công nghip hóa, hin đại hóa nông nghip, nông thôn
a) Khái nim công nghip hóa, hin đại hóa nông nghip, nông thôn
141
Công nghip hóa, hin đại hóa nông nghip, nông thôn là quá trình xây
dng cơ s vt cht, k thut và chuyn dch cơ cu kinh tế nông nghip, nông
thôn theo hướng sn xut hàng hóa ln, hin đại; gn nông nghip vi công
nghip và dch v, cho phép phát huy có hiu qu cao mi ngun lc và li thế
ca nn nông nghip nhit đới, m rng giao lưu trong nước và quc tế, nhm
nâng cao năng sut lao động xã hi trong nông nghip, nông thôn; xây dng quan
h sn xut phù hp; xây dng nông thôn mi giàu có, công bng, dân ch văn
minh và xã hi ch nghĩa.
b) Tính tt yếu khách quan ca công nghip hóa, hin đại hóa nông
nghip, nông thôn
Công nghip hóa, hin đại hóa nông nghip, nông thôn nước ta là mt đòi
hi bc thiết và là ni dung trng yếu ca công nghip hóa, hin đại hóa hin
nay. Bi l:
- Nông nghi
p, nông thôn, nông dân là vn đề có v trí chiến lược và có vai
trò, tác dng to ln trong s nghip đổi mi đất nước nói chung và đẩy mnh
công nghip hóa, hin đại hóa đất nước nói riêng.
- Đẩy mnh phát trin nông nghip, nông thôn, nâng cao thu nhp và đời
sng nhân dân là gii pháp cơ bn để chuyn nn kinh tế nông nghip lc hu
thành nn kinh tế có cơ cu công - nông nghip - dch v tiên tiến, hin đại.
- Thc trng kinh tế nông nghip, nông thôn và đời sng nông dân nước ta
đang còn nhiu mt yếu kém, khó khăn, gây tr ngi rt ln cho công nghip hóa,
hin đại hóa đất nước, đòi hi phi được gii quyết, khc phc.
- Phát trin nông nghip, nông thôn còn là gii pháp quan trng để gii
quyết các vn đề kinh tế - xã hi nông thôn, đặc bit là vn đề vic làm, nông
nghip nông thôn vùng sâu, vùng xa, vùng đị
a bàn chiến lược an ninh, quc
phòng, khai thác các ngun lc; thc hin đô th hoá nông thôn và to điu kin
để các đô th phát trin thun li trong quá trình công nghip hóa, hin đại hóa
đất nước.
c) Quan đim, mc tiêu ca công nghip hóa, hin đại hóa nông
nghip, nông thôn
Nhng quan đim v đẩy nhanh công nghip hoá, hin đại hoá nông
nghip, nông thôn
- Công nghip hóa, hin đại hóa nông nghip, nông thôn là mt trong nh
ng
nhim v quan trng hàng đầu ca công nghip hoá, hin đại hoá đất nước. Phát
trin công nghip, dch v phi gn bó cht ch, h tr đắc lc và phc v
hiu qu cho công nghip hoá, hin đại hoá nông nghip, nông thôn.
- Ưu tiên phát trin lc lượng sn xut, chú trng phát huy ngun lc con
người, ng dng rng rãi thành tu khoa hc và công ngh; thúc đẩy chuy
n dch
142
cơ cu kinh tế theo hướng phát huy li thế ca tng vùng gn vi th trường để
sn xut hàng hoá quy mô ln vi cht lượng và hiu qu cao; bo v môi
trường, phòng chng, hn chế gim nh thiên tai, phát trin nông nghip, nông
thôn bn vng.
- Da vào ni lc là chính, đồng thi tranh th ti đa các ngun lc t
bên ngoài, phát huy tim năng ca các thành ph
n kinh tế, trong đó kinh tế
nhà nước gi vai trò ch đạo, cùng vi kinh tế tp th ngày càng tr thành nn
tng vng chc; phát trin mnh m h sn xut hàng hoá, các loi hình doanh
nghip, nht là doanh nghip nh và va nông thôn.
- Kết hp cht ch các vn đề kinh tế và xã hi trong quá trình công nghip
hoá, hin đại hoá nông nghip, nông thôn nhm gii quyết vic làm, xoá đói gim
nghèo, n định xã hi và phát trin kinh tế, nâng cao đời sng vt cht và văn hoá
ca người dân nông thôn, nht là đồng bào các dân tc thiu s, vùng sâu, vùng xa;
gi gìn truyn thng văn hoá và thun phong m tc.
- Kết hp cht ch công nghip hoá, hin đại hoá nông nghip, nông thôn
vi xây dng tim lc và thế trn quc phòng toàn dân, thế trn an ninh nhân
dân.
V mc tiêu:
Mc tiêu tng quát và lâu dài ca công nghip hoá, hin đại hoá nông
nghip, nông thôn là xây dng mt nn nông nghip sn xut hàng hoá ln, hiu
qu và bn vng; có năng sut, cht lượng và sc cnh tranh cao trên cơ s ng
dng các thành tu khoa hc, công ngh tiên tiến, đáp ng nhu cu trong nước và
xut khu; xây dng nông thôn ngày càng giàu đẹp, dân ch, công bng, văn
minh, có cơ cu kinh t
ế hp lý, quan h sn xut phù hp, kết cu h tng kinh tế
- xã hi phát trin ngày càng hin đại.
T nay đến năm 2010 tp trung mi ngun lc để thc hin mt bước cơ
bn mc tiêu tng quát và lâu dài đó.
Ni dung tng quát:
- Công nghip hoá, hin đại hoá nông nghip
+ Chuyn dch cơ cu kinh tế nông nghip theo hướng sn xut hàng hoá
ln, gn vi công nghip chế biến và th trường.
+ Thc hin cơ khí hoá, đin khí hoá, thu li hoá trong nông nghip.
+ ng dng các thành tu khoa hc, công ngh, trước hết là công ngh sinh
hc, đưa thiết b, k thut và công ngh hi
n đại vào các khâu sn xut nông
nghip nhm nâng cao năng sut, cht lượng, hiu qu, sc cnh tranh ca nông
sn hàng hoá trên th trường.
- Công nghip hoá, hin đại hoá nông thôn:
143
+ Chuyn dch cơ cu kinh tế nông thôn theo hướng tăng nhanh t trng giá
tr sn phm và lao động các ngành công nghip và dch v; gim dn t trng
sn phm và lao động nông nghip.
+ Xây dng kết cu h tng kinh tế - xã hi, quy hoch phát trin nông
thôn, bo v môi trường sinh thái.
+ T chc li sn xut và xây dng quan h sn xut phù hp.
+ Xây dng nông thôn dân ch
, công bng, văn minh, không ngng nâng
cao đời sng vt cht và văn hoá tinh thn ca nhân dân nông thôn.
Nhng ni dung c th ca công nghip hoá, hin đại hoá nông nghip,
nông thôn trong giai đon hin nay:
Đại hi đại biu toàn quc ln th X ca Đảng đã xác định nhng ni dung
ch yếu ca công nghip hoá, hin đại hoá nông nghip, nông thôn trong giai
đon 2006-2010. Đó là:
- Thúc đẩy nhanh quá trình chuyn dch cơ cu nông nghip và kinh tế nông
thôn, chuyn mnh sang sn xut các loi sn ph
m có th trường và hiu qu
kinh tế cao; đẩy mnh thâm canh các loi cây trng; quy hoch din tích sn xut
lương thc n định, bo đảm vng chc an ninh lương thc, phát trin mnh chăn
nuôi theo hướng quy mô ln, an toàn dch bnh và bn vng v môi trường. Xây
dng các vùng sn xut nông sn hàng hoá tp trung gn vi vic chuyn giao
công ngh sn xut chế bi
ến và bo qun. Phát trin ngành thu sn theo hướng
sn xut hàng hoá ln đi đôi vi bo v môi trường sinh thái. Thc hin có hiu
qu các chương trình bo v và phát trin rng.
- Đẩy mnh phát trin công nghip và dch v nông thôn, nht là nhng
ngành ngh s dng nhiu lao động. Phát trin mnh công ngh bo qun, chế
biến, gim tn th
t sau thu hoch, đồng thi nâng cao giá tr tăng thêm cho các
loi nông, lâm, thu sn, nht là sn phm xut khu ch lc.
- Đẩy mnh nghiên cu và chuyn giao khoa hc công ngh nht là ging
và k thut sn xut.
- Tăng cường đầu tư ngân sách Nhà nước và đa dng hoá các ngun vn để
phát trin mnh kết cu h tng nông thôn; thúc đẩy cơ gii hoá, hi
n đại hoá
nông thôn.
- Chú trng đào to ngh, gii quyết vic làm cho nông dân và lao động
nông thôn. To điu kin cho lao động nông thôn có vic làm c trong công nghip,
tiu th công nghip và dch v, ti ch và ngoài nông thôn, k c nước ngoài.
- Thc hin chương trình xây dng nông thôn mi nhm xây dng các làng,
xã, p, bn có cuc sng m no, dân ch, văn minh, sch đẹp, gn vi vi
c hình
thành các khu dân cư đô th hoá.
144
2. Phát trin kinh tế hàng hóa nông thôn vi cơ cu kinh tế nhiu
thành phn
Trong kinh tế nông thôn có s hin din ca nhiu thành phn kinh tế. Để
có nn kinh tế th trường, vi tính cách là công c xây dng ch nghĩa xã hi
nông thôn, các thành phn kinh tế phi vn động theo hướng chung: Kinh tế nhà
nước gi vai trò ch đạo và cùng vi kinh tế tp th dn dn tr thành n
n tng
trong kinh tế nông thôn; kinh tế cá th, tiu ch, kinh tế tư bn tư nhân, kinh tế tư
bn nhà nước v.v. cùng phát trin tr thành ni lc xây dng nn kinh tế th
trường định hướng xã hi ch nghĩa.
- V kinh tế nhà nước trong kinh tế nông thôn:
Trong cơ chế cũ, b phn kinh tế này hot động mang nng tính bao cp,
kém hiu qu, không tương xng vi
đầu tư ca Nhà nước. Trong quá trình
chuyn sang cơ chế th trường, mt s doanh nghip nông nghip nhà nước đã
phát trin khá, dn dn chuyn sang sn xut và kinh doanh tng hp, m rng
phm vi hot động ra toàn địa bàn và mi ngành ngh. Tuy nhiên, nhìn toàn cc
vai trò ca kinh tế nhà nước nông thôn vn còn m nht, tác động chưa mnh
đối vi nn kinh tế nông nghip và nông thôn.
Trong nhng n
ăm trước mt, để kinh tế nhà nước nông thôn phát trin có
hiu qu hơn, đảm bo đủ mnh để gi được vai trò ch đạo cn thc hin tt
nhng gii pháp ch yếu sau:
+ Đẩy nhanh vic sp xếp và đổi mi qun lý, tăng cường tính độc lp t
ch ca các đơn v kinh tế nhà nước trong nông nghip, nông thôn, gim d
n và
đi đến xoá b bao cp t ngân sách đầu tư. Mi hot động kinh tế ca các đơn v
phi theo đúng pháp lut hin hành.
+ Quan tâm thích đáng li ích kinh tế ca người lao động trên cơ s h
được làm ch thc s quyn s hu, quyn s dng tư liu sn xut trong phm
vi hp pháp ca mình. Gii quyết tt quan h ru
ng đất theo lut định, giao
quyn s dng rung đất cho người lao động và tha nhn quyn s hu các tư
liu sn xut khác.
+ Xác định quyn t ch sn xut kinh doanh ca người lao động và các
doanh nghip ch yếu làm dch v đầu vào, đầu ra giúp cho các h gia đình t
ch sn xut kinh doanh. Gii quyết đúng đắn mi quan h gi
a doanh nghip và
h gia đình trên cơ s đảm bo tho đáng li ích kinh tế ca mi bên, to điu
kin cho nhau tn ti và phát trin.
- V kinh tế tp th trong kinh tế nông thôn:
Kinh tế tp th mà nòng ct là các hp tác xã là nhng t chc kinh tế hp
tác ca nhng người lao động liên kết t nguyn góp vn, góp sc để sn xut
kinh doanh nông, lâm, ng
ư nghip và các ngành ngh dch v khác được s
145
hướng dn, h tr ca Nhà nước.
Kinh tế tp th và phong trào hp tác hoá nước ta phát trin t nhng năm
1960 và đã đạt được nhng thành tu nht định; góp phn đáng k trong s phát
trin nông nghip và kinh tế nông thôn. Tuy nhiên, các hp tác xã theo kiu cũ đã
bc l mt s yếu kém: chưa khuyến khích phát trin sn xut và khai thác các
tim năng sn có trong nông nghi
p, nông thôn; chưa chuyn mnh nông nghip
t cp, t túc sang sn xut hàng hóa; chưa đổi mi kp thi vic t chc qun lý
và phân phi sn phm... nên nông nghip và kinh tế nông thôn phát trin còn
chm, không n định, hiu qu thp.
Hp tác xã nông nghip theo mô hình cũ không còn thích hp na do đó
cn thúc đẩy s ra đời hp tác xã kiu mi, t chc theo nguyên tc t nguy
n,
bình đẳng, cùng có li, qun lý dân ch, phát trin t thp đến cao vi nhng
hình thc t chc và phân phi phong phú và đa dng.
Chuyn sang cơ chế và phương thc hot động mi, nhìn chung các hp tác
đều đã chuyn thành t chc dch v cho kinh tế h gia đình nông dân hoc t
chc hot động sn xut kinh doanh có hiu qu.
- V kinh tế cá th, ti
u ch trong kinh tế nông thôn:
Kinh tế cá th, tiu ch nông thôn là kinh tế h gia đình không tham gia
hp tác xã mà hot động sn xut kinh doanh da vào hoc ch yếu da vào vn
và sc lao động ca bn thân. Thành phn kinh tế này đang đáp ng nhng yêu
cu phát trin lc lượng sn xut, khai thác có hiu qu các tim năng đất đai,
vn và sc lao động cũng nh
ư tay ngh trong kinh tế nông thôn. Xu hướng phát
trin chung ca kinh tế cá th, tiu ch trong nông nghip, nông thôn định hướng
xã hi ch nghĩa là tt yếu chuyn lên hp tác xã kiu mi vi nhiu hình thc,
mc độ khác nhau. Đảng và Nhà nước to điu kin khuyến khích phát trin hình
thc trang tri gia đình cũng như các loi hình sn xut khác ca kinh tế h gia
đình. Đặc bi
t khuyến khích các h nông dân, các trang tri gia đình và các thành
phn kinh tế khác liên kết vi nhau, hình thành các t chc, các hình thc kinh tế
hp tác để m rng quy mô sn xut, kinh doanh, thu hút và h tr các h gia
đình còn khó khăn.
- V kinh tế tư bn tư nhân và kinh tế tư bn nhà nước trong kinh tế nông
thôn:
Cho đến nay, nhng hình thc kinh tế này mi ch bt đầu phát trin nông
thôn. Tuy nhiên, đi đôi vi quá trình phát trin kinh t
ế nông thôn, các hình thc
kinh tế này s có kh năng phát trin mnh theo định hướng xã hi ch nghĩa.
Trong thi gian ti cn khuyến khích và định hướng phát trin các loi hình kinh
tế này; to điu kin cho tư nhân trong nước và các nhà đầu tư nước ngoài đầu tư
kinh doanh trong nông nghip, nht là đầu tư vào công nghip phc v nông
nghip và xây dng cơ s h tng; đồng thi khuy
ến khích tư bn tư nhân, các
146
ch trang tri, h gia đình liên kết vi doanh nghip nhà nước xây dng các cơ s
chế biến, tìm th trường tiêu th nông sn hàng hóa... vì đó là nc thang tiến b
trên con đường phát trin kinh tế hàng hóa nông thôn và xã hi hóa kinh tế
nông thôn.
3. Ngăn chn s xung đột li ích trong ni b nông thôn, gia nông
thôn và thành th
Trong quá trình công nghip hóa, hin đại hóa nông nghip, nông thôn, s
phân công lao động xã hi mi tt yếu s
din ra. Khi chuyn sang nn kinh tế
nông nghip, nông thôn hàng hóa thì cơ cu xã hi - giai cp nông thôn cũng
biến đổi. Cơ cu xã hi - giai cp thun nông trước đây b phá v. Cơ cu xã hi -
giai cp mi xut hin, bao gm nhng tng lp xã hi khác nhau: người lao
động cá th, người lao động trong các t chc hp tác xã, người lao động trong
các doanh nghip nhà nước, trong các cơ s
sn xut kinh doanh tư nhân, ch
doanh nghip tư nhân... Bên cnh nhng tng lp xã hi mà ngun thu nhp da
vào hoc ch yếu da vào lao động ca bn thân, s xut hin nhng tng lp xã
hi mà thu nhp da vào s chiếm hu lao động thng dư. Do vy, s phân hóa
giàu - nghèo, s phân hóa v li ích kinh tế cùng vi kh năng xung đột v li
ích kinh tếđiu khó tránh khi.
Để phát trin kinh tế nông thôn theo định hướng xã hi ch nghĩa đòi hi
phi hn chế và ngăn chn, tháo g kp thi nhng xung đột để không tr thành
mâu thun đối kháng v li ích trong nông thôn, gia nông thôn và thành th. Để
đạt yêu cu này, mt mt, chúng ta phi tha nhn s chênh lch v li ích là mt
tt yếu kinh tế, khuyế
n khích mi người làm giàu hp pháp, người đã giàu càng
giàu thêm, tiến ti mi người cùng giàu có; mt khác, không để s chênh lch y
dn ti s đối kháng v li ích, bng cách thc hin các chính sách kinh tế, các
chính sách xã hi và lut pháp, đặc bit là chính sách phân phi sao cho mi
người đều đưc hưởng nhng thành tu ca s phát trin.
Câu hi ôn tp
1. Kinh tế nông thôn là gì? Vai trò ca kinh tế nông thôn trong thi k quá
độ lên ch nghĩa xã hi Vit Nam như thế nào?
2. Trình bày công nghip hóa, hin đại hóa nông nghip, nông thôn trong
thi k quá độ lên ch nghĩa xã hi Vit Nam?
3. Phân tích ni dung phát trin kinh tế hàng hoá nông thôn vi cơ cu kinh
tế nhiu thành phn.
147
Chương XI
Kinh tế th trường định hướng xã hi ch nghĩa Vit
Nam
I- S cn thiết khách quan phát trin nn kinh tế th trường Vit
Nam
1. S tn ti khách quan và li ích ca vic phát trin kinh tế hàng hóa,
kinh tế th trường
Kinh tế th trường là mô hình kinh tế đó các quan h kinh tế đều được
thc hin trên th trường, thông qua quá trình trao đổi mua bán. Quan h hàng
hóa - tin t phát trin đến mt trình độ nht định s đạt đến kinh tế th trường.
Kinh tế th trường là giai đon phát trin c
a kinh tế hàng hóa da trên cơ s phát
trin ca lc lượng sn xut. Trong nhng điu kin kinh tế - xã hi khác nhau,
s phát trin ca kinh tế hàng hóa, tt nhiên, chu s tác động ca nhng quan h
hi nht định hình thành nên các chế độ kinh tế - xã hi khác nhau. Vì vy, không
th nói kinh tế hàng hóa là sn phm ca mt chế độ kinh tế - xã hi nào mà phi
hiu r
ng nó là mt sn phm ca quá trình phát trin ca lc lượng sn xut xã
hi loài người, nó xut hin và tn ti trong nhiu phương thc sn xut xã hi và
đến trình độ cao hơn đó là kinh tế th trường.
Vit Nam, trong thi k quá độ lên ch nghĩa xã hi, nhng điu kin chung
để kinh tế hàng hóa xut hin vn còn tn ti. Do đó, s
tn ti kinh tế hàng hóa
nước ta là mt tt yếu khách quan. Nhng điu kin chung để kinh tế hàng hóa xut
hin và tn ti là:
- Phân công lao động xã hi là cơ s tt yếu ca nn sn xut hàng hóa vn
tn ti và ngày càng phát trin c v chiu rng ln chiu sâu nước ta hin nay.
S phát trin ca phân công lao động xã hi th hi
n ch các ngành ngh
nước ta ngày càng đa dng, phong phú, chuyên môn hóa sâu. Điu đó, đã góp
phn phá v tính cht t cung t cp ca nn kinh tế t nhiên trước đây và thúc
đẩy kinh tế hàng hóa phát trin mnh m hơn.
Hơn na, phân công lao động xã hi là cơ s để nâng cao năng sut lao
động xã hi, nghĩa là làm cho nn kinh tế ngày càng có nhiu sn phm đem ra
trao đổ
i, mua bán. Do đó, làm cho trao đổi, mua bán hàng hóa trên th trường
càng phát trin hơn.
148
- S tn ti và phát trin ca nhiu hình thc s hu, nhiu thành phn kinh
tế khác nhau to nên s tách bit kinh tế gia các ch th kinh tế độc lp cũng là
điu kin tt yếu cho s tn ti và phát trin kinh tế hàng hóa, kinh tế th trường
nước ta. Tht vy, mt khi còn tn ti nhiu dng s hu khác nhau v tư li
u sn
xut và v sn phm lao động s to nên s độc lp v kinh tế ca nhng ngành
ch s hu khác nhau đó. Do đó, các ch th kinh tế trong nn kinh tế khi cn
sn phm ca nhau tt yếu phi thông qua con đường tho thun, trao đổi, mua
bán.
Đại hi ln th IX ca Đảng đã khng định mô hình nn kinh tế
nước ta
trong thi k quá độ là nn kinh tế hàng hóa nhiu thành phn vn động theo cơ
chế th trường, có s qun lý ca Nhà nước theo định hướng xã hi ch nghĩa
(gi tt là kinh tế th trường định hướng xã hi ch nghĩa). S la chn đó là xut
phát t nhng li ích ca vic phát trin kinh tế - xã hi đem li cho n
ước ta.
Phát trin nn kinh tế th trường nước ta có li là:
- Nước ta trong thi k quá độ mun phát trin mnh m lc lượng sn xut
thì phi xã hi hóa, chuyên môn hóa lao động. Quá trình y ch có th din ra
mt cách thun li trong mt nn kinh tế hàng hóa, kinh tế th trường. Sn xut
càng xã hi hóa, chuyên môn hóa thì càng đòi hi phát trin s hip tác và trao
đổi hot động kinh t
ế trong xã hi, càng phi thông qua s trao đổi hàng hóa gia
các đơn v sn xut để đảm bo nhng nhu cu cn thiết ca các loi hot động
sn xut khác nhau.
- Ch có phát trin kinh tế th trường mi làm cho nn kinh tế nước ta phát
trin năng động. Trong cơ chế kinh tế cũ, vì coi thường quy lut giá tr, cnh
tranh, cung cu nên các cơ s kinh tế cũng thi
ếu sc sng và động lc để phát
trin sn xut. S dng kinh tế th trường là s dng quy lut giá tr, cnh tranh,
cung cu, buc mi người sn xut t chu trách nhim v hàng hóa do mình làm
ra. Chính vì thế mà nn kinh tế tr nên sng động. Mi người sn xut đều chu
sc ép buc phi quan tâm ti s tiêu th trên th trườ
ng, sao cho sn phm ca
mình được xã hi tha nhn và cũng t đó h mi có được thu nhp.
- Phát trin nn kinh tế th trường là phù hp vi s phát trin ca lc lượng
sn xut xã hi, cũng có nghĩa là sn phm xã hi ngày càng phong phú, đáp ng
nhu cu đa dng ca mi người. nông thôn nước ta, s phát trin kinh tế th tr
ường
và vic tăng t l hàng hóa nông sn đã làm cho hàng hóa bán ra ca nông dân nhiu
lên, thu nhp tăng lên, đồng thi các ngành ngh nông thôn cũng ngày mt phát
trin, to ra cho nông dân nhiu vic làm. Đó cũng là điu đã din ra thành ph,
đối vi nhng người lao động thành th.
- Phát trin kinh tế th trường đòi hi phi đào to ngày càng nhiu cán b
qun lý và lao động có trình
độ cao. Mun thu được li nhun, h cn phi vn
149
dng nhiu bin pháp để qun lý kinh tế, thúc đẩy tiến b k thut, h giá thành
sn phm, làm cho sn xut phù hp vi nhu cu ca th trường, nâng cao hơn
na hiu qu kinh tế. Qua cuc cnh tranh trên th trường, nhng nhân tài qun lý
kinh tế và lao động thành tho xut hin ngày càng nhiu và đó là mt du hiu
quan trng ca tiến b kinh tế.
Như vy, phát trin kinh tế th trường đối vi nước ta là mt tt yếu kinh tế,
mt nhim v kinh tế cp bách để chuyn nn kinh tế lc hu thành nn kinh tế
hin đại, hi nhp vào s phân công lao động quc tế. Đó là con đường đúng đắn
để phát trin lc lượng sn xut, khai thác có hiu qu mi tim năng c
a đất
nước để thc hin nhim v công nghip hóa, hin đại hóa đất nước. Kinh tế
hàng hóa, kinh tế th trường không đối lp vi các nhim v kinh tế - xã hi ca
thi k quá độ lên ch nghĩa xã hi mà trái li thúc đẩy các nhim v đó phát
trin mnh m hơn.
Thc tin nhng năm đổi mi ch ra rng, vi
c chuyn sang mô hình kinh tế
th trường ca Đảng ta là hoàn toàn đúng đắn. Nh mô hình kinh tế đó, chúng ta đã
bước đầu khai thác được tim năng trong nước đi đôi vi thu hút vn và k thut
nước ngoài, gii phóng được năng lc sn xut trong xã hi, phát trin lc lượng sn
xut, góp phn quyết định bo đảm nhp độ tăng trưởng GDP bình quân hng n
ăm
cao. H thng kết cu h tng k thut và xã hi được tăng cường. Đời sng ca
nhân dân được ci thin, nâng cao tích lu xã hi, to tin đề cho s phát trin trong
tương lai.
2. Đặc đim kinh tế th trường trong thi k quá độ Vit Nam
a) Nn kinh tế th trường đang hình thành và phát trin
Th nht, trong thi gian qua, k
ết cu h tng được đầu tư vi mc độ ngày
càng tăng. Tuy nhiên, kết cu h tng vt cht và xã hi nước ta còn trình độ
thp, chưa đáp ng yêu cu phát trin. Trình độ công ngh lc hu, máy móc cũ
k, quy mô sn xut nh bé, năng sut, cht lượng, hiu qu sn xut còn thp.
Th hai, cơ c
u kinh tế đang tiếp tc chuyn dch theo hướng công nghip
hoá, hin đại hoá, tuy nhiên, cơ cu kinh tế chuyn dch chm, còn mt cân đối
và kém hiu qu. Cơ cu kinh tế nước ta còn mang nng đặc trưng ca mt cơ
cu kinh tế nông nghip. Ngành ngh chưa phát trin; s phân công hip tác,
chuyên môn hóa sn xut chưa rng, chưa sâu, giao lưu hàng hóa còn nhiu hn
chế.
Th ba, chưa có th trường theo đúng nghĩa ca nó. Trong nhng năm qua
th trường ca nước ta đang trong quá trình hình thành và phát trin nên nó còn
trình độ thp. Dung lượng th trường nh hp, cơ cu và các yếu t kinh tế th
trường hình thành chưa đầy đủ. Chưa có th trường sc lao động theo đúng nghĩa,
th trường tài chính, th trường bt động sn, th
trường khoa hc và công ngh
150
còn sơ khai, phát trin chm.
Th tư, công cuc đổi mi nước ta trong 20 năm qua đã đạt được nhng
thành tu to ln và có ý nghĩa lch s, đất nước đã ra khi khng hong kinh tế -
xã hi, có s thay đổi cơ bn và toàn din. Mt trong nhng thành tu quan trng
nht là kinh tế tăng trưởng khá nhanh, GDP bình quân đầu người liên tc tăng.
Song, thc tế cho th
y thu nhp quc dân và thu nhp bình quân đầu người còn
thp, do đó sc mua hàng hóa còn thp, t sut hàng hóa chưa cao.
Th năm, còn chu nh hưởng ln ca mô hình kinh tế ch huy vi cơ chế
tp trung quan liêu, bao cp.
b) Nn kinh tế th trường vi nhiu thành phn kinh tế, trong đó kinh
tế nhà nước gi vai trò ch đạo
Các thành phn kinh tế tiến hành sn xut hàng hóa tuy có bn ch
t kinh tế
khác nhau, nhưng chúng đều là nhng b phn ca mt cơ cu kinh tế quc dân
thng nht vi các quan h cung - cu, tin t, giá c chung... Bi vy, chúng va
hp tác, va cnh tranh vi nhau. Mi đơn v kinh tế là mt ch th độc lp, t
ch và tt c đều bình đẳng trước pháp lut.
Tuy nhiên, mi thành phn kinh tế ch
u s tác động ca các quy lut kinh tế
riêng nên bên cnh tính thng nht ca các thành phn kinh tế, chúng còn có s
khác nhau và mâu thun khiến cho nn kinh tế th trường nước ta có kh năng
phát trin theo nhng phương hướng khác nhau. Chng hn, các thành phn kinh
tế tư nhân (cá th, tiu ch, tư bn tư nhân) tuy có vai trò quan trng trong phát
trin sn xut, gii quyết vic làm, đáp ng nhu cu v
vn, hàng hóa và dch v
cho xã hi, nhưng vì da trên s hu tư nhân v tư liu sn xut, các thành phn
kinh tế này không tránh khi tính t phát, chy theo li nhun đơn thun, ny
sinh nhng hin tượng tiêu cc làm tn hi đến li ích chung ca xã hi.
Vì vy, cùng vi s khuyến khích làm giàu chính đáng ca các doanh
nghip thuc các thành phn kinh tế, Nhà nước ta phi s d
ng nhiu bin pháp
để ngăn chn và hn chế nhng khuynh hướng t phát, nhng hin tượng tiêu
cc, hướng s phát trin ca các thành phn kinh tế theo định hướng xã hi ch
nghĩa. Nhưng, vn đề có ý nghĩa quyết định nht là Nhà nước phi quan tâm to
điu kin cng c, phát huy hiu qu, ra sc xây dng khu vc kinh tế nhà nước
đủ mnh
để làm tt vai trò ch đạo, tránh nguy cơ chch hướng xã hi ch nghĩa.
c) Nn kinh tế th trường phát trin theo cơ cu kinh tế "m"
Cơ cu kinh tế "m" bt ngun t s phân b không đều v tài nguyên thiên
nhiên và s phát trin không đều v kinh tế, k thut gia các nước, đáp ng yêu
cu quy lut phân công và hp tác lao động quc tế. Vì vy, trong th
i đại ngày
nay, mi quc gia mun phát trin toàn din cn phi tích cc m rng quan h
kinh tế quc tế.
151
Cơ cu kinh tế "m" thích ng vi chiến lược th trường "hướng ngoi",
làm cho th trường trong nước thông thoáng và gn lin vi th trường thế gii.
Thông qua phát trin cơ cu kinh tế "m", cùng các hot động kinh tế đối ngoi
s giúp nước ta tiếp thu được k thut công ngh, vn và kinh nghim sn xut
kinh doanh ca các nước tiên tiến để khc ph
c nguy cơ tt hu xa hơn v kinh
tế, k thut so vi các nước phát trin.
d) Nn kinh tế th trường phát trin theo định hướng xã hi ch nghĩa
vi s qun lý vĩ mô ca nhà nước
Đây là đặc đim cơ bn nht ca kinh tế th trường nước ta, làm cho nn
kinh tế th trường nước ta khác vi n
n sn xut hàng hóa gin đơn trước đây,
cũng như khác vi nn kinh tế th trường các nước tư bn ch nghĩa. Đặc đim
này cũng chính là mô hình kinh tế khái quát trong thi k quá độ lên ch nghĩa
xã hi nước ta. Mô hình kinh tế đó có nhng đặc trưng riêng, làm cho nó khác
vi kinh tế th trường các nước tư bn ch nghĩa.
3. Đặ
c trưng ch yếu ca kinh tế th trường định hướng xã hi ch
nghĩa nước ta
- Mc đích ca nn kinh tế th trường định hướng xã hi ch nghĩa là phát
trin lc lượng sn xut hin đại gn lin vi xây dng quan h sn xut mi phù
hp trên c ba mt: s hu, qun lý và phân phi nh
m thc hin dân giàu, nước
mnh, xã hi công bng, dân ch, văn minh.
- V s hu s phát trin theo hướng còn tn ti các hình thc s hu khác
nhau, nhiu thành phn kinh tế khác nhau trong đó kinh tế nhà nước gi vai trò
ch đạo. Tiêu chun căn bn để đánh giá hiu qu xây dng quan h sn xut
theo định hướng xã hi ch nghĩa là thúc đẩy phát trin lc l
ượng sn xut, ci
thin đời sng nhân dân và thc hin công bng xã hi nên phi tng bước xác
lp và phát trin chế độ s hu công cng v tư liu sn xut ch yếu mt cách
vng chc, tránh nóng vi xây dng t mà không tính đến hiu qu như trước
đây.
- V qun lý, trong kinh tế th trường định hướng xã h
i ch nghĩa phi có
s qun lý ca Nhà nước xã hi ch nghĩa. Nhà nước xã hi ch nghĩa qun lý
nn kinh tế bng pháp lut, chiến lược, kế hoch, chính sách đồng thi s dng
cơ chế th trường, các hình thc kinh tế và phương pháp qun lý kinh tế th
trường để kích thích sn xut, gii phóng sc sn xut, phát huy tính tích cc và
hn chế
nhng mt tiêu cc, khuyết tt ca cơ chế th trường, bo v li ích ca
nhân dân lao động ca toàn th nhân dân.
- V phân phi, kinh tế th trường định hướng xã hi ch nghĩa thc hin đa
dng hoá các hình thc phân phi. "Thc hin chế độ phân phi ch yếu theo kết
qu lao động, hiu qu kinh tế, đồng thi theo m
c đóng góp vn cùng các ngun
152
lc khác và thông qua phúc li xã hi"
1
. Cơ chế phân phi này va to động lc
kích thích các ch th kinh tế nâng cao hiu qu hot động sn xut kinh doanh,
đồng thi hn chế nhng bt công trong xã hi. Thc hin tăng trưởng kinh tế
gn lin vi tiến b, công bng xã hi ngay trong tng bước và tng chính sách
phát trin.
- Tính định hướng xã hi ch nghĩa ca nn kinh tế th tr
ường nước ta còn
th hin ch tăng trưởng kinh tế phi đi đôi vi phát trin văn hóa, giáo dc,
xây dng nn văn hóa Vit Nam tiên tiến, đậm đà bn sc dân tc, làm cho ch
nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng H Chí Minh gi vai trò ch đạo trong đời sng tinh
thn ca nhân dân, nâng cao dân trí, giáo dc và đào to con người, xây dng và
phát trin ngun nhân lc ca đất n
ước.
Ch trương xây dng và phát trin nn kinh tế th trường, định hướng xã
hi ch nghĩa th hin trình độ tư duy, và vn dng ca Đảng ta v quy lut v s
phù hp gia quan h sn xut vi tính cht và trình độ phát trin ca lc lượng
sn xut. Đây là mô hình kinh tế tng quát ca nước ta trong thi k quá độ lên
ch
nghĩa xã hi.
4. Nhng gii pháp ch yếu để phát trin kinh tế th trường định
hướng xã hi ch nghĩa Vit Nam
a) Thc hin nht quán chính sách kinh tế nhiu thành phn
Tha nhn trên thc tế s tn ti ca nhiu thành phn kinh tế trong thi k
quá độ là mt trong nhng điu kin cơ bn để thúc đẩy kinh t
ế hàng hóa phát
trin, nh đó mà s dng có hiu qu sc mnh tng hp ca mi thành phn
kinh tế.
Cùng vi vic đổi mi, cng c kinh tế nhà nước và kinh tế tp th, vic
tha nhn và khuyến khích các thành phn kinh tế cá th, tư nhân phát trin là
nhn thc quan trng vy dng ch nghĩa xã hi trong thi k quá độ. Tt c
các thành phn kinh tế đều bình đẳng trước pháp lut, tuy v trí, quy mô, t trng,
trình độ có khác nhau nhưng tt c đều là ni lc ca nn kinh tế phát trin theo
định hướng xã hi ch nghĩa.
b) M rng phân công lao động xã hi, to lp đồng b các yếu t th
trường
Phân công lao động xã hi là cơ s ca vic trao đổi sn phm. Để
đẩy
mnh phát trin kinh tế hàng hóa, cn phi m rng phân công lao động xã hi,
phân b li lao động và dân cư trong phm vi c nước cũng như tng địa phương,
tng vùng theo hướng chuyên môn hóa, hp tác hoá nhm khai thác mi ngun
1. Đảng Cng sn Vit Nam: Văn kin Đại hi đại biu toàn quc ln th X, Nxb. Chính tr quc gia,
Hà Ni, 2006, tr. 77-78.
153
lc, phát trin nhiu ngành ngh, s dng có hiu qu cơ s vt cht - k thut
hin có và to vic làm cho người lao động. Cùng vi m rng phân công lao
động xã hi trong nước, phi tiếp tc m rng quan h kinh tế vi nước ngoài
nhm gn phân công lao động trong nước vi phân công lao động quc tế, gn
th trường trong nước vi th trườ
ng thế gii. Nh đó mà th trường trong nước
tng bước được m rng, tim năng v lao động, tài nguyên, cơ s vt cht hin
được khai thác có hiu qu.
Cn phát trin đồng b và qun lý có hiu qu s vn hành các loi th
trường cơ bn theo cơ chế cnh tranh lành mnh: Phát trin th trường hàng hoá
và dch v; phát tri
n vng chc th trường tài chính bao gm th trường vn và
th trường tin t theo hướng đồng b, có cơ cu hoàn chnh; phát trin th trường
bt động sn bao gm th trường quyn s dng đất và bt động sn gn lin vi
đất; phát trin th trường sc lao động trong mi khu vc kinh tế; phát trin th
trườ
ng khoa hc và công ngh... Điu này s bo đảm cho vic phân b và s
dng các yếu t đầu vào, đầu ra ca quá trình sn xut phù hp vi nhu cu ca
s phát trin kinh tế th trường định hướng xã hi ch nghĩa.
c) Đẩy mnh công tác nghiên cu, ng dng khoa hc và công ngh,
đẩy mnh công nghip hóa, hin đại hóa
Trong kinh tế th trường, các doanh nghip ch
có th đứng vng trong
cnh tranh nếu thường xuyên đổi mi công ngh để h chi phí, nâng cao cht
lượng sn phm. Mun vy, phi đẩy mnh công tác nghiên cu và ng dng các
thành tu mi ca cuc cách mng khoa hc và công ngh vào quá trình sn xut
và lưu thông hàng hóa. So vi thế gii, trình độ công ngh sn xut ca Vit
Nam còn thp kém, không đồng b, do đó, kh n
ăng cnh tranh ca hàng hóa
nước ta so vi hàng hóa nước ngoài trên c th trường ni địa và thế gii còn
kém. Bi vy, để phát trin kinh tế hàng hóa, chúng ta phi đẩy mnh công
nghip hóa, hin đại hóa.
H thng kết cu h tng cơ s và dch v hin đại, đồng b cũng đóng vai
trò quan trng cho s phát trin kinh tế xã hi. H thng đó
nước ta đã quá lc
hu, không đồng b, mt cân đối nghiêm trng nên đã cn tr nhiu đến quyết
tâm ca các nhà đầu tư c trong nước ln nước ngoài, cn tr phát trin kinh tế
hàng hóa mi min đất nước. Vì thế, cn gp rút xây dng và cng c các yếu
t ca h thng kết cu đó. Trước m
t, Nhà nước cn tp trung ưu tiên xây dng,
nâng cp mt s yếu t thiết yếu nht như đường sá, cu cng, bến cng, sân bay,
đin, nước, h thng thông tin liên lc, ngân hàng, dch v bo him...
d) Gi vng n định chính tr, hoàn thin h thng lut pháp, đổi mi
các chính sách tài chính, tin t, giá c
S n định chính tr bao gi c
ũng là nhân t quan trng để phát trin. Nó là
154
điu kin để các nhà sn xut kinh doanh trong nước và nước ngoài yên tâm đầu
tư. Gi vng n định chính tr nước ta hin nay là gi vng vai trò lãnh đạo ca
Đảng Cng sn Vit Nam, nâng cao vai trò hiu lc qun lý ca Nhà nước, phát
huy đầy đủ vai trò làm ch ca nhân dân.
H thng pháp lut đồng b là công c rt quan trng để qun lý nn kinh tế
hàng hóa nhiu thành ph
n. Nó to nên hành lang pháp lý cho tt c mi hot
động sn xut, kinh doanh ca các doanh nghip thuc mi thành phn kinh tế.
Vi h thng pháp lut đồng b và pháp chế nghiêm ngt, các doanh nghip ch
có th làm giàu trên cơ s tuân th lut pháp.
Đổi mi chính sách tài chính, tin t, giá c nhm mc tiêu thúc đẩy sn
xut phát trin; huy động và s dng có hiu qu các ngun lc, bo
đảm qun lý
thng nht nn tài chính quc gia, gim bi chi ngân sách, góp phn khng chế
và kim soát lm phát; xđúng đắn mi quan h gia tích lu và tiêu dùng.
e) Xây dng và hoàn thin h thng điu tiết kinh tế vĩ mô, đào to
đội ngũ cán b qun lý kinh tế và các nhà kinh doanh gii
H thng điu tiết kinh tế vĩ mô phi được kin toàn phù hp v
i nhu cu
kinh tế th trường, bao gm: điu tiết bng chiến lược và kế hoch kinh tế, pháp
lut, chính sách và các đòn by kinh tế, hành chính, giáo dc, khuyến khích, h
tr và c bng răn đe, trng pht, ngăn nga, điu tiết thông qua b máy nhà
nước...
Mi cơ chế qun lý kinh tếđội ngũ cán b qun lý, kinh tế ( tm vĩ
và vi mô) tương ng. Chuyn sang phát trin nn kinh tế hàng hóa nhiu thành
phn theo định hướng xã hi ch nghĩa đòi hi chúng ta phi đẩy mnh s nghip
đào to và đào to li đội ngũ cán b qun lý kinh tế, cán b kinh doanh cho phù
hp vi mc tiêu phát trin kinh tế trong thi k mi. Đội ngũ đó phi có năng
lc chuyên môn gii, thích ng mau l v
i cơ chế th trường, dám chu trách
nhim, chp nhn ri ro và trung thành vi con đường xã hi ch nghĩa mà nhân
dân ta đã chn. Song song vi đào to và đào to li, cn phi có phương hướng
s dng, bi dưỡng, đãi ng đúng đắn vi đội ngũ đó, nhm kích thích hơn na
vic không ngng nâng cao trình độ nghip v, bn lĩ
nh qun lý, tài năng kinh
doanh ca h. Cơ cu ca đội ngũ cán b cn phi được chú ý bo đảm c
phm vi vĩ mô ln vi mô, c cán b qun lý ln cán b kinh doanh.
h) Thc hin chính sách đối ngoi có li cho phát trin kinh tế th
trường định hướng xã hi ch nghĩa
Thc hin có hiu qu kinh tế đối ngoi, chúng ta phi đ
a dng hoá hình
thc, đa phương hoá đối tác; phi quán trit nguyên tc đôi bên cùng có li,
không can thip vào ni b ca nhau và không phân bit chế độ chính tr - xã hi;
ci cách cơ chế qun lý xut nhp khu, thu hút mnh vn và đầu tư nước ngoài,
155
thu hút k thut, nhân tài và kinh nghim qun lý ca các nước phát trin.
Nhng gii pháp nói trên tác động qua li vi nhau, s to nên sc mnh
thúc đẩy nn kinh tế hàng hóa nước ta phát trin theo định hướng xã hi ch
nghĩa.
II- Vai trò ca nhà nước và các công c qun lý vĩđối vi kinh tế
th trường định hướng xã hi ch nghĩa
1. Vai trò ca Nhà nước trong nn kinh tế th trường định hướng xã hi
ch nghĩa Vit Nam
a) Nhà nước xã hi ch nghĩa có vai trò kinh tế đặc bit
Bt c nhà nước nào cũng có vai trò kinh tế nht định đối vi xã hi mà nó
qun lý. Tu thuc vào bn cht ca nhà nước và trình độ phát trin kinh tế ca
tng chế độ xã hi mà vai trò kinh tế ca nhà nướ
c có nhng biu hin thích hp.
Các nhà nước trước ch nghĩa tư bn độc quyn nhà nước, vai trò kinh tế
ch yếu th hin vic điu tiết bng thuế và lut pháp. đây, theo cách nói ca
Ph.Ăngghen, nhà nước bên trên, bên ngoài quá trình sn xut xã hi.
Đến ch nghĩa tư bn độc quyn nhà nước, vi s xut hin khu vc s
hu
nhà nước, làm cho nhà nước tư sn bt đầu có vai trò kinh tế mi. Ngoài vic
điu tiết nn sn xut xã hi thông qua thuế và lut pháp, nhà nước tư sn còn có
vai trò t chc qun lý các xí nghip thuc khu vc kinh tế ca nhà nước.
Ch đến nhà nước xã hi ch nghĩa - nhà nước ca nhân dân, do nhân dân
và vì nhân dân, mi có vai trò kinh tế đặc bit. Vai trò kinh tế đó là t chc, qun
lý toàn b nn kinh tế quc dân c tm kinh tế vĩ mô và vi mô, trong đó qun lý
kinh tế vĩ mô là ch yếu.
S dĩ nhà nước xã hi ch nghĩa có vai trò kinh tế đặc bit, mi m so vi các
nhà nước trong lch s là bi vì:
- Nhà nước xã hi ch nghĩa là người đại din cho nhân dân và toàn xã hi,
có nhim v t chc, qun lý đất nước v m
i mt hành chính, kinh tế, xã hi.
- Nhà nước xã hi ch nghĩa là người đại din cho s hu toàn dân v tư
liu sn xut, có nhim v qun lý các xí nghip thuc khu vc kinh tế nhà nước.
- Nn kinh tế hàng hoá vn hành theo cơ chế th trường, bên cnh nhng
mt tích cc là ch yếu, còn có nhng hn chế, khuyết tt như: khng hong, tht
nghi
p, lm phát, cnh tranh không lành mnh, phân hoá giàu nghèo... cn có s
qun lý ca nhà nước nhm góp phn khc phc nhng khuyết tt, phát huy mt
tích cc ca kinh tế th trường là mt tt yếu khách quan.
b) Chc năng qun lý kinh tế ca nhà nước
156
Mt là, nhà nước to môi trường pháp lý thun li và đảm bo n định
chính tr, xã hi cho s phát trin kinh tế.
Trong nn kinh tế th trường các ch th kinh tế ca th trường được t ch,
nhưng quyn t ch được th chế hoá thành pháp lut và mi hành vi đều phi
tuân theo pháp lut. Vi h thng pháp lut đồng b, có hiu l
c cao và s n
định chính tr, xã hi là điu kin cn thiết cho s phát trin kinh tế.
Hai là, nhà nước to môi trường kinh tế vĩn định cho phát trin kinh
tế.
Nhà nước xây dng các chiến lược, quy hoch, kế hoch phát trin; ban hành
các chính sách; trc tiếp đầu tư vào mt s lĩnh vc để dn dt nn kinh tế - xã
hi phát trin theo mc tiêu xác định. Nhà n
ước thông qua nhng chính sách ưu
đãi, nhng hình thc h tr, nhng đòn by kinh tế để hướng các doanh nghip
vào các ngành, các lĩnh vc mà nhà nước mun ưu tiên phát trin. Nhà nước trc
tiếp đầu tư xây dng kết cu h tng sn xut, kết cu h tng xã hi, tham gia
phát trin và kinh doanh nhng dch v công cng quan trng như bo đảm an
ninh, quc phòng, tài chính, tín d
ng... Nn kinh tế th trường khó tránh khi
nhng chn động, khng hong, lm phát, tht nghip, do đó nhà nước phi s
dng các chính sách tài chính, tin t, thu nhp và giá c, kinh tế đối ngoi... để
n định môi trường kinh tế vĩ mô, to điu kin thun li cho các ch th kinh tế
yên tâm hot động, phát huy ni lc ca nn kinh tế, đồng th
i m rng hp tác
và phân công lao động quc tế.
Ba là, nhà nước bo đảm cho nn kinh tế hot động có hiu qu và lành
mnh.
Nhà nước phi ban hành các quy định, thc hin nhng bin pháp nhm
ngăn chn nhng tác động t bên ngoài có nh hưởng đến môi trường cnh tranh
lành mnh. Chng hn, s xut hin ca độc quyn s làm cho nn kinh tế trì tr
,
kém hiu qu. Hoc do chy theo li nhun ti đa các doanh nghip có th làm ô
nhim môi trường sng, khai thác cn kit tài nguyên... nh hưởng đến s phát
trin kinh tế bn vng. Vì vy, nhng quy định ca nhà nước v điu kin sn
xut kinh doanh ca doanh nghip s bo đảm s bình đẳng trong cnh tranh, giá
c th trường phn ánh đúng chi phí s
n xut, làm cho th trường hot động có
hiu qu.
Bn là, thc hin tăng trưởng kinh tế gn lin vi tiến b và công bng xã hi,
bo đảm định hướng xã hi ch nghĩa.
Cơ chế th trường có nhiu tác động tích cc đối vi s phát trin kinh tế
năng động và hiu qu, nhưng cũng có nhng hn ch
ế, khuyết tt như: phân hoá
giàu nghèo, bt bình đẳng xã hi, t nn xã hi... Vì vy, nhà nước cn khc phc
nhng mt tiêu cc ca cơ chế th trường, thc hin công bng xã hi, to động
157
lc xã hi cho s phát trin kinh tế. Nhà nước xã hi ch nghĩa qun lý nn kinh
tế th trường là nhm làm cho mi người có cuc sng m no, t do, hnh phúc,
xây dng xã hi công bng, dân ch và văn minh.
2. Các công c qun lý vĩ mô nn kinh tế th trường định hướng xã hi
ch nghĩa
a) H thng pháp lut
Nhà nước phi s dng h th
ng pháp lut làm công c điu tiết hot động
ca các t chc kinh tế thuc mi thành phn kinh tế nhm làm cho nn kinh tế
phát trin theo định hướng xã hi ch nghĩa, phát huy mt tích cc và ngăn chn
mt tiêu cc ca cơ chế th trường, điu tiết các hot động kinh tế đối ngoi sao
cho nn kinh tế không b l thu
c vào nước ngoài.
Vic xây dng h thng pháp lut hoàn chnh đối vi nước ta là mt quá
trình lâu dài. Vì th trường luôn luôn biến động nên h thng pháp lut cũng phi
được b sung hoàn chnh kp thi cho phù hp vi tình hình thc tế. H thng
pháp lut bao trùm mi mt hot động kinh tế - xã hi, nhưng có th khái quát li
trong năm lĩnh vc:
+ Xác định các ch th pháp lý, t
o cho h các quyn (năng lc pháp lý) và
hành động (kh năng kinh doanh) mang tính thng nht.
+ Quy định các quyn v kinh tế (quyn s hu, quyn s dng, quyn
chuyn nhượng, quyn tha kế v.v.).
+ V hp đồng kinh tế, các nguyên tc cơ bn ca Lut hp đồng da trên
cơ s tho thun, trên cơ s t nguyn ca các bên, Lut h
p đồng quy định
quyn hot động ca các ch th pháp lý, tc là các hành vi pháp lý.
+ V s bo đảm ca nhà nước đối vi các điu kin chung ca nn kinh tế
có các Lut bo h lao động, Lut môi trường, Lut v cácten, v.v.; các quy định
v mt xã hi có Lut bo him xã hi v.v..
+ V lut kinh tế đối ngoi phù hp vi thông l qu
c tế.
b) Kế hoch và th trường
Nn kinh tế vn hành theo cơ chế th trường có s qun lý ca Nhà nước
theo định hướng xã hi ch nghĩa đòi hi phi s dng hai công c qun lý cơ
bn là kế hoch và th trường. Vic s dng hai công c qun lý này không th
tách ri nhau mà là s vn dng quy lut phát trin có kế ho
ch để điu tiết tác
động ca quy lut giá tr và vn dng quy lut giá tr nhm qun lý kinh tế phát
trin theo kế hoch.
Chuyn t cơ chế kế hoch hoá tp trung quan liêu, bao cp sang cơ chế th
trường có s qun lý ca Nhà nước không có nghĩa là t b kế hoch hoá mà là
158
chuyn kế hoch hoá thun tuý pháp lnh sang kế hoch hoá định hướng là ch
yếu, s dng các đòn by kinh tế và lc lượng vt cht trong tay Nhà nước để
bo đảm các t l cân đối trong nn kinh tế quc dân. T ch đối lp kế hoch
vi th trường, ngày nay chúng ta đã nhn thc rõ, c kế hoch ln th trường đề
u
là công c để qun lý nn kinh tế, trong đó th trường là căn c, là đối tượng và là
công c kế hoch hoá.
Nhà nước điu tiết th trường thông qua kế hoch hoá vĩ mô - kế hoch hoá
gián tiếp bng h thng ch tiêu cân đối, trên cơ s vn dng các công c
chính sách tác động vào cung cu trên th trường, hướng th trường vn động và
phát trin theo các ch
tiêu cân đối định hướng. Còn th trường dn dt hot động
sn xut kinh doanh ca các đơn v kinh tế căn co nhu cu ca th trường để
xây dng kế hoch hoá vi mô.
Kế hoch nhà nước bao gm kế hoch dài hn và ngn hn. Thông qua kế
hoch dài hn, Nhà nước c th hoá chiến lược phát trin kinh tế - xã hi, t đó
v
ch ra các chương trình kinh tế có mc tiêu để định hướng đầu tư, điu tiết các
hot động kinh tếđề ra các chính sách kinh tế thích hp (thuế, tín dng, xut -
nhp khu, chuyn giao công ngh...).
c) Xây dng kinh tế nhà nước và kinh tế tp th hot động có hiu
qu
Kinh tế nhà nước gi vai trò ch đạo, kinh tế tp th cùng vi kinh tế nhà
nước tr thành n
n tàng ca nn kinh tế quc dân xã hi ch nghĩa. Vì vy, s
hot động có hiu qu ca hai thành phn kinh tế này có vai trò quyết định đối
vi các thành phn kinh tế khác theo định hướng xã hi ch nghĩa. Các thành
phn kinh tế này m đường và h tr cho các thành phn kinh tế khác phát trin,
thúc đẩy s tăng trưởng nhanh và bn vng ca nn kinh tế. Nh có kinh tế nhà
nướ
c và kinh tế tp th mà Nhà nước có sc mnh vt cht để điu tiết và hướng
dn nn kinh tế thc hin nhng mc tiêu kinh tế - xã hi do kế hoch vch ra.
d) Tài chính
- Bn cht ca tài chính:
Tài chính nước ta là h thng quan h kinh tế biu hin trong vic hình
thành, phân phi và s dng các qu tin t trong nn kinh tế quc dân nhm xây
dng, b
o v và phát trin chế độ xã hi ch nghĩa.
Trong thi k quá độ lên ch nghĩa xã hi nước ta, bn cht ca tài chính
biu hin qua các nhóm quan h dưới đây:
+ Nhóm quan h tài chính gia các doanh nghip, dân cư, các t chc xã
hi vi Nhà nước.
+ Nhóm quan h tài chính gia các doanh nghip, t chc xã hi, dân cư
159
vi h thng ngân hàng.
+ Nhóm quan h tài chính gia các ch th kinh tế vi nhau trong nn kinh tế
th trường định hướng xã hi ch nghĩa.
+ Nhóm quan h tài chính trong ni b mi ch th (doanh nghip, t chc
xã hi, dân cư...).
- H thng tài chính trong thi k quá độ lên ch nghĩa xã hi Vit
Nam.
Trong nn kinh tế th trường định hướng xã hi ch
nghĩa, có th hình thành
h thng tài chính theo sơ đồ sau:
Ngân sách
nhà nước
Tài chính
Doanh nghip
Th trường
tài chính
Tài chính ca các t chc
tài chính (tín dng, công ty
tài chính, bo him...)
Tài chính dân cư
(h gia đình và các t
chc xã hi)
Các yếu t hp thành đó là các t đim tài chính gn vi tng ch th nht
định và thc hin quá trình "bơm", "hút" các ngun tài chính dưới hình thc trc
tiếp và gián tiếp thông qua th trường tài chính.
- Chc năng ca tài chính.
Tài chính có hai chc năng cơ bn là chc năng phân phi và giám đốc
bng đồng tin:
Mt là: Chc năng phân phi. Trong nn kinh tế th trường
định hướng xã
hi ch nghĩa, ca ci vt cht đều được quy thành tin, thành giá tr và chúng
được phân phi thông qua s vn động tài chính. Vì vy, tài chính có chc năng
thông qua toàn b các mi quan h vn động dưới hình thái giá tr thc hin quá
trình tp trung và phân phi ca ci vt cht xã hi theo nhng mc đích c th.
Hai là: Chc năng giám đốc. Chc năng giám đốc c
a tài chính biu hin
ch, tài chính có vai trò như người "giám sát", "đôn đốc" tình hình hot động
kinh tế. Cơ s ca chc năng giám đốc là s thng nht gia s vn động ca các
qu tin t vi quá trình hot động kinh tế - xã hi. Thông qua chc năng này tài
chính góp phn thúc đẩy các đơn v kinh tế s dng vn có hiu qu, thc hin
đ
úng chế độ kế toán, chng tham ô, lãng phí và thc hành tiết kim.
160
Phân phi và giám đốc là các chc năng cơ bn ca tài chính, là biu hin
hai mt gn bó cht ch vi nhau, thông qua đó các ch th vn dng để s dng
tài chính như công c quan trng phc v mc đích đề ra.
- Vai trò ca tài chính trong thi k quá độ lên ch nghĩa xã hi Vit
Nam:
Trong thi k quá độ lên ch nghĩa xã hi, tài chính có nhng vai trò (tác
d
ng) ch yếu sau đây:
+ Điu tiết kinh tế: Để điu tiết kinh tế, Nhà nước phi kết hp c hai chc
năng ca tài chính: phân phi và giám đốc. Trên cơ s kim tra, giám sát bng
đồng tin, Nhà nước nm được thc tế hot động ca nn kinh tế, t đó phát hin
ra nhng vn đề cn can thip, điu tiế
t. Bng các chính sách phân phi, Nhà
nước điu tiết nn kinh tế theo kế hoch đã định. Đồng thi Nhà nước cũng có
th thông qua vic nâng cao hoc h thp thuế sut để điu tiết hot động đầu tư
kinh doanh gia các ngành. Vi tác dng điu tiết kinh tế, tài chính là công c
trng yếu thúc đẩy nn kinh tế th trường theo định hướng xã h
i ch nghĩa.
+ Xác lp và tăng cường các quan h kinh tế - xã hi: Trong thi k quá độ
lên ch nghĩa xã hi, các doanh nghip thuc mi thành phn kinh tế đều được t
ch quan h vi nhau, đặc bit trong vic vay mượn vn kinh doanh. Nhưng s
t do di chuyn các ngun tài chính quan trng này, đặc bit gia các doanh
nghip thuc s hu nhà nước, dn đến tình tr
ng n nn, dây dưa, làm đình tr
quá trình đầu tư, làm ri lon sn xut, lưu thông tài chính... Trước tình hình như
vy, Nhà nước có th s dng lut pháp để điu chnh quan h tài chính, quan h
tín dng gia các doanh nghip, cũng có th s dng các bin pháp cp bách
buc các doanh nghip thanh toán n nn theo tiến độ thi gian nht định. Để
lành mnh hoá quan h tài chính, Nhà nướ
c còn phi ch động thúc đẩy s ra đời
và ngày càng hoàn thin ca th trường vn, th trường tài chính, th trường
chng khoán và hướng dn s phát trin ca chúng đúng hướng.
+ Tp trung và tích lu, cung ng vn cho các nhu cu xây dng và bo v
đất nước: Trong nn kinh tế luôn luôn din ra quá trình di chuyn ngun tài
chính t lĩnh vc sn xut sang lĩnh vc phi sn xut, t
trong nước ra nước
ngoài và ngược li, t lĩnh vc phi sn xut sang lĩnh vc sn xut. Nếu Nhà
nước có chính sách tt điu chnh các quan h tài chính ny sinh trong các quá
trình trên thì có th thúc đẩy quá trình đầu tư phát trin, gim bt các chi phí
không cn thiết, thu hút được đầu tư nước ngoài.
+ Tăng cường tính hiu qu cho sn xut và kinh doanh: Thông qua vic
điu chnh các quan h thu - chi tài chính, phân phi thu nhp, th
c hin theo
nguyên tc khuyến khích vt cht, x lý chính xác mi quan h v li ích vt cht
gia Nhà nước, doanh nghip và người lao động, tài chính có th nâng cao tính
161
hiu qu lao động sn xut và kinh doanh; thông qua giám đốc tài chính mà duy
trì k lut tài chính, góp phn đẩy lùi lãng phí, tham ô...
+ Hình thành quan h tích lu, tiêu dùng hp lý: Trong thi k quá độ lên
ch nghĩa xã hi, vic phân phi thu nhp được thc hin theo nhiu hình thc
khác nhau, Nhà nước cn thường xuyên thc hin vic phân phi li và điu
chnh s phân phi theo định hướng xã hi ch nghĩa.
+ Cng c
Nhà nước, liên minh công - nông, tăng cường an ninh quc
phòng: Tài chính có tác dng to ln trên lĩnh vc này.
- Chính sách tài chính:
Chính sách tài chính là chính sách động viên, phân phi và s dng các
ngun tài chính được biu hin bng h thng các quan đim, ch trương và bin
pháp ca Nhà nước phù hp vi đặc đim tình hình đất nước và đường li phát
trin kinh tế - xã hi trong mi thi k.
Chính sách tài chính nước ta hin nay cn hướng vào nh
ng vn đề ch
yếu sau đây:
+ Xây dng đồng b th chế tài chính phù hp vi kinh tế th trường. Đổi
mi chính sách qun lý tài chính để gii phóng và phân b hp lý, có hiu qu
các ngun lc; phát trin nn tài chính quc gia vng mnh. Bo đảm an ninh tài
chính quc gia, nâng cao v thế và uy tín quc tế ca tài chính Vit Nam.
+ Hoàn thin h thng pháp lut v thuế theo nguyên t
c công bng, thng
nht và đồng b, khuyến khích phát trin sn xut kinh doanh.
+ Đổi mi chính sách phân phi tài chính và cơ chế kết hp ngun lc nhà nước
vi các ngun lc khác nhm thúc đẩy tăng trưởng và chuyn dch cơ cu kinh tế.
+ Đổi mi cơ chế qun lý ngân sách theo kết qu thc hin các công vic
được ngân sách cp kinh phí.
+ Đổi mi căn bn chính sách tài chính đố
i vi doanh nghip nhà nước,
kiên quyết xoá b tình trng bao cp đối vi sn xut kinh doanh ca doanh
nghip nhà nước.
+ Ch động m rng hot động tài chính đối ngoi và hi nhp quc tế v
tài chính; thc hin đa dng hoá ngun vn, đa phương hoá quan h đối tác, tăng
d tr ngoi t ca quc gia.
+ To điu ki
n phát trin vng chc th trường tài chính; kin toàn b máy
qun lý tài chính.
e) Tín dng
- Bn cht ca quan h tín dng trong thi k quá độ
162
Tín dng phn ánh quan h kinh tế gia ch th s hu và các ch th s
dng ngun vn nhàn ri trong nn kinh tế trên nguyên tc hoàn tr có k hn c
vn gc ln li tc.
Quan h tín dng trong thi k quá độ lên ch nghĩa xã hi phn ánh h
thng li ích ca nn kinh tế nhiu thành phn. Các quan h tín dng này va
hp tác va cnh tranh vi nhau trong nn kinh tế th trường định hướng xã hi
ch nghĩa. Đây cũng là lĩnh vc đấu tranh gay gt, đòi hi quan h tín dng nhà
nước phi không ngng ln mnh để đảm nhim vai trò ch đạo trong quan h
tín dng toàn xã hi.
Quan h tín dng tn ti dưới các hình thc sau:
- Tín dng nhà nước: Nhà nước phát hành công trái để vay ca dân ho
c
vay ca nước ngoài.
- Tín dng thương mi là vic bán hàng hóa hoc cung cp dch v bng
cách cho chu tin vi k hn nht định và li tc nht định.
Tín dng thương mi không ch có trong quan h mua - bán ln mà còn có
ngay c trong tiêu dùng, mt hình thc d dn ti s mua bán chu, chiếm dng
vn ln nhau. Bi vy, tín dng thương mi là m
t hình thc cn được kim soát
cht ch trong kinh tế th trường.
- Tín dng ngân hàng là hình thc tín dng gia các ch th kinh tế có ngân
hàng làm trung tâm. Dưới hình thc này, các quan h tín dng được thc hin
thông qua hot động ca ngân hàng. Theo đà phát trin ca nn kinh tế, hình thc
tín dng ngân hàng ngày càng tr thành hình thc ch yếu không ch trong
nước mà còn trên trường quc tế.
Tùy theo cách phân chia khác nhau, tín dng ngân hàng có các loi khác
nhau. N
ếu phân chia theo thi gian thì có tín dng ngn hn, tín dng trung hn
(trên 1 năm và dưới 5 năm) và tín dng dài hn (trên 5 năm). Nếu phân chia theo
đối tượng đầu tư ca tín dng thì có tín dng vn lưu động, tín dng vn c
định...
Ngoài các hình thc tín dng ch yếu nói trên, còn có mt s hình thc tín
dng khác như: tín dng nhà nước, tín dng tp th, tín dng tiêu dùng, tín dng
hc đường...
- Chc năng c
a tín dng:
Đây là mt b phn ca h thng tài chính, quan h tín dng cũng có chc
năng phân phi và giám đốc.
Chc năng phân phi ca tín dng được thc hin thông qua phân phi li
vn. Phân phi ca tín dng da trên cơ s t nguyn theo nguyên tc hoàn tr
163
có hiu qu. Ni dung ca chc năng này biu hin cơ chế "hút" (hay huy
động) các ngun vn tin t nhàn ri, phân tán trong xã hi để "đẩy" (hay cho
vay) nó vào hot động sn xut kinh doanh và tiêu dùng.
Chc năng giám đốc, kim soát các hot động kinh tế ca tín dng có liên
quan đến đặc đim quyn s hu tách ri quyn s dng vn, đến mi quan h
gia người cho vay và người đi vay.
Người có vn cho vay luôn quan tâm đến s an toàn ca vn; không nhng
thế, h còn mong mun vn ca h khi s dng có kh năng sinh li để h có th
thu thêm v khon li tc. Mun vy, người cho vay phi am hiu và kim soát
hot động ca người đi vay, t khâu xem xét tư cách pháp nhân người vay, tình
hình vn liếng, mt hàng sn xu
t kinh doanh c v cht lượng và s lượng, kh
năng tr n nói riêng và tình hình tài chính nói chung, quan h vi các ch n
khác, v.v..
- Vai trò ca tín dng:
Thc hin tt hai chc năng trên, tín dng có vai trò sau đây:
- Góp phn gim nh s tin nhàn ri, nâng cao hiu qu s dng vn, góp
phn tăng vòng quay ca vn, tiết kim tin mt trong lưu thông và góp phn
khc ph
c lm phát tin t.
- Góp phn cung cp khi lượng vn cho các doanh nghip, t đó tăng quy
mô sn xut kinh doanh, đổi mi thiết b, áp dng tiến b khoa hc - k thut và
công ngh mi, giúp các doanh nghip nâng cao năng sut lao động và cht
lượng sn phm, to kh năng và khuyến khích đầu tư.
+ Góp phn thúc đẩy quá trình m rng mi quan h giao lưu ti
n t gia
nước ta và các nước khác trên thế gii và trong khu vc.
g) Ngân hàng:
- Ngân hàng hiu theo nghĩa c đin là xí nghip kinh doanh tin t thc
hin nghip v huy động vn, cho vay vn và thanh toán.
nước ta, trong cơ chế cũ - tp trung quan liêu, bao cp ch có mt loi
ngân hàng duy nht là Ngân hàng Nhà nước có Chi nhánh các tnh, huyn, va
thc hin chc năng qun lý nhà nước v tin t, v
a trc tiếp kinh doanh tin t.
Chuyn sang cơ chế mi - cơ chế th trường có s qun lý ca Nhà nước, h
thng ngân hàng nước ta được t chc thành hai cp hay hai phân h là: Ngân
hàng Nhà nước và ngân hàng thương mi.
- Ngân hàng Nhà nước Vit Nam hay Ngân hàng Trung ương gi vai trò n
định tin t, đề xut chính sách tin t và t chc h thng tin t ca đất n
ước,
thc hin các mc tiêu phát trin kinh tế quc dân. Có th nói: Ngân hàng Trung
164
ương là "Ngân hàng phát hành" hoc "Ngân hàng ca các ngân hàng". Ngân hàng
Nhà nước có chc năng và nhim v sau:
Chc năng Ngân hàng Nhà nước:
+ Phát hành tin t, điu tiết lưu thông tin t, tín dng, thanh toán.
+ Là người đại din v tài chính, tin t ca Nhà nước, qun lý tin vn ca
Nhà nước, cung cp tín dng ca Nhà nước, nhn mua quc trái.
+ Thông qua cho vay, huy động tin gi, tiến hành qun lý các ngân hàng
và các cơ cu tin t khác, định ra chính sách tin t, điu tiết giá c và nhu c
u
tin t, h tr nn kinh tế tăng trưởng n định.
Nhim v ca Ngân hàng Nhà nước: Ngân hàng Nhà nước có hai nhim
v cơ bn là:
+ Thc hin vai trò là ch ngân hàng (hay ngân hàng ca ngân hàng) đối
vi các ngân hàng thương mi, bo đảm cho h thng ngân hàng hot động bình
thường.
+ Thc hin vai trò là ch ca ngân hàng đối vi Nhà nước, chu trách
nhim kim soát vic cung ng tin t và vic tài tr cho thâm ht ngân sách ca
Nhà nước.
- Chc năng và nghi
p v ca ngân hàng thương mi:
Nếu như hot động ca Ngân hàng Nhà nước gn vi chc năng qun lý vĩ
thì hot động ca các ngân hàng thương mi li gn vi chc năng qun lý vi
- chc năng kinh doanh ca các doanh nghip trong nn kinh tế th trường.
Vi tư cách là mt doanh nghip kinh doanh tin t, các ngân hàng thương mi
phi là nhng doanh nghi
p có các chc năng sau:
+ Có tư cách pháp nhân, t ch v tài chính, hot động theo nguyên tc
hch toán kinh tế và dưới quyn qun tr ca Hi đồng qun trđiu hành ca
Giám đốc.
+ Chu s qun lý vĩ mô ca Ngân hàng Nhà nước.
+ Có quan h vi khách hàng theo nguyên tc t chu trách nhim v vt
cht và hành chính đối vi tài sn, tin vn và cam kết gi bí m
t v s liu và
hot động, cũng như to s tín nhim và thun li cho khách hàng.
+ Có quan h vi các t chc tín dng khác theo nguyên tc bình đẳng, t
nguyn, cùng có li, va hp tác va cnh tranh vi nhau trong khuôn kh pháp
lut, cùng thúc đẩy nhau phát trin.
Ngân hàng thương mi dù được thành lp dưới hình thc nào cũng đều hot
động theo ba nghip v chính là huy động vn, cho vay vn và thanh toán.
165
+ Nghip v huy động vn là nghip v đầu tiên ca Ngân hàng thương mi
nhm to vn để cho vay. Vn huy động ca ngân hàng bao gm: vn tin t,
vn huy động, vn tiếp nhn, vn đi vay.
+ Nghip v cho vay vn là nghip v mà thông qua đó, các ngun vn huy
động được đem đi cho vay nhm phc v yêu cu phát trin kinh tế - xã h
i.
Tùy theo tiêu thc phân loi, có các hình thc cho vay khác nhau như cho
vay ngn hn, dài hn; cho vay sn xut và chi phí sn xut; cho vay đầu tư phát
trin sn xut; cho vay thanh toán và cho vay d tr...
+ Nghip v thanh toán: được thc hin trên cơ s s u nhim ca khách
hàng trong các khâu thanh toán, gi h, đòi n... thông qua các hot động chuyn
tin, thanh toán chng t và phát hành chng khoán.
Các nghip v huy động, cho vay và thanh toán có mi quan h khăng khít
vi nhau cu thành ni dung hot động ca ngân hàng thương mi, trong đó
nghip v huy động vn là tin đề để phát trin nghip v cho vay. Đến lượt nó,
vic cho vay càng m rng s thúc đẩy nghip v huy động vn ngày mt tăng
lên. Dưới hình thc "n" và "có", s có tác dng làm tăng nghip v trung gian -
nghip v thanh toán h khách hàng - nh đó các khon tin phân tán được t
p
trung để b sung cho nghip v cho vay và huy động vn, thúc đẩy hot động tín
dng phát trin nhanh chóng.
- Vai trò ca h thng ngân hàng:
Điu tiết kinh tế vĩ mô qua vic nm tình hình kinh tế nói chung, phát
hin nhng mt cân đối trong nn kinh tế quc dân để t đó điu tiết quy mô tín
dng và lượng cung ng tin t.
Điu tiết, lưu thông tin t và phân phi tin vn bng huy động vn và
cho vay.
Giám đốc ca ngân hàng đối vi hot động sn xut kinh doanh ch yếu
thông qua vic cho vay vn, m rng tín dng ngân hàng.
Qun lý ngoi hi (ra sc thu hút tin gi ngoi t, tp trung ngoi hi,
gi vng s cân đối thu - chi ngoi hi, s dng tt ngoi hi...).
Quá trình hoàn thin và t chc hot động hp lý ca h thng ngân hàng
đã góp phn làm cho lưu thông tin t nước ta được thông sut, nâng cao hiu
qu kinh tế - xã hi, gim mc lm phát, cng c
sc ca ca đồng tin Vit
Nam, m rng hi nhp vi khu vc và thế gii.
Chính vì vy ngân hàng là mt trong nhng công c ca nhà nước trong
quán lý vĩ mô nn kinh tế th trường định hướng xã hi ch nghĩa.
- Chính sách tin t và tín dng
166
Ngân hàng Nhà nước Vit Nam có trách nhim và quyn hn trong hoch
định và thc thi chính sách tin t trong nn kinh tế th trường định hướng xã hi
ch nghĩa.
Chính sách tin t là công c điu tiết kinh tế vĩ mô trng yếu, vai trò ca
nó ngày càng tăng cùng vi s phát trin ca nn kinh tế th trường định hướng
xã hi ch nghĩa. Chính sách tin t phi khng ch
ế được lượng tin phát hành và
tng quy mô cho tín dng. Trong chính sách tin t, lãi sut là công c quan
trng, là phương tin điu tiết cung, cu tin t. Vic tht cht hay ni lng cung
ng tin t, kim chế lm phát thông qua hot động ca h thng ngân hàng s
tác dng trc tiếp đến nn kinh tế.
Trong giai đon hin nay, mc tiêu ca chính sách tin t
ca Nhà nước
Vit Nam là n định giá tr đồng tin, kim soát lm phát, góp phn tăng trưởng
kinh tếđảm bo an ninh h thng các ngân hàng và t chc tín dng.
Ni dung cơ bn ca chính sách tin t và tín dng nước ta trong giai
đon hin nay là: khn trương thc hin đầy đủ các chun mc và thông l quc
tế v hot động ngân hàng; m r
ng các hình thc thanh toán không dùng tin
mt; thc hin chính sách lãi sut tho thun và tiếp tc thc hin chính sách t
giá hi đoái linh hot theo nguyên tc th trường; nâng cao trách nhim và quyn
hn ca ngân hàng Nhà nước trong vic hoch định và thc thi chính sách tin t;
xây dng h thng ngân hàng thương mi nhà nước ln mnh v mi mt; thc
hin m ca th trường d
ch v ngân hàng theo l trình hi nhp kinh tế quc tế;
phát trin và tiếp tc đổi mi hot động ca h thng qu tín dng nhân dân; hình
thành môi trường pháp lý v tin t, tín dng, minh bch và công khai; loi b
các hình thc bo h, bao cp, ưu đãi và phân bit đối x gia các t chc tín
dng...
h) Các công c điu tiết kinh tế đối ngoi
Để thc hin tt chiến lược kinh tế m, xúc tiến các quan h kinh tế đối
ngoi, Nhà nước phi s dng nhiu công c, trong đó ch yếu là: thuế xut nhp
khu hn ngch (quota), t giá hi đoái, bo đảm tín dng xut khu, tr cp xut
khu, v.v..
Thông qua nhng công c này, Nhà nước có th khuyến khích vic xut,
nhp kh
u; đồng thi li bo h mt cách hp lý nn sn xut ni địa, nâng cao
sc cnh tranh ca hàng hóa Vit Nam, thu hút vn đầu tư ca nước ngoài ngày
càng nhiu, gi vng độc lp, ch quyn quc gia, li ích dân tc theo định
hướng xã hi ch nghĩa.
167
Câu hi ôn tp
1. Thế nào là kinh tế hàng hóa, kinh tế th trường? Phân tích s cn thiết
khách quan ca phát trin kinh tế hàng hóa, kinh tế th trường Vit Nam.
2. Phân tích đặc đim kinh tế hàng hóa, kinh tế th trường trong thi k quá
độ Vit Nam.
3. Phân tích các gii pháp ch yếu để phát trin kinh tế th trường định
hướng xã hi ch nghĩa Vit Nam.
4. Phân tích vai trò ca nhà nước trong nn kinh tế th trường định hướng xã
hi ch nghĩa Vit Nam.
5. Phân tích các công c qun lý vĩ mô ca Nhà nước trong nn kinh tế th
trường định hướng xã hi ch nghĩa Vit Nam.
168
Chương XII
Li ích kinh tế và phân phi thu nhp trong thi k
quá độ lên ch nghĩa xã hi Vit Nam
I- Li ích kinh tế
1. Bn cht, h thng và vai trò ca li ích kinh tế
a) Bn cht và h thng li ích kinh tế
Li ích kinh tế là li ích vt cht, nó phn ánh mc đích và động cơ khách
quan ca các ch th khi tham gia vào các hot động kinh tế - xã hi và do h
thng quan h sn xut quyết định. Mi mt con người hay xã hi mun tn ti
và phát trin thì nhu cu ca h
phi được đáp ng. Li ích và nhu cu có mi
quan h mt thiết vi nhau. Li ích bt ngun t nhu cu và là cái để đáp ng
nhu cu, nhu cu làm ny sinh li ích.
Cũng ging như li ích ca con người nói chung, li ích kinh tế gn lin vi
nhu cu, song đây không phi là nhu cu bt k, mà là nhu cu kinh tế (nhu cu
vt cht). Ch có nhng nhu c
u kinh tế mi làm phát sinh li ích kinh tế. Vì vy
li ích kinh tế là mt phm trù kinh tế, mt mt, nó phn ánh nhng điu kin,
nhng phương tin nhm đáp ng nhu cu vt cht ca mi con người, mi ch
th. Suy cho cùng, li ích kinh tế được biu hin mc độ ca ci vt cht mà
mi con người có được khi tham gia vào các ho
t động kinh tế - xã hi. Mt
khác, nó phn ánh quan h gia con người vi con người trong quá trình tham gia
vào các hot động đó để to ra ca ci vt cht cho mình. Nhng quan h đó
chính là quan h sn xut trong xã hi. Vì vy li ích kinh tế còn là hình thc
biu hin ca quan h sn xut, do quan h sn xut quyết định.
Quan h sn xut, mà trước hết là quan h s
hu v tư liu sn xut, quyết
định v trí, vai trò ca mi con người, mi ch th trong quá trình tham gia vào
các hot động kinh tế - xã hi. Do đó, không có li ích kinh tế nm ngoài nhng
quan h sn xut, mà nó là sn phm ca nhng quan h sn xut, là hình thc
vn có bên trong, hình thc tn ti và biu hin ca các quan h sn xut. Chính
vì vy, theo Ph.Ăngghen: Các quan h kinh t
ế ca mt xã hi nht định biu hin
trước hết dưới hình thc li ích.
H thng quan h sn xut ca mi mt chế độ xã hi nht định s quy định
h thng li ích kinh tế ca xã hi đó.
169
Trong thi k quá độ lên ch nghĩa xã hi nước ta tn ti nhiu quan h
sn xut, mà trước hết là nhiu quan h s hu khác nhau v tư liu sn xut,
nhiu thành phn kinh tế, do đó h thng li ích kinh tế cũng mang tính đa dng.
Tu góc độ xem xét mà ta có th phân chia thành các nhóm, các loi li ích kinh
tế khác nhau sau đây:
- Dưới góc độ khái quát nht có th phân chia h
thng li ích kinh tế
thành: Li ích kinh tế cá nhân, li ích kinh tế tp th và li ích kinh tế xã hi.
- Dưới góc độ các thành phn kinh tế, có li ích kinh tế tương ng vi các
thành phn kinh tế đó.
- Dưới góc độ các khâu ca quá trình tái sn xut xã hi, có li ích kinh tế
ca người sn xut, người phân phi, người trao đổi, người tiêu dùng.
Dù cách phân chia có th khác nhau nhưng các li ích kinh tế bao gi cũng
có mi quan h cht ch vi nhau: va thng nht, va mâu thun vi nhau. Mt
thng nht th hin ch: chúng cùng đồng thi tn ti trong mt h thng, trong
đó li ích kinh tế này là cơ s, là tin đề cho li ích kinh tế khác. Chng hn, có
li ích kinh tế ca người sn xut, thì mi có li ích kinh tế ca người trao đổi,
ngườ
i tiêu dùng và ngược li. Mt mâu thun biu hin s tách bit nht định
gia các li ích đó dn đến xu hướng ln át ca li ích kinh tế này đối vi li ích
kinh tế khác. Do đó, nó có th gây nên nhng xung đột nht định, nh hưởng tiêu
cc đến các hot động kinh tế - xã hi. Trong các xã hi có đối kháng giai cp,
thì các li ích kinh tế cũng mang tính đối kháng, do đó, nó dn
đến nhng cuc
đấu tranh không khoan nhượng gia các giai cp.
Trong thc tế, li ích kinh tế thường được biu hin các hình thc thu
nhp như: tin lương, tin công, li nhun, li tc, địa tô, thuế, phí, l phí...
b) Vai trò ca li ích kinh tế
Trong h thng li ích ca con người nói chung bao gm li ích kinh tế,
chính tr, tư tưởng, văn hóa - xã hi, thì li ích kinh tế gi vai trò quy
ết định nht,
chi phi các li ích khác. Bi vì, nó gn lin vi nhu cu vt cht, nhm đáp ng
nhu cu vt cht - là nhu cu đầu tiên, cơ bn nht cho s tn ti và phát trin ca
con người, ca xã hi. Đồng thi, khi li ích kinh tế được thc hin thì nó cũng
to cơ s, tin đề để thc hin các li ích khác. Đờ
i sng vt cht ca xã hi được
phn thnh, thì đời sng tinh thn cũng mi được nâng cao.
Chính vì vy, li ích kinh tế gi vai trò quan trng nht, quyết định nht, là
cơ s, là nn tng cho s tn ti và phát trin ca mi con người nói riêng, cũng
như xã hi nói chung. Li ích kinh tếđộng lc ca các hot động kinh tế, ca
s phát tri
n xã hi.
Tuy nhiên, điu đó không có nghĩa là chúng ta h thp vai trò ca li ích
170
chính tr, tư tưởng, văn hóa - xã hi. Nht là trong điu kin m rng hp tác,
giao lưu kinh tế vi các nước khác, phi quan tâm chú trng không ch đến li
ích kinh tế, mà c li ích chính tr, tư tưởng, văn hóa - xã hi. Trong nhng điu
kin đặc bit (trong điu kin chiến tranh, đất nước có gic ngoi xâm...), thì
thm chí, li ích chính tr, tư tưởng, v
n đề an ninh, độc lp ch quyn ca quc
gia còn phi đặt lên trên hết và trước hết.
2. H thng li ích kinh tế: cá nhân, tp th và xã hi
Trong h thng li ích kinh tế: cá nhân, tp th và xã hi, thì li ích kinh tế
cá nhân là động lc trc tiếp, mnh m nht thúc đẩy các ch th tham gia mt
cách tích cc vào các hot động kinh tế - xã hi và nâng cao hiu qu kinh tế c
a
chúng. Bi vì:
Th nht: li ích kinh tế cá nhân là li ích thiết thc nht, gn lin vi tng cá
nhân, tng ch th. Nó trc tiếp đáp ng nhu cu vt cht ca tng cá nhân, ca
tng ch th đó khi tham gia vào các hot động sn xut xã hi. đâu và khi nào li
ích kinh tế cá nhân được bo đảm, thì đó s to ra đượ
c động lc mnh m nht
kích thích h phát huy sáng kiến, ci tiến k thut, nâng cao năng sut, cht lượng và
hiu qu kinh tế. Có th nói, li ích kinh tế cá nhân là "huyt" mà s tác động vào đó
s gây nên phn ng nhanh nhy nht ca các ch th trên. Nó là cht kết dính người
lao động vi quá trình sn xut kinh doanh, là mt th "du nhn" đặc bit để bôi
trơ
n gung máy kinh tế. Điu đó lý gii vì sao cơ chế th trường đã to ra động lc
mnh m thúc đẩy sn xut phát trin, đồng thi nó cũng lý gii vì sao cơ chế th
trường còn có nhiu mt trái. Thc tin phát trin kinh tế nước ta trong nhng năm
qua cũng đã chng minh điu đó. Chng hn, trong lĩnh vc nông nghi
p, vi cơ chế
khoán h, Nhà nước giao quyn s dng rung đất lâu dài cho các h nông dân,
cùng vi nhng chính sách khác, nước ta đã t mt nước thiếu lương thc, phi
nhp khu lương thc, tr thành nước xut khu go ln th hai, th ba trên thế gii.
Th hai: li ích kinh tế cá nhân to điu kin để thc hin và nâng cao li
ích văn hóa, tinh thn ca tng cá nhân. Khi li ích kinh tế cá nhân bo đảm, các
ch th tham gia mt cách tích cc và nâng cao hiu qu sn xut kinh doanh, t
đó h cũng có điu kin để nâng cao đời sng văn hóa tinh thn ca mình.
Th ba: li ích kinh tế cá nhân là cơ s thc hin li ích kinh tế tp th
li ích xã hi vì dân có giàu thì nước mi mnh. Khi li ích kinh tế cá nhân được
bo đảm, người dân hăng say, tích cc sn xut để thc hin nghĩa v ca mình
vi Nhà nước, tp th thì li ích kinh tế ca Nhà nước (xã hi), tp th cũng mi
được thc hin.
Vy, để kích thích tính tích cc ca người lao động, phát huy ti đa vai trò
nhân t con người, thì vn đề mu cht, căn bn nht là phi tác động vào l
i ích
kinh tế mi cá nhân. To điu kin để mi người lao động, mi cá nhân, mi ch
171
th thc hin được li ích kinh tế ca mình, bo đảm sao cho mi người được
đóng góp và được hưởng phn thu nhp phù hp vi s đóng góp ca h.
Nhn mnh đến vai trò ca li ích kinh tế, đặc bit là vai trò li ích kinh tế
cá nhân, điu đó không có nghĩa là khuyến khích thc hin li ích kinh tế
nhân bng mi cách, mà Nhà nước phi có nhng chính sách, bin pháp nh
m
khuyến khích vic thc hin li ích kinh tế cá nhân bng con đường chính đáng.
Phi kiên quyết nghiêm tr các t nn như: làm hàng gi, buôn lu, trn thuế,
tham nhũng... Bi vì, ba li ích kinh tế: cá nhân, tp th và xã hi có mi quan h
cht ch vi nhau, va thng nht, va có mt mâu thun vi nhau, đặc bit trong
điu kin thi k quá độ.
Mt th
ng nht biu hin ch: ba li ích kinh tế đó cùng đồng thi tn ti
trong mt h thng kinh tế ca xã hi, trong đó li ích kinh tế cá nhân là cơ s để
thc hin li ích kinh tế tp th và xã hi. Đồng thi, li ích kinh tế tp th và xã
hi li to điu kin thc hin tt hơn li ích kinh tế
cá nhân. Không ch dân
giàu thì nước mi mnh, mà ngược li nước có mnh thì dân mi càng giàu.
Chng hn, khi Nhà nước thu được đúng và đủ thuế, tc li ích kinh tế ca Nhà
nước, ca xã hi được bo đảm, t đó Nhà nước mi có điu kin đầu tư xây
dng nhng cơ s h tng kinh tế như đường sá, cu cng, h thng thu
li...
Điu đó s to điu kin để các hot động sn xut kinh doanh cũng như đời sng
ca tng cá nhân, đơn v, cơ s được nâng cao hơn, có nghĩa là li ích kinh tế ca
h được thc hin tt hơn. Mt khác, để khai thác ti đa động lc ca li ích cá
nhân trong nn kinh tế th trường
định hướng xã hi ch nghĩa không th xem
nh li ích tp th và li ích xã hi. Xem xét mt cách căn bn, lâu dài thì li ích
xã hi xã hi ch nghĩa là bo đảm vng chc cho s phát trin đúng hướng ca
các li ích khác. Li ích xã hi xã hi ch nghĩa là cơ s để đảm bo công bng
thc s, là cơ s kinh tế để gii phóng áp b
c bt công đối vi mi thành viên
trong nn kinh tế th trường định hướng xã hi ch nghĩa.
Mt mâu thun gia ba li ích kinh tế th hin s tách bit nht định gia
chúng, do đó nếu dành quá nhiu cho li ích này thì b phn li ích khác s b vi
phm. Nhìn chung, mi ch th thường có xu hướng ch theo đui li ích kinh tế
cá nhân, làm cho li ích kinh tế
cá nhân nhiu khi đi ngược li vi li ích kinh tế
tp th xã hi. Đôi khi vn đề cũng có th din ra theo chiu hướng ngược li.
Ví d: trong trường hp Nhà nước quy định mc thuế quá cao.
Cũng cn lưu ý rng, để phát huy ti đa tính tích cc ca người lao động
không phi ch chú trng đến li ích kinh tế ca hđủ, mà còn cn ph
i phát
huy vai trò ca các li ích khác như li ích chính tr, li ích tinh thn. Người nào
lao động gii, xut sc không ch được khen thưởng bng vt cht mà còn có th
được khen thưởng bng tinh thn. Có như vy, mi khai thác được thế mnh
không ch ca li ích kinh tế, mà c thế mnh ca các li ích khác, và thế mnh
172
tương h gia các li ích đó trong mi con người.
Tóm li, li ích kinh tế, mà trước hết là li ích kinh tế cá nhân phn ánh
mc đích và động cơ khách quan ca các ch th khi tham gia vào các hot động
kinh tế xã hi, nó là động lc mnh m nht thúc đẩy các ch th tham gia mt
cách tích cc vào hot động đó. Tuy nhiên, không nên tuyt đối hoá chúng mà
xem nh vai trò ca li ích tp th, li ích xã h
i; không th quá nhn mnh li
ích vt cht mà coi nh li ích chính tr, tư tưởng, vì các li ích đó cùng tn ti
trong mt h thng, có mi quan h cht ch vi nhau.
Mi li ích kinh tế được thc hin thông qua quan h thng phân phi.
II- Phân phi thu nhp trong thi k quá độ lên ch nghĩa xã hi
Vit Nam
1. V trí ca vn đề phân phi thu nhp
Phân phi là mt khâu ca quá trình tái sn xut xã hi, là mt trong nhng
ni dung cơ bn ca quan h sn xut xã hi.
Phân phi là mt khâu ca quá trình tái sn xut xã hi. Nó do sn xut
quyết định. Có sn xut thì mi có phân phi, sn xut được nhiu thì mi có
nhiu cái để phân phi và ngược li. Đồng th
i, phân phi cũng có tác động tr
li đối vi sn xut. Mt mt, phân phi cho tiêu dùng sn xut là tin đề, là điu
kin ca sn xut, nó quy định quy mô, cơ cu và tc độ phát trin ca sn xut;
mt khác, thu nhp ca các tng lp dân cư được hình thành thông qua phân phi
thu nhp quc dân, nếu phân phi thu nhp quc dân hp lý bo đảm l
i ích kinh
tế ca các ch th tham gia vào quá trình sn xut, thì s thúc đẩy sn xut phát
trin và ngược li, nếu phân phi không hp lý, không bo đảm li ích kinh tế hài
hoà s không thúc đẩy sn xut phát trin, ch s hu không tích cc b vn để
đầu tư sn xut, người lao động không tích cc lao động.
Mi phương thc sn xut khác nhau có quan h phân phi khác nhau. Phân
phi là mt mt ca quan h sn xut, do quan h s hu v tư liu sn xut
quyết định. Quan h s hu v tư liu sn xut quyết định tính cht ca quan h
phân phi. Chng hn, dưới hình thc s hu tư nhân tư bn ch nghĩa v tư liu
sn xut, thì sn ph
m làm ra thuc quyn s hu và chi phi ca các nhà tư bn,
do đó phân phi mang tính cht tư nhân tư bn ch nghĩa. Ngược li, dưới hình
thc tp th v tư liu sn xut, thì sn phm làm ra thuc tp th, quan h phân
phi mang tính cht tp th, v.v.. Quan h phân phi là cái bo đảm cui cùng để
quan h s hu t hình thc pháp lý
được thc hin v mt kinh tế.
Phân phi có nhiu loi khác nhau: tu theo góc độ xem xét. Phn này ch
trình bày vn đề phân phi thu nhp quc dân hình thành thu nhp ca các tng
lp dân cư trong thi k quá độ lên ch nghĩa xã hi Vit Nam.
173
2. Tính tt yếu khách quan ca nhiu hình thc phân phi thu nhp cá
nhân trong thi k quá độ nước ta
Tính tt yếu khách quan ca nhiu hình thc phân phi thu nhp cá nhân
trong thi k quá độ nước ta được quy định bi các yếu t sau:
Th nht: Nn kinh tế nước ta là nn kinh tế nhiu thành phn. Mi thành
phn kinh tế là mt kiu quan h kinh tế da trên cơ s
mt hình thc s hu
nht định, và như trên đã ch ra, tương ng vi mi hình thc s hu nht định s
có mt hình thc phân phi nht định. Mc dù, các hình thc s hu, các thành
phn kinh tế nước ta không tn ti bit lp mà đan xen vào nhau, và hp thành
mt cơ cu kinh tế thng nht, song chng nào còn tn ti nhi
u hình thc s
hu, nhiu thành phn kinh tế khác nhau thì còn tn ti nhiu hình thc phân
phi thu nhp khác nhau.
Th hai: Trong nn kinh tế nước ta tn ti nhiu loi hình t chc - sn xut
- kinh doanh khác nhau. Trong nn kinh tế có nhiu ch th sn xut, kinh doanh
thuc nhiu thành phn kinh tế tham gia. Các thành phn kinh tế có hình thc t
chc - sn xut kinh doanh khác nhau. Ngay trong mi thành phn kinh tế c
ũng
có th có các loi hình t chc - sn xut - kinh doanh khác nhau, do đó tn ti
nhiu hình thc phân phi thu nhp khác nhau.
Th ba: Lc lượng sn xut nước ta còn kém phát trin, do đó để huy
động ti đa mi ngun lc vào phát trin sn xut, to thêm công ăn vic làm,
làm tăng ca ci cho xã hi, cũng phi thc hin nhiu hình thc phân phi khác
nhau tươ
ng ng vi s đóng góp các ngun lc đó.
Th tư: Nước ta đang trong thi k hình thành và phát trin kinh tế th
trường theo định hướng xã hi ch nghĩa, do đó quan h phân phi cũng phi là
s kết hp các hình thc phân phi ca cơ chế th trường (như phân phi theo
vn), vi các hình thc phân phi ca ch nghĩa xã hi (nh
ư phân phi theo lao
động...), trong đó, các hình thc phân phi ca ch nghĩa xã hi phi đóng vai trò
ch đạo.
Đại hi đại biu toàn quc ln th VIII ca Đảng đã khng định: "Thc
hin nhiu hình thc phân phi, ly phân phi theo kết qu lao động và hiu qu
kinh tế là ch yếu, đồng thi phân phi da trên mc đóng góp các ngun lc
khác vào kết qu sn xut - kinh doanh và phân phi thông qua phúc li xã hi"
1
.
Điu đó tiếp tc được khng định ti Đại hi đại biu toàn quc ln th IX và ln
1. Đảng Cng sn Vit Nam: Văn kin Đại hi đại biu toàn quc ln th VIII, Nxb. Chính tr quc
gia, Hà Ni, 1996, tr. 92.
174
th X ca Đảng.
2
3. Các hình thc phân phi thu nhp cơ bn trong thi k quá độ
a) Phân phi theo lao động
Đây là hình thc (nguyên tc) phân phi cơ bn dưới ch nghĩa xã hi. Đó
là nguyên tc phân phi thu nhp cho người lao động da vào s lượng và cht
lượng lao động mà mi người đã đóng góp cho xã hi, không phân bit gii tính,
màu da, dân tc, tôn giáo và tui tác. Ai làm nhiu thì hưởng nhiu, ai làm ít thì
hưởng ít, ai không làm thì không hưởng. Thc ch
t ca nguyên tc phân phi
theo lao động là phân phi theo hiu qu mà lao động sng đã cng hiến.
Nguyên tc phân phi theo lao động yêu cu:
- Trong điu kin như nhau, lao động ngang nhau thì tr công ngang nhau,
và lao động khác nhau thì tr công khác nhau.
- Trong điu kin khác nhau, lao động như nhau có th phi tr công khác
nhau, hoc lao động khác nhau có th phi tr công bng nhau.
Căn c c th để phân phi theo lao động là: s lượ
ng lao động được đo
bng thi gian ca lao động hoc s lượng sn phm làm ra; trình độ thành tho
ca người lao động và cht lượng sn phm làm ra; điu kin và môi trường lao
động; tính cht ca lao động; các ngành ngh cn đưc khuyến khích...
Phân phi theo lao động không có nghĩa là toàn b sn phm thuc v người
lao động. Theo quy lut phân phi tng sn phm xã h
i thì trong bt k xã hi
nào, người lao động cũng không th được hưởng toàn vn sn phm ca lao động,
người lao động ch được th hưởng mt phn nhng gì h đã đóng góp cho xã hi.
Phân phi theo lao động là mt tt yếu khách quan dưới ch nghĩa xã hi.
Trong thi k quá độđược thc hin trong thành phn kinh tế nhà nước (và
mt phn trong thành ph
n kinh tế tp th). Bi vì:
- Do các thành phn kinh tế nhà nước và tp th da trên chế độ công hu
v tư liu sn xut, do đó tt c mi người đều có quyn và nghĩa v lao động
như nhau. Vy, không th ly quyn s hu v tư liu sn xut (lao động quá
kh) làm cơ s để phân phi, mà phi l
y lao động (lao động sng đã cng hiến)
làm căn c để phân phi.
- Còn có s khác bit gia nhng người lao động v thái độ lao động (người
tích cc, người chây lười, tránh nng tìm nh, mun làm ít hưởng nhiu...), v
tính cht và trình độ lao động, trong cùng mt đơn v thi gian, nhng lao động
2. Xem Đảng Cng sn Vit Nam: Văn kin Đại hi đại biu toàn quc ln th IX, Nxb. Chính tr
quc gia, Hà Ni, 2001, tr. 88. Và Văn kin Đại hi đại biu toàn quc ln th X, Nxb. Chính tr quc
gia, Hà Ni, 2006, tr. 77, 78.
175
khác nhau đưa li kết qu ít, nhiu, tt, xu khác nhau, điu kin và môi trường
lao động khác nhau... do đó phi thc hin phân phi theo lao động. Không th
phân phi bình quân, vì làm như vy s trit tiêu động lc nâng cao năng sut lao
động, kéo tht lùi sn xut xã hi.
- Lc lượng sn xut tuy đã phát trin, nhưng chưa đến mc đủ để phân
phi theo nhu cu, do đó ph
i thc hin phân phi theo lao động.
Thc hin phân phi theo lao động s có tác dng:
- Kết hp cht ch li ích kinh tế ca người lao động vi kết qu sn xut
kinh doanh, bo đảm cho ai đóng góp nhiu, lao động gii thì thu nhp cao và
ngược li, t đó kích thích tính tích cc ca người lao động, làm cho h ra sc
hc tp, nâng cao trình độ văn hóa, khoa hc, tay ngh, phát huy sáng ki
ến, ci
tiến k thut,... để nâng cao năng sut, cht lượng và hiu qu kinh tế, thúc đẩy
sn xut phát trin.
- Góp phn giáo dc thái độ, tinh thn và k lut lao động đúng đắn cho
người lao động, đấu tranh chng các hin tượng chây lười, thiếu trách nhim,...
t đó góp phn hình thành con người mi xã hi ch nghĩa.
Phân phi theo lao động là hp lý nht, công b
ng nht so vi nhng hình
thc phân phi đã có trong lch s. Cơ s ca s công bng xã hi ca s phân
phi đó là s bình đẳng trong quan h s hu v tư liu sn xut.
Tuy nhiên, phân phi theo lao động cũng có nhng hn chế nht định. Đó
là, mi mt người lao động thường có th lc, trí lc, điu kin và hoàn c
nh gia
đình khác nhau, nên phân phi theo lao động có th chưa hoàn toàn bình đẳng,
chng hn người công nhân này lp gia đình ri, người kia chưa; người này có
con nhiu hơn người kia v.v. và v.v.. Như vy, vi mt công vic ngang nhau và
do đó, vi mt phn tham d như nhau vào qu tiêu dùng thì trên thc tế, người
này vn lĩnh nhiu hơn người kia, người này vn giàu hơn người kia, v.v.. S
phân phi như vy còn mang du
n bình đẳng theo kiu pháp quyn tư sn. Tuy
nhiên điu đó là khách quan, buc phi chp nhn s "bt bình đẳng" này để
s bình đẳng cao hơn.
Nhng hn chế trên ca nguyên tc phân phi theo lao động là mang tính
tt yếu trong giai đon thp ca ch nghĩa cng sn - ch nghĩa xã hi. Vì theo
Mác: "quyn không bao gi có th mt mc cao hơn chế
độ kinh tế và s phát
trin văn hóa ca xã hi do chế độ kinh tế đó quyết định"
1
.
b) Phân phi theo vn, theo giá c sc lao động
Trong các cơ s kinh tế có yếu t tư bn và lao động làm thuê tn ti hình
1. C.Mác và Ph.Ăngghen: Toàn tp, Nxb. Chính tr quc gia, Hà Ni, 1995, t.19, tr. 36.
176
thc phân phi theo tư bn và theo giá c sc lao động.
Thu nhp ca nhng người lao động trong các cơ s kinh tế này da trên
quyn s hu sc lao động. Giá c ca hàng hoá sc lao động tc là thu nhp ca
người lao động không ch tu thuc vào giá tr ca nó mà còn ph thuc vào
quan h cung cu v sc lao động trên th trường lao động. Vì thế, phân phi theo
giá tr
sc lao động có hn chế quan trng là làm cho đời sng người lao động tr
nên bp bênh, không n định. Trong điu kin sn xut chưa phát trin, dân s
tăng nhanh, sc ép v cung lao động rt ln làm cho vic tìm kiếm vic làm tr
nên rt khó khăn, người lao động b l thuc vào gii ch. Vì vy, vic Nhà nước
điu tiết nhm hn chế
s bt công là rt cn thiết.
Còn tư bn, biu hin giá tr tài sn hay vn đầu tư vào quá trình sn xut,
do đó ch s hu nhng khon đó được hưởng mt phn thu nhp t giá tr thng
dư do quá trình sn xut đó to ra.
Vi thành phn kinh tế cá th, thì ch th va là người lao động, va là
ngườ
i s hu tư liu sn xut, vì vy kết qu ca quá trình sn xut kinh doanh
đều thuc v h. đây h t phân phi và t quyết định quan h gia tích lu
tiêu dùng theo s nhn biết ca mình.
Hin nay nước ta đã và đang xut hin các hình thc kinh tế c phn, mà
c đông, tc là nhng người góp vn c
phn là nhng đối tượng khác nhau: có
th là Nhà nước, có th là tp th, tư nhân, cán b viên chc nhà nước, công
nhân,... Các c đông được quyn hưởng thu nhp trên cơ s vn c phn ca
mình. Đây cũng chính là quyn s hu được thc hin v mt kinh tế.
Vic thc hin phân phi theo s hu giá tr tài sn hay theo vn là tt yếu
khách quan trong n
n kinh tế th trường, có tác dng to ln trong vic khai thác
ti đa mi tim năng v vn trong các thành phn kinh tế và trong mi tng lp
dân cư nhm đáp ng nhu cu v vn cho sn xut kinh doanh, tp trung mi lc
lượng ca đất nước để phát trin kinh tế, nht là trong điu kin vn ngân sách
nhà nước còn hn hp. Nó cũng góp phn hình thành th tr
ường vn các loi -
mt trong nhng điu kin cn thiết cho s phát trin kinh tế hàng hóa nước ta
trong giai đon hin nay. Tuy nhiên hình thc phân phi này có th gia tăng giãn
cách thu nhp gia các tng lp dân cư.
Trong thi k quá độ, các hình thc s hu, các thành phn kinh tế không
ch tn ti mt cách bit lp, mà còn có s đan xen nhau, do đó trong thc tế, mt
đơn v
sn xut kinh doanh có th áp dng nhiu hình thc phân phi khác nhau,
ví d: trong kinh tế tp th va áp dng hình thc phân phi theo lao động, va
áp dng hình thc phân phi theo vn đóng góp...
c) Phân phi thông qua phúc li tp th, phúc li xã hi
177
Đây là hình thc phân phi rt cn thiết trong thi k quá độ lên ch nghĩa
xã hi nước ta. S dĩ như vy vì nó là hình thc phân phi góp phn khc phc
hn chế, đồng thi b sung cho các hình thc phân phi thu nhp nói trên. Trong
xã hi luôn có nhng người không có thu nhp hoc thu nhp thp, đời sng hết
sc khó khăn do không có kh năng lao động, không có tài sn để đư
a vào sn
xut kinh doanh, do trình độ thp và nhiu nguyên nhân ch quan, khách quan
khác. Điu đó đòi hi s h tr ca tp th, ca xã hi t các qu phúc li công
cng (qu xoá đói gim nghèo, qu h tr người nghèo hc tp, cha bnh...).
Đồng thi, mi cá nhân trong xã hi vi tư cách là thành viên ca tp th, ca xã
hi đều được hưởng phúc l
i chung t qu phúc li xã hi dưới hình thc các
trường hc và bnh vin công, nhà văn hoá, công viên... và t qu phúc li ca
doanh nghip, hp tác xã...
Hình thc phân phi này có tác dng hết sc quan trng, vì:
- Góp phn nâng cao thêm mc sng ca toàn dân, nht là đối vi nhng
người có thu nhp thp, đời sng khó khăn, rút ngn s chênh lch v thu nhp
gia các thành viên trong cng đồng; góp phn th
c hin tiến b, công bng xã
hi.
- Phát huy tính tích cc lao động ca các thành viên trong tp th và trong
xã hi.
- Góp phn phát trin toàn din con người.
- Giáo dc ý thc cng đồng.
Xã hi càng phát trin thì các qu phúc li tp th, xã hi càng tăng và điu
đó s càng th hin được tính ưu vit ca ch nghĩa xã hi. Tuy nhiên, đối vi
các qu này cn lưu ý mt s
vn đề sau:
- Qu phúc li tp th, xã hi không th m rng quá kh năng ca tp th
ca nn kinh tế cho phép, nếu không nó s tác động tiêu cc đến tinh thn và thái độ
lao động ca người lao động và cui cùng là nh hưởng đến năng sut lao động.
- Vic s dng các qu tp th, xã hi phi thiết thc, tiết kim, hi
u qu,
tránh lãng phí, phô trương, hình thc và cn phát huy đầy đủ dân ch, trưng cu ý
kiến ca qung đại qun chúng, vì các qu này có liên quan đến li ích ca tt c
mi thành viên ca tp th, xã hi.
- Trong vic hình thành qu phúc li tp th, xã hi, Nhà nước gi vai trò
nòng ct, nhưng đồng thi cũng cn động viên mi người dân, mi doanh
nghip, các t chc xã h
i,... cùng tham gia đóng góp, bi vì qu này liên quan
đến li ích ca mi thành viên ca xã hi.
178
III- Các hình thc thu nhp. Tng bước thc hin công bng xã hi
trong phân phi thu nhp
1. Các hình thc thu nhp
Tương ng vi các hình thc phân phi nêu trên có các hình thc thu nhp ch
yếu sau:
a) Tin lương, tin công
Hình thc phân phi theo lao động hot động thông qua phm trù tin
lương tr cho nhng người làm vic trong các đơn v hành chính s nghip hoc
các đơn v sn xut kinh doanh thành phn kinh tế nhà nước và tp th. Nó là
phn thu nhp quc dân dùng để phân phi cho ngườ
i lao động dưới hình thc
tin t, căn c vào s lượng và cht lượng lao động ca tng người.
Tin lương có th được tính theo thi gian hoc theo sn phm. Tin lương
phi bo đảm tái sn xut sc lao động, tc là tin lương phi đáp ng được các
nhu cu cơ bn ca người lao động v ăn, mc,
, đi li, hc tp, cha bnh... Tin
lương danh nghĩa (thu nhp mà người lao động nhn được dưới hình thc tin
t) chưa phn ánh chính xác mc sng ca người lao động. Ch có tin lương
thc tế (khi lượng hàng hóa và dch v mà người lao động mua được bng tin
lương danh nghĩa) mi cho thy mc sng ca h. Do v
y chính sách tin lương
phi bo đảm cho người lao động nhn được phn thu nhp phù hp vi s đóng
góp ca h không ch trên danh nghĩa (bng s lượng tin nht định) mà c trên
thc tế. Có như vy, mi kích thích người lao động hăng hái hc tp văn hóa, khoa
hc, k thut, chuyên môn, nghip v, phát huy sáng kiến, tăng năng sut lao
động...
Ngoài ra, ph
i biết kết hp tin lương vi các loi tin thưởng, kết hp
khuyến khích li ích vt cht vi vic giáo dc chính tr, tư tưởng (chng ch
nghĩa cá nhân, ích k, làm di, làm ba, làm u...).
Trong thc tế, cn phân bit tin lương vi tin công. Thông thường, tin
công là hình thc tr công cho người lao động trong các t chc kinh tế, các đơn
v tư
nhân, cá th,... ngoài h thng do nhà nước tr lương. Nó tu thuc vào giá
tr sc lao động và quan h cung - cu v các loi lao động trên th trường sc lao
động. Tin công phi bo đảm tái sn xut sc lao động.
b) Li nhun, li tc, li tc c phn
Các khon thu nhp này được hình thành t hình thc phân phi theo vn.
Tương ng vi các loi vn ch
yếu có các hình thc thu nhp sau:
- Đối vi vn t có ca các ch doanh nghip cũng như vn c phn ca
các c đông trong các công ty c phn, sau tng chu k sn xut kinh doanh, đem
li cho các ch s hu các ngun vn trên hình thc thu nhp là li nhun, li tc
179
c phn (li nhun c tc).
- Đối vi vn cho vay, thu nhp t ngun vn này gi là li tc hay li tc
cho vay. Mc li tc cao hay thp tu thuc vào tng s vn cho vay và t sut
li tc. nước ta, t sut này lên xung theo s biến động ca quan h cung -
cu v tin cho vay và s điu tiết c
a Nhà nước đối vi lưu thông tin mt và
kim chế lm phát trong tng thi k.
c) Thu nhp t các qu tiêu dùng công cng
T nhng qu phúc li xã hi hình thành nên thu nhp ca mt b phn dân
cư (tin tr cp nuôi nhng người già không nơi nương ta, tin cu tế xã hi,
tin h tr t qu xoá đói gim nghèo...). Cũng t
qu phúc li xã hi, các thành
viên trong xã hi còn được hưởng các dch vng cng v văn hoá, y tế, giáo
dc... không phi tr tin hoc ch phi tr mt phn. Như vy, các thành viên xã
hi đều có thu nhp t các qu tiêu dùng xã hi.
Trong mi tp th (doanh nghip, hp tác xã...) còn có phúc li chung và
các thành viên ca tp th đó đều đưc hưởng phúc li này.
Ngoài các hình thc thu nhp trên, còn có nh
ng hình thc thu nhp khác:
thu nhp ca người lao động thuc kinh tế cá th, thu nhp t kinh tế gia đình,
tin cho thuê đất, thuê nhà...
2. Tng bước thc hin công bng xã hi trong phân phi thu nhp cá
nhân
Nước ta đang trong thi k quá độ lên ch nghĩa xã hi t mt nước kém
phát trin, tn ti nhiu thành phn kinh tế, do đó s bt bình đẳng trong phân
phi thu nhp cá nhân cũ
ng là mt tt yếu. Nhưng s nghip xây dng ch nghĩa
xã hi đòi hi phi to ra nhng tin đề, nhng bin pháp để tng bước thc hin
s công bng xã hi trong phân phi thu nhp.
Để đạt được mc tiêu này chúng ta cn phi thc hin nhng bin pháp cơ
bn sau:
- Phát trin mnh m lc lượng sn xut
Phân phi không ch ph thuc vào quan h s hu, mà còn ph thuc vào
sn xut, mà sn xut căn bn li ph thuc vào lc lượng sn xut. Do đó, điu
kin tiên quyết đối vi nước ta là phi phát huy mi tim năng vt cht cũng như
tinh thn ca đất nước, phát trin mnh m lc lượng sn xu
t, thc hin thành
công s nghip công nghip hóa, hin đại hóa đểđược sn phm sn xut ra
ngày càng nhiu, cht lượng ngày càng cao, chng loi ngày càng phong phú,...
Đó chính là nhng điu kin vt cht để thc hin ngày càng đầy đủ s công
bng xã hi trong phân phi.
- Tiếp tc hoàn thin chính sách tin lương, tin công, chng ch nghĩa
180
bình quân và thu nhp bt hp lý, bt chính.
Cn có chính sách phân phi thu nhp bo đảm thu nhp ca nhng người
lao động có th tái sn xut m rng sc lao động. Gn cht tin lương, tin công
vi năng sut, cht lượng và hiu qu s bo đảm quan h hp lý v thu nhp cá
nhân gia các ngành ngh, gia các đơn v kinh tế. Đồng thi ph
i nghiêm tr
nhng k có thu nhp bt chính. Cn phi thc hin trit để tin t hoá tin lương
và thu nhp, xoá b nhng đặc quyn, đặc li trong phân phi.
- Ngăn nga s chênh lch quá đáng v mc thu nhp cá nhân và s phân
hóa xã hi thành hai cc đối lp.
Trong điu kin kinh tế th trường, cũng như trong thi k quá độ, m
t mt,
phi tha nhn s chênh lch v mc thu nhp gia các tp th, các cá nhân là
khách quan; nhưng mt khác phi ngăn chn s chênh lch thu nhp quá đáng, s
phân hóa xã hi thành hai cc đối lp, vì điu đó s dn đến nhng mâu thun
đối kháng, xung đột xã hi, không thc hin được mc tiêu xây dng ch nghĩa
xã hi.
- Khuyến khích mi ng
ười làm giàu theo lut pháp, thc hin có hiu qu
các chính sách xoá đói gim nghèo.
Nhà nước không nhng khuyến khích mi người làm giàu mt cách hp
pháp, mà còn to điu kin và giúp đỡ bng mi bin pháp. Khuyến khích mi
thành phn kinh tế, mi công dân, mi nhà đầu tư phát trin sn xut, m mang
ngành ngh, to nhiu vic làm cho người lao động. Mi công dân đều được t
do hành ngh, thuê mướn nhân công theo pháp lu
t, phát trin dch v vic làm.
Phân b li dân cư và lao động trên địa bàn c nước. M rng và nâng cao hiu
qu kinh tế đối ngoi. To mi điu kin cho người lao động t to, tìm kiếm
vic làm. Đồng thi, cn thc hin có hiu qu các chính sách xoá đói gim
nghèo, to điu kin và cơ hi tiếp cn bình đẳng các ngu
n lc phát trin, hưởng
th các dch v xã hi cơ bn, vươn lên thoát đói nghèo vng chc các vùng
nghèo và các b phn dân cư nghèo, khc phc tư tưởng bao cp, li. Chú trng
các chính sách ưu đãi xã hi, vn động toàn dân tham gia các hot động đền ơn
đáp nghĩa, ung nước nh ngun. Đẩy mnh các hot động nhân đạo, t thin,
giúp đỡ ng
ười nghèo, đồng bào các vùng gp thiên tai...
Câu hi ôn tp
1. Phân tích bn cht và vai trò ca li ích kinh tế.
2. Phân tích mi quan h gia li ích kinh tế cá nhân, tp th và xã hi.
3. Trình bày tính tt yếu ca s tn ti nhiu hình thc phân phi nước ta
hin nay.
181
4. Trình bày nguyên tc phân phi theo lao động.
5. Trình bày các hình thc phân phi theo vn, theo giá c sc lao động.
6. Nêu các hình thc thu nhp và nhng gii pháp cơ bn để tng bước thc
hin công bng xã hi trong phân phi thu nhp nước ta hin nay.
182
Chương XIII
Kinh tế đối ngoi trong thi k quá độ lên
ch nghĩa xã hi Vit Nam
I- Tính tt yếu khách quan và li ích ca vic
m rng quan h kinh tế đối ngoi
1. Tính tt yếu khách quan ca vic m rng quan h kinh tế đối ngoi
Kinh tế đối ngoi là tng th các quan h kinh tế, khoa hc, k thut, công
ngh ca mt quc gia nht định vi các quc gia khác hoc vi các t chc kinh
tế khu vc và quc tế, đượ
c thc hin dưới nhiu hình thc, hình thành và phát
trin trên cơ s phát trin ca lc lượng sn xut và phân công, hp tác quc tế
ngày càng sâu rng.
M rng quan h kinh tế đối ngoi đã và đang là xu hướng tt yếu vi hu
hết các nước. M rng quan h kinh tế đối ngoi bt ngun t yêu cu ca quy
lut v s phân công và h
p tác quc tế gia các nước t s phân b tài nguyên
thiên nhiên và s phát trin không đều v kinh tế - k thut gia các nước. Trong
my chc năm gn đây s phát trin mnh m ca cách mng khoa hc - công
ngh và tác động ca nó đã khiến cho vic m rng quan h kinh tế đối ngoi tr
nên cp thiết hơn bao gi hết đối vi t
t c các quc gia. Cách mng khoa hc và
công ngh hin đại đã thúc đẩy mnh m quá trình quc tế hoá đời sng kinh tế.
Mt mt, cách mng khoa hc và công ngh hin đại đẩy nhanh s phát
trin ca lc lượng sn xut, làm cho lc lượng sn xut vượt khi khuôn kh
quc gia để tr thành lc lượng sn xut mang tính quc tếđẩ
y nhanh quá
trình hình thành nn kinh tế thế gii như mt chnh th có nhiu quc gia tham
gia, va hp tác va đấu tranh vi nhau, hình thành th trường quc tế vi giá c
quc tế chi phi mi hot động buôn bán quc tế. Điu đó có nh hưởng sâu sc
và trc tiếp đến hot động kinh tế ca mi quc gia. Có th nói, ngày nay không
mt quc gia nào, dù l
n hay nh, tiên tiến hay lc hu có th phát trin kinh tế
có hiu qu nếu tách khi th trường thế gii, không có quan h kinh tế đối ngoi.
Mt khác, cách mng khoa hc và công ngh hin đại dn ti s phát trin
mnh m ca các phương tin thông tin liên lc và phương tin giao thông, vn
ti. Chính các phương tin này đã làm rút ngn khong cách và thi gian đi li,
thu nh
n và x lý thông tin gia các nước, các khu vc và trên toàn thế gii
nhanh chóng và thun tin, làm cho quá trình giao lưu, liên kết, phân công và
hip tác quc tế phát trin nhanh chóng c v chiu rng và chiu sâu.
Quá trình quc tế hoá đời sng kinh tế din ra mnh m trong nhng thp niên
183
gn đây, được biu hin các khía cnh sau:
Mt là, s phân công và hip tác quc tế gia các nước, các khu vc
ngày càng phát trin. Ngày nay, rt nhiu sn phm quan trng dù được đăng
mt nước, nhưng tham gia chế to nó có hàng trăm công ty ca hàng chc
nước. Ví d: sn xut máy bay Bôinh có ti 650 công ty trên thế gii đặt 30
nước tham gia; sn xut ôtô Pho có ti 165 công ty 20 nước tham gia.
Hai là, s ph thuc ln nhau v mt kinh tế gia các nước ngày càng tăng.
S chuyên môn hóa, hip tác hoá sn xut làm cho các nước ph thuc vào nhau
ngày càng cht ch v nhiu mt như: nguyên liu, k thut, công ngh, vn đầu
tư, lao động, th trường... Trong đó, mi nước có nhng li thế riêng và đều tìm
cách khai thác ti đa c li thế tuyt đối và l
i thế so sánh ca mình. Có th
nói, th trường ca nn kinh tế thế gii va là đầu vào va là đầu ra đối vi hot
động kinh tế ca mi nước. Điu đó làm cho các nước va ph thuc vào nhau va
li dng ln nhau để phát huy thế mnh, khc phc thế yếu ca mình, sn xut
nhng sn phm mình có ưu thế để
bán và mua các sn phm không sn xut
được, hoc nếu t sn xut thì chi phí sn xut cá bit s rt cao.
Ba là, s hình thành kết cu h tng sn xut quc tế và chi phí sn xut
quc tế.
H thng giao thông quc tế gm có: đường bin, đường sông, đường ôtô,
đường st và hàng không. Ngày nay, mi dng phương tin đều có nhng tiêu
chun và đi
u kin hot động như: tiêu chun v đường ôtô, cng bin, sân bay,
kho bãi, h thng tín hiu, h thng lut... Các tiêu chun đó đã và đang được
quc tếa. Cùng vi các phương tin giao thông, mng lưới thông tin, liên lc
hin đại cũng được quc tế hóa.
Quc tế hoá đời sng kinh tế còn biu hin s hình thành chi phí sn xut
quc tế, giá c
quc tế. Mi nước do có các điu kin sn xut khác nhau nên sn
xut ra cùng mt loi hàng hóa s có chi phí sn xut khác nhau. Da vào chi phí
sn xut quc tế, các nước tìm cách khai thác các thế mnh ca mình để đạt hiu qu
kinh tế cao trong quan h kinh tế quc tế. Điu đó li thúc đẩy quá trình chuyên môn
hóa và hip tác quc tế phát trin.
Như vy, khu vc hóa, quc tế
hoá đời sng kinh tếmt tt yếu khách
quan, nó đòi hi các quc gia phi tăng cường m rng quan h kinh tế đối ngoi
nhm khai thác có hiu qu các ngun lc quc tế và trong nước. Đối vi nước ta,
m rng quan h kinh tế đối ngoi không nm ngoài tính quy lut và mc đích
nói trên.
S tác động ca cách mng khoa hc và công ngh cùng vi s phát tri
n
ca các công ty xuyên quc gia và vai trò ngày càng tăng ca các định chế kinh
tế - tài chính toàn cu và khu vc đã thúc đẩy quc tế hoá đời sng kinh tế phát
184
trin đến giai đon cao - toàn cu hoá kinh tế. Toàn cu hoá kinh tế là xu thế
khách quan ca thi đại, lôi cun ngày càng nhiu nước tham gia. Toàn cu hoá
kinh tế đang phát trin nhanh chóng, gia tăng mnh m quy mô và phm vi giao
dch hàng hoá, dch v, vn, công ngh, k thut. Toàn cu hoá kinh tế to kh
năng để m rng th trường, thu hút vn, công ngh, đồng thi đặt ra thách thc
mi v
nguy cơ tt hu ngày càng xa ca các nước kém phát trin và s cnh
tranh quc tế rt gay gt. Toàn cu hoá kinh tế khiến cho không mt nn kinh tế
nào có th phát trin mt cách bit lp "đóng ca", vì nếu bit lp "đóng ca" thì s
lc hu v kinh tế, xã hi... Đồng thi, cng đồng quc tế đứng trước nhiu vn đề
kinh tế, xã h
i có tính toàn cu mà không mt nước riêng l nào có th gii quyết
được mà không cn có s hp tác đa phương.
Như vy, toàn cu hoá kinh tế càng khng định tính tt yếu khách quan ca
m rng quan h kinh tế đối ngoi và hi nhp kinh tế quc tế.
2. Li ích ca m rng quan h kinh tế đối ngoi
M rng quan h kinh tế đối ngoi mang l
i li ích to ln đối vi s phát
trin kinh tế - xã hi ca nước ta.
- Góp phn ni lin sn xut và trao đổi trong nước vi sn xut và trao
đổi quc tế, ni lin th trường trong nước vi th trường khu vc và thế gii,
m rng th trường ra bên ngoài, đồng thi góp phn phát trin th trường
trong nước.
- M rng quan h
kinh tế đối ngoi, nước ta s khai thác được các ngun
lc bên ngoài vô cùng quan trng để đẩy mnh công nghip hoá, hin đại hoá đất
nước, đó là ngun vn, công ngh hin đại và kinh nghim qun lý tiên tiến.
- To điu kin khai thác và phát huy có hiu qu li thế so sánh, các ngun
lc trong nước, kết hp ngun lc trong nước vi ngun lc bên ngoài, m rng
không gian và môi trườ
ng để phát trin kinh tế.
- Góp phn thúc đẩy tăng trường kinh tế, to nhiu công ăn vic làm, gim
tht nghip, tăng thu nhp, n định và nâng cao đời sng ca nhân dân.
- Góp phn đưa nước ta sm ra khi tình trng kém phát trin, thc hin dân
giàu, nước mnh, xã hi công bng, dân ch, văn minh.
Tt nhiên, nhng li ích to ln ca m rng quan h kinh tế đối ngo
i ch
đạt được khi hot động kinh tế đối ngoi vượt qua được nhng thách thc ca
toàn cu hoá kinh tế và hi nhp kinh tế quc tế và gi đúng định hướng xã hi
ch nghĩa.
Nhn thc sâu sc v tính tt yếu khách quan và li ích to ln ca m rng
quan h kinh tế đối ngoi và hi nhp kinh tế quc tế, xut phát t
tình hình phát
185
trin kinh tế - xã hi ca đất nước, Đại hi ln th VIII ca Đảng đã xác định
nhim v "m rng quan h đối ngoi, ch động tham gia các t chc quc tế
khu vc, cng c và nâng cao v thế ca nước ta trên trường quc tế"
1
. Đại hi
ln th IX ca Đảng đã khng định ch trương: "phát huy cao độ ni lc, đồng
thi tranh th ngun lc bên ngoài và ch động hi nhp kinh tế quc tế để phát
trin nhanh, có hiu qu và bn vng"
2
, xác định nhim v: "ch động hi nhp
kinh tế có hiu qu, m rng kinh tế đối ngoi"
3
. Đại hi ln th X ca Đảng đã
đánh giá nhng thành tu và hn chế ca hot động kinh tế đối ngoi và hi nhp
kinh tế quc tế trong giai đon 2001-2005, đồng thi xác định "đẩy mnh hot
động kinh tế đối ngoi, hi nhp sâu hơn và đầy đủ hơn vi các th chế kinh tế
toàn cu, khu vc và song phương, ly ph
c v li ích đất nước làm mc tiêu cao
nht"
4
là mt nhim v ca kế hoch phát trin kinh tế - xã hi 5 năm 2006 -
2010.
II- Mc tiêu, phương hướng, nguyên tc cơ bn
nhm m rng và nâng cao hiu qu kinh tế
đối ngoi
1. Mc tiêu
M rng quan h kinh tế đối ngoi nhm m rng th trường, tranh th
ngun lc bên ngoài v vn, công ngh, kiến thc qun lý để đẩy m
nh công
nghip hoá, hin đại hoá đất nước theo định hướng xã hi ch nghĩa, thc hin
dân giàu, nước mnh, xã hi công bng, dân ch, văn minh.
Mc tiêu đó phi được quán trit đối vi mi ngành, mi cp trong hot
động kinh tế đối ngoi, đồng thi cũng phi được quán trit trong mi lĩnh vc
ca kinh tế đối ngoi.
2. Phương h
ướng cơ bn nhm m rng và nâng cao hiu qu kinh tế
đối ngoi, phát trin kinh tế đối ngoi
Xut phát t quan đim ca Đảng: "Vit Nam sn sàng là bn, là đối tác tin
cy ca các nước trong cng đồng quc tế, phn đấu vì hoà bình, độc lp và phát
trin"
1
, phương hướng cơ bn nhm phát trin kinh tế đối ngoi trong thi k quá
1. Đảng Cng sn Vit Nam: Văn kin Đại hi đại biu toàn quc ln th VIII, Nxb. Chính tr quc
gia, Hà Ni, 1996, tr.84.
2. Đảng Cng sn Vit Nam: Văn kin Đại hi đại biu toàn quc ln th IX, Nxb. Chính tr quc gia,
Hà Ni, .2001, tr. 89.
3. Sđd, tr.330.
4
. Đảng Cng sn Vit Nam: Văn kin Đại hi đại biu toàn quc ln th X, Nxb. Chính tr quc gia,
Hà Ni, .2006, tr.113-114.
1
. Đảng Cng sn Vit Nam: Văn kin Đại hi đại biu toàn quc ln th IX, Nxb. Chính tr quc gia,
Hà Ni, 2001, tr. 119.
186
độ là:
Th nht, đa phương hoá quan h kinh tế đối ngoi và đa dng hoá các hình
thc kinh tế đối ngoi. Đây là phương hướng ch yếu ca quan h quc tế trong
giai đon hin nay - giai đon hoà bình, phát trin tr thành xu hướng cơ bn ca
thi đại ngày nay.
Th hai, ch động hi nhp kinh tế quc tế và khu vc theo tinh thn phát
huy ti đa ni lc, da vào ngun lc trong nước là chính đi đôi vi tranh th ti
đa ngun lc bên ngoài nhm kết hp sc mnh dân tc vi sc mnh thi đại
mt cách có hiu qu. Cn phi nhn thc rõ hi nhp kinh tế quc tế là quá trình
va hp tác, va đấu tranh mà vn đề ct lõi là giành th trường, vn, công ngh
và k thut, phi tuân th các nguyên tc, lut l, tp quán quc tế trên cơ s
cùng có li, "có đi có li".
Th ba, trong điu kin nn kinh tế th trường quc tế đã và đang tng bước
tr thành nn kinh tế th trường hin đại và thng nht, đồng thi luôn luôn biến
động, vic phát trin kinh tế đối ngoi
nước ta va cn tôn trng và tuân th cơ
chế th trường va phi hết sc chú ý cng c và phát trin kinh tế th trường
định hướng xã hi ch nghĩa. Mi bước tiến ca quan h kinh tế đối ngoi phi là
mi bước tiến ca kinh tế th trường định hướng xã hi ch nghĩa Vit Nam.
3. Nguyên tc c
ơ bn cn quán trit trong vic m rng và nâng cao
hiu qu kinh tế đối ngoi
Để m rng kinh tế đối ngoi có hiu qu cn quán trit nhng nguyên tc
phn ánh nhng thông l quc tế, đồng thi đảm bo li ích chính đáng v kinh
tế, chính tr ca đất nước. Nhng nguyên tc đó là:
a) Nguyên tc bình đẳng
Đây là nguyên tc có ý nghĩ
a rt quan trng làm nn tng cho vic thiết lp
và la chn đối tác trong quan h kinh tế gia các nước.
Nguyên tc này xut phát t thc tế là mi quc gia trong cng đồng quc
tế đều là nhng quc gia độc lp, có ch quyn, có quyn bình đẳng trong quan
h quc tế. Nó cũng bt ngun t yêu cu ca s hình thành và phát trin th
trường qu
c tế mà mi quc gia là thành viên. Vi tư cách là thành viên, mi
quc gia phi được bo đảm có quyn t do kinh doanh, quyn t ch như mi
quc gia khác. Nói cách khác, bo đảm tư cách pháp nhân ca mi quc gia
trước lut pháp quc tế và cng đồng quc tế.
Kiên trì đấu tranh để thc hin nguyên tc này là nhim v chung ca các
quc gia, nht là các nước đang phát trin khi thc hi
n m ca và hi nhp kinh
tế thế bt li so vi các nước phát trin.
187
b) Nguyên tc cùng có li
Nguyên tc này gi vai trò là nn tng kinh tế để thiết lp và m rng quan
h kinh tế gia các nước vi nhau.
Cơ s khách quan ca nguyên tc này là cùng có li bt ngun t yêu cu
phi thc hin đúng các quy lut kinh tế ca th trường din ra trên phm vi quc
tế mà mi nước có li ích kinh tế dân tc khác nhau. Trong nn kinh tế th trườ
ng
thế gii, nguyên tc bình đẳng gia các quc gia s là hình thc nếu các quc gia
tham d không cùng có li ích kinh tế. Vì trong trường hp đó, quan h kinh tế
gia các nước s đi ra ngoài yêu cu ca quy lut giá tr. Quy lut da trên
nguyên tc ngang giá ca kinh tế th trường trong cng đồng quc tế.
Nguyên tc cùng có li còn là động lc kinh tế để thiết lp và duy trì lâu dài
mi quan h kinh t
ế gia các quc gia.
Cùng có li là mt trong nhng nguyên tc làm cơ s cho chính sách kinh
tế đối ngoi. Nguyên tc này được c th hoá thành nhng điu khon làm cơ s
để ký kết các ngh định thư, hip định thương mi..., gia các chính ph và trong
các hp đồng kinh tế gia các t chc kinh tế các nước vi nhau.
c) Nguyên tc tôn trng ch quyn và không can thip vào công vic n
i b
ca mi quc gia
Trong cng đồng quc tế, mi quc gia vi tư cách là quc gia độc lp đều
có ch quyn v chính tr, kinh tế, xã hi và địa lý. Vì vy trong quan h kinh tế,
các bên quan h phi tôn trng ch quyn, đồng thi trên cơ s tôn trng ch
quyn không được phép can thip vào công vic ni b ca nhau. Đó cũng chính
là nguyên t
c để bo đảm yêu cu ca nguyên tc bình đẳng, cùng có li.
Để thc hin nguyên tc này đòi hi mi bên trong các quan h phi tôn
trng các điu kin ký kết, không đưa ra nhng điu kin phương hi đến li ích
ca nhau, không được dùng các bin pháp có tính cht can thip vào ni b ca
các quc gia, đặc bit là không dùng các th đon kinh tế, k thut, kích độ
ng,
can thip vào đường li chính tr ca các quc gia, tôn trng quyn t la chn
con đường phát trin ca các quc gia.
d) Nguyên tc gi vng độc lp t chđịnh hướng xã hi ch nghĩa
Đây là nguyên tc cơ bn nht trong vic phát trin kinh tế đối ngoi ca
Vit Nam.
Vic m rng quan h kinh tế đối ngoi nhm khai thác có hi
u qu ngun
lc quc tế ch yếu v vn, công ngh, kinh nghim qun lý nhm phát huy li
thế, tăng sc cnh tranh, nâng cao hiu qu nhm thc hin mc tiêu cao nht là
độc lp dân tc và ch nghĩa xã hi. Mi hot động trong lĩnh vc kinh tế đối
188
ngoi đều phi hướng vào mc tiêu đó, tránh tình trng vì li ích kinh tế trước
mt, xa ri mc tiêu dn đến chch hướng xã hi ch nghĩa.
III- Nhng hình thc kinh tế
đối ngoi ch yếu hin nay
1. Ngoi thương
Ngoi thương hay còn gi là thương mi quc tế là s trao đổi hàng hóa,
dch v (hàng hóa hu hình và vô hình) gia các quc gia thông qua xut nhp
khu.
Ngoi thương là mt trong nhng hình thc ch yếu và có hiu qu nht
trong các hình thc ca kinh tế đối ngoi.
Đối vi các nước, đặc bit là nhng nước đang phát trin như nước ta,
ngoi thương có tác dng to ln: góp phn làm tăng ca ci và sc mnh tng
hp, tng tích lu ca mi nước nh s dng có hiu qu l
i thế so sánh gia các
quc gia trong trao đổi quc tế; là mt động lc thúc đẩy tăng trưởng kinh tế;
"điu tiết tha, thiếu" ca mi nước; nâng cao trình độ công ngh và cơ cu
ngành ngh trong nước; to công ăn vic làm và nâng cao đời sng ca người lao
động, nht là trong các ngành xut khu.
Ni dung ca ngoi thương bao gm: xut khu và nhp khu hàng hóa, gia
công tái xu
t khu, xut khu ti ch (bán hàng thu ngoi t trong nước). Trong
đó, xut khu là hướng ưu tiên và là trng đim ca hot động ngoi thương
các nước nói chung và nước ta nói riêng.
Quá trình phát trin thương mi quc tế đòi hi t do hoá thương mi; đồng
thi thc hin bo h mu dch mt cách hp lý. Đối vi nước ta hi
n nay, để
đẩy mnh hot động ngoi thương cn hướng vào gii quyết các vn đề sau:
+ Tăng kim ngch xut khu để đáp ng nhu cu nhp khu.
Nhu cu phát trin sn xut và đời sng trong nn kinh tế "m" đòi hi phi
tăng nhp khu. Do vy, tăng kim ngch xut khu là yêu cu bc xúc đối vi
nước ta.
Định hướng đẩy mnh xut khu trong nhng năm ti là: Tăng nhanh t
trng xut khu các sn phm chế biến có giá tr tăng thêm cao, giàu hàm lượng
công ngh, có sc cnh tranh, to thêm các sn phm xut khu ch lc mi, hn
chế và tiến ti chm dt xut khu tài nguyên thiên nhiên và nông sn chưa qua
chế biến; Cng c và m rng th
trường xut khu, to th trường n định cho
các mt hàng có kh năng cnh tranh; Tăng thêm th phn các th trường ln và
khai m các th trường còn nhiu tim năng. Phn đấu đưa tng kim ngch xut
khu 5 năm ti (2006-2010) lên hơn hai ln 5 năm trước (tng kim ngch xut
189
khu hàng hoá 5 năm: 2001-2005 đạt gn 111 t USD).
+ V nhp khu - chính sách mt hàng nhp.
Chính sách nhp khu phi tp trung vào vic hình thành và chuyn dch cơ
cu kinh tế theo hướng công nghip hóa, hin đại hóa, phc v chiến lược hướng
mnh vào xut khu đồng thi thay thế nhp khu nhng mt hàng có th sn
xut có hiu qu trong nước;
+ Gii quy
ết đúng đắn mi quan h gia chính sách thương mi t do và
chính sách bo h thương mi.
Chính sách thương mi t do có nghĩa là Chính ph không can thip bng
bin pháp hành chính đối vi ngoi thương, cho phép hàng hóa cnh tranh t do
trên th trường trong nước và nước ngoài, không thc hin đặc quyn và ưu đãi
đối vi hàng hóa xut nhp khu ca nước mình, không có s k th đối v
i hàng
hóa xut khu ca nước ngoài.
Chính sách bo h thương mi có nghĩa là Chính ph thông qua bin pháp
thuế quan và phi thuế quan như: hn chế v s lượng nhp khu, chế độ qun lý
ngoi t để hn chế hàng hóa nước ngoài xâm nhp. Cn kết hp hai xu hướng đó
trong chính sách ngoi thương sao cho va bo v và phát trin kinh tế, bo v
th trường trong n
ước, va thúc đẩy t do thương mi, khai thác có hiu qu th
trường thế gii.
+ Hình thành t giá hi đoái mt cách ch động, hp lý.
T giá hi đoái là t giá gia đồng tin ca nước s ti vi đồng tin ca nước
ngoài. T giá hi đoái là mt trong nhng đòn by kinh tế quan trng trong trao đổi
kinh tế đặc bit
nh hưởng trc tiếp đối vi xut, nhp khu. Do vy, vic xây dng
mt t giá hi đoái thng nht, sát giá th trường tin t là rt cn thiết cho mi nước.
2. Đầu tư quc tế
Đầu tư quc tế là mt hình thc cơ bn ca quan h kinh tế đối ngoi. Nó là
quá trình trong đó mt hay nhiu bên (có quc tch khác nhau) cùng góp v
n để
xây dng và trin khai mt d án đầu tư nhm đưa li li ích cho tt c các bên
tham gia. yếu t quc tế ca đầu tư quc tế th hin s khác nhau v quc tch
ca các bên tham gia đầu tư, nhưng mi hot động đầu tư quc tế đều nhm mc
đích sinh li.
Đầu tư quc tế có tác
động hai mt đối vi các nước nhn đầu tư. Mt mt
làm tăng thêm ngun vn, tăng công ngh mi, nâng cao trình độ qun lý tiên
tiến, to thêm vic làm, đào to tay ngh, khai thác tài nguyên, chuyn đổi cơ cu
kinh tế theo hướng hin đại, tiếp cn kinh tế th trường hin đại trên thế gii. Mt
khác đối vi các nước kém phát trin, đầu tư qu
c tế cũng có kh năng làm tăng
190
s phân hóa gia các giai tng trong xã hi, gia các vùng lãnh th, làm cn kit
tài nguyên, làm ô nhim môi trường sinh thái, tăng tính l thuc vào bên ngoài.
Nhng điu bt li này cn được tính đến và cân nhc k trong quá trình xây
dng, thm định, ký kết và thc thi d án nhn đầu tư.
Có hai loi hình đầu tư quc tế: đầu tư trc tiếp và đầu tư gián tiếp.
Đầu tư trc tiếp (FDI) là hình th
c đầu tư mà quyn s hu và quyn s
dng qun lý vn ca người đầu tư thng nht vi nhau, tc là người có vn đầu
tư trc tiếp tham gia vào vic t chc qun lý và điu hành d án đầu tư, chu
trách nhim v kết qu, ri ro trong kinh doanh và thu li nhun.
Đầu tư quc tế trc tiếp được th
c hin dưới các hình thc ch yếu sau:
- Hp tác kinh doanh trên cơ s hp đồng. Hình thc này không cn thành
lp mt pháp nhân mi.
- Xí nghip liên doanh mà vn do hai bên cùng góp theo t l nht định để
hình thành xí nghip mi có Hi đồng qun tr và ban điu hành chung.
- Xí nghip 100% vn nước ngoài.
- Hp đồng xây dng - kinh doanh - chuyn giao. Hình thc này đòi hi cn
có ngun vn ln ca bên ngoài và thường
đầu tư cho các công trình kết cu h
tng.
Thông qua các hình thc trên mà các khu chế xut, khu công nghip, khu
công ngh cao... sm hình thành và phát trin.
Đầu tư gián tiếp là loi hình đầu tư mà quyn s hu tách ri quyn s dng
vn đầu tư, tc là người có vn không trc tiếp tham gia vào vic t chc, điu
hành d án mà thu li dưới hình thc li tc cho vay (nếu là vn cho vay) hoc
li tc c phn (nếu là c phn). Trong các ngun vn đầu tư gián tiếp, mt b
phn quan trng là vin tr phát trin chính thc (ODA) cho chính ph mt s
nước có nn kinh tế đang phát trin. B phn này có t trng ln và thường đi
kèm vi điu kin ưu đãi. ODA bao gm các khon h tr không hoàn li và các
khon tín dng
ưu đãi khác do các t chc trong h thng Liên Hp Quc, các
chính ph, các t chc kinh tế dành cho các nước chm phát trin. Các hình thc
vin tr ch yếu ca ODA là tin mt, hàng hóa, tín dng thương mi ưu đãi, h
tr công trình, h tr d án.
T năm 1988 đến hết năm 2005, ngun vn đầu tư trc tiếp vào nước ta đã
có gn 65,7 t USD
đăng ký và khong 33 t USD thc hin. Trong giai đon
2001-2005, tng vn FDI thc hin là 14,3 t USD; tng vn ODA cam kết đạt
11,2 t USD, vn ODA gii ngân đạt 7,9 t USD. Tuy nhiên, môi trường đầu tư
ca Vit Nam kém hp dn so vi mt s nước xung quanh. Chưa thu hút được
191
nhiu vn đầu tư và công ngh tiên tiến ca các tp đoàn kinh tế ln; chưa ch
động khai thác vn đầu tư gián tiếp quc tế.
Định hướng đẩy mnh thu hút đầu tư nước ngoài trong giai đon 2006-2010
là: Tiếp tc ci thin môi trường đầu tư, chú trng ci cách hành chính, đào to
ngun nhân lc, to lp nhng điu kin thun l
i hơn na để thu hút mnh các
ngun vn quc tế; m rng địa bàn và hình thc thu hút FDI, hướng vào các th
trường giàu tim năng và các tp đoàn kinh tế hàng đầu thế gii, to s chuyn
biến mnh m v s lượng và cht lượng, hiu qu ngun FDI. Đẩy nhanh tc độ
gii ngân ODA. Tng bước m rng đầu tư gián tiế
p ca nước ngoài.
3. Hp tác khoa hc - k thut
Hp tác khoa hc - k thut được thc hin dưới nhiu hình thc, như: trao
đổi nhng tài liu - k thut và thiết kế, mua bán giy phép, trao đổi kinh
nghim, chuyn giao công ngh, phi hp nghiên cu khoa hc k thut, hp tác
đào to, bi dưỡng cán b và công nhân.
Đối vi nhng nước lc hu v k
thut, vn chi cho nghiên cu khoa hc
k thut còn ít, đội ngũ cán b khoa hc k thut chưa nhiu, phương tin vt
cht còn thiếu thn như nước ta thì vic tham gia hp tác khoa hc k thut vi
nước ngoài là vô cùng quan trng. Đó là điu kin thiết yếu để rút ngn khong
cách vi các nước tiên tiến.
4. Tín dng quc tế
Đây là quan h tín d
ng gia nhà nước, các t chc kinh tế - xã hi, các cá
nhân trong nước vi các chính ph, các t chc (gm c t chc phi chính ph)
và cá nhân nước ngoài, trong đó vi các t chc ngân hàng thế gii và ngân
hàng khu vc là ch yếu.
Tín dng quc tế được th hin dưới nhiu hình thc: hoc vay n bng tin
t, vàng, công ngh, hàng hóa, hoc có th qua hình thc đầu tư
trc tiếp (bên
nhn đầu tư không có vn, phi vay ca bên đầu tư).
Ưu đim ca hình thc này là vay n để có vn đầu tư m rng sn xut,
xây dng kết cu h tng - nhng khu vc cn vn đầu tư ln, thu hi vn chm.
Tuy nhiên, nếu không có phương án đầu tư đúng, được tính toán mt cách
khoa hc thì vic chi tiêu v
n vay s không có hiu qu, vn vay s tr thành mt
gánh nng cho nn kinh tế.
5. Các hình thc dch v thu ngoi t
Các hình thc dch v thu ngoi t ch yếu là:
a) Du lch quc tế
192
Du lch là nhu cu khách quan, vn có ca con người, kinh tế càng phát
trin, năng sut lao động càng cao thì nhu cu du lch - nht là du lch quc tế
càng tăng.
Ngành kinh tế du lch là mt ngành kinh doanh tng hp bao gm các hot
động t chc, hướng dn du lch, sn xut, trao đổi hàng hóa và dch v nhm
đáp ng các nhu cu đi li, ăn ung, ngh ngơi, lưu trú, thăm quan, gii trí, tìm
hi
u, lưu nim... ca du khách.
Phát trin ngành du lch quc tế s phát huy li thế ca Vit Nam v cnh
quan thiên nhiên, v nhiu loi lao động đặc thù mang tính dân tc, truyn thng
ca Vit Nam.
b) Vn ti quc tế
S ra đời và phát trin ca vn ti quc tế gn lin vi s phân công lao
động xã hi và quan h buôn bán gia các nước vi nhau.
S
phát trin ca vn ti quc tế có tác dng tăng ngun thu ngoi t thông
qua vn ti và tiết kim chi ngoi t do phi thuê vn chuyn khi nhp khu hàng
hóa.
Vn ti quc tế s dng các phương thc như: đường bin, đường st,
đường b (ôtô), đường hàng không... trong các phương thc đó, vn ti đường
bin có vai trò quan trng nht.
Vi
t Nam có v trí địa lý quan trng li có nhiu hi cng thun tin cho vn
ti đường bin nên có th phát huy thế mnh ca mình thông qua vic đẩy mnh
vn ti quc tế.
c) Xut khu lao động ra nước ngoài và ti ch
Hin nay nhu cu lao động các nước phát trin vn còn ln do kinh tế
phát trin, t l tăng dân s các nước này có xu hướng gi
m và nht là do
chuyn dch cơ cu kinh tế bi cách mng khoa hc và công ngh. Nhng
ngành khó cơ gii hoá t động hoá, độc hi, nguy him hoc cn nhiu lao
động không lành ngh như xây dng, khai m, công nghip nh, công nghip
lp ráp ôtô, đin t hin vn cn lao động.
Vit Nam vi dân s trên 83 triu người, kinh tế chưa phát trin là mt
nước có thươ
ng mi lao động ln. Vic xut khu lao động mang li nhiu li ích
trước mt và lâu dài.
d) Các hot động dch v thu ngoi t khác
Ngoài nhng hot động nêu trên, lĩnh vc kinh tế đối ngoi còn có nhiu
hot động dch v thu ngoi t khác như dch v thu bo him, dch v thông tin
bưu đin, dch v kiu hi, d
ch v ăn ung, dch v tư vn.
193
6. Phân công hp tác sn xut quc tế trên cơ s chuyên môn hóa
Do s phát trin ca lc lượng sn xut, phân công và hp tác sn xut
không ch trong phm vi quc gia mà mang tính quc tế. Trong nn kinh tế hin
đại, mi quc gia có nhng ưu thế riêng trong vic sn xut ra nhng sn phm
nht định, thm chí nhng chi tiết sn phm nht định. Nếu các quc gia th
c
hin phân công và hp tác sn xut trên cơ s chuyên môn hoá, sn phm có th
đạt được cht lượng tt nht, chi phí thp nht và đem li li ích cho tt c các
bên tham gia.
Chuyên môn hóa bao gm: chuyên môn hóa nhng ngành khác nhau và
chuyên môn hóa trong cùng mt ngành (chuyên môn hóa theo sn phm, theo b
phn sn phm hay chi tiết và công ngh). Hình thc hp tác này làm cho cơ cu
kinh tế ngành ca các nước tham gia đan kết vào nhau, ph thuc ln nhau.
IV- Các gii pháp ch
yếu nhm m rng,
nâng cao hiu qu kinh tế đối ngoi
Để thc hin m rng và nâng cao hiu qu ca kinh tế đối ngoi cn thc
hin đồng thi hàng lot các gii pháp trong đó có các gii pháp ch yếu sau đây:
1. Bo đảm s n định v môi trường chính tr, kinh tế - xã hi
Môi trường chính tr, kinh tế - xã hi là nhân t cơ
bn, có tính quyết định
đối vi hot động kinh tế đối ngoi, đặc bit là đối vi vic thu hút đầu tư nước
ngoài - hình thc ch yếu, quan trng ca hot động kinh tế đối ngoi. Kinh
nghim thc tin đã ch ra rng nếu s n định chính tr không được bo đảm, môi
trường kinh tế không thun li, thiếu các chính sách khuyến khích, môi trườ
ng xã
hi thiếu tính an tn... s tác động gián tiếp hoc trc tiếp đến t sut li nhun ca
các đối tác, theo đó, s tác động xu ti quan h hp tác kinh tế, trước hết là đối
vi vic thu hút đầu tư nước ngoài.
2. Có chính sách thích hp đối vi tng hình thc kinh tế đối ngoi
Đây là gii pháp quan trng nhm phát trin đa dng, hiu qu kinh t
ế đối
ngoi. Mt mt phi m rng các hình thc kinh tế đối ngoi, mt khác phi s
dng linh hot phù hp vi điu kin c th. Đặc bit là phi s dng chính
sách thích hp đối vi mi hình thc kinh tế đối ngoi. Chng hn đối vi hình
thc ngoi thương cn phi có chính sách khuyến khích mnh m
sn xut kinh
doanh hàng xut khu, tăng nhanh t trng sn phm có hàm lượng công ngh
cao, phát trin mnh m nhng sn phm hàng hóa dch v kh năng cnh
tranh, có cơ chế bo him hàng xut khu, đặc bit là nông sn, đầu tư cho sn
xut trong nước, tăng nhanh kim ngch xut khu tiến ti cân bng xut nhp
khu, v.v..
3. Xây dng và phát tri
n h thng kết cu h tng kinh tế - xã hi
194
Kết cu h tng kinh tế - xã hi có vai trò quan trng trong phát trin kinh
tế nói chung, kinh tế đối ngoi nói riêng. Trong điu kin nn kinh tế tri thc
đang hình thành và tng bước phát trin, kết cu h tng kinh tế - xã hi càng
đóng vai trò quan trng và yêu cu cht lượng ngày càng cao. Trong đó đặc bit
là kết cu h tng kinh tế - k thut mà trước hết là h thng thông tin liên lc,
giao thông v
n ti.
Do vy, phi có chiến lược đầu tư đúng, nht là đầu tư tp trung có trng
đim, dt đim và có hiu qu cao, đặc bit phi kiên quyết chng các hin tượng
tiêu cc gây tht thoát vn đầu tư.
4. Tăng cường vai trò qun lý ca Nhà nước đối vi kinh tế đối ngoi
Kinh nghim quc tế và thc tin nhng n
ăm va qua đã khng định
rng nếu thiếu s qun lý ca Nhà nước, kinh tế đối ngoi s không th m
rng và mang li hiu qu cao, thm chí còn dn đến nhng hu qu khó
lường trước không ch v kinh tế mà còn nguy hi hơn là hu qu v chính tr.
Vì vy vic tăng cường qun lý nhà nước tr thành vn đề c
p bách. Ch
tăng cường vai trò qun lý ca Nhà nước mi có th bo đảm mc tiêu,
phương hướng và gi vng được nhng nguyên tc cơ bn trong kinh tế đối
ngoi và có như vy hot động kinh tế đối ngoi mi mang li hiu qu cao.
Thông qua s tăng cường vai trò qun lý ca Nhà nước s khc phc được
tình trng cnh tranh thiếu lành m
nh, phát huy hiu qu ca s hp tác trong
nước để sc mnh cnh tranh quc tế, tránh được s thua thit v li ích...
5. Xây dng đối tác và tìm kiếm đối tác trong quan h kinh tế đối ngoi
Do hình thc kinh tế đối ngoi rt đa dng nên đối tác cũng hết sc đa dng.
Cũng vì thế va xây dng đối tác và tìm kiếm đối tác quan h tr thành vn
đề
phc tp cn được x lý linh hot.
Đối vi vic xây dng đối tác trong nước, điu quan trng là phi tng
bước xây dng các đối tác mnh (v vn, công ngh, năng lc qun lý, phong
cách giao tiếp quc tế...) có tm c quc tế, đóng vai trò đầu tàu trong quan h
kinh tế quc tế. Trong nn kinh tế th trường, doanh nghip vn là nhng ch
th
ch yếu trc tiếp hot động kinh tế đối ngoi nên cn phi xúc tiến xây dng
mt s doanh nghip nhà nước thành tp đoàn xuyên quc gia. Các tp đoàn này
s là lc lượng đầu tàu trong vic m rng quan h kinh tế đối ngoi và thông
qua đó lôi cun các doanh nghip khác.
Trong quan h kinh tế đối ngoi, vic la chn đối tác thích hp luôn là
vn
đề quan trng đối vi Vit Nam. Song trong tương lai và lâu dài cn quan
tâm hơn đối vi các công ty xuyên quc gia vì đó là ngun lc quc tế ln v
vn, công ngh, kinh nghim qun lý mà chúng ta rt cn khai thác.
195
Mi gii pháp trong h thng 5 gii pháp nói trên tuy đều có v trí khác
nhau, song s phân định cũng ch có ý nghĩa tương đối. Để m rng và nâng cao
hiu qu kinh tế đối ngoi cn phi thc hin đồng b các gii pháp to nên sc
mnh tng hp nâng cao hiu qu hot động kinh tế đối ngoi ca nn kinh tế
nước ta.
Các gii pháp m r
ng và nâng cao hiu qu kinh tế đối ngoi phi đặt
trong tng th các gii pháp đẩy mnh hi nhp kinh tế quc tế. Đó là các gii
pháp ch yếu sau: Nâng cao nhn thc chung v hi nhp kinh tế quc tế; xây
dng chiến lược phát trin, nâng cao sc cnh tranh ca nn kinh tế; nâng cao
năng lc cnh tranh ca các doanh nghip trong nước; đổi mi cơ chế chính
sách qun lý, hoàn thin h thng pháp lut; đẩy mnh công tác đào to ngun
nhân lc; đẩy mnh ci cách hành chính; tăng cường s lãnh đạo ca Đảng và
Nhà nước đối vi các hot động hi nhp kinh tế quc tế.
Câu hi ôn tp
1. Phân tích s tt yếu khách quan và li ích ca vic m rng quan h kinh
tế đối ngoi nước ta hin nay.
2. Phân tích các nguyên tc cơ bn trong hot động kinh tế đối ngoi.
3. Trình bày các hình thc kinh tế đối ngoi ch yếu.
4. Trình bày các gii pháp ch yếu nhm m rng và nâng cao hiu qu
kinh tế đối ngoi.
196
Mc lc
Phn m đầu:
Nhp môn kinh tế chính tr
Chương I: Đối tượng, phương pháp, chc năng ca kinh tế chính tr
Mác - Lênin
Chương II: Tái sn xut xã hi và tăng trưởng kinh tế
Phn th nht:
Nhng vn đề kinh tế chính tr ca
phương thc sn xut tư bn ch nghĩa
Chương III: Sn xut hàng hóa và các quy lut kinh tế ca sn xut
hàng hóa
Chương IV: Sn xut giá tr thng dư - Quy lut kinh tế cơ bn ca ch
nghĩa tư bn
Chương V: Vn động ca tư bn cá bit và tái sn xut tư bn xã hi
Chương VI: Các hình thái tư bn và các hình thc biu hin ca giá
tr thng dư
Chương VII: Ch nghĩa tư bn độc quyn và ch nghĩa tư bn độc quyn
nhà nước
Phn th hai:
Nhng vn đề kinh tế chính tr ca thi k quá độ
lên ch nghĩa xã hi Vit Nam
Chương VIII: Quá độ lên ch nghĩa xã hi và cơ cu kinh tế nhiu
thành phn trong thi k quá độ lên ch nghĩa xã hi Vit
Nam
Chương IX: Công nghip hóa, hin đại hóa nn kinh tế trong thi k
quá độ lên ch nghĩa xã hi Vit Nam
Chương X: Kinh tế nông thôn trong thi k quá độ lên ch nghĩa xã
hi Vit Nam
Chương XI: Kinh tế th
trường định hướng xã hi ch nghĩa Vit
Nam
Chương XII: Li ích kinh tế và phân phi thu nhp trong thi k quá
độ lên ch nghĩa xã hi Vit Nam
Chương XIII: Kinh tế đối ngoi trong thi k quá độ lên ch nghĩa
xã hi Vit Nam
197
| 1/198

Preview text:

Bộ Giáo dục và đào tạo Giáo trình Kinh tế chính trị Mác - Lênin
(Dùng cho các khối ngành không chuyên Kinh tế - Quản trị kinh doanh
trong các trường đại học và cao đẳng)
(Tái bản lần thứ hai có sửa chữa, bổ sung)
Đồng chủ biên: PGS. TS. Nguyễn Văn Hảo
PGS. TS. Nguyễn Đình Kháng PGS.TS. Lê Danh Tốn
Tập thể tác giả: PGS. TS. Nguyễn Văn Hảo
TS. Nguyễn Thị Thanh Huyền
PGS. TS. Nguyễn Đình Kháng PGS. TS. Nguyễn Văn Luân TS. Nguyễn Xuân Khoát PGS.TS. Lê Danh Tốn
PGS.TS. Vũ Hồng Tiến TS. Nguyễn Tiến Hoàng 1 Phần mở đầu
Nhập môn kinh tế chính trị Chương I
Đối tượng, phương pháp, chức năng của kinh tế chính trị Mác - Lênin
I- Lược sử hình thành và phát triển môn kinh tế - chính trị
Từ xa xưa, trong các công trình nghiên cứu của những nhà bác học thời cổ
đại như Xênôphông, Platôn, Arixtốt và trong một số tác phẩm của những nhà tư
tưởng thời phong kiến ở Trung Quốc, ấn Độ... đã đề cập những vấn đề kinh tế.
Tuy nhiên, đó mới chỉ là những tư tưởng kinh tế còn tản mạn, rời rạc, có tính
chất tổng kết kinh nghiệm, còn pha trộn với các kiến thức khoa học khác, chưa
có học thuyết kinh tế hoàn chỉnh và độc lập.
Kinh tế chính trị ra đời và trở thành một môn khoa học độc lập vào thời kỳ
hình thành của phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa. A. Môngcrêchiên - nhà
kinh tế học người Pháp là người đầu tiên nêu ra danh từ "kinh tế chính trị" để đặt
tên cho môn khoa học này vào năm 1615.
1. Chủ nghĩa trọng thương
Chủ nghĩa trọng thương là hình thái đầu tiên của hệ tư tưởng tư sản trong
lĩnh vực kinh tế chính trị, xuất hiện từ giữa thế kỷ XV đến giữa thế kỷ XVII,
trong giai đoạn tan rã của chế độ phong kiến và thời kỳ tích luỹ nguyên thủy tư
bản chủ nghĩa. Đó là thời kỳ chủ nghĩa duy vật đấu tranh chống chủ nghĩa duy
tâm, kinh tế hàng hoá và khoa học tự nhiên phát triển mạnh (cơ học, thiên văn
học, địa lý...). Đặc biệt là những phát kiến địa lý cuối thế kỷ XV đầu thế kỷ XVI
tìm ra châu Mỹ, đường biển qua châu Phi, từ châu Âu sang ấn Độ... đã tạo điều
kiện cho ngoại thương phát triển. Chính vì vậy, các nhà tư tưởng của chủ nghĩa
trọng thương với những đại biểu điển hình ở Anh như Uyliam Staphot (1554-
1612), Tômat Mun (1571-1641); ở Pháp là Môngcrêchiên (1575-1629), Cônbe
(1618-1683) đã đánh giá cao vai trò của thương nghiệp, đặc biệt là ngoại thương, 2
coi thương nghiệp là nguồn gốc giàu có của quốc gia.
Đối tượng nghiên cứu của chủ nghĩa trọng thương là lĩnh vực lưu thông; lấy
tiền làm nội dung căn bản của của cải, là biểu hiện sự giàu có của một quốc gia;
dựa vào quyền lực nhà nước để phát triển kinh tế; nguồn gốc của lợi nhuận là từ
thương nghiệp do mua rẻ bán đắt... nhằm tích luỹ tiền tệ, đẩy nhanh sự ra đời của chủ nghĩa tư bản.
Chủ nghĩa trọng thương chưa biết đến quy luật kinh tế, phương pháp nghiên
cứu là sự khái quát có tính chất kinh nghiệm những hiện tượng bề ngoài của đời
sống kinh tế - xã hội, họ mới chỉ đứng trên lĩnh vực lưu thông, trao đổi để xem
xét những biện pháp tích luỹ tư bản. Vì vậy, khi sự phát triển cao hơn của chủ
nghĩa tư bản đã dần dần làm cho những luận điểm của chủ nghĩa trọng thương trở
nên lỗi thời, phải nhường chỗ cho học thuyết kinh tế mới, tiến bộ hơn.
2. Chủ nghĩa trọng nông
Chủ nghĩa trọng nông xuất hiện chủ yếu ở Pháp vào giữa thế kỷ XVIII do
hoàn cảnh kinh tế đặc biệt của Pháp lúc bấy giờ là sự đình đốn của nền nông
nghiệp. Do sự bóc lột hà khắc của địa chủ phong kiến, nông dân phải nộp địa tô
cao và nhiều thứ thuế khác; thêm vào đó là chính sách trọng thương của Cônbe
đã cướp bóc nông nghiệp để phát triển công nghiệp (hạ giá ngũ cốc, thực hiện
"ăn đói để xuất khẩu"...) làm cho nông nghiệp nước Pháp sa sút nghiêm trọng,
nông dân túng quẫn. Nhà triết học Vônte đã nhận xét: "Nông dân bàn tán về lúa
mỳ nhiều hơn về thượng đế". Trong bối cảnh đó chủ nghĩa trọng nông đã ra đời
nhằm giải phóng kinh tế nông nghiệp nước Pháp khỏi quan hệ sản xuất phong
kiến, phát triển nông nghiệp theo kiểu tư bản chủ nghĩa.
Những đại biểu xuất sắc của chủ nghĩa trọng nông là Phơrăngxoa Kênê
(1694-1774) và Tuyếcgô (1727-1771). So với chủ nghĩa trọng thương thì chủ
nghĩa trọng nông đã đạt được những bước tiến bộ đáng kể trong phát triển khoa
học kinh tế. Chủ nghĩa trọng nông đã chuyển đối tượng nghiên cứu từ lĩnh vực
lưu thông sang lĩnh vực sản xuất, tìm nguồn của của cải và sự giàu có của xã hội
từ lĩnh vực sản xuất; coi sản phẩm thuần tuý (sản phẩm thặng dư) là phần chênh
lệch giữa tổng sản phẩm và chi phí sản xuất; giá trị hàng hoá có trước khi đem
trao đổi, còn lưu thông và trao đổi không tạo ra giá trị; lần đầu tiên việc nghiên
cứu tái sản xuất xã hội được thể hiện trong "Biểu kinh tế" của Ph. Kênê... là
những tư tưởng thiên tài của thời kỳ bấy giờ.
Tuy nhiên, chủ nghĩa trọng nông còn nhiều hạn chế: Chỉ coi nông nghiệp là
ngành sản xuất duy nhất, là nguồn gốc của sự giàu có, chưa thấy vai trò quan
trọng của công nghiệp; chưa thấy mối quan hệ thống nhất giữa sản xuất và lưu
thông. Họ đã nghiên cứu chủ nghĩa tư bản thông qua các phạm trù: sản phẩm
thuần tuý, tư bản, lao động sản xuất, kết cấu giai cấp... nhưng lại chưa phân tích 3
được những khái niệm cơ sở như: hàng hoá, giá trị, tiền tệ, lợi nhuận.
3. Kinh tế chính trị tư sản cổ điển
Cuối thế kỷ XVII, khi quá trình tích luỹ ban đầu của chủ nghĩa tư bản đã
kết thúc và thời kỳ phát triển của chủ nghĩa tư bản đã bắt đầu, nhiều vấn đề kinh
tế của chủ nghĩa tư bản đặt ra vượt quá khả năng giải thích của chủ nghĩa trọng
thương, đòi hỏi phải có lý luận mới. Vì vậy, kinh tế chính trị tư sản cổ điển đã ra
đời và phát triển mạnh ở Anh và Pháp.
Kinh tế chính trị tư sản cổ điển ở Anh mở đầu từ Uyliam Pétti (1623-1687)
đến Ađam Xmít (1723-1790) và kết thúc ở Đavít Ricácđô (1772-1823). U. Pétti
được mệnh danh là người sáng lập ra kinh tế chính trị tư sản cổ điển; A. Xmít là
nhà kinh tế của thời kỳ công trường thủ công; Đ. Ricácđô là nhà kinh tế của thời
kỳ đại công nghiệp cơ khí của chủ nghĩa tư bản, là đỉnh cao lý luận của kinh tế
chính trị tư sản cổ điển.
Các nhà kinh tế chính trị tư sản cổ điển đã chuyển đối tượng nghiên cứu từ
lĩnh vực lưu thông sang lĩnh vực sản xuất, mà trong đó "lao động làm thuê của
những người nghèo là nguồn gốc làm giàu vô tận cho những người giàu". Lần
đầu tiên các nhà kinh tế chính trị tư sản cổ điển đã áp dụng phương pháp trừu
tượng hoá khoa học để nghiên cứu các hiện tượng và quá trình kinh tế để vạch ra
bản chất của quan hệ sản xuất tư bản chủ nghĩa. Vì vậy, trường phái này đã nêu
được một cách có hệ thống các phạm trù và quy luật kinh tế của xã hội tư bản
như: giá trị, giá cả, tiền tệ, tư bản, lợi nhuận, lợi tức, địa tô, tiền lương, tái sản
xuất xã hội... Đồng thời họ là những người ủng hộ tự do cạnh tranh theo cơ chế
thị trường tự điều chỉnh.
Tuy nhiên, các nhà kinh tế chính trị tư sản cổ điển còn nhiều hạn chế, coi
quy luật kinh tế của chủ nghĩa tư bản là quy luật tự nhiên, tuyệt đối, vĩnh viễn.
Nhận xét chung về kinh tế chính trị tư sản cổ điển, C. Mác viết: "Ricácđô, người
đại biểu vĩ đại cuối cùng của nó, rốt cuộc cũng đã lấy một cách có ý thức sự đối
lập giữa những lợi ích giai cấp, giữa tiền công và lợi nhuận, giữa lợi nhuận và địa
tô, làm khởi điểm cho công trình nghiên cứu của mình và ngây thơ cho rằng sự
đối lập đó là một quy luật tự nhiên của đời sống xã hội. Với điều đó, khoa học
kinh tế tư sản đã đạt tới cái giới hạn cuối cùng không thể vượt qua được của nó"1.
Đầu thế kỷ XIX, khi cuộc cách mạng công nghiệp đã hoàn thành, mâu
thuẫn kinh tế và giai cấp của chủ nghĩa tư bản đã bộc lộ rõ nét: 1825 mở đầu cho
các cuộc khủng hoảng kinh tế có chu kỳ, phong trào đấu tranh của giai cấp vô
sản ngày càng lớn mạnh đe doạ sự tồn tại của chủ nghĩa tư bản. Vì vậy, trường
phái kinh tế chính trị tư sản tầm thường đã xuất hiện nhằm bảo vệ lợi ích cho giai
1. C.Mác và Ph. ăngghen: Toàn tập. Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1995. t. 23, tr. .26. 4
cấp tư sản, biện hộ một cách có ý thức cho chủ nghĩa tư bản. C.Mác đã nhận xét:
"Sự nghiên cứu không vụ lợi nhường chỗ cho những cuộc bút chiến của những
kẻ viết văn thuê, những sự tìm tòi khoa học vô tư nhường chỗ cho lương tâm độc
ác và ý đồ xấu xa của bọn chuyên nghề ca tụng"1.
Những đại biểu điển hình của kinh tế chính trị tư sản tầm thường là Tômát
Rôbớc Mantút (1766-1834) ở Anh; Giăng Batixtơ Xây (1767-1823) ở Pháp.
4. Kinh tế chính trị Mác - Lênin
Vào nửa đầu thế kỷ XIX, quan hệ sản xuất tư bản chủ nghĩa đã được xác lập
hoàn toàn ở nhiều nước Tây Âu, những mâu thuẫn vốn có của chủ nghĩa tư bản
ngày càng gay gắt, phong trào đấu tranh của giai cấp vô sản chống chế độ áp bức
bóc lột của giai cấp tư sản ngày càng lên cao và chuyển từ tự phát sang tự giác, từ
đấu tranh kinh tế đến đấu tranh chính trị, đòi hỏi phải có lý luận cách mạng làm vũ
khí tư tưởng cho giai cấp vô sản - chủ nghĩa Mác đã ra đời.
Các Mác (1818-1883) và Phriđrích ăngghen (1820-1895) là người sáng lập
chủ nghĩa Mác với ba bộ phận cấu thành là triết học, kinh tế chính trị học, chủ
nghĩa xã hội khoa học dựa trên cơ sở kế thừa có tính phê phán và chọn lọc những
lý luận khoa học của triết học cổ điển Đức, kinh tế chính trị cổ điển Anh, chủ
nghĩa xã hội không tưởng Pháp.
C. Mác và Ph. ăngghen đã làm cuộc cách mạng sâu sắc nhất trong kinh tế
chính trị trên tất cả các phương diện về đối tượng và phương pháp nghiên cứu,
nội dung, tính chất giai cấp... của kinh tế chính trị. Kinh tế chính trị do C. Mác và
Ph. ăngghen sáng lập là sự thống nhất giữa tính khoa học và tính cách mạng, dựa
vào phép biện chứng duy vật và đứng trên lập trường của giai cấp công nhân để
xem xét các hiện tượng và quá trình kinh tế của xã hội tư bản. C. Mác đã xây
dựng học thuyết giá trị thặng dư - hòn đá tảng của học thuyết kinh tế mác xít. C.
Mác đã vạch rõ sự phát sinh, phát triển của chủ nghĩa tư bản với những tiến bộ,
hạn chế, mâu thuẫn của nó và luận chứng khoa học về chủ nghĩa tư bản tất yếu sẽ
bị thay thế bởi một phương thức sản xuất mới, cao hơn và tiến bộ hơn, đó là
phương thức sản xuất cộng sản chủ nghĩa.
Vào cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX, trong điều kiện lịch sử mới, V.I. Lênin
(1870-1924) đã tiếp tục bảo vệ và phát triển chủ nghĩa Mác lên tầm cao mới. V.I.
Lênin đã sáng tạo ra lý luận khoa học về chủ nghĩa đế quốc; khởi thảo lý luận
mới về cách mạng xã hội chủ nghĩa; tính tất yếu khách quan, đặc điểm và nhiệm
vụ cơ bản của thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội. Đồng thời V.I. Lênin còn
vạch ra những quá trình có tính quy luật trong công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã
hội, chính sách kinh tế mới (NEP) có ý nghĩa lý luận và thực tiễn sâu sắc đối với 1. Sđd. tr. 29. 5
sự phát triển của nhân loại.
Tóm lại, C. Mác, Ph. ăngghen và V.I. Lênin đã thực hiện cuộc cách mạng vĩ
đại trong kinh tế chính trị học. Kinh tế chính trị Mác - Lênin là lý luận sắc bén của
giai cấp công nhân và nhân dân lao động toàn thế giới trong cuộc đấu tranh chống
chủ nghĩa tư bản, xây dựng thành công chủ nghĩa cộng sản.
II- Đối tượng của kinh tế chính trị Mác - Lênin
1. Nền sản xuất xã hội
a) Sản xuất của cải vật chất và vai trò của nó
Sản xuất của cải vật chất là quá trình tác động giữa con người với tự nhiên
nhằm biến đổi vật thể của tự nhiên để tạo ra các sản phẩm phù hợp nhu cầu của mình.
Sản xuất của cải vật chất là hoạt động cơ bản nhất trong các hoạt động của
con người, là cơ sở của đời sống xã hội loài người. Đời sống xã hội bao gồm
nhiều mặt hoạt động khác nhau như: kinh tế, chính trị, văn hóa, khoa học - công
nghệ, thể thao, tôn giáo, v.v.. Các hoạt động này thường xuyên có quan hệ và tác
động lẫn nhau. Xã hội càng phát triển thì các hoạt động nói trên càng phong phú,
đa dạng và có trình độ cao hơn. Dù hoạt động trong lĩnh vực nào và ở giai đoạn
lịch sử nào thì con người cũng cần có thức ăn, quần áo, nhà ở, v.v., để duy trì sự
tồn tại của con người và các phương tiện vật chất cho hoạt động của họ. Muốn có
các của cải vật chất đó, con người phải không ngừng sản xuất ra chúng. Sản xuất
càng được mở rộng, số lượng của cải vật chất ngày càng nhiều, chất lượng càng
tốt, hình thức, chủng loại... càng đẹp và đa dạng, không những làm cho đời sống
vật chất được nâng cao mà đời sống tinh thần như các hoạt động văn hóa, nghệ
thuật, thể thao... cũng được mở rộng và phát triển. Quá trình sản xuất của cải vật
chất cũng là quá trình làm cho bản thân con người ngày càng hoàn thiện, kinh
nghiệm và kiến thức của con người được tích luỹ và mở rộng, các phương tiện sản
xuất được cải tiến, các lĩnh vực khoa học, công nghệ ra đời và phát triển giúp con
người khai thác và cải biến các vật thể tự nhiên ngày càng có hiệu quả hơn.
Thực trạng hoạt động sản xuất của cải vật chất, quy mô, trình độ và tính
hiệu quả của nó quy định và tác động đến các hoạt động khác của đời sống xã
hội. Chính vì vậy C. Mác và Ph. Ăngghen đã chỉ ra rằng, sản xuất của cải vật chất
là cơ sở, là điều kiện tiên quyết, tất yếu và vĩnh viễn của sự tồn tại và phát triển của
con người và xã hội loài người.
Nguyên lý này có ý nghĩa quan trọng trong khoa học xã hội, giúp ta hiểu
được nguyên nhân cơ bản trong sự phát triển của nền văn minh nhân loại qua các
giai đoạn lịch sử khác nhau đều bắt nguồn từ sự thay đổi của các phương thức
sản xuất của cải vật chất. Đồng thời để hiểu được các nguyên nhân sâu xa của các 6
hiện tượng trong đời sống xã hội ta phải xuất phát từ lĩnh vực sản xuất của cải vật
chất, từ các nguyên nhân kinh tế.
Ngày nay, dưới tác động của cuộc cách mạng khoa học và công nghệ hiện đại,
cơ cấu kinh tế có sự biến đổi, lĩnh vực sản xuất phi vật thể (dịch vụ) phát triển
mạnh mẽ và ở một số quốc gia nó đã và sẽ đóng góp một tỷ trọng lớn trong thu
nhập quốc dân. Nhưng nguyên lý trên vẫn còn nguyên ý nghĩa.
b) Các yếu tố cơ bản của quá trình sản xuất
Quá trình sản xuất ra của cải vật chất là sự tác động của con người vào tự
nhiên nhằm khai thác hoặc cải biến các vật thể của tự nhiên để tạo ra các sản phẩm
đáp ứng yêu cầu của con người. Vì vậy, quá trình sản xuất luôn có sự tác động qua
lại của ba yếu tố cơ bản là sức lao động, tư liệu lao động và đối tượng lao động.
Sức lao động là tổng hợp thể lực và trí lực của con người được sử dụng
trong quá trình lao động. Sức lao động khác với lao động. Sức lao động mới chỉ
là khả năng của lao động, còn lao động là sự tiêu dùng sức lao động trong hiện thực.
- Lao động là hoạt động có mục đích, có ý thức của con người nhằm tạo ra
các sản phẩm phục vụ cho các nhu cầu của đời sống xã hội. Lao động là hoạt
động đặc trưng nhất, hoạt động sáng tạo của con người, nó khác với hoạt động
bản năng của động vật.
Quá trình lao động cũng là quá trình phát triển, hoàn thiện con người và xã
hội loài người. Con người ngày càng hiểu biết tự nhiên hơn, phát hiện ra các quy
luật của tự nhiên và xã hội, cải tiến và hoàn thiện các công cụ sản xuất, làm cho
sản xuất ngày càng có hiệu quả hơn.
Nền sản xuất xã hội càng phát triển thì vai trò nhân tố con người càng được
tăng lên. Cuộc cách mạng khoa học và công nghệ hiện đại đặt ra những yêu cầu
mới đối với sức lao động, đặc biệt là khi loài người bước vào nền kinh tế tri thức
thì các yêu cầu đó càng trở nên bức thiết, trong đó lao động trí tuệ ngày càng tăng
trở thành đặc trưng chủ yếu nói lên năng lực của con người trong quan hệ với tự nhiên.
- Đối tượng lao động là bộ phận của giới tự nhiên mà lao động của con
người tác động vào nhằm biến đổi nó theo mục đích của mình. Đó là yếu tố vật
chất của sản phẩm tương lai. Đối tượng lao động gồm có hai loại:
+ Loại có sẵn trong tự nhiên như: các loại khoáng sản trong lòng đất, tôm,
cá ngoài biển, đá ở núi, gỗ trong rừng nguyên thuỷ... Loại đối tượng lao động
này, con người chỉ cần làm cho chúng tách khỏi mối liên hệ trực tiếp với tự
nhiên là có thể sử dụng được. Chúng là đối tượng lao động của các ngành công nghiệp khai thác. 7
+ Loại đã qua chế biến nghĩa là đã có sự tác động của lao động trước đó gọi
là nguyên liệu. Loại này thường là đối tượng lao động của các ngành công nghiệp
chế biến. Cần chú ý rằng mọi nguyên liệu đều là đối tượng lao động nhưng không
phải mọi đối tượng lao động đều là nguyên liệu.
Trong quá trình phát triển của nền sản xuất xã hội, vai trò của các loại đối
tượng lao động dần dần thay đổi. Loại đối tượng lao động có sẵn trong tự nhiên
có xu hướng cạn kiệt dần, còn loại đã qua chế biến có xu hướng ngày càng tăng
lên. Cuộc cách mạng khoa học và công nghệ hiện đại đang và sẽ tạo ra nhiều vật
liệu mới có các tính năng mới, có chất lượng tốt hơn, đó là các vật liệu "nhân tạo".
Song cơ sở của các vật liệu nhân tạo này vẫn có nguồn gốc từ tự nhiên, vẫn lấy ra
từ đất và lòng đất. Đúng như U. Pétti, nhà kinh tế học cổ điển người Anh, đã viết:
Lao động là cha còn đất là mẹ của mọi của cải vật chất.
- Tư liệu lao động là một vật hay hệ thống những vật làm nhiệm vụ truyền
dẫn sự tác động của con người lên đối tượng lao động, nhằm biến đổi đối tượng
lao động thành sản phẩm đáp ứng yêu cầu của con người.
Tư liệu lao động gồm có:
+ Công cụ lao động là bộ phận trực tiếp tác động vào đối tượng lao động;
biến đổi đối tượng lao động theo mục đích của con người.
+ Bộ phận phục vụ trực tiếp hoặc gián tiếp cho quá trình sản xuất như
nhà xưởng, kho, băng truyền, đường sá, bến cảng, sân bay, phương tiện giao
thông vận tải, điện nước, bưu điện, thông tin liên lạc v.v., trong đó hệ thống
đường sá, cảng biển, cảng hàng không, các phương tiện giao thông vận tải hiện đại
và thông tin liên lạc... được gọi là kết cấu hạ tầng sản xuất.
Trong tư liệu lao động thì công cụ lao động (C. Mác gọi là hệ thống xương
cốt và bắp thịt của nền sản xuất) giữ vai trò quyết định đến năng suất lao động và
chất lượng sản phẩm. Trình độ của công cụ sản xuất là một tiêu chí biểu hiện
trình độ phát triển của nền sản xuất xã hội. C. Mác đã viết: "Những thời đại
kinh tế khác nhau không phải ở chỗ chúng sản xuất ra cái gì, mà là ở chỗ chúng
sản xuất bằng cách nào, với những tư liệu lao động nào"1. Tuy nhiên, kết cấu hạ
tầng sản xuất cũng có vai trò rất quan trọng, đặc biệt trong nền sản xuất hiện đại.
Kết cấu hạ tầng có tác động đến toàn bộ nền kinh tế, trình độ tiên tiến hoặc lạc hậu
của kết cấu hạ tầng sản xuất sẽ thúc đẩy hoặc cản trở sự phát triển kinh tế - xã hội
ở mỗi quốc gia. Ngày nay, khi đánh giá trình độ phát triển của mỗi nước thì trình
độ phát triển của kết cấu hạ tầng là một chỉ tiêu không thể bỏ qua. Vì vậy, đầu tư
cho phát triển kết cấu hạ tầng sản xuất là một hướng được ưu tiên và đi trước so
với đầu tư trực tiếp.
1. C.Mác và Ph.Ăngghen: Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1993, t.23, tr. 269. 8
Quá trình sản xuất là quá trình kết hợp của ba yếu tố sản xuất cơ bản nói
trên theo công nghệ nhất định. Trong đó sức lao động giữ vai trò là yếu tố chủ
thể còn đối tượng lao động và tư liệu lao động là yếu tố khách thể của sản xuất.
Sự phân biệt giữa đối tượng lao động và tư liệu lao động chỉ có ý nghĩa tương
đối. Một vật là đối tượng lao động hay tư liệu lao động là do chức năng cụ thể mà
nó đảm nhận trong quá trình sản xuất đang diễn ra. Sự kết hợp đối tượng lao
động với tư liệu lao động gọi chung là tư liệu sản xuất. Như vậy quá trình lao
động sản xuất, nói một cách đơn giản, là quá trình kết hợp sức lao động với tư
liệu sản xuất để tạo ra của cải vật chất.
c) Sản phẩm xã hội
Sản phẩm là kết quả của sản xuất. Tổng hợp các thuộc tính về cơ học, lý học,
hoá học và các thuộc tính có ích khác làm cho sản phẩm có công dụng nhất định
và có thể thỏa mãn những nhu cầu của con người.
Sản phẩm của từng đơn vị sản xuất được tạo ra trong những điều kiện cụ thể
nhất định gọi là sản phẩm cá biệt. Tổng thể của các sản phẩm cá biệt được sản
xuất ra trong một thời kỳ nhất định, thường tính là một năm, gọi là sản phẩm xã
hội. Như vậy, mọi sản phẩm cụ thể là một sản phẩm cá biệt đồng thời là một bộ
phận của sản phẩm xã hội. Trong nền kinh tế hàng hóa, sản phẩm xã hội được
tính qua các khái niệm tổng sản phẩm xã hội, tổng sản phẩm quốc dân và tổng sản phẩm quốc nội.
Sản phẩm xã hội bao gồm toàn bộ chi phí tư liệu sản xuất hao phí trong năm và sản phẩm mới.
Phần còn lại của sản phẩm xã hội sau khi trừ đi toàn bộ những chi phí về tư
liệu sản xuất hao phí trong năm gọi là sản phẩm mới (còn được gọi là sản phẩm
xã hội thuần tuý, hay thu nhập quốc dân). Sản phẩm mới gồm có sản phẩm cần
thiết và sản phẩm thặng dư. Sản phẩm cần thiết dùng để duy trì khả năng lao
động và đào tạo thế hệ lao động mới nhằm thay thế những người mất khả năng
lao động, chi phí về ăn, mặc, ở... và các chi phí về văn hóa, tinh thần v.v.. Sản
phẩm thặng dư dùng để mở rộng sản xuất, nâng cao đời sống của xã hội. Sự giàu có
và văn minh của mỗi quốc gia trong tiến trình phát triển lịch sử xã hội phụ thuộc
chủ yếu vào nhịp độ gia tăng của sản phẩm thặng dư. Còn nhịp độ gia tăng của
sản phẩm thặng dư lại phụ thuộc vào nhịp độ tăng năng suất lao động xã hội.
d) Hai mặt của nền sản xuất
Để tiến hành lao động sản xuất, con người phải giải quyết hai mối quan hệ
có tác động lẫn nhau, đó là quan hệ giữa người với tự nhiên và quan hệ giữa
người với người trong quá trình sản xuất. Nói cách khác, quá trình sản xuất bao
gồm hai mặt là: mặt tự nhiên biểu hiện ở lực lượng sản xuất và mặt xã hội biểu
hiện ở quan hệ sản xuất. 9
- Lực lượng sản xuất là toàn bộ những năng lực sản xuất của một quốc gia ở
một thời kỳ nhất định. Nó biểu hiện mối quan hệ tác động của con người với tự
nhiên, trình độ hiểu biết tự nhiên và năng lực hoạt động thực tiễn của con người
trong quá trình sản xuất của cải vật chất.
Lực lượng sản xuất gồm có người lao động với những năng lực, kinh
nghiệm nhất định và tư liệu sản xuất, trong đó con người giữ vai trò quyết định,
luôn sáng tạo, là yếu tố chủ thể của sản xuất; còn tư liệu sản xuất dù ở trình độ
nào cũng luôn luôn là yếu tố khách thể, tự nó không thể phát huy tác dụng; các
công cụ sản xuất dù hiện đại như máy tự động, người máy thông minh có thể thay
thế con người thực hiện một số chức năng sản xuất cũng đều do con người tạo ra
và sử dụng trong quá trình tạo ra của cải vật chất.
Tư liệu sản xuất không ngừng phát triển từ thấp đến cao, từ thô sơ đến hiện
đại và đòi hỏi sự phát triển tương ứng về trình độ của người lao động. Với công
cụ sản xuất thủ công thô sơ thì sức lao động chưa đòi hỏi cao về yếu tố trí tuệ và
vai trò quan trọng thường là sức cơ bắp. Còn với công cụ sản xuất càng tiên tiến
hiện đại thì yếu tố trí tuệ trong sức lao động càng có vai trò quan trọng.
Ngày nay, cuộc cách mạng khoa học và công nghệ hiện đại đang diễn ra
mạnh mẽ, khoa học trở thành lực lượng sản xuất trực tiếp. Loài người đang bước
vào nền kinh tế tri thức, trí tuệ chiếm một tỷ trọng ngày càng tăng trong giá trị
sản phẩm và trở thành tài nguyên ngày càng quan trọng đối với mỗi quốc gia.
Có những tiêu chí khác nhau để đánh giá trình độ phát triển của lực lượng sản
xuất, trong đó tiêu chí quan trọng nhất và chung nhất là năng suất lao động xã hội.
- Quan hệ sản xuất là quan hệ giữa người với người trong quá trình sản xuất
của cải vật chất xã hội. Quan hệ sản xuất biểu hiện quan hệ giữa người với
người trong tất cả 4 khâu: sản xuất, phân phối, trao đổi, tiêu dùng. Xét một cách
giản đơn, quan hệ sản xuất thể hiện trên 3 mặt chủ yếu.
+ Quan hệ về sở hữu các tư liệu sản xuất chủ yếu của xã hội (gọi tắt là quan hệ sở hữu).
+ Quan hệ về tổ chức, quản lý sản xuất (gọi tắt là quan hệ quản lý).
+ Quan hệ về phân phối sản phẩm xã hội (gọi tắt là quan hệ phân phối).
Ba mặt trên của quan hệ sản xuất có quan hệ tác động lẫn nhau, trong đó quan
hệ sở hữu giữ vai trò quyết định, chi phối quan hệ quản lý và phân phối, song
quan hệ quản lý và phân phối cũng tác động trở lại quan hệ sở hữu. Quan hệ sản
xuất trong tính hiện thực của nó biểu hiện thành các phạm trù và quy luật kinh tế.
Quan hệ sản xuất tồn tại khách quan, con người không thể tự chọn quan hệ sản
xuất một cách chủ quan, duy ý chí, quan hệ sản xuất do tính chất và trình độ của 10
lực lượng sản xuất xã hội quy định.
- Sự thống nhất và tác động qua lại giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản
xuất tạo thành phương thức sản xuất. Trong sự thống nhất biện chứng này, quan hệ
sản xuất phải phù hợp với tính chất và trình độ phát triển của lực lượng sản xuất,
tức là lực lượng sản xuất quyết định quan hệ sản xuất. Ngược lại, quan hệ sản
xuất có tác động trở lại lực lượng sản xuất. Đó là quy luật kinh tế chung của mọi phương thức sản xuất.
Sự tác động trở lại của quan hệ sản xuất đến lực lượng sản xuất có thể diễn ra
theo hai hướng: một là, nếu quan hệ sản xuất phù hợp với tính chất và trình độ của
lực lượng sản xuất nó sẽ thúc đẩy lực lượng sản xuất phát triển; hai là, trong
trường hợp ngược lại, nó sẽ kìm hãm sự phát triển của lực lượng sản xuất. Sở dĩ
quan hệ sản xuất có thể tác động đến lực lượng sản xuất là vì quan hệ sản xuất
quy định mục đích của sản xuất, ảnh hưởng quyết định đến thái độ người lao động,
kích thích hoặc hạn chế cải tiến kỹ thuật - áp dụng các thành tựu khoa học kỹ thuật
vào sản xuất cũng như tổ chức hợp tác, phân công lao động, v.v..
2. Đối tượng nghiên cứu của kinh tế chính trị
Đối tượng nghiên cứu của kinh tế chính trị Mác - Lênin được xác định dựa trên
quan điểm duy vật lịch sử. Sản xuất vật chất là cơ sở của đời sống xã hội.
Nhưng bất cứ nền sản xuất nào cũng đều diễn ra trong một phương thức sản xuất
nhất định tức là trong sự thống nhất giữa quan hệ sản xuất với lực lượng sản xuất.
Kinh tế chính trị là khoa học xã hội, đối tượng nghiên cứu của nó là mặt xã hội của
sản xuất, tức là quan hệ sản xuất hay là quan hệ kinh tế giữa người với người
trong quá trình sản xuất, phân phối, trao đổi và tiêu dùng của cải vật chất.
Đối tượng nghiên cứu của kinh tế chính trị là quan hệ sản xuất nhưng quan
hệ sản xuất lại tồn tại và vận động trong sự tác động qua lại với lực lượng sản
xuất. Mặt khác, quan hệ sản xuất tức là cơ sở hạ tầng xã hội cũng tác động qua lại
với kiến trúc thượng tầng, nhất là các quan hệ về chính trị, pháp lý... có tác động
trở lại mạnh mẽ đối với quan hệ sản xuất. Vậy đối tượng nghiên cứu của kinh tế
chính trị là quan hệ sản xuất trong sự tác động qua lại với lực lượng sản xuất và
kiến trúc thượng tầng.
Kinh tế chính trị là khoa học nghiên cứu quan hệ sản xuất nhằm tìm ra bản
chất của các hiện tượng và quá trình kinh tế, phát hiện ra các phạm trù, quy luật
kinh tế ở các giai đoạn phát triển nhất định của xã hội loài người.
Các phạm trù kinh tế là những khái niệm phản ánh bản chất của những hiện
tượng kinh tế như: hàng hóa, tiền tệ, giá trị, giá cả... Còn các quy luật kinh tế
phản ánh những mối liên hệ tất yếu, bản chất, thường xuyên, lặp đi lặp lại của
các hiện tượng và quá trình kinh tế. 11
Quy luật kinh tế có những tính chất sau:
Cũng như các quy luật khác, quy luật kinh tế là khách quan, nó xuất hiện,
tồn tại trong những điều kiện kinh tế nhất định và mất đi khi các điều kiện đó
không còn; nó tồn tại độc lập ngoài ý chí con người. Người ta không thể sáng
tạo, hay thủ tiêu quy luật kinh tế mà chỉ có thể phát hiện, nhận thức và vận dụng
quy luật kinh tế để phục vụ cho hoạt động kinh tế của mình.
Quy luật kinh tế là quy luật xã hội, nên khác với các quy luật tự nhiên, quy
luật kinh tế chỉ phát sinh tác dụng thông qua hoạt động kinh tế của con người.
Nếu nhận thức đúng và hành động theo quy luật kinh tế sẽ mang lại hiệu quả,
ngược lại sẽ phải chịu những tổn thất.
Khác với các quy luật tự nhiên, phần lớn các quy luật kinh tế có tính lịch sử,
chỉ tồn tại trong những điều kiện kinh tế nhất định. Do đó, có thể chia quy luật
kinh tế thành hai loại. Đó là các quy luật kinh tế đặc thù và các quy luật kinh tế
chung. Các quy luật kinh tế đặc thù là các quy luật kinh tế chỉ tồn tại trong một
phương thức sản xuất nhất định. Các quy luật kinh tế chung tồn tại trong một số phương thức sản xuất.
Nghiên cứu quy luật kinh tế có ý nghĩa quan trọng bởi vì các hiện tượng và
quá trình kinh tế đều chịu sự chi phối của các quy luật kinh tế. Quy luật kinh tế là
cơ sở của chính sách kinh tế. Chính sách kinh tế là sự vận dụng các quy luật kinh tế
và các quy luật khác vào hoạt động kinh tế. Nó chỉ đi vào cuộc sống, mang lại
hiệu quả kinh tế cao khi nó phù hợp với yêu cầu của quy luật kinh tế, và đáp ứng
được lợi ích kinh tế của con người. Không hiểu biết, vận dụng sai hoặc coi
thường quy luật kinh tế sẽ không tránh khỏi bệnh chủ quan, duy ý chí, chính sách
kinh tế sẽ không đi vào cuộc sống, thậm chí còn gây hậu quả khó lường.
III- Phương pháp nghiên cứu của kinh tế chính trị
1. Phương pháp biện chứng duy vật
Phương pháp biện chứng duy vật là phương pháp cơ bản của chủ nghĩa Mác
- Lênin được sử dụng đối với nhiều môn khoa học. Trong kinh tế chính trị, phương
pháp này đòi hỏi: khi xem xét các hiện tượng và quá trình kinh tế phải đặt trong mối
liên hệ tác động qua lại lẫn nhau, thường xuyên vận động, phát triển không
ngừng, chứ không phải là bất biến. Quá trình phát triển là quá trình tích luỹ những
biến đổi về lượng dẫn đến những biến đổi về chất.
Phép biện chứng duy vật coi nguồn gốc của sự phát triển là sự thống nhất
và đấu tranh của các mặt đối lập. Phép biện chứng duy vật cũng đòi hỏi khi xem
xét các hiện tượng và quá trình kinh tế phải gắn liền với những điều kiện và hoàn
cảnh lịch sử cụ thể... 12
2. Phương pháp trừu tượng hoá khoa học
Đây là phương pháp quan trọng, được sử dụng phổ biến trong nghiên cứu kinh
tế chính trị và một số môn khoa học xã hội khác, bởi vì nghiên cứu các khoa học
này không thể tiến hành trong các phòng thí nghiệm, không sử dụng được các
thiết bị kỹ thuật như kính hiển vi, các thiết bị máy móc như các khoa học tự
nhiên và kỹ thuật. Mặt khác, bản thân các hiện tượng và quá trình kinh tế cũng
phức tạp, có nhiều nhân tố tác động đến chúng, cho nên sử dụng phương pháp
trừu tượng hoá khoa học làm cho việc nghiên cứu trở nên đơn giản hơn, nhanh
chóng đi đến kết quả hơn. Trừu tượng hoá khoa học là phương pháp gạt bỏ khỏi
quá trình nghiên cứu các hiện tượng được nghiên cứu những cái đơn giản, ngẫu
nhiên, tạm thời, hoặc tạm gác lại một số nhân tố nào đó nhằm tách ra những cái
điển hình, ổn định, vững chắc, từ đó tìm ra bản chất các hiện tượng và quá trình
kinh tế, hình thành các phạm trù và phát hiện ra quy luật phản ánh những bản chất đó.
Ngoài ra, kinh tế chính trị còn sử dụng nhiều phương pháp khác như lôgíc và
lịch sử, phân tích và tổng hợp, các phương pháp toán học, thống kê, mô hình hoá
các quá trình kinh tế được nghiên cứu, v.v..
IV- Chức năng và ý nghĩa của việc nghiên cứu kinh tế chính trị Mác - Lênin
1. Chức năng của kinh tế chính trị
Kinh tế chính trị Mác - Lênin có những chức năng chủ yếu sau:
a) Chức năng nhận thức
Nhận thức là chức năng chung của mọi khoa học, là lý do xuất hiện của các
khoa học trong đó có kinh tế chính trị. Một môn khoa học nào đó còn cần
thiết là vì còn có những vấn đề cần phải nhận thức, khám phá. Chức năng nhận
thức của kinh tế chính trị biểu hiện ở chỗ nó cần phát hiện bản chất của các hiện
tượng, quá trình kinh tế của đời sống xã hội, tìm ra các quy luật chi phối sự vận
động của chúng, giúp con người vận dụng các quy luật kinh tế một cách có ý
thức vào hoạt động kinh tế nhằm đạt hiệu quả kinh tế, xã hội cao.
b) Chức năng thực tiễn
Cũng giống nhiều môn khoa học khác, chức năng nhận thức của kinh tế chính
trị không có mục đích tự thân, không phải nhận thức để nhận thức, mà nhận thức để
phục vụ cho hoạt động thực tiễn có hiệu quả. Đó là chức năng thực tiễn của kinh tế chính trị.
Chức năng thực tiễn và chức năng nhận thức của kinh tế chính trị có quan hệ
chặt chẽ với nhau. Từ việc nghiên cứu các hiện tượng và các quá trình kinh tế của 13
đời sống xã hội, phát hiện ra bản chất của chúng, các quy luật chi phối chúng và
cơ chế hoạt động của các quy luật đó, kinh tế chính trị cung cấp những luận cứ
khoa học để hoạch định đường lối, chính sách và biện pháp kinh tế. Đường lối,
chính sách và các biện pháp kinh tế dựa trên những luận cứ khoa học đúng đắn
đã nhận thức được sẽ đi vào cuộc sống làm cho hoạt động kinh tế có hiệu quả cao
hơn. Cuộc sống chính là nơi kiểm nghiệm tính đúng đắn của các chính sách, biện
pháp kinh tế và xa hơn nữa là kiểm nghiệm chính những kết luận mà kinh tế học
chính trị đã cung cấp trước đó. Thực tiễn vừa là nơi xuất phát vừa là nơi kiểm
nghiệm tính đúng đắn của lý luận kinh tế. Căn cứ để đánh giá tính đúng đắn của lý
luận kinh tế là ở sự phát triển của nền sản xuất xã hội, tính hiệu quả của hoạt động kinh tế.
c) Chức năng phương pháp luận
Kinh tế chính trị là nền tảng lý luận cho một tổ hợp các khoa học kinh tế.
Những kết luận của kinh tế chính trị biểu hiện ở các phạm trù và quy luật kinh tế
có tính chất chung là cơ sở lý luận của các môn kinh tế chuyên ngành (như kinh
tế công nghiệp, nông nghiệp, xây dựng, giao thông...) và các môn kinh tế chức
năng (kinh tế lao động, kế hoạch, tài chính, tín dụng, thống kê...). Ngoài ra, kinh
tế chính trị cũng là cơ sở lý luận cho một số môn khoa học khác (như địa lý kinh
tế, dân số học, lịch sử kinh tế quốc dân, lý thuyết về quản lý ...).
d) Chức năng tư tưởng
Là môn khoa học xã hội, kinh tế chính trị có chức năng tư tưởng. Trong các
xã hội có giai cấp, chức năng tư tưởng của kinh tế chính trị thể hiện ở chỗ các
quan điểm lý luận của nó xuất phát từ lợi ích và bảo vệ lợi ích của những giai cấp
hoặc tầng lớp xã hội nhất định. Các lý luận kinh tế chính trị của giai cấp tư sản
đều phục vụ cho việc củng cố sự thống trị của giai cấp tư sản, biện hộ cho sự bóc
lột của giai cấp tư sản.
Kinh tế chính trị Mác - Lênin là cơ sở khoa học cho sự hình thành thế giới
quan, nhân sinh quan và niềm tin sâu sắc vào cuộc đấu tranh của giai cấp công
nhân và nhân dân lao động nhằm xoá bỏ áp bức bóc lột giai cấp và dân tộc, xây
dựng thành công xã hội mới - xã hội chủ nghĩa.
2. Quan hệ giữa kinh tế chính trị với các khoa học kinh tế khác
Kinh tế chính trị và các khoa học kinh tế khác có quan hệ khá chặt chẽ với
nhau. Ngoài kinh tế chính trị ra, rất nhiều khoa học kinh tế khác đều nghiên cứu
các quy luật về sản xuất, phân phối, trao đổi và tiêu dùng của cải xã hội, nhưng lại
có sự khác nhau về mục tiêu, phạm vi nghiên cứu và phương pháp tiếp cận. Kinh
tế chính trị nghiên cứu toàn diện và tổng hợp quan hệ sản xuất trong sự tác động
qua lại với lực lượng sản xuất và kiến trúc thượng tầng, nghiên cứu quá trình sản xuất
của cải vật chất nhưng không phải sản xuất của những đơn vị, cá nhân riêng biệt 14
mà là nền sản xuất có tính chất xã hội, có tính chất lịch sử. Kinh tế chính trị đi
sâu vào các mối liên hệ bản chất bên trong của các hiện tượng và quá trình kinh
tế, vạch ra các quy luật chung của sự vận động của một phương thức sản xuất nhất
định. Còn các môn khoa học kinh tế khác chỉ nghiên cứu trong phạm vi của từng
ngành, từng lĩnh vực kinh tế cụ thể, nó dựa trên những nguyên lý, quy luật mà
kinh tế chính trị nêu ra để phân tích những quy luật vận động riêng của từng
ngành, từng lĩnh vực cụ thể.
Kinh tế chính trị có ưu thế về phát hiện các nguyên lý cơ bản, các quy luật
kinh tế chung, còn các môn kinh tế khác lại có ưu thế về phân tích các hiện tượng
kinh tế cụ thể của từng ngành, những hiện tượng kinh tế diễn ra trong cuộc sống hàng ngày.
Kinh tế chính trị là cơ sở cho các khoa học kinh tế khác nhau còn các khoa
học kinh tế cụ thể bổ sung, cụ thể hoá, làm giàu thêm những nguyên lý và quy luật
chung của kinh tế chính trị.
3. Sự cần thiết học tập môn kinh tế chính trị
Kinh tế chính trị có vai trò quan trọng trong đời sống xã hội. Học tập môn
kinh tế chính trị giúp cho người học hiểu được bản chất của các hiện tượng và
quá trình kinh tế, nắm được các quy luật kinh tế chi phối sự vận động và phát
triển kinh tế; phát triển lý luận kinh tế và vận dụng lý luận đó vào thực tế, hành
động theo quy luật, tránh bệnh chủ quan, giáo điều, duy ý chí.
Kinh tế chính trị cung cấp các luận cứ khoa học làm cơ sở cho sự hình thành
đường lối, chiến lược phát triển kinh tế, xã hội và các chính sách, biện pháp kinh
tế cụ thể phù hợp với yêu cầu của các quy luật khách quan và điều kiện cụ thể
của đất nước ở từng thời kỳ nhất định.
Học tập kinh tế chính trị, nắm được các phạm trù và quy luật kinh tế, là cơ
sở cho người học hình thành tư duy kinh tế, không những cần thiết cho các nhà
quản lý vĩ mô mà còn rất cần cho quản lý sản xuất kinh doanh ở các doanh nghiệp
của mọi tầng lớp dân cư, ở tất cả các thành phần kinh tế.
Nắm vững kiến thức kinh tế chính trị, người học có khả năng hiểu được một
cách sâu sắc các đường lối, chiến lược phát triển kinh tế của đất nước và các chính
sách kinh tế cụ thể của Đảng và Nhà nước ta, tạo niềm tin có cơ sở khoa học vào
đường lối, chiến lược, chính sách đó.
Học tập kinh tế chính trị, hiểu được sự thay đổi của các phương thức sản
xuất, các hình thái kinh tế - xã hội là tất yếu khách quan, là quy luật của lịch sử,
giúp người học có niềm tin sâu sắc vào con đường xã hội chủ nghĩa mà Đảng Cộng
sản Việt Nam và nhân dân ta đã lựa chọn là phù hợp với quy luật khách quan, đi tới
mục tiêu dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh trên đất nước 15 ta. Câu hỏi ôn tập
1. Khái quát lịch sử hình thành và phát triển của môn Kinh tế chính trị.
2. Phân tích vai trò của sản xuất của cải vật chất và các yếu tố cơ bản của
quá trình sản xuất. Tại sao nói sức lao động là yếu tố quan trọng và quyết định nhất?
3. Phân tích đối tượng nghiên cứu của kinh tế chính trị Mác - Lênin. Trình
bày nội dung và ý nghĩa của phương pháp trừu tượng hoá khoa học trong nghiên cứu kinh tế chính trị.
4. Phân tích các chức năng của kinh tế chính trị và sự cần thiết phải học tập kinh tế chính trị. 16 Chương II
Tái sản xuất xã hội và tăng trưởng kinh tế
Những vấn đề chung nhất của sản xuất của cải vật chất như vai trò của nó
trong đời sống xã hội, các yếu tố cơ bản của quá trình lao động sản xuất, sản
phẩm xã hội, hai mặt của nền sản xuất xã hội đã được phân tích và trình bày ở
Chương I. Tuy nhiên, các quá trình sản xuất sẽ được khôi phục và mở rộng như
thế nào? Làm thế nào để tăng trưởng kinh tế? v.v., những vấn đề này sẽ được
nghiên cứu ở Chương II.
I- Tái sản xuất xã hội
1. Những khái niệm cơ bản về tái sản xuất xã hội
Như đã biết, sản xuất của cải vật chất là cơ sở của đời sống xã hội, xã hội
không thể ngừng tiêu dùng, do đó không thể ngừng sản xuất. Vì vậy bất cứ quá
trình sản xuất xã hội nào, nếu xét theo tiến trình đổi mới không ngừng của nó, chứ
không phải xét theo hình thái từng lúc, thì đồng thời là quá trình tái sản xuất.
Tái sản xuất là quá trình sản xuất được lặp đi lặp lại thường xuyên và phục
hồi không ngừng. Có thể xem xét tái sản xuất trong từng đơn vị kinh tế và trên
phạm vi toàn xã hội. Tái sản xuất diễn ra trong từng đơn vị kinh tế được gọi là tái
sản xuất cá biệt. Còn tổng thể những tái sản xuất cá biệt trong mối liên hệ hữu cơ
với nhau được gọi là tái sản xuất xã hội.
Xét về quy mô của tái sản xuất, người ta chia nó thành hai mức độ là: tái sản
xuất giản đơn và tái sản xuất mở rộng.
a) Tái sản xuất giản đơn
Tái sản xuất giản đơn là quá trình sản xuất được lặp lại với quy mô như cũ.
Tái sản xuất giản đơn là đặc trưng chủ yếu của nền sản xuất nhỏ. Trong tái
sản xuất giản đơn năng suất lao động rất thấp, thường chỉ đạt mức đủ nuôi sống
con người, chưa có sản phẩm thặng dư hoặc nếu có một ít sản phẩm thặng dư thì
cũng chỉ sử dụng cho tiêu dùng cá nhân, chứ chưa dùng để mở rộng sản xuất.
b) Tái sản xuất mở rộng
Tái sản xuất mở rộng là quá trình sản xuất được lặp lại với quy mô lớn hơn trước.
Tái sản xuất mở rộng là đặc trưng chủ yếu của nền sản xuất lớn. Để có tái 17
sản xuất mở rộng thì năng suất lao động xã hội phải đạt đến một trình độ cao nhất
định, vượt ngưỡng của sản phẩm tất yếu và tạo ra ngày càng nhiều sản phẩm
thặng dư bởi vì sản phẩm thặng dư dùng để đầu tư thêm vào sản xuất mới là
nguồn lực trực tiếp của tái sản xuất mở rộng.
Lịch sử phát triển nền sản xuất xã hội cho thấy việc chuyển từ tái sản xuất
giản đơn sang tái sản xuất mở rộng là quá trình lâu dài gắn liền với quá trình
chuyển nền sản xuất nhỏ lên nền sản xuất lớn. Quá trình chuyển tái sản xuất giản
đơn sang tái sản xuất mở rộng là một yêu cầu khách quan của cuộc sống. Bởi vì,
một là, do dân số thường xuyên tăng lên; hai là, do nhu cầu về vật chất, tinh thần
của con người cũng thường xuyên tăng lên. Do đó, xã hội phải không ngừng mở
rộng sản xuất, làm cho số lượng và chất lượng của cải ngày càng nhiều hơn, tốt hơn.
Tái sản xuất mở rộng có thể được thực hiện theo hai hướng (có thể gọi là hai mô hình) sau:
- Tái sản xuất mở rộng theo chiều rộng
Đó là sự mở rộng quy mô sản xuất chủ yếu bằng cách tăng thêm các
yếu tố đầu vào (vốn, tài nguyên, sức lao động...). Do đó, số sản phẩm làm ra tăng
lên. Còn năng suất lao động và hiệu quả sử dụng các yếu tố sản xuất không thay đổi.
- Tái sản xuất mở rộng theo chiều sâu
Đó là sự mở rộng quy mô sản xuất làm cho sản phẩm tăng lên chủ yếu nhờ
tăng năng suất lao động và nâng cao hiệu quả sử dụng các yếu tố đầu vào của sản
xuất. Còn các yếu tố đầu vào của sản xuất căn bản không thay đổi, giảm
đi hoặc tăng lên nhưng mức tăng chậm hơn mức tăng năng suất lao động và hiệu
quả sử dụng các yếu tố đầu vào. Điều kiện chủ yếu để thực hiện tái sản xuất mở
rộng theo chiều sâu là ứng dụng rộng rãi các thành tựu khoa học - công nghệ tiên tiến.
Tái sản xuất mở rộng theo chiều rộng sẽ khai thác được nhiều các yếu tố
đầu vào của sản xuất (đất đai, tài nguyên thiên nhiên, nguyên liệu, sức lao động...)
nhưng lại làm cho các nguồn tài nguyên thiên nhiên nhanh chóng bị cạn kiệt và
thường gây ra ô nhiễm môi trường nhiều hơn. Còn tái sản xuất mở rộng theo
chiều sâu sẽ hạn chế được các nhược điểm trên vì việc sử dụng các thành tựu khoa
học công nghệ tiên tiến vừa hạn chế ô nhiễm môi trường vừa giảm được các chi
phí vật chất trong một đơn vị sản phẩm làm ra.
Thông thường khi mới chuyển từ tái sản xuất giản đơn sang tái sản xuất mở
rộng thì đó là tái sản xuất mở rộng theo chiều rộng, rồi mới dần dần chuyển sang
tái sản xuất mở rộng theo chiều sâu. Nhưng trong những điều kiện có thể, cần 18
thực hiện kết hợp cả hai mô hình tái sản xuất nói trên.
2. Các khâu của quá trình tái sản xuất xã hội
Sản phẩm xã hội vận động không ngừng bắt đầu từ sản xuất rồi qua phân
phối, trao đổi và kết thúc ở tiêu dùng (tiêu dùng cho sản xuất và tiêu dùng cá
nhân). Cùng với sự vận động của sản phẩm, các quan hệ kinh tế giữa người với
người cũng được hình thành. Tái sản xuất xã hội là sự thống nhất và tác động lẫn
nhau của các khâu sản xuất, phân phối, trao đổi và tiêu dùng, trong đó mỗi khâu
có một vị trí nhất định.
Sản xuất là khâu mở đầu, trực tiếp tạo ra sản phẩm, giữ vai trò quyết định
đối với các khâu khác bởi vì người ta chỉ có thể phân phối, trao đổi và tiêu dùng
những cái do sản xuất tạo ra. Chính quy mô và cơ cấu sản phẩm cũng như chất
lượng và tính chất của sản phẩm do sản xuất tạo ra quyết định đến quy mô và cơ
cấu tiêu dùng, quyết định chất lượng và phương thức tiêu dùng. Tiêu dùng là khâu
cuối cùng, là điểm kết thúc của một quá trình tái sản xuất. Tiêu dùng là mục đích
của sản xuất, tạo ra nhu cầu cho sản xuất. Tiêu dùng là "đơn đặt hàng" của xã hội
đối với sản xuất. Nó là một căn cứ quan trọng để xác định khối lượng, cơ cấu,
chất lượng, hình thức sản phẩm. Vì vậy, tiêu dùng có tác động mạnh mẽ đối với
sản xuất. Sự tác động này có thể theo hai hướng: thúc đẩy mở rộng sản xuất nếu
sản phẩm tiêu thụ được và ngược lại, sản xuất suy giảm khi sản phẩm khó tiêu thụ.
Phân phối và trao đổi vừa là khâu trung gian, là cầu nối sản xuất với tiêu
dùng, vừa có tính độc lập tương đối với sản xuất và tiêu dùng, vừa có tính độc
lập tương đối với nhau. Phân phối bao gồm phân phối cho sản xuất tức là phân
chia các yếu tố sản xuất cho các ngành sản xuất, các đơn vị sản xuất khác nhau
để tạo ra các sản phẩm, và phân phối cho tiêu dùng, tức là sự phân chia sản
phẩm cho các cá nhân tiêu dùng. Tính chất và nguyên tắc của quan hệ phân
phối và bản thân quy luật phân phối đều do tính chất của nền sản xuất và quan
hệ sở hữu về tư liệu sản xuất quyết định. Song, phân phối có thể tác động thúc
đẩy sản xuất phát triển nếu quan hệ phân phối tiến bộ, phù hợp, đồng thời nó
cũng có thể kìm hãm sản xuất và tiêu dùng khi nó không phù hợp.
Trao đổi bao gồm trao đổi hoạt động thực hiện trong quá trình sản xuất và
trao đổi sản phẩm xã hội. Trao đổi sản phẩm là sự tiếp tục của khâu phân phối, là
sự phân phối lại cái đã được phân phối, làm cho sự phân phối được cụ thể hoá,
thích hợp với mọi nhu cầu của các tầng lớp dân cư và các ngành sản xuất. Trao
đổi do sản xuất quyết định, nhưng trao đổi cũng có tính độc lập tương đối của nó,
cũng tác động trở lại đối với sản xuất và tiêu dùng bởi vì khi phân phối lại, cung
cấp hàng hóa, dịch vụ cho sản xuất và tiêu dùng nó có thể thúc đẩy hoặc cản trở sản xuất và tiêu dùng.
Tóm lại, quá trình tái sản xuất bao gồm các khâu sản xuất - phân phối - trao 19
đổi và tiêu dùng sản phẩm xã hội có quan hệ biện chứng với nhau. Trong mối
quan hệ đó sản xuất là gốc, có vai trò quyết định; tiêu dùng là mục đích, là động lực
của sản xuất; còn phân phối và trao đổi là những khâu trung gian nối sản xuất với
tiêu dùng, có tác động đến cả sản xuất và tiêu dùng.
3. Nội dung chủ yếu của tái sản xuất xã hội
ở bất cứ xã hội nào, quá trình tái sản xuất cũng bao gồm những nội dung
chủ yếu là tái sản xuất của cải vật chất, tái sản xuất sức lao động, tái sản xuất
quan hệ sản xuất và tái sản xuất môi trường sinh thái.
a) Tái sản xuất của cải vật chất
Những của cải vật chất (bao gồm tư liệu sản xuất và tư liệu tiêu dùng) sẽ bị
tiêu dùng trong quá trình sản xuất và sinh hoạt xã hội. Do đó cần phải tái sản xuất
ra chúng. Tái sản xuất mở rộng của cải vật chất là điều kiện cho sự tồn tại và phát triển xã hội.
Trong tái sản xuất của cải vật chất thì tái sản xuất ra tư liệu sản xuất có ý
nghĩa quyết định đối với tái sản xuất ra tư liệu tiêu dùng, nhưng tái sản xuất ra tư
liệu tiêu dùng lại có ý nghĩa quyết định để tái sản xuất sức lao động của con
người, lực lượng sản xuất hàng đầu của xã hội.
Trước đây, chỉ tiêu đánh giá kết quả tái sản xuất xã hội là tổng sản
phẩm xã hội. Đó là toàn bộ sản phẩm do lao động trong các ngành sản xuất
vật chất tạo ra trong một thời kỳ nhất định, thường được tính là một năm.
Tổng sản phẩm xã hội được xét cả về mặt hiện vật và giá trị. Về hiện vật, nó
bao gồm toàn bộ tư liệu sản xuất và tư liệu tiêu dùng. Về giá trị, nó bao gồm
giá trị của bộ phận tư liệu sản xuất bị tiêu dùng trong sản xuất và bộ phận giá
trị mới, gồm có giá trị của toàn bộ sức lao động xã hội, ngang với tổng số
tiền công trả cho người lao động sản xuất trực tiếp và giá trị của sản phẩm
thặng dư do lao động thặng dư tạo ra.
Hiện nay, do các ngành sản xuất phi vật thể (dịch vụ) phát triển và ở nhiều
nước nó tạo ra nguồn thu nhập ngày càng lớn so với các ngành sản xuất khác,
mặt khác, hầu hết các nền kinh tế quốc gia là nền kinh tế mở cửa với bên ngoài,
Liên hợp quốc dùng hai chỉ tiêu là: tổng sản phẩm quốc dân (GNP = Gross National
Product) và tổng sản phẩm quốc nội (GDP = Gross Domestic Product) để đánh giá
quy mô và tốc độ tăng trưởng của cải vật chất của mỗi quốc gia.
- GNP là tổng giá trị thị trường của tất cả các hàng hóa và dịch vụ cuối cùng
mà một nước sản xuất ra từ các yếu tố sản xuất của mình (dù là sản xuất ở trong
nước hay ở nước ngoài) trong một thời kỳ nhất định (thường là một năm).
- GDP là tổng giá trị thị trường của toàn bộ hàng hóa và dịch vụ cuối cùng
mà một nước sản xuất ra trên lãnh thổ của mình (dù nó thuộc về người trong nước 20
hay người nước ngoài) trong một thời kỳ nhất định (thường là một năm). So sánh GNP với GDP thì ta có:
GNP = GDP + thu nhập ròng từ tài sản ở nước ngoài.
Thu nhập ròng từ tài sản ở nước ngoài bằng thu nhập của người trong nước
làm việc hoặc đầu tư ở nước ngoài chuyển về nước trừ đi thu nhập của người nước
ngoài làm việc hoặc đầu tư tại nước đó chuyển ra khỏi nước.
Như vậy, nếu chỉ tiêu tổng sản phẩm quốc dân phản ánh kết quả cuối cùng
của các hoạt động kinh tế của một nước không kể các đơn vị kinh tế của nước đó
nằm ở đâu (gồm các đơn vị nằm trên lãnh thổ nước sở tại và nằm trên lãnh thổ
của nước khác), thì chỉ tiêu tổng sản phẩm quốc nội chỉ phản ánh kết quả cuối
cùng của các hoạt động kinh tế nằm trên lãnh thổ nước sở tại (gồm các đơn vị
kinh tế của nước sở tại và các đơn vị kinh tế của nước khác nằm trên lãnh thổ nước sở tại).
Quy mô và tốc độ tăng trưởng của cải vật chất phụ thuộc vào quy mô và hiệu
quả sử dụng các nguồn lực như: tăng khối lượng lao động (số người lao động,
thời gian lao động và cường độ lao động) và tăng năng suất lao động mà thực
chất là tiết kiệm lao động quá khứ và lao động sống trong một đơn vị sản phẩm,
trong đó tăng năng suất lao động là vô hạn.
b) Tái sản xuất sức lao động
Cùng với quá trình tái sản xuất của cải vật chất, sức lao động xã hội cũng
không ngừng được tái tạo. Trong các hình thái kinh tế - xã hội khác nhau, việc tái
sản xuất sức lao động có sự khác nhau. Sự khác nhau này do trình độ phát triển
lực lượng sản xuất khác nhau, nhưng trước tiên là do bản chất của quan hệ sản xuất
thống trị quy định. Nhìn chung quá trình tái sản xuất sức lao động diễn ra trong lịch
sử thể hiện ở sự tiến bộ xã hội. Tất nhiên, tiến bộ luôn gắn liền với sự phát triển
của những thành tựu khoa học, công nghệ mà thời đại sáng tạo ra. Vì vậy, tái
sản xuất sức lao động ngày càng tăng cả về số lượng và chất lượng.
Tái sản xuất sức lao động về mặt số lượng chịu sự chi phối của nhiều điều
kiện khác nhau, trước hết là của quy luật nhân khẩu. Quy luật này đòi hỏi phải
đảm bảo sự phù hợp giữa nhu cầu và khả năng cung ứng sức lao động của quá
trình tái sản xuất xã hội. Tái sản xuất mở rộng sức lao động về mặt số lượng chịu
sự chi phối của các nhân tố chủ yếu:
- Tốc độ tăng dân số và lao động.
- Xu hướng thay đổi công nghệ, cơ cấu, số lượng và tính chất của lao động
(thủ công, cơ khí, tự động hoá).
- Năng lực tích luỹ vốn để mở rộng sản xuất của mỗi quốc gia ở từng thời 21 kỳ.
Tái sản xuất mở rộng sức lao động về mặt chất lượng thể hiện ở sự tăng lên
về thể lực và trí lực của người lao động qua các chu kỳ sản xuất. Tái sản xuất sức
lao động về mặt chất lượng phụ thuộc vào nhiều nhân tố như: mục đích của nền
sản xuất của mỗi xã hội; chế độ phân phối sản phẩm và địa vị của người lao
động; những đặc trưng mới của lao động do cách mạng khoa học - công nghệ đòi
hỏi; chính sách y tế, giáo dục và đào tạo của mỗi quốc gia.
c) Tái sản xuất quan hệ sản xuất
Nền sản xuất xã hội chỉ có thể diễn ra trong những quan hệ sản xuất nhất
định. Quá trình tái sản xuất ra của cải vật chất và sức lao động gắn liền với tái sản
xuất quan hệ sản xuất .
Sau mỗi chu kỳ sản xuất, quan hệ sản xuất được tái hiện, quan hệ giữa người
với người về sở hữu tư liệu sản xuất, về quản lý sản xuất và phân phối sản phẩm
được củng cố, phát triển và hoàn thiện hơn, làm cho quan hệ sản xuất thích ứng với
tính chất và trình độ phát triển của lực lượng sản xuất tạo điều kiện để nền sản xuất
xã hội ổn định và phát triển.
d) Tái sản xuất môi trường sinh thái
Sản xuất của cải vật chất là quá trình con người tác động vào tự nhiên, khai
thác các vật thể của tự nhiên nhằm đáp ứng nhu cầu cho cá nhân và xã hội. Do
đó, các tài nguyên thiên nhiên có nguy cơ cạn kiệt (đất đai canh tác bị bạc màu,
tài nguyên rừng, khoáng sản, biển không khôi phục kịp tốc độ khai thác, các
nguồn nước ngầm bị cạn kiệt...). Mặt khác, do sự phát triển mạnh mẽ của công
nghiệp và nhiều nguyên nhân khác cũng làm cho môi trường thiên nhiên bị ô
nhiễm (đất, nước, không khí). Vì vậy, tái sản xuất môi trường sinh thái (khôi
phục các nguồn tài nguyên có khả năng tái sinh như độ màu mỡ của đất đai, trồng
và bảo vệ rừng, nuôi trồng thuỷ hải sản và bảo vệ môi trường trong sạch, bao
gồm cả môi trường nước, không khí và đất) là điều kiện tất yếu của mọi quốc gia
và cả loài người đang quan tâm nhằm đảm bảo sự ổn định và phát triển bền vững,
phải được thể hiện trong chính sách kinh tế và pháp luật của mỗi quốc gia.
4. Hiệu quả của tái sản xuất xã hội
Hiệu quả của tái sản xuất xã hội là chỉ tiêu tổng hợp phản ánh sự tiến bộ
kinh tế - xã hội, có ý nghĩa quan trọng của nền sản xuất xã hội ở các thời đại khác nhau trong lịch sử.
Về mặt kinh tế, hiệu quả của tái sản xuất xã hội có thể tính bằng hiệu quả
tương đối hoặc hiệu quả tuyệt đối.
Hiệu quả tương đối của tái sản xuất xã hội là tỷ số tính theo phần trăm giữa
kết quả sản xuất mà xã hội nhận được với toàn bộ lao động xã hội đã bỏ ra (gồm 22
chi phí lao động quá khứ và lao động sống). K H = C x 100(%) Trong đó:
H là hiệu quả tương đối của tái sản xuất xã hội.
K là kết quả sản xuất xã hội.
C là chi phí lao động xã hội.
Hiệu quả tuyệt đối của tái sản xuất xã hội là hiệu số giữa kết quả sản xuất
xã hội và chi phí lao động xã hội.
Trong thực tế, người ta thường dùng nhiều chỉ tiêu khác nhau để tính hiệu
quả kinh tế của tái sản xuất xã hội từng phần; như: Hiệu quả sử dụng tài sản cố
định, hiệu quả sử dụng vật tư (tư liệu sản xuất), hiệu quả sử dụng lao động sống
(năng suất lao động, v.v.).
Về mặt xã hội, hiệu quả của tái sản xuất xã hội biểu hiện sự tiến bộ xã hội
như sự phân hóa giàu nghèo và sự chênh lệch về trình độ phát triển giữa các vùng
ngày càng giảm; đời sống của xã hội được cải thiện, tỷ lệ thất nghiệp ngày càng
ít, dân trí ngày càng được nâng cao, chất lượng phục vụ y tế, tuổi thọ... tăng lên.
Nếu hiệu quả kinh tế của tái sản xuất xã hội phụ thuộc chủ yếu vào trình độ
của lực lượng sản xuất là đúng cho mọi xã hội thì hiệu quả xã hội của tái sản xuất
xã hội lại phụ thuộc trực tiếp vào quan hệ sản xuất, nó không giống nhau ở các xã hội khác nhau.
Mối quan hệ giữa hiệu quả kinh tế với hiệu quả xã hội được kết hợp trong
quá trình tái sản xuất gọi là hiệu quả kinh tế - xã hội. Kết hợp hiệu quả kinh tế
với hiệu quả xã hội là đặc trưng của định hướng xã hội chủ nghĩa trong nền kinh
tế thị trường ở Việt Nam, nó biểu hiện ở sự kết hợp chặt chẽ chính sách kinh tế
với chính sách xã hội, thực hiện tiến bộ và công bằng xã hội ngay trong từng
bước và từng chính sách phát triển.
5. Xã hội hóa sản xuất
Sản xuất bao giờ cũng mang tính xã hội. Tính xã hội của sản xuất phát triển
từ thấp đến cao gắn liền với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất. Tuy nhiên
cần phân biệt tính xã hội của sản xuất với xã hội hóa sản xuất. Trong nền sản
xuất nhỏ, kinh tế tự nhiên, tự cấp tự túc, các hoạt động kinh tế thường được thực
hiện ở các đơn vị kinh tế độc lập với nhau. Nếu có quan hệ với nhau thì chỉ là
quan hệ theo số cộng đơn thuần chứ chưa có quan hệ phụ thuộc hữu cơ với nhau.
Nền sản xuất ở đây có tính xã hội nhưng chưa được xã hội hóa.
Xã hội hóa sản xuất chỉ ra đời và phát triển dựa trên trình độ phát triển cao
của lực lượng sản xuất, gắn với sự ra đời và phát triển của nền sản xuất lớn. Xã 23
hội hóa sản xuất là sự liên kết nhiều quá trình kinh tế riêng biệt thành quá trình
kinh tế - xã hội. Nó là một quá trình được hình thành, hoạt động và phát triển liên
tục, tồn tại như một hệ thống hữu cơ.
Xã hội hóa sản xuất là quá trình kinh tế khách quan của sự phát triển tính
xã hội của sản xuất, được quy định bởi sự phát triển cao của lực lượng sản xuất
xã hội và của sản xuất hàng hóa. Xã hội hóa sản xuất biểu hiện ở sự phân công,
hợp tác lao động phát triển; mối liên hệ kinh tế giữa các đơn vị, các ngành, các
khu vực ngày càng chặt chẽ; sản xuất tập trung với những quy mô hợp lý, sản
phẩm làm ra là kết quả của nhiều người, nhiều đơn vị, nhiều ngành, thậm chí
của nhiều nước, v.v.. Chính sự phát triển của lực lượng sản xuất xã hội, của sản
xuất hàng hóa thúc đẩy sự phân công và hợp tác lao động phát triển, phá vỡ tính
chất khép kín, biệt lập của các chủ thể kinh tế, của các vùng, các địa phương và
của các quốc gia, thu hút chúng vào quá trình kinh tế thống nhất, làm cho sự
phụ thuộc lẫn nhau về cả "đầu vào" và "đầu ra" của quá trình sản xuất ngày
càng phát triển và chặt chẽ - tức xã hội hóa sản xuất phát triển cả chiều rộng và chiều sâu.
Về nội dung, xã hội hóa sản xuất thể hiện trên ba mặt:
- Xã hội hóa sản xuất về kinh tế - kỹ thuật (xây dựng cơ sở vật chất - kỹ
thuật, phát triển lực lượng sản xuất).
- Xã hội hóa sản xuất về kinh tế - tổ chức (tổ chức, quản lý nền sản xuất xã
hội cho phù hợp với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất ở từng thời kỳ).
- Xã hội hóa sản xuất về kinh tế - xã hội (xác lập quan hệ sản xuất trong đó
quan trọng nhất là quan hệ sở hữu về các tư liệu sản xuất chủ yếu).
Ba mặt trên có quan hệ chặt chẽ với nhau, tạo nên tính toàn diện của xã hội
hóa sản xuất. Xã hội hóa sản xuất được tiến hành đồng bộ trên cả ba mặt nói trên
và có sự phù hợp giữa ba mặt đó, là xã hội hóa sản xuất thực tế. Nếu chỉ dừng lại
ở xã hội hóa sản xuất về tư liệu sản xuất, không quan tâm đến xã hội hóa các mặt
khác của quan hệ sản xuất thì đó là xã hội hóa sản xuất hình thức. Tiêu chuẩn
quan trọng để xem xét trình độ xã hội hóa sản xuất là ở năng suất lao động và hiệu
quả của nền sản xuất xã hội.
II- Tăng trưởng kinh tế, phát triển kinh tế và tiến bộ xã hội
1. Tăng trưởng kinh tế a) Khái niệm
Tăng trưởng kinh tế là sự tăng lên về quy mô sản lượng của nền kinh tế
trong một thời kỳ nhất định. Sự tăng trưởng được so sánh theo các thời điểm gốc
sẽ phản ánh tốc độ tăng trưởng. Đó là sự gia tăng quy mô sản lượng nhanh hay 24
chậm so với thời điểm gốc.
Tăng trưởng kinh tế, dưới dạng khái quát, là sự gia tăng của tổng sản phẩm
quốc dân (GNP) hoặc tổng sản phẩm quốc nội (GDP) trong một thời gian nhất
định (thường tính cho một năm).
Chỉ tiêu chính biểu hiện mức tăng trưởng kinh tế là tỷ lệ tăng GNP hoặc
GDP của thời kỳ sau so với thời kỳ trước theo công thức: GNP1 - GNP0 GNP x 100 (%) 0 hoặc GDP1 - GDP0 GDP x 100 (%) 0 Trong đó:
- GNP0 và GDP0 là tổng sản phẩm quốc dân và tổng sản phẩm quốc nội thời kỳ trước.
- GNP1 và GDP1 là tổng sản phẩm quốc dân và tổng sản phẩm quốc nội thời kỳ sau.
Do có sự biến động của giá cả (lạm phát) nên người ta phân định ra GNP,
GDP danh nghĩa và GNP, GDP thực tế. GNP và GDP danh nghĩa là GNP, GDP
tính theo giá hiện hành của thời kỳ tính; còn GNP và GDP thực tế là GNP, GDP
tính theo giá cố định của một năm được chọn làm gốc. Vì vậy, trong thực tế có
tăng trưởng kinh tế danh nghĩa (tính theo GNP, GDP danh nghĩa) và tăng trưởng
kinh tế thực tế (tính theo GNP, GDP thực tế).
Cách tính GNP và GDP thực tế:
- GNP thực tế = GNPn (1 - R) Trong đó:
- GNPn là tổng sản phẩm quốc dân tính theo giá hiện hành của năm tính toán.
- R là chỉ số lạm phát (tính bằng %).
- GDP thực tế = GDPn (1 - R). Trong đó:
- GDPn là tổng sản phẩm quốc nội tính theo giá hiện hành của năm tính toán.
- R là chỉ số lạm phát (tính bằng %).
b) Vai trò của tăng trưởng kinh tế
Tăng trưởng kinh tế có vai trò vô cùng quan trọng đối với mỗi quốc gia. Nó 25
là điều kiện cần thiết đầu tiên để khắc phục tình trạng đói nghèo, lạc hậu; để cải
thiện và nâng cao chất lượng cuộc sống cho dân cư như: tăng tuổi thọ, giảm suy
dinh dưỡng, giảm bệnh tật, phát triển giáo dục, văn hóa, thể thao, v.v.. Tất nhiên
thành quả của tăng trưởng kinh tế phải sử dụng công bằng, hợp lý mới có những tác dụng đó.
Tăng trưởng kinh tế là điều kiện vật chất để tạo thêm việc làm, giảm thất
nghiệp và nâng cao mức sống của nhân dân. Tuy nhiên, vấn đề này chỉ được giải
quyết có kết quả khi có mức tăng dân số hợp lý. Tăng trưởng kinh tế còn là tiền
đề vật chất để củng cố an ninh quốc phòng của mỗi quốc gia.
Tăng trưởng kinh tế có vai trò quan trọng, song không phải sự tăng trưởng
nào cũng mang lại hiệu quả kinh tế - xã hội như mong muốn. Sự tăng trưởng kinh
tế quá mức có thể dẫn nền kinh tế đến "trạng thái quá nóng", lạm phát sẽ xảy ra,
làm cho kinh tế xã hội thiếu bền vững; còn sự tăng trưởng kinh tế quá thấp sẽ ảnh
hưởng tiêu cực đến đời sống kinh tế, chính trị, xã hội. Vì vậy, cần tăng trưởng
kinh tế hợp lý, tức là sự tăng trưởng phù hợp với khả năng của đất nước ở mỗi
thời kỳ nhất định. Xác định mức tăng trưởng hợp lý sẽ đảm bảo cho nền kinh tế ở
trạng thái tăng trưởng bền vững. Đó là sự tăng trưởng kinh tế đạt mức tương đối
cao và ổn định trong thời gian tương đối dài gắn liền với bảo vệ môi trường sinh
thái và tiến bộ xã hội.
c) Các nhân tố tăng trưởng kinh tế
Tăng trưởng kinh tế phụ thuộc vào nhiều nhân tố, song các nhân tố cơ bản là: • Vốn
Theo nghĩa rộng vốn được hiểu là toàn bộ của cải vật chất do con người tạo
ra, tích luỹ lại và những yếu tố tự nhiên được sử dụng vào quá trình sản xuất.
Theo nghĩa hẹp, vốn là một trong những yếu tố đầu vào phục vụ cho quá
trình sản xuất. Theo nghĩa này, vốn tồn tại dưới hai hình thức: vốn hiện vật và vốn
tài chính. Vốn hiện vật tồn tại dưới hình thức vật chất của quá trình sản xuất như
nhà xưởng, máy móc, thiết bị, nguyên vật liệu... Vốn tài chính là vốn tồn tại dưới
hình thức tiền tệ hay các loại chứng khoán. Vốn có vai trò rất quan trọng để tăng
trưởng kinh tế. Mối quan hệ giữa tăng vốn đầu tư với tăng GDP gọi là hiệu suất
sử dụng vốn sản phẩm gia tăng ICOR (Incremental Capital output Ration). Đó là
tỷ lệ tăng đầu tư chia cho tỷ lệ tăng của GDP. Những nền kinh tế thành công
thường khởi đầu quá trình phát triển với các chỉ số ICOR thấp thường không quá
3% có nghĩa là phải tăng vốn đầu tư 3% để tăng 1% GDP.
Vai trò của nhân tố vốn đối với tăng trưởng kinh tế không chỉ thể hiện ở
mức vốn đầu tư mà còn ở hiệu suất sử dụng vốn. 26 • Con người
Con người là nhân tố cơ bản của tăng trưởng kinh tế bền vững. Tất nhiên,
đó là con người có sức khoẻ, có trí tuệ, có kỹ năng cao, có ý chí và nhiệt tình lao
động và được tổ chức hợp lý.
Con người là nhân tố cơ bản của tăng trưởng kinh tế bền vững bởi vì:
- Tài năng, trí tuệ của con người là vô tận. Đây là yếu tố quyết định trong nền
kinh tế tri thức. Còn vốn, tài nguyên thiên nhiên... là hữu hạn.
- Con người sáng tạo ra kỹ thuật, công nghệ và sử dụng kỹ thuật, công nghệ,
vốn... để sản xuất. Nếu không có con người, các yếu tố này không thể tự phát sinh tác dụng.
Vì vậy, phát triển giáo dục - đào tạo, y tế... là để phát huy nhân tố con người.
Đó chính là sự đầu tư cho phát triển.
Khoa học và công nghệ
Khoa học và công nghệ là nguồn lực quan trọng để tăng trưởng kinh tế. Đây
là nhân tố cho phép tăng trưởng kinh tế và tái sản xuất mở rộng theo chiều sâu.
Khoa học và công nghệ tiên tiến tạo ra năng suất lao động cao, chất lượng sản
phẩm tốt, lao động thặng dư lớn, tạo ra nguồn tích lũy lớn từ nội bộ nền kinh tế
để đầu tư cho tăng trưởng kinh tế nhanh và bền vững. Ngày nay, khoa học - công
nghệ đã trở thành lực lượng sản xuất trực tiếp, là động lực của tăng trưởng kinh tế. • Cơ cấu kinh tế
Cơ cấu kinh tế có vai trò quan trọng để tăng trưởng kinh tế. Cơ cấu kinh tế
bao gồm: cơ cấu ngành kinh tế, cơ cấu vùng và cơ cấu thành phần kinh tế. Cơ cấu
kinh tế hợp lý thể hiện ở chỗ xác định đúng tỷ trọng, vai trò, thế mạnh của các
ngành, các vùng, các thành phần kinh tế, từ đó phân bố các nguồn lực phù hợp
(vốn, sức lao động...). Cơ cấu kinh tế hợp lý có tác dụng phát huy các thế mạnh,
các tiềm năng, các yếu tố sản xuất của đất nước có hiệu quả, là yếu tố quan trọng
của sự tăng trưởng kinh tế nhanh và bền vững.
Thể chế chính trị và quản lý nhà nước
Đây là một nhân tố quan trọng và có quan hệ với các nhân tố khác. Thể chế
chính trị ổn định và tiến bộ cùng với sự quản lý có hiệu quả của nhà nước tạo
điều kiện để tăng trưởng kinh tế nhanh và bền vững, khắc phục được những
khuyết tật của những kiểu tăng trưởng kinh tế đã có trong lịch sử như: gây ô
nhiễm môi trường, phân hóa giàu nghèo sâu sắc, sự phát triển chênh lệch quá lớn
giữa các khu vực; đồng thời sử dụng và phát triển có hiệu quả các nhân tố vốn,
con người, khoa học, công nghệ, mở rộng tích lũy, tiết kiệm và thu hút các nguồn 27
lực từ bên ngoài (vốn, công nghệ...) để tăng trưởng kinh tế có hiệu quả.
2. Phát triển kinh tế a) Khái niệm
Phát triển kinh tế và tăng trưởng kinh tế có quan hệ với nhau, nhưng không đồng nhất với nhau.
Phát triển kinh tế là sự tăng trưởng kinh tế gắn liền với sự hoàn thiện cơ
cấu, thể chế kinh tế và nâng cao chất lượng cuộc sống. Phát triển kinh tế biểu hiện:
Một là, sự tăng lên của GNP, GDP hoặc GNP và GDP tính theo đầu người,
tức là sự tăng trưởng kinh tế phải lớn hơn mức tăng dân số. Đồng thời đó phải là
sự tăng trưởng kinh tế ổn định và vững chắc.
Hai là, sự thay đổi của cơ cấu kinh tế theo hướng tỷ trọng của ngành dịch
vụ và công nghiệp trong GDP tăng lên còn tỷ trọng của nông nghiệp giảm xuống,
nhưng giá trị tuyệt đối của các ngành đều tăng lên. Đó là tính quy luật của quá
trình vận động của nền sản xuất nhỏ sang nền sản xuất lớn, hiện đại.
Ba là, chất lượng cuộc sống của đại bộ phận dân cư phải được cải thiện,
tăng lên. Muốn vậy, không phải chỉ có GNP (hoặc GDP) theo đầu người tăng lên,
mà còn phải phân phối công bằng, hợp lý kết quả tăng trưởng, bảo đảm sự tăng
lên của thu nhập thực tế, chất lượng giáo dục, y tế... mà mỗi người dân được
hưởng, ổn định lạm phát, ngăn ngừa khủng hoảng nhờ có thể chế kinh tế tiến bộ;
chất lượng sản phẩm ngày càng cao; bảo vệ môi trường sinh thái.
Tăng trưởng kinh tế là điều kiện, tiền đề cho phát triển kinh tế, phát triển kinh tế
là động lực đẩy nhanh tốc độ tăng trưởng kinh tế.
b) Các yếu tố ảnh hưởng đến sự phát triển kinh tế
Phát triển kinh tế biểu hiện rõ rệt nhất ở sự tăng trưởng kinh tế. Vì vậy,
mọi nhân tố tăng trưởng kinh tế cũng đồng thời là nhân tố phát triển kinh tế.
Nhưng phát triển kinh tế có nội dung rộng hơn tăng trưởng kinh tế. Do đó ngoài
các nhân tố tăng trưởng kinh tế, còn các yếu tố khác tác động đến sự phát triển kinh
tế. Dưới dạng khái quát, sự phát triển kinh tế chịu ảnh hưởng của các yếu tố sau:
- Các yếu tố thuộc lực lượng sản xuất
Các yếu tố thuộc lực lượng sản xuất tạo thành các yếu tố đầu vào của sản
xuất. Số lượng và chất lượng của yếu tố đầu vào quyết định đến số lượng, chất
lượng của hàng hóa và dịch vụ, ảnh hưởng trực tiếp đến phát triển kinh tế. Trong
lực lượng sản xuất, ngoài các điều kiện tự nhiên, tài nguyên thiên nhiên thì yếu tố
con người và khoa học, công nghệ có vai trò hết sức to lớn. Ngày nay, khoa học
trở thành lực lượng sản xuất trực tiếp, khoa học và công nghệ là động lực thúc 28
đẩy phát triển kinh tế của các quốc gia. Công nghệ tiên tiến, nhất là các lĩnh vực
công nghệ cao, nếu được vận dụng phù hợp, sẽ sử dụng có hiệu quả các yếu tố
đầu vào, tăng năng suất lao động, tạo ra hàng hóa có chất lượng cao và bảo vệ
môi trường sinh thái. Đây là yếu tố quan trọng để phát triển kinh tế nhanh và bền vững.
Tuy nhiên nhân tố hàng đầu của lực lượng sản xuất luôn luôn là con người,
đặc biệt trong điều kiện cách mạng khoa học và công nghệ hiện đại. Chỉ con
người mới là nhân tố năng động, sáng tạo ra công nghệ mới và sử dụng công
nghệ để tạo ra của cải vật chất. Vì vậy, đầu tư vào các lĩnh vực để phát huy nhân
tố con người chính là đầu tư vào phát triển kinh tế.
- Những yếu tố thuộc về quan hệ sản xuất
Quan hệ sản xuất ảnh hưởng đến phát triển kinh tế theo hai hướng: một là,
thúc đẩy phát triển kinh tế khi quan hệ sản xuất phù hợp với tính chất và trình độ
phát triển của lực lượng sản xuất; hai là, ngược lại quan hệ sản xuất kìm hãm sự
phát triển kinh tế nếu không có sự phù hợp. Quan hệ sản xuất tiến bộ, phù hợp
với tính chất và trình độ phát triển của lực lượng sản xuất, tức là có chế độ và các
hình thức sở hữu tư liệu sản xuất phù hợp, các hình thức tổ chức kinh tế năng
động, hiệu quả, các hình thức phân phối thu nhập công bằng, hợp lý, kích thích
tính tích cực, sáng tạo của người lao động... làm cho các nguồn lực của nền kinh
tế được khai thác, sử dụng có hiệu quả, thì quan hệ sản xuất ấy thúc đẩy kinh tế phát triển.
- Những yếu tố thuộc kiến trúc thượng tầng
Kiến trúc thượng tầng có tác động đến sự phát triển kinh tế. Sự tác động này có đặc điểm:
Một là, các yếu tố khác nhau của kiến trúc thượng tầng có mức độ tác động
khác nhau đến sự phát triển kinh tế. Chẳng hạn, các yếu tố như tư tưởng, đạo
đức... tác động gián tiếp đến phát triển kinh tế, còn các yếu tố như chính trị, pháp
luật, thể chế... lại tác động trực tiếp hơn và mạnh mẽ hơn.
Hai là, tác động của kiến trúc thượng tầng đến sự phát triển kinh tế cũng có
thể diễn ra theo hai hướng: thúc đẩy sự phát triển kinh tế nếu nó phù hợp hoặc
kìm hãm sự phát triển nếu nó không phù hợp với hạ tầng cơ sở, với những yêu
cầu khách quan của cuộc sống. Ví dụ: những chính sách kinh tế, pháp luật kinh tế
nếu phù hợp sẽ thúc đẩy kinh tế phát triển và ngược lại, nó sẽ kìm hãm sự phát triển kinh tế.
3. Quan hệ giữa phát triển kinh tế và tiến bộ xã hội
a) Tiến bộ xã hội
Tiến bộ xã hội là sự phát triển con người một cách toàn diện, phát triển các 29
quan hệ xã hội công bằng và dân chủ. Tiến bộ xã hội là quy luật phát triển khách
quan của lịch sử xã hội, là sự thay thế của các hình thái kinh tế - xã hội, hình thái
sau cao hơn hình thái trước. Sự tiến bộ xã hội thể hiện ở sự công bằng xã hội, ở
mức sống của con người tăng lên, sự phân hóa giàu nghèo ít và sự chênh lệch
nhỏ về trình độ phát triển giữa các khu vực, thất nghiệp ít hoặc được loại trừ, các
loại phúc lợi xã hội, dân trí, v.v. tăng lên.
Tiến bộ xã hội được thể hiện tập trung ở sự phát triển nhân tố con người.
Liên hợp quốc dùng khái niệm chỉ số về phát triển con người (HDI - Human
Development Issue) làm tiêu chí đánh giá sự tiến bộ và phát triển của mỗi quốc gia.
Chỉ số HDI được xây dựng với ba chỉ tiêu cơ bản là:
- Tuổi thọ bình quân, đó là số năm sống bình quân của mỗi người dân ở một
quốc gia từ khi sinh ra đến lúc chết.
- Thành tựu giáo dục, được tính bằng trình độ học vấn của người dân và số
năm đi học bình quân của người dân tính từ tuổi đi học (mặt bằng dân trí).
- Mức thu nhập bình quân đầu người (GDP/người/ năm).
HDI là chỉ tiêu tổng hợp quan trọng đánh giá tiến bộ xã hội.
b) Quan hệ giữa phát triển kinh tế với tiến bộ xã hội
Phát triển kinh tế và tiến bộ xã hội có quan hệ chặt chẽ với nhau, tác động lẫn nhau.
Phát triển kinh tế là cơ sở vật chất cho tiến bộ xã hội. Tiến bộ xã hội biểu
hiện ở sự tăng mức sống của con người, tức là kinh tế phải tăng trưởng làm cho
GDP/người tăng lên. Tiến bộ xã hội còn biểu hiện ở sự giảm khoảng cách giàu
nghèo, ở trình độ phát triển giữa các vùng chênh lệch ít... Muốn vậy, kinh tế phải
phát triển mới có thể tạo điều kiện vật chất để thực hiện các chương trình xoá đói
giảm nghèo, đầu tư cho sự phát triển ở các vùng lạc hậu. Tiến bộ xã hội cũng thể
hiện ở nâng cao dân trí, học vấn, phục vụ y tế, việc mở rộng các loại phúc lợi xã
hội... Những nhiệm vụ trên chỉ có thể thực hiện có kết quả nhờ phát triển kinh tế.
Ngược lại, tiến bộ xã hội lại thúc đẩy sự phát triển kinh tế hơn nữa. Một
mặt, tiến bộ xã hội xác định các nhu cầu mới của đời sống xã hội, đòi hỏi nền
kinh tế phải đáp ứng. Mặt khác, tiến bộ xã hội thể hiện ở mức sống của con người
tăng lên, trình độ học vấn, dân trí tăng lên, công bằng xã hội tốt hơn... làm cho xã
hội ổn định, khả năng lao động sáng tạo và nhiệt tình lao động của con người tốt
hơn, thúc đẩy kinh tế phát triển hơn.
Quan hệ giữa phát triển kinh tế với tiến bộ xã hội suy đến cùng thực chất là
quan hệ biện chứng giữa sự phát triển lực lượng sản xuất với sự phát triển quan hệ
sản xuất và kiến trúc thượng tầng. Nói cách khác, đó là sự phát triển của hình thái 30 kinh tế - xã hội.
Phát triển kinh tế gắn liền với bảo đảm tiến bộ và công bằng xã hội là một
trong những đặc trưng cơ bản của nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ
nghĩa ở nước ta. Điều đó được khẳng định trong văn kiện Đại hội đại biểu toàn
quốc lần thứ IX của Đảng Cộng sản Việt Nam: "Tăng trưởng kinh tế gắn liền với
bảo đảm tiến bộ và công bằng xã hội ngay trong từng bước phát triển"1, và được
phát triển tại Đại hội X của Đảng: "Thực hiện tiến bộ và công bằng xã hội ngay
trong từng bước và từng chính sách phát triển; tăng trưởng kinh tế đi đôi với phát
triển văn hoá, y tế, giáo dục..., giải quyết tốt các vấn đề xã hội vì mục tiêu phát triển con người"2.
4. Phát triển bền vững
Phát triển kinh tế và tiến bộ xã hội cùng với bảo vệ môi trường là những
yếu tố của phát triển bền vững.
Phát triển bền vững là quá trình phát triển có sự kết hợp chặt chẽ, hợp lý,
hài hoà giữa ba mặt: phát triển kinh tế, phát triển xã hội và bảo vệ môi trường.
Tiêu chí cơ bản để đánh giá sự phát triển bền vững là sự tăng trưởng kinh tế ổn
định; thực hiện tiến bộ và công bằng xã hội; khai thác hợp lý, sử dụng tiết kiệm
tài nguyên thiên nhiên, bảo vệ và nâng cao chất lượng môi trường sống.
Quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam về phát triển bền vững được
khẳng định tại Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX của Đảng: "Phát triển
nhanh, hiệu quả và bền vững, tăng trưởng kinh tế đi đôi với thực hiện tiến bộ,
công bằng xã hội và bảo vệ môi trường"
3. Quan điểm này được tiếp tục khẳng định
và cụ thể hoá tại Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ X của Đảng: "Phát triển
nhanh phải đi đôi với nâng cao tính bền vững, hai mặt tác động lẫn nhau, được
thể hiện ở cả tầm vĩ mô và vi mô, ở cả tầm ngắn hạn và dài hạn. Tăng trưởng về
số lượng phải đi liền với nâng cao chất lượng, hiệu quả và sức cạnh tranh của nền
kinh tế... Phải gắn tăng trưởng kinh tế với phát triển văn hoá, phát triển toàn diện
con người, thực hiện dân chủ, tiến bộ và công bằng xã hội... Phải rất coi trọng
bảo vệ và cải thiện môi trường ngay trong từng bước phát triển"4. Câu hỏi ôn tập
1. Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2001, tr.88.
2. Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ X, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2006, tr.77.
3. Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2001, tr.162.
4. Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ X, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2006, tr.178, 179. 31
1. Trình bày những khái niệm và phân tích nội dung chủ yếu của tái sản xuất xã hội.
2. Phân biệt xã hội hóa sản xuất với tính xã hội của sản xuất. Vì sao xã hội
hóa sản xuất là quá trình kinh tế khách quan. Xã hội hóa sản xuất thực tế và xã
hội hóa sản xuất hình thức khác nhau thế nào?
3. Thế nào là tăng trưởng kinh tế? Phân tích vai trò và các yếu tố tăng trưởng kinh tế.
4. Thế nào là phát triển kinh tế? Nó biểu hiện ở những tiêu chí nào? Phân
tích các yếu tố ảnh hưởng đến phát triển kinh tế.
5. Thế nào là tiến bộ xã hội? Tiến bộ xã hội được biểu hiện thế nào? Phân
tích mối quan hệ giữa phát triển kinh tế với tiến bộ xã hội. 32 Phần thứ nhất
Những vấn đề kinh tế chính trị của phương
thức sản xuất tư bản chủ nghĩa
Chương III
Sản xuất hàng hóa và các quy luậtkinh tế của sản xuất hàng hóa
I- Điều kiện ra đời, tồn tại, đặc trưng và ưu thế của sản xuất hàng hóa
Khi nghiên cứu phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa, C. Mác bắt đầu từ
hàng hoá. Bởi vì, một mặt, sản xuất tư bản chủ nghĩa, trước hết là sản xuất hàng
hoá đã phát triển cao, trong đó hàng hoá là "tế bào kinh tế của xã hội tư sản".
Muốn nghiên cứu "một cơ thể đã phát triển" thì phải bắt đầu từ "tế bào của cơ thể
đó". Mặt khác, "Sản xuất hàng hoá và một nền lưu thông hàng hoá phát triển,
thương mại, đó là những tiền đề lịch sử của sự xuất hiện của tư bản"1. Vì vậy, để
hiểu được tư bản cũng như phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa phải bắt đầu
từ hàng hoá và lịch sử vận động của nó. Đây cũng là phương pháp nghiên cứu
khoa học, vừa mang tính lôgic, vừa mang tính lịch sử.
1. Điều kiện ra đời, tồn tại của sản xuất hàng hóa
Sản xuất hàng hóa là kiểu tổ chức kinh tế mà trong đó sản phẩm được sản
xuất ra không phải là để đáp ứng nhu cầu tiêu dùng của chính người trực tiếp sản
xuất ra nó mà là để đáp ứng nhu cầu tiêu dùng của người khác, thông qua việc trao đổi, mua bán.
Sản xuất hàng hóa ra đời, tồn tại dựa trên hai điều kiện:
Thứ nhất: Phân công lao động xã hội. Phân công lao động xã hội là sự chuyên
môn hóa sản xuất, phân chia lao động xã hội ra thành các ngành, các lĩnh vực sản
1. C. Mác và Ph. ăngghen: Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1993, t..23, tr. .221. 33 xuất khác nhau.
Do sự phân công lao động xã hội nên việc trao đổi sản phẩm trở thành tất
yếu. Khi có phân công lao động xã hội, mỗi người chỉ sản xuất một hoặc một vài
thứ sản phẩm nhất định, nhưng nhu cầu của cuộc sống đòi hỏi họ phải có nhiều
loại sản phẩm khác nhau, do đó, họ cần đến sản phẩm của nhau, buộc phải trao
đổi với nhau. Phân công lao động xã hội, chuyên môn hóa sản xuất đồng thời làm
cho năng suất lao động tăng lên, sản phẩm thặng dư ngày càng nhiều nên càng
thúc đẩy sự trao đổi sản phẩm.
Như vậy, phân công lao động xã hội là cơ sở, là tiền đề của sản xuất hàng
hóa. Phân công lao động xã hội càng phát triển, thì sản xuất và trao đổi hàng hóa
càng mở rộng hơn, đa dạng hơn.
Thứ hai: Sự tách biệt tương đối về mặt kinh tế giữa những người sản xuất:
những người sản xuất trở thành những chủ thể có sự độc lập nhất định với nhau.
Do đó sản phẩm làm ra thuộc quyền sở hữu của các chủ thể kinh tế, người này
muốn tiêu dùng sản phẩm lao động của người khác cần phải thông qua trao đổi, mua bán hàng hoá.
Trong lịch sử, sự tách biệt này do chế độ tư hữu về tư hữu tư liệu sản xuất
quy định. Trong chế độ tư hữu về tư liệu sản xuất thì tư liệu sản xuất thuộc sở
hữu của mỗi cá nhân và kết quả là sản phẩm làm ra thuộc quyền sở hữu của họ.
Hai điều kiện trên cho thấy, phân công lao động xã hội làm cho những
người sản xuất phụ thuộc vào nhau, còn sự tách biệt tương đối về mặt kinh tế
giữa những người sản xuất lại chia rẽ họ, làm cho họ độc lập với nhau. Đây là
một mâu thuẫn. Mâu thuẫn này được giải quyết thông qua trao đổi, mua bán sản phẩm của nhau.
Đó là hai điều kiện cần và đủ của sản xuất hàng hóa. Thiếu một trong hai
điều kiện đó sẽ không có sản xuất hàng hóa.
2. Đặc trưng và ưu thế của sản xuất hàng hóa
a) Đặc trưng của sản xuất hàng hóa
Sản xuất hàng hóa có những đặc trưng cơ bản sau đây:
Thứ nhất, sản xuất hàng hóa là sản xuất để trao đổi, mua bán.
Trong lịch sử loài tồn tại hai kiểu tổ chức kinh tế khác nhau là sản xuất tự
cung, tự cấp và sản xuất hàng hóa. Sản xuất tự cung, tự cấp là kiểu tổ chức kinh
tế trong đó sản phẩm được sản xuất ra nhằm đáp ứng nhu cầu tiêu dùng của chính
bản thân người sản xuất như sản xuất của người dân trong thời kỳ công xã
nguyên thủy, sản xuất của những người nông dân gia trưởng dưới chế độ phong
kiến... Ngược lại, sản xuất hàng hóa là kiểu tổ chức kinh tế trong đó sản phẩm 34
được sản xuất ra để bán chứ không phải là để đáp ứng nhu cầu tiêu dùng của
chính người trực tiếp sản xuất ra nó, tức là để đáp ứng nhu cầu tiêu dùng của
người khác, thông qua việc trao đổi, mua bán.
Thứ hai, lao động của người sản xuất hàng hóa vừa mang tính tư nhân, vừa mang tính xã hội.
Lao động của người sản xuất hàng hóa mang tính chất xã hội vì sản phẩm
làm ra để cho xã hội, đáp ứng nhu cầu của người khác trong xã hội. Nhưng với
sự tách biệt tương đối về kinh tế, thì lao động của người sản xuất hàng hóa đồng
thời lại mang tính chất tư nhân, vì việc sản xuất cái gì, như thế nào là công việc
riêng, mang tính độc lập của mỗi người. Tính chất tư nhân đó có thể phù hợp hoặc
không phù hợp với tính chất xã hội. Đó chính là mâu thuẫn cơ bản của sản xuất
hàng hóa. Mâu thuẫn giữa lao động tư nhân và lao động xã hội là cơ sở, mầm
mống của khủng hoảng trong nền kinh tế hàng hóa.
b) Ưu thế của sản xuất hàng hóa
So với sản xuất tự cung, tự cấp, sản xuất hàng hóa có những ưu thế hơn hẳn:
Thứ nhất: Sản xuất hàng hóa ra đời trên cơ sở của phân công lao động xã
hội, chuyên môn hóa sản xuất. Do đó, nó khai thác được những lợi thế về tự
nhiên, xã hội, kỹ thuật của từng người, từng cơ sở sản xuất cũng như từng vùng,
từng địa phương. Đồng thời, sự phát triển của sản xuất hàng hóa lại có tác động
trở lại, thúc đẩy sự phát triển của phân công lao động xã hội, làm cho chuyên
môn hóa lao động ngày càng tăng, mối liên hệ giữa các ngành, các vùng ngày
càng trở nên mở rộng, sâu sắc. Từ đó, nó phá vỡ tính tự cấp tự túc, bảo thủ, trì
trệ, lạc hậu của mỗi ngành, mỗi địa phương làm cho năng suất lao động xã hội
tăng lên nhanh chóng, nhu cầu của xã hội được đáp ứng đầy đủ hơn. Khi sản xuất
và trao đổi hàng hóa mở rộng giữa các quốc gia, thì nó còn khai thác được lợi thế
của các quốc gia với nhau.
Thứ hai: Trong nền sản xuất hàng hóa, quy mô sản xuất không còn bị giới
hạn bởi nhu cầu và nguồn lực mang tính hạn hẹp của mỗi cá nhân, gia đình, mỗi
cơ sở, mỗi vùng, mỗi địa phương, mà nó được mở rộng, dựa trên cơ sở nhu cầu
và nguồn lực của xã hội. Điều đó lại tạo điều kiện thuận lợi cho việc ứng dụng
những thành tựu khoa học - kỹ thuật vào sản xuất... thúc đẩy sản xuất phát triển.
Thứ ba: Trong nền sản xuất hàng hóa, sự tác động của quy luật vốn có của
sản xuất và trao đổi hàng hóa là quy luật giá trị, cung - cầu, cạnh tranh... buộc
người sản xuất hàng hóa phải luôn luôn năng động, nhạy bén, biết tính toán, cải
tiến kỹ thuật, hợp lý hoá sản xuất, nâng cao năng suất, chất lượng và hiệu quả
kinh tế, cải tiến hình thức, quy cách và chủng loại hàng hóa, làm cho chi phí sản
xuất hạ xuống đáp ứng nhu cầu, thị hiếu của người tiêu dùng ngày càng cao hơn. 35
Thứ tư: Trong nền sản xuất hàng hóa, sự phát triển của sản xuất, sự mở
rộng và giao lưu kinh tế giữa các cá nhân, giữa các vùng, giữa các nước... không
chỉ làm cho đời sống vật chất mà cả đời sống văn hóa, tinh thần cũng được nâng
cao hơn, phong phú hơn, đa dạng hơn.
Tuy nhiên, bên cạnh mặt tích cực, sản xuất hàng hóa cũng có những mặt trái
của nó như phân hóa giàu - nghèo giữa những người sản xuất hàng hóa, tiềm ẩn
những khả năng khủng hoảng, phá hoại môi trường sinh thái, xã hội, v.v.. II- Hàng hóa
1. Hàng hóa và hai thuộc tính của nó
Hàng hóa là sản phẩm của lao động, thoả mãn được nhu cầu nào đó của con
người thông qua trao đổi, mua bán.
Hàng hóa có thể ở dạng hữu hình như: sắt, thép, lương thực, thực phẩm...
hoặc ở dạng vô hình như những dịch vụ thương mại, vận tải hay dịch vụ của giáo
viên, bác sĩ và nghệ sĩ...
Hàng hóa có hai thuộc tính: giá trị sử dụng và giá trị.
a) Giá trị sử dụng của hàng hóa
Giá trị sử dụng của hàng hóa là công dụng của hàng hóa thoả mãn nhu cầu nào đó của con người.
Bất cứ hàng hóa nào cũng có một hay một số công dụng nhất định. Chính
công dụng đó (tính có ích đó) làm cho hàng hóa có giá trị sử dụng. Ví dụ, công
dụng của gạo là để ăn, vậy giá trị sử dụng của gạo là để ăn...
Cơ sở của giá trị sử dụng của hàng hóa là do những thuộc tính tự nhiên (lý,
hoá học) của thực thể hàng hóa đó quyết định nên giá trị sử dụng là phạm trù
vĩnh viễn vì nó tồn tại trong mọi phương thức hay kiểu tổ chức sản xuất. Giá trị
sử dụng của hàng hóa được phát hiện dần dần trong quá trình phát triển của khoa
học - kỹ thuật và của lực lượng sản xuất nói chung. Chẳng hạn, than đá ngày xưa
chỉ được dùng làm chất đốt (đun, sưởi ấm), khi khoa học - kỹ thuật phát triển hơn
nó còn được dùng làm nguyên liệu cho một số ngành công nghệ hoá chất.
Xã hội càng tiến bộ, lực lượng sản xuất càng phát triển thì số lượng giá trị
sử dụng ngày càng nhiều, chủng loại giá trị sử dụng càng phong phú, chất lượng
giá trị sử dụng ngày càng cao.
Giá trị sử dụng của hàng hóa là giá trị sử dụng xã hội vì giá trị sử dụng của
hàng hóa không phải là giá trị sử dụng cho người sản xuất trực tiếp mà là cho
người khác, cho xã hội, thông qua trao đổi, mua bán. Điều đó đòi hỏi người sản
xuất hàng hóa phải luôn luôn quan tâm đến nhu cầu của xã hội, làm cho sản
phẩm của mình đáp ứng được nhu cầu của xã hội. 36
Giá trị sử dụng của hàng hóa là vật mang giá trị trao đổi.
b) Giá trị của hàng hóa
Muốn hiểu được giá trị của hàng hoá phải đi từ giá trị trao đổi. Giá trị trao
đổi trước hết là một quan hệ về số lượng, là tỷ lệ theo đó một giá trị sử dụng loại
này được trao đổi với những giá trị sử dụng loại khác.
Thí dụ: 1m vải = 5 kg thóc.
Tức là 1 mét vải có giá trị trao đổi bằng 5 kg thóc.
Vấn đề là, tại sao vải và thóc lại có thể trao đổi được với nhau, và hơn nữa
chúng lại trao đổi với nhau theo một tỷ lệ nhất định (1 : 5)?
Hai hàng hóa khác nhau (vải và thóc) có thể trao đổi được với nhau thì giữa
chúng phải có một cơ sở chung nào đó. Cái chung đó không phải là giá trị sử
dụng của chúng, bởi vì, giá trị sử dụng của vải là để mặc, hoàn toàn khác với giá
trị sử dụng của thóc là để ăn. Cái chung đó là: cả vải và thóc đều là sản phẩm của
lao động, đều có lao động kết tinh trong đó
. Nhờ có cơ sở chung đó mà các hàng
hóa có thể trao đổi được với nhau. Vì vậy, người ta trao đổi hàng hóa cho nhau
chẳng qua là trao đổi lao động của mình ẩn giấu trong những hàng hóa ấy.
Chính lao động hao phí để tạo ra hàng hóa là cơ sở chung của việc trao đổi
và nó tạo thành giá trị của hàng hóa.
Như vậy, giá trị của hàng hóa là lao động xã hội của người sản xuất hàng
hóa kết tinh trong hàng hóa. Còn giá trị trao đổi mà chúng ta đề cập ở trên,
chẳng qua chỉ là hình thức biểu hiện ra bên ngoài của giá trị, giá trị là nội dung,
là cơ sở của giá trị trao đổi. Đồng thời, giá trị biểu hiện mối quan hệ giữa những
người sản xuất hàng hóa. Cũng chính vì vậy, giá trị là một phạm trù lịch sử, chỉ
tồn tại trong kinh tế hàng hóa.
c) Mối quan hệ giữa hai thuộc tính của hàng hóa
Hai thuộc tính của hàng hóa có quan hệ chặt chẽ với nhau, vừa thống nhất,
vừa mâu thuẫn với nhau.
Mặt thống nhất thể hiện ở chỗ: hai thuộc tính này cùng đồng thời tồn tại
trong một hàng hóa, một vật phải có đầy đủ hai thuộc tính này mới là hàng hóa.
Nếu thiếu một trong hai thuộc tính đó vật phẩm sẽ không phải là hàng hóa.
Chẳng hạn, một vật có ích (tức có giá trị sử dụng), nhưng không do lao động tạo
ra (tức không có kết tinh lao động) như không khí tự nhiên thì sẽ không phải là hàng hóa.
Mâu thuẫn giữa hai thuộc tính của hàng hóa thể hiện ở chỗ:
Thứ nhất, với tư cách là giá trị sử dụng thì các hàng hóa không đồng nhất
về chất. Nhưng ngược lại, với tư cách là giá trị thì các hàng hóa lại đồng nhất về 37
chất, đều là "những cục kết tinh đồng nhất của lao động mà thôi", tức đều là sự
kết tinh của lao động, hay là lao động đã được vật hoá.
Thứ hai, tuy giá trị sử dụng và giá trị cùng tồn tại trong một hàng hóa,
nhưng quá trình thực hiện chúng lại tách rời nhau về cả mặt không gian và thời
gian: giá trị được thực hiện trước trong lĩnh vực lưu thông, còn giá trị sử dụng
được thực hiện sau, trong lĩnh vực tiêu dùng. Do đó nếu giá trị của hàng hoá
không được thực hiện thì sẽ dẫn đến khủng hoảng sản xuất.
2. Tính chất hai mặt của lao động sản xuất hàng hóa
Hàng hóa có hai thuộc tính không phải là do có hai thứ lao động khác nhau
kết tinh trong nó, mà là do lao động của người sản xuất hàng hóa có tính chất hai
mặt: vừa mang tính chất cụ thể (lao động cụ thể), lại vừa mang tính chất trừu
tượng (lao động trừu tượng). C.Mác là người đầu tiên phát hiện ra tính chất hai mặt đó.
a) Lao động cụ thể
Lao động cụ thể là lao động có ích dưới một hình thức cụ thể của những
nghề nghiệp chuyên môn nhất định.
Mỗi một lao động cụ thể có mục đích, phương pháp, công cụ lao động, đối
tượng lao động và kết quả lao động riêng. Chính những cái riêng đó phân biệt các
loại lao động cụ thể khác nhau. Chẳng hạn, lao động của người thợ may và lao
động của người thợ mộc là hai loại lao động cụ thể khác nhau. Lao động của
người thợ may có mục đích là làm ra quần áo chứ không phải là bàn ghế; còn
phương pháp là may chứ không phải là bào, cưa; có công cụ lao động là kim, chỉ,
máy may chứ không phải là cái cưa, cái bào...; và lao động của người thợ may thì
tạo ra quần áo để mặc, còn lao động của người thợ mộc thì tạo ra ghế để ngồi...
Điều đó có nghĩa là: lao động cụ thể tạo ra giá trị sử dụng của hàng hóa.
Trong xã hội có nhiều loại hàng hóa với những giá trị sử dụng khác nhau là
do có nhiều loại lao động cụ thể khác nhau. Nếu phân công lao động xã hội càng phát
triển thì càng có nhiều giá trị sử dụng khác nhau để đáp ứng nhu cầu của xã hội.
b) Lao động trừu tượng
Lao động trừu tượng là lao động của người sản xuất hàng hóa khi đã gạt bỏ
những hình thức cụ thể của nó, hay nói cách khác, đó chính là sự tiêu hao sức lao
động (tiêu hao sức bắp thịt, thần kinh) của người sản xuất hàng hóa nói chung.
Chính lao động trừu tượng của người sản xuất hàng hóa mới tạo ra giá trị
của hàng hóa. Như vậy, có thể nói, giá trị của hàng hóa là lao động trừu tượng
của người sản xuất hàng hóa kết tinh trong hàng hóa. Đó cũng chính là mặt chất của giá trị hàng hóa.
Tính chất hai mặt của lao động sản xuất hàng hóa phản ảnh tính chất tư 38
nhân và tính chất xã hội của lao động của người sản xuất hàng hóa.
Như trên đã chỉ ra, mỗi người sản xuất hàng hoá sản xuất cái gì, sản xuất như
thế nào là việc riêng của họ. Vì vậy, lao động đó mang tính chất tư nhân, và lao
động cụ thể của họ là biểu hiện của lao động tư nhân.
Đồng thời, lao động của người sản xuất hàng hóa là lao động xã hội vì nó là
một bộ phận của toàn bộ lao động xã hội trong hệ thống phân công lao động xã
hội. Phân công lao động xã hội tạo ra sự phụ thuộc lẫn nhau giữa những người
sản xuất hàng hóa. Họ làm việc cho nhau, thông qua trao đổi hàng hóa. Việc trao
đổi hàng hóa không thể căn cứ vào lao động cụ thể mà phải quy lao động cụ thể
về lao động chung đồng nhất - lao động trừu tượng. Do đó, lao động trừu tượng
là biểu hiện của lao động xã hội.
Giữa lao động tư nhân và lao động xã hội có mâu thuẫn với nhau. Mâu
thuẫn đó được biểu hiện cụ thể trong hai trường hợp sau:
- Sản phẩm do những người sản xuất hàng hóa riêng biệt tạo ra có thể
không ăn khớp với nhu cầu của xã hội (hoặc không đủ cung cấp cho xã hội hoặc
vượt quá nhu cầu của xã hội...). Khi sản xuất vượt quá nhu cầu của xã hội, sẽ có
một số hàng hóa không bán được, tức không thực hiện được giá trị.
- Mức tiêu hao lao động cá biệt của người sản xuất hàng hóa cao hơn so với
mức tiêu hao mà xã hội có thể chấp nhận, khi đó hàng hóa cũng không bán được
hoặc bán được nhưng không thu hồi đủ chi phí lao động bỏ ra.
Mâu thuẫn giữa lao động tư nhân và lao động xã hội là mầm mống của mọi
mâu thuẫn trong nền sản xuất hàng hoá. Chính vì những mâu thuẫn đó mà sản
xuất hàng hoá vừa vận động phát triển, vừa tiềm ẩn khả năng khủng hoảng.
3. Lượng giá trị của hàng hóa và các yếu tố ảnh hưởng tới nó
a) Thời gian lao động xã hội cần thiết
Giá trị của hàng hóa là do lao động xã hội, lao động trừu tượng của người
sản xuất hàng hóa kết tinh trong hàng hóa. Vậy, lượng giá trị của hàng hóa được
đo bằng lượng lao động tiêu hao để sản xuất ra hàng hóa đó. Lượng lao động tiêu
hao ấy được tính bằng thời gian lao động.
Nhưng nếu như vậy thì người ta có thể lầm tưởng rằng, người sản xuất ra
hàng hóa càng lười biếng hay càng vụng về bao nhiêu thì lượng giá trị hàng hóa
của anh ta lại càng lớn bấy nhiêu, vì anh ta càng phải dùng nhiều thời gian hơn
để sản xuất ra hàng hóa đó. ở đây, lao động tạo thành thực thể của giá trị, là thứ
lao động giống nhau của con người, là chi phí của cùng một sức lao động của con
người; nó có tính chất của một sức lao động xã hội trung bình...Do đó, để sản
xuất ra một hàng hóa nhất định, chỉ cần dùng một thời gian lao động trung bình
cần thiết hoặc "thời gian lao động xã hội cần thiết". Điều đó cũng có nghĩa là, 39
trong thực tế, có nhiều người cùng sản xuất một loại hàng hóa, nhưng điều kiện
sản xuất, trình độ tay nghề, năng suất lao động khác nhau, do đó thời gian lao
động hao phí để sản xuất ra hàng hóa đó là khác nhau, tức là có mức hao phí lao
động cá biệt khác nhau. Thế nhưng lượng giá trị của hàng hóa không phải do
mức hao phí lao động cá biệt hay thời gian lao động cá biệt quy định, mà nó
được đo bởi thời gian lao động xã hội cần thiết.
Thời gian lao động xã hội cần thiết là thời gian lao động cần để sản xuất ra
một hàng hóa nào đó trong những điều kiện sản xuất bình thường của xã hội với
một trình độ trang thiết bị trung bình, với một trình độ thành thạo trung bình và
một cường độ lao động trung bình trong xã hội đó.

Thực chất, thời gian lao động xã hội cần thiết chính là mức hao phí lao
động xã hội trung bình (thời gian lao động xã hội trung bình) để sản xuất ra hàng
hóa. Thông thường thời gian lao động xã hội cần thiết gần sát với thời gian lao
động cá biệt (mức hao phí lao động cá biệt) của người sản xuất hàng hóa nào
cung cấp đại bộ phận hàng hóa đó trên thị trường.
Thời gian lao động xã hội cần thiết là một đại lượng không cố định, vì trình
độ thành thạo trung bình, cường độ lao động trung bình, điều kiện trang bị kỹ
thuật trung bình của xã hội ở mỗi nước khác nhau là khác nhau và thay đổi theo
sự phát triển của lực lượng sản xuất. Khi thời gian lao động xã hội cần thiết thay
đổi (cao hay thấp) thì lượng giá trị của hàng hóa cũng sẽ thay đổi.
Như vậy, chỉ có lượng lao động xã hội cần thiết, hay thời gian lao động xã
hội cần thiết để sản xuất ra một hàng hóa, mới quyết định đại lượng giá trị của hàng hóa ấy.
b) Những yếu tố ảnh hưởng đến lượng giá trị của một đơn vị hàng hóa
Tất cả những yếu tố ảnh hưởng tới thời gian lao động xã hội cần thiết đều
ảnh hưởng tới lượng giá trị của hàng hóa. Chúng ta xem xét ba yếu tố cơ bản: năng
suất lao động, cường độ lao động và mức độ giản đơn hay phức tạp của lao động.
- Năng suất lao động là sức sản xuất của lao động. Nó được đo bằng lượng
sản phẩm sản xuất ra trong một đơn vị thời gian hoặc lượng thời gian lao động hao
phí để sản xuất ra một đơn vị sản phẩm.

Năng suất lao động tăng lên có nghĩa là cũng trong một thời gian lao động,
nhưng khối lượng hàng hóa sản xuất ra tăng lên làm cho thời gian lao động cần
thiết để sản xuất ra một đơn vị hàng hóa giảm xuống. Do đó, khi năng suất lao
động tăng lên thì giá trị của một đơn vị hàng hóa sẽ giảm xuống và ngược lại.
Như vậy, giá trị của hàng hóa tỷ lệ nghịch với năng suất lao động.
Năng suất lao động lại phụ thuộc vào nhiều yếu tố như: trình độ khéo léo 40
(thành thạo) trung bình của người công nhân, mức độ phát triển của khoa học -
kỹ thuật, công nghệ và mức độ ứng dụng những thành tựu đó vào sản xuất, trình
độ tổ chức quản lý, quy mô và hiệu suất của tư liệu sản xuất, và các điều kiện tự
nhiên. Muốn tăng năng suất lao động phải hoàn thiện các yếu tố trên.
- Cường độ lao động là đại lượng chỉ mức độ hao phí sức lao động trong
một đơn vị thời gian. Nó cho thấy mức độ khẩn trương, nặng nhọc hay căng
thẳng của lao động.

Cường độ lao động tăng lên tức là mức hao phí sức cơ bắp, thần kinh trong
một đơn vị thời gian tăng lên, mức độ khẩn trương, nặng nhọc hay căng thẳng
của lao động tăng lên. Nếu cường độ lao động tăng lên thì số lượng (hoặc khối
lượng) hàng hóa sản xuất ra tăng lên và sức hao phí lao động cũng tăng lên tương
ứng, vì vậy giá trị của một đơn vị hàng hóa vẫn không đổi. Tăng cường độ lao
động thực chất cũng như kéo dài thời gian lao động
cho nên hao phí lao động
trong một đơn vị sản phẩm không đổi.
Tăng năng suất lao động và tăng cường độ lao động giống nhau ở chỗ:
chúng đều dẫn đến lượng sản phẩm sản xuất ra trong một đơn vị thời gian tăng
lên. Nhưng chúng khác nhau ở chỗ: tăng năng suất lao động làm cho lượng sản
phẩm (hàng hóa) sản xuất ra trong một đơn vị thời gian tăng lên, nhưng làm cho
giá trị của một đơn vị hàng hóa giảm xuống. Hơn nữa, tăng năng suất lao động có
thể phụ thuộc nhiều vào máy móc, kỹ thuật, do đó, nó gần như là một yếu tố có
"sức sản xuất" vô hạn; còn tăng cường độ lao động, làm cho lượng sản phẩm sản
xuất ra tăng lên trong một đơn vị thời gian, nhưng giá trị của một đơn vị hàng
hóa không đổi. Hơn nữa, tăng cường độ lao động phụ thuộc nhiều vào thể chất và
tinh thần của người lao động, do đó, nó là yếu tố của "sức sản xuất" có giới hạn
nhất định. Chính vì vậy, tăng năng suất lao động có ý nghĩa tích cực hơn đối với sự phát triển kinh tế.
- Mức độ phức tạp của lao động cũng ảnh hưởng nhất định đến lượng giá trị
của hàng hóa. Theo mức độ phức tạp của lao động, có thể chia lao động thành lao
động giản đơn và lao động phức tạp.
Lao động giản đơn là lao động mà một người lao động bình thường không
cần phải trải qua đào tạo cũng có thể thực hiện được. Lao động phức tạp là lao
động đòi hỏi phải được đào tạo, huấn luyện mới có thể tiến hành được.
Trong cùng một thời gian, lao động phức tạp tạo ra nhiều giá trị hơn lao
động giản đơn. Lao động phức tạp thực chất là lao động giản đơn được nhân lên.
Trong quá trình trao đổi hàng hóa, mọi lao động phức tạp đều được quy về lao
động đơn giản trung bình, và điều đó được quy đổi một cách tự phát sau lưng
những hoạt động sản xuất hàng hóa, hình thành những hệ số nhất định thể hiện trên thị trường. 41 III- Tiền tệ
1. Nguồn gốc và bản chất của tiền
Nguồn gốc và bản chất của tiền thể hiện ở quá trình phát triển của hình thái
giá trị trao đổi, hay nói cách khác, các hình thái biểu hiện của giá trị.
Có bốn hình thái biểu hiện của giá trị:
a) Hình thái giản đơn hay ngẫu nhiên của giá trị
Hình thái này xuất hiện khi xã hội nguyên thuỷ tan rã, và "chỉ thường gặp ở
những mầm mống đầu tiên của trao đổi, khi mà các sản phẩm lao động chỉ biến
thành hàng hóa trong những hành vi đơn nhất và ngẫu nhiên".
Thí dụ: 20 vuông vải = 1 cái áo
ở đây, giá trị của hàng hóa này (20 vuông vải) chỉ biểu hiện đơn nhất ở một
hàng hóa khác (1 cái áo) và quan hệ trao đổi mang tính chất ngẫu nhiên, trực tiếp
hàng lấy hàng, tỷ lệ trao đổi cũng ngẫu nhiên được hình thành.
Hàng hóa thứ hai (cái áo) đóng vai trò vật ngang giá, là hình thái phôi thai của tiền tệ.
Mặc dù, lúc đầu quan hệ trao đổi mang tính chất ngẫu nhiên, nhưng dần dần
nó trở thành quá trình xã hội đều đặn, thường xuyên thúc đẩy sản xuất hàng hóa
ra đời và phát triển. Khi đó, xuất hiện hình thái thứ hai:
b) Hình thái đầy đủ hay mở rộng của giá trị
Hình thái này xuất hiện trong thực tế khi mà một sản phẩm lao động nào đó,
như 20 vuông vải chẳng hạn, được trao đổi với nhiều hàng hóa khác một cách
thông thường, phổ biến.
Thí dụ: 20 vuông vải = 1 cái áo = 10 đấu chè = 40 đấu cà phê = 0, 2 gam vàng
ở đây, giá trị của một hàng hóa (20 vuông vải) được biểu hiện ở nhiều hàng
hóa khác nhau đóng vai trò làm vật ngang giá. Đồng thời tỷ lệ trao đổi không còn
mang tính chất ngẫu nhiên nữa mà dần dần do lao động quy định, bởi vì ngay từ
đầu người ta đã sản xuất ra những vật phẩm trên với mục đích là để mang trao
đổi. Do đó, trong trao đổi họ phải tính toán đến mức lao động đã hao phí.
Tuy nhiên, hình thái này cũng có những nhược điểm của nó như: giá trị
hàng hóa được biểu hiện còn chưa hoàn tất, thống nhất mà bằng một chuỗi
vô tận của các hàng hóa khác; đồng thời vẫn là trao đổi trực tiếp hàng lấy
hàng, do đó khi nhu cầu trao đổi giữa những người chủ hàng hóa không phù
hợp sẽ làm cho trao đổi không thực hiện được. Chẳng hạn, người có vải cần 42
đổi lấy áo, nhưng người có áo lại không cần vải mà cần chè... Do đó, khi sản
xuất và trao đổi hàng hóa phát triển hơn đòi hỏi phải có một vật ngang giá
chung, khi đó xuất hiện hình thái thứ ba.
c) Hình thái chung của giá trị Thí dụ: 1 cái áo = 10 đấu chè =
40 đấu cà phê = 20 vuông vải 0, 2 gam vàng =
ở đây, giá trị của mọi hàng hóa đều được biểu hiện ở một hàng hóa đóng vai
trò làm vật ngang giá chung, "vật ngang giá phổ biến" - 20 vuông vải. Tức, các
hàng hóa đều được đổi lấy vật ngang giá chung trước, sau đó mới mang đổi lấy
hàng hóa cần dùng, do đó khắc phục được nhược điểm của hình thái trao đổi trực
tiếp hàng lấy hàng và vật ngang giá chung trở thành môi giới, thành phương tiện trong trao đổi hàng hóa.
Tuy nhiên, ở hình thái này vật ngang giá chung chưa cố định ở một hàng hóa
nào cả, khi thì là hàng hóa này, khi thì là hàng hóa khác, và "bất kỳ hàng hóa nào
cũng có thể có được hình thái đó", miễn là nó được tách ra làm vật ngang giá chung.
Khi sản xuất và trao đổi hàng hóa phát triển hơn nữa, đặc biệt là khi nó
được mở rộng giữa các vùng đòi hỏi phải có một vật ngang giá chung thống nhất,
thì vật ngang giá chung được "gắn một cách vững chắc với một số loại hàng hóa
đặc thù"1, khi đó xuất hiện hình thái thứ tư: d) Hình thái tiền Thí dụ: 20 vuông vải = 1 cái áo = 0, 2 gam vàng 10 đấu chè = 40 đấu cà phê =
ở đây, giá trị của tất cả mọi hàng hóa đều được biểu hiện ở một hàng hóa đóng vai trò tiền tệ.
Lúc đầu, có nhiều loại hàng hóa đóng vai trò tiền tệ như lông cừu, vỏ
sò…và "những dân du mục là những người đầu tiên phát triển hình thái tiền"2.
Nhưng dần dần vai trò tiền tệ được chuyển sang các kim loại quý (tiền kim loại)
như đồng rồi bạc và cuối cùng là ở vàng.
Khi hai vật ngang giá, ví dụ, bạc và vàng, đồng thời làm chức năng vật
ngang giá thì chế độ tiền tệ được gọi là chế độ song bản vị. Khi chỉ còn một vật 1. Sđd, tr. 139. 2. Sđd, tr. 139. 43
ngang giá là vàng độc chiếm vai trò tiền tệ thì chế độ tiền tệ được gọi là chế độ bản vị vàng.
Tại sao vàng và bạc, đặc biệt là vàng, lại có được vai trò tiền tệ như vậy?
Thứ nhất, nó cũng là một hàng hóa, cũng có giá trị sử dụng và giá trị. Giá
trị sử dụng của vàng như dùng làm đồ trang sức, hàn răng thủng... Giá trị của
vàng cũng được đo bằng lượng lao động xã hội cần thiết để sản xuất ra nó (để tìm
kiếm, khai thác và chế tác vàng. Do đó nó có thể mang trao đổi với các hàng hóa
khác, và với tư cách là hàng hóa, vàng cũng đã từng đóng vai trò vật ngang giá
như các hàng hóa khác trong hình thái thứ nhất và thứ hai.
Thứ hai, nó có những ưu thế (từ thuộc tính tự nhiên) đặc biệt thích hợp với
vai trò tiền tệ như: thuần nhất, dễ chia nhỏ, bền, dễ bảo quản, hơn nữa với một
lượng và thể tích nhỏ nhưng có giá trị cao (vì vàng là kim loại hiếm phải tốn
nhiều công sức mới có được). Do đó, nó có thể đo lường giá trị của mọi loại hàng
hóa. Chính vì vậy mà vàng được xã hội trao cho một giá trị sử dụng xã hội đặc
biệt: đóng vai trò là vật ngang giá chung cho tất cả các hàng hóa khác.
Như vậy, tiền ra đời là kết quả của sự phát triển lâu dài của sản xuất và trao đổi hàng hóa.
Tiền là hàng hóa đặc biệt được tách ra từ thế giới hàng hóa làm vật ngang
giá chung cho tất cả các hàng hóa.
Tiền là sự thể hiện chung của giá trị, đồng thời cũng biểu hiện quan hệ sản
xuất giữa những người sản xuất hàng hóa.
2. Các chức năng của tiền
a) Thước đo giá trị
Tiền dùng để đo lường và biểu hiện giá trị của các hàng hoá khác.
Khi tiền thực hiện chức năng thước đo giá trị, thì giá trị của hàng hóa được
biểu hiện bằng một lượng tiền nhất định gọi là giá cả hàng hóa.
Giá cả hàng hóa là hình thức biểu hiện bằng tiền của giá trị hàng hóa.
Như vậy, giá trị là nội dung, là cơ sở của giá cả. Trong các điều kiện khác
không đổi, giá trị của hàng hóa càng cao thì giá cả của nó cũng càng cao và
ngược lại. Giá cả của hàng hoá có thể lên xuống xoay xung quanh giá trị nhưng
tổng số giá cả vẫn bằng tổng số giá trị.
Khi tiền thực hiện chức năng thước đo giá trị không đòi hỏi phải có tiền mặt
trên thực tế, gọi là tiền thật (vàng thoi, bạc nén, tiền đúc, tiền giấy...) mà chỉ cần
một lượng tiền tưởng tượng.
b) Phương tiện lưu thông 44
Chức năng phương tiện lưu thông của tiền thể hiện ở chỗ tiền làm trung
gian trong trao đổi hàng hóa. Khi tiền làm phương tiện lưu thông đòi hỏi phải có
tiền mặt trên thực tế, tức tiền thật (vàng thoi, bạc nén, tiền đúc, tiền giấy, tiền tín
dụng...) và khi đó trao đổi hàng hóa vận động theo công thức: H - T - H. Đây
chính là công thức lưu thông hàng hóa giản đơn.
Là phương tiện lưu thông, lúc đầu tiền xuất hiện trực tiếp dưới hình thức
vàng thoi, bạc nén, sau đó là tiền đúc và cuối cùng là tiền giấy. Tiền giấy chỉ là
ký hiệu của giá trị do nhà nước phát hành và buộc xã hội công nhận. Tiền giấy
không có giá trị thực (không kể giá trị của vật liệu giấy dùng làm tiền).
Thực hiện chức năng phương tiện lưu thông, tiền làm cho quá trình mua
bán diễn ra được thuận lợi, nhưng đồng thời nó cũng làm cho việc mua bán tách
rời nhau cả về không gian và thời gian, do đó nó đã bao hàm khả năng khủng
hoảng (ví dụ, có thể mua mà chưa bán, có thể mua ở nơi này, bán ở nơi kia... do
đó, tạo ra nguy cơ không nhất trí giữa mua và bán, tiềm ẩn khả năng khủng hoảng).
c) Phương tiện cất trữ
Tiền là hiện thân của giá trị, đại biểu của của cải xã hội nên nó có thể thực
hiện được chức năng phương tiện cất trữ.
Chức năng phương tiện cất trữ của tiền có nghĩa là tiền được rút khỏi lưu
thông và được cất trữ lại. Cất trữ tiền là một hình thức cất trữ của cải.
Tiền làm phương tiện cất trữ còn có tác dụng đặc biệt, đó là khi tiền được
cất trữ tạm thời trước khi mua hàng.
Chỉ có tiền đủ giá trị như tiền vàng mới làm được chức năng cất trữ.
d) Phương tiện thanh toán
Kinh tế hàng hóa phát triển đến một trình độ nào đó tất yếu sẽ nảy sinh việc
mua bán chịu và do đó, xuất hiện chức năng phương tiện thanh toán của tiền.
Thực hiện chức năng này tiền được dùng để chi trả sau khi công việc giao dịch,
mua bán đã hoàn thành, ví dụ: trả tiền mua hàng chịu, trả nợ, nộp thuế...
Tiền làm phương tiện thanh toán có tác dụng đáp ứng kịp thời nhu cầu của
người sản xuất hoặc tiêu dùng ngay cả khi họ chưa có tiền, hoặc chưa có đủ tiền.
Đồng thời, khi chức năng này càng được thực hiện rộng rãi thì khả năng khủng
hoảng cũng sẽ tăng lên, vì chỉ cần một khâu nào đó trong hệ thống thanh toán
không thực hiện được sẽ làm cho toàn bộ sợi dây chuyền thanh toán bị phá vỡ.
Trong quá trình thực hiện chức năng phương tiện thanh toán, ngày càng
xuất hiện nhiều hơn các hình thức thanh toán mới không cần tiền mặt (tiền vàng,
bạc, đồng, tiền giấy…) như: ký sổ, séc, chuyển khoản, thẻ điện tử (card)... 45 e) Tiền thế giới
Khi trao đổi hàng hóa mở rộng ra bên ngoài biên giới quốc gia và hình
thành quan hệ buôn bán giữa các nước thì xuất hiện tiền thế giới. Tiền thế giới
cũng thực hiện các chức năng: thước đo giá trị, phương tiện lưu thông, phương tiện thanh toán...
Trong giai đoạn đầu sự hình thành quan hệ kinh tế quốc tế, đồng tiền đóng
vai trò là tiền thế giới phải là tiền thật (vàng, bạc). Sau này, song song với chế độ
thanh toán bằng tiền thật, tiền giấy được bảo lãnh bằng vàng, gọi là tiền giấy bản
vị vàng, cũng được dùng làm phương tiện thanh toán quốc tế. Dần dần do sự phát
triển của quan hệ kinh tế-chính trị thế giới, chế độ tiền giấy bản vị vàng bị bãi bỏ
nên một số đồng tiền quốc gia mạnh được công nhận là phương tiện thanh toán,
trao đổi quốc tế, mặc dù phạm vi và mức độ thông dụng có khác nhau. Nền kinh
tế của một nước càng phát triển, đặc biệt trong quan hệ kinh tế đối ngoại, thì khả
năng chuyển đổi của đồng tiền quốc gia đó càng cao.
Những đồng tiền được sử dụng làm phương tiện thanh toán quốc tế ở phạm
vi và mức độ thông dụng nhất định gọi là những đồng tiền có khả năng chuyển đổi.
Việc chuyển đổi tiền của nước này ra tiền của nước khác được tiến hành
theo tỷ giá hối đoái. Đó là giá cả một đồng tiền của nước này được tính bằng
đồng tiền của nước khác.
IV- các quy luật của sản xuất hàng hóa
1. Quy luật giá trị
a) Nội dung và yêu cầu của quy luật giá trị
Quy luật giá trị là quy luật kinh tế cơ bản của sản xuất hàng hóa vì nó quy
định bản chất của sản xuất hàng hóa, là cơ sở của tất cả các quy luật khác của sản xuất hàng hóa.
Nội dung của quy luật giá trị là:
Sản xuất và trao đổi hàng hóa dựa trên cơ sở giá trị của nó, tức là dựa trên
hao phí lao động xã hội cần thiết.
Trong sản xuất, tác động của quy luật giá trị buộc người sản xuất phải làm
sao cho mức hao phí lao động cá biệt của mình phù hợp với mức hao phí lao
động xã hội cần thiết có như vậy họ mới có thể tồn tại được; còn trong trao đổi,
hay lưu thông, phải thực hiện theo nguyên tắc ngang giá: Hai hàng hóa được trao
đổi với nhau khi cùng kết tinh một lượng lao động như nhau hoặc trao đổi, mua
bán hàng hoá phải thực hiện với giá cả bằng giá trị.
Cơ chế tác động của quy luật giá trị thể hiện cả trong trường hợp giá cả 46
bằng giá trị, cả trong trường hợp giá cả lên xuống xung quanh giá trị. ở đây, giá
trị như cái trục của giá cả.
b) Tác động của quy luật giá trị
Trong nền sản xuất hàng hóa, quy luật giá trị có ba tác động sau:
- Điều tiết sản xuất và lưu thông hàng hóa.
Quy luật giá trị điều tiết sản xuất hàng hóa được thể hiện trong hai trường hợp sau:
+ Thứ nhất, nếu như một mặt hàng nào đó có giá cả cao hơn giá trị, hàng
hóa bán chạy và lãi cao, những người sản xuất sẽ mở rộng quy mô sản xuất, đầu
tư thêm tư liệu sản xuất và sức lao động. Mặt khác, những người sản xuất hàng
hóa khác cũng có thể chuyển sang sản xuất mặt hàng này, do đó, tư liệu sản xuất
và sức lao động ở ngành này tăng lên, quy mô sản xuất càng được mở rộng.
+ Thứ hai, nếu như một mặt hàng nào đó có giá cả thấp hơn giá trị, sẽ bị lỗ
vốn. Tình hình đó buộc người sản xuất phải thu hẹp việc sản xuất mặt hàng này
hoặc chuyển sang sản xuất mặt hàng khác, làm cho tư liệu sản xuất và sức lao
động ở ngành này giảm đi, ở ngành khác lại có thể tăng lên.
Còn nếu như mặt hàng nào đó giá cả bằng giá trị thì người sản xuất có thể
tiếp tục sản xuất mặt hàng này.
Như vậy, quy luật giá trị đã tự động điều tiết tỷ lệ phân chia tư liệu sản xuất
và sức lao động vào các ngành sản xuất khác nhau, đáp ứng nhu cầu của xã hội.
Tác động điều tiết lưu thông hàng hóa của quy luật giá trị thể hiện ở chỗ nó
thu hút hàng hóa từ nơi có giá cả thấp hơn đến nơi có giá cả cao hơn, và do đó,
góp phần làm cho hàng hóa giữa các vùng có sự cân bằng nhất định.
- Kích thích cải tiến kỹ thuật, hợp lý hoá sản xuất, tăng năng suất lao động,
hạ giá thành sản phẩm.
Các hàng hóa được sản xuất ra trong những điều kiện khác nhau, do đó, có
mức hao phí lao động cá biệt khác nhau, nhưng trên thị trường thì các hàng hóa
đều phải được trao đổi theo mức hao phí lao động xã hội cần thiết. Vậy người sản
xuất hàng hóa nào mà có mức hao phí lao động thấp hơn mức hao phí lao động
xã hội cần thiết, thì sẽ thu được nhiều lãi và càng thấp hơn càng lãi. Điều đó kích
thích những người sản xuất hàng hóa cải tiến kỹ thuật, hợp lý hoá sản xuất, cải
tiến tổ chức quản lý, thực hiện tiết kiệm... nhằm tăng năng suất lao động, hạ chi phí sản xuất.
Sự cạnh tranh quyết liệt càng làm cho các quá trình này diễn ra mạnh mẽ
hơn. Nếu người sản xuất nào cũng làm như vậy thì cuối cùng sẽ dẫn đến toàn bộ
năng suất lao động xã hội không ngừng tăng lên, chi phí sản xuất xã hội không 47 ngừng giảm xuống.
- Phân hóa những người sản xuất hàng hóa thành giàu, nghèo.
Những người sản xuất hàng hóa nào có mức hao phí lao động cá biệt thấp
hơn mức hao phí lao động xã hội cần thiết, khi bán hàng hóa theo mức hao phí
lao động xã hội cần thiết (theo giá trị) sẽ thu được nhiều lãi, giàu lên, có thể mua
sắm thêm tư liệu sản xuất, mở rộng sản xuất kinh doanh, thậm chí thuê lao động trở thành ông chủ.
Ngược lại, những người sản xuất hàng hóa nào có mức hao phí lao động cá
biệt lớn hơn mức hao phí lao động xã hội cần thiết, khi bán hàng hóa sẽ rơi vào
tình trạng thua lỗ, nghèo đi, thậm chí có thể phá sản, trở thành lao động làm thuê.
Đây cũng chính là một trong những nguyên nhân làm xuất hiện quan hệ sản
xuất tư bản chủ nghĩa, cơ sở ra đời của chủ nghĩa tư bản.
Như vậy, quy luật giá trị vừa có tác động tích cực, vừa có tác động tiêu cực.
Do đó, đồng thời với việc thúc đẩy sản xuất hàng hóa phát triển, nhà nước cần có
những biện pháp để phát huy mặt tích cực, hạn chế mặt tiêu cực của nó, đặc biệt
trong điều kiện phát triển nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần theo định hướng
xã hội chủ nghĩa ở nước ta hiện nay.
2. Quy luật cạnh tranh
Cạnh tranh là sự ganh đua về kinh tế giữa những chủ thể trong nền sản xuất
hàng hóa nhằm giành giật những điều kiện thuận lợi trong sản xuất, tiêu thụ hoặc
tiêu dùng hàng hóa để từ đó thu được nhiều lợi ích nhất cho mình.
Cạnh tranh có thể diễn ra giữa người sản xuất với người tiêu dùng. Ví dụ:
người sản xuất thì muốn bán được hàng hóa với giá cao, người tiêu dùng lại
muốn mua được hàng hóa với giá rẻ; hoặc giữa người tiêu dùng với người tiêu
dùng để mua được hàng hóa với giá rẻ hơn, chất lượng hơn; hoặc giữa người sản
xuất với người sản xuất nhằm giành giật những điều kiện thuận lợi trong sản xuất
và tiêu thụ hàng hóa, như điều kiện về vốn, lao động, nguồn nguyên liệu, thị
trường, giành nơi đầu tư có lợi... để thu được nhiều lợi ích nhất cho mình. Trong
cuộc cạnh tranh này người ta có thể dùng nhiều biện pháp khác nhau. Chẳng hạn,
để giành giật thị trường tiêu thụ, họ có thể dùng biện pháp cạnh tranh giá cả như
giảm giá cả hàng hóa để đánh bại đối thủ, hoặc cạnh tranh phi giá cả như dùng
thông tin, quảng cáo sản phẩm, quảng cáo dây chuyền sản xuất... để kích thích người tiêu dùng.
Nội dung của quy luật cạnh tranh là:
Trong nền sản xuất hàng hóa, sự cạnh tranh giữa những người sản xuất
hàng hóa, giữa người sản xuất và người tiêu dùng là một tất yếu khách quan, là
yêu cầu thường xuyên đối với những người sản xuất hàng hóa.
48
Quy luật cạnh tranh xuất phát từ bản chất của nền sản xuất hàng hóa, của quy luật giá trị.
Cạnh tranh có vai trò rất quan trọng và là một trong những động lực mạnh
mẽ thúc đẩy sản xuất phát triển. Nó buộc người sản xuất phải thường xuyên năng
động, nhạy bén, thường xuyên cải tiến kỹ thuật, áp dụng tiến bộ khoa học, công
nghệ, nâng cao tay nghề, hoàn thiện tổ chức quản lý để nâng cao năng suất, chất
lượng và hiệu quả kinh tế…Thực tế cho thấy, ở đâu thiếu cạnh tranh hoặc có biểu
hiện độc quyền thì ở đó thường trì trệ, bảo thủ, kém phát triển.
Bên cạnh mặt tích cực, cạnh tranh cũng có những mặt tiêu cực, thể hiện ở
cạnh tranh không lành mạnh như dùng những thủ đoạn vi phạm đạo đức hoặc vi
phạm pháp luật nhằm thu được nhiều lợi ích nhất cho mình, gây tổn hại đến lợi
ích của tập thể, xã hội, cộng đồng như làm hàng giả, buôn lậu, trốn thuế, ăn cắp
bản quyền, tung tin phá hoại uy tín đối thủ, hoặc cạnh tranh làm tăng sự phân hóa
giàu nghèo hoặc tổn hại đối với môi trường sinh thái v.v..
3. Quy luật cung cầu
Cầu được hiểu là nhu cầu có khả năng thanh toán của xã hội về một loại
hàng hoá hay dịch vụ nào đó trên thị trường ở các mức giá trong một khoảng
thời gian nhất định. Nói cách khác, cầu về một loại hàng hoá hay dịch vụ là
lượng hàng hoá hay dịch vụ đó mà người mua dự kiến mua trên thị trường ở các
mức giá trong một khoảng thời gian nhất định.

Cầu có liên quan đến nhu cầu nhưng không đồng nhất với nhu cầu. Cầu là
một khái niệm kinh tế cụ thể gắn với sản xuất và trao đổi hàng hóa. Cầu không
đồng nhất với nhu cầu nhưng lại có nguồn gốc từ nhu cầu. Quy mô của cầu phụ
thuộc vào các nhân tố chủ yếu như: thu nhập, sức mua của đồng tiền, giá cả hàng
hóa, lãi suất, thị hiếu của người tiêu dùng... trong đó, giá cả là yếu tố có ý nghĩa đặc biệt quan trọng.
Cung về một loại hàng hóa hay dịch vụ là tổng số hàng hóa hay dịch vụ đó
mà các chủ thể kinh tế đưa ra bán trên thị trường ở các mức giá trong một
khoảng thời gian nhất định, bao gồm cả hàng hóa bán được và chưa bán được.

Cung do sản xuất quyết định, nhưng cung không phải lúc nào cũng đồng
nhất với khối lượng sản xuất. Ví dụ: những sản phẩm sản xuất để tự tiêu thụ,
hoặc không có khả năng đưa tới thị trường, thì không nằm trong cung. Lượng
cung phụ thuộc chủ yếu vào khả năng sản xuất; số lượng, chất lượng các yếu tố
sản xuất được đưa vào sử dụng; chi phí sản xuất; giá cả hàng hóa, dịch vụ; trong
đó giá cả là yếu tố có ý nghĩa đặc biệt quan trọng.
Cung và cầu có mối quan hệ chặt chẽ với nhau. Cầu xác định cung và
ngược lại, cung xác định cầu. Cầu xác định khối lượng, cơ cấu của cung về hàng 49
hóa: Chỉ có những hàng hóa nào dự kiến có cầu thì mới được sản xuất, cung ứng;
hàng hóa nào tiêu thụ được nhiều, nhanh nghĩa là có cầu lớn sẽ được cung ứng
nhiều và ngược lại. Đến lượt mình, cung tác động đến cầu, kích thích cầu: Những
hàng hóa nào được sản xuất, cung ứng phù hợp với nhu cầu, thị hiếu, sở thích của
người tiêu dùng sẽ được ưa thích hơn, bán chạy hơn, làm cho cầu về chúng tăng
lên. Vì vậy, người sản xuất hàng hóa phải thường xuyên nghiên cứu nhu cầu, thị
hiếu, sở thích của người tiêu dùng, dự đoán sự thay đổi của cầu, phát hiện các
nhu cầu mới..., để cải tiến chất lượng, hình thức, mẫu mã cho phù hợp; đồng thời
phải quảng cáo để kích thích cầu...
Giữa cung, cầu và giá cả có mối quan hệ chặt chẽ với nhau:
- Giá cả = giá trị thì trạng thái cung cầu ở thế cân bằng.
- Giá cả < giá trị trị thì cung ở xu thế giảm, cầu ở xu thế tăng.
- Giá cả > giá trị trị thì cung ở xu thế tăng, cầu ở xu thế giảm.
- Cung > cầu thì giá cả có xu thế giảm.
- Cung < cầu thì giá cả có xu thế tăng.
- Cung = cầu thì giá cả ổn định tương đối.
Đó là cơ chế tự điều chỉnh của nền kinh tế hàng hóa. Cơ chế đó chính là quy luật cung cầu.
4. Quy luật lưu thông tiền tệ và lạm phát
Quy luật lưu thông tiền tệ là quy luật quy định lượng tiền cần thiết cho lưu
thông hàng hóa trong một thời kỳ nhất định. Quy luật này được thể hiện như sau:
Lượng tiền cần thiết cho lưu thông hàng hoá trong một thời kỳ nhất định
được xác định bằng tổng giá cả của hàng hóa lưu thông trong thời kỳ đó chia
cho tốc độ lưu thông của đồng tiền.

Tổng giá cả của hàng hóa Lượng tiền lưu thông cần thiết cho = lưu thông Tốc độ lưu thông của đồng tiền Trong đó:
- Tốc độ lưu thông của đồng tiền chính là số vòng quay trung bình của một đơn vị tiền tệ.
-Tổng giá cả của mỗi loại hàng hóa bằng giá cả nhân với khối lượng đưa
vào lưu thông của hàng hóa ấy. Tổng giá cả của hàng hóa lưu thông bằng tổng
giá cả của tất cả các loại hàng hóa lưu thông. 50
Lượng tiền cần thiết cho lưu thông này tính cho một thời kỳ nhất định, cho
nên khi ứng dụng công thức này cần lưu ý một số điểm sau:
- Trong tính tổng giá cả phải loại bỏ những hàng hóa không được đưa ra lưu
thông trong thời kỳ đó như: Hàng hóa dự trữ hay tồn kho không được đem ra bán
hoặc để bán trong thời kỳ sau; hàng hóa bán (mua) chịu đến thời kỳ sau mới cần
thanh toán bằng tiền; hàng hóa dùng để trao đổi trực tiếp với hàng hóa khác;
hàng hóa được mua (bán) bằng hình thức thanh toán không dùng tiền mặt như ký sổ, chuyển khoản,…
- Phải cộng thêm vào lượng tiền cần thiết cho lưu thông lượng tiền dùng để
ứng trước, để đặt hàng trong thời kỳ này nhưng lại chỉ nhận hàng trong thời kỳ
sau và lượng tiền mua (bán) hàng hoá chịu đã đến kỳ thanh toán.
Khi vàng và bạc được dùng làm tiền thì số lượng tiền vàng hay bạc làm
phương tiện lưu thông được hình thành một cách tự phát. Bởi vì, tiền vàng hay
tiền bạc (hoặc các của cải bằng vàng, bạc) thực hiện được chức năng là phương
tiện cất trữ. Nếu như số lượng tiền vàng hay tiền bạc lớn hơn số lượng tiền cần
thiết cho lưu thông hàng hóa thì việc tích trữ tiền tăng lên và ngược lại. Chẳng
hạn, khi sản xuất giảm sút, số lượng hàng hóa đem ra lưu thông ít đi, do đó số
lượng tiền đang trong lưu thông trở nên lớn hơn số lượng tiền cần thiết cho lưu
thông, khi đó việc tích trữ tiền sẽ tăng lên.
Khi phát hành tiền giấy thì tình hình sẽ khác. Tiền giấy chỉ là ký hiệu của
giá trị, thay thế tiền vàng hay bạc trong chức năng làm phương tiện lưu thông,
bản thân tiền giấy không có giá trị thực.
Trong chế độ tiền giấy bản vị vàng, một đồng tiền giấy chỉ là ký hiệu của
một lượng vàng nhất định dự trữ trong quỹ dự trữ của nhà nước hoặc ngân hàng.
Về nguyên tắc, bất kỳ lúc nào đồng tiền giấy cũng được đổi sang lượng vàng mà
nó ấn định. Trong trường hợp này lượng tiền cần thiết cho lưu thông cũng tự điều
tiết giống như trong chế độ tiền vàng. Tuy nhiên, thực tế không diễn ra đúng như
vậy, nhìn chung lượng vàng dự trữ không đủ bảo đảm cho lượng tiền giấy đã
được phát hành, khi đó lạm phát xảy ra. Hơn nữa, do chế độ bảo đảm bằng vàng
đã không được thực hiện nghiêm túc, cuối cùng đã bị bãi bỏ, chuyển sang chế độ
tiền giấy do nhà nước ấn định giá trị phát hành ban đầu không có vàng đứng đằng
sau bảo đảm. Khi đó, đồng tiền được tung vào lưu thông và giá trị của nó thường
xuyên bị biến đổi phụ thuộc vào rất nhiều yếu tố khác nhau trong nền kinh tế, đặc
biệt là yếu tố phát hành tiền: lượng tiền phát hành không phù hợp với lượng tiền
cần thiết cho lưu thông
. Đồng thời, lượng tiền cần thiết cho lưu thông cũng
thường xuyên biến đổi do giá trị của một đơn vị tiền tệ thường xuyên thay đổi.
Khi lượng tiền giấy phát hành ra cao hơn lượng tiền cần thiết cho lưu
thông gọi là lạm phát; ngược lại, nếu lượng tiền giấy phát hành ra thấp hơn 51
lượng tiền cần thiết cho lưu thông gọi là giảm phát.
Lạm phát bao giờ cũng đi đôi với việc giá cả của hầu hết hàng hóa đồng
loạt tăng lên làm cho giá trị của mỗi đơn vị tiền tệ giảm, sức mua của đồng tiền
giảm. Sở dĩ như vậy vì khi lượng tiền được phát hành vượt quá mức cần thiết làm
xuất hiện tình trạng ứ đọng tiền tệ; người giữ tiền sẵn sàng cho vay tiền với lãi
suất thấp hơn, sẵn sàng bỏ ra số tiền lớn hơn để mua một đơn vị hàng hóa, làm
cho hàng hóa bị khan hiếm, giá cả leo thang... Có thể nói, bề nổi của lạm phát
luôn là tình trạng mức giá chung tăng lên, giá trị của đơn vị tiền tệ giảm
, sức
mua của đồng tiền giảm. Chính vì vậy, để đo lường mức lạm phát, người ta dùng
chỉ số giá cả. Có hai loại chỉ số giá cả được sử dụng phổ biến trong thống kê kinh
tế là chỉ số giá sản xuất và chỉ số giá tiêu dùng.
Căn cứ vào mức giá tăng lên người ta chia lạm phát ra thành lạm phát vừa
phải (chỉ số giá cả tăng lên dưới 10% một năm), lạm phát phi mã (từ 10% một
năm trở lên) và siêu lạm phát (chỉ số giá cả tăng lên hàng trăm, hàng nghìn phần
trăm một năm hoặc hơn nữa).
Lạm phát nhẹ, vừa phải là biểu hiện sự phát triển lành mạnh của nền kinh
tế, kích thích sản xuất phát triển, kích thích xuất khẩu…Tuy nhiên, lạm phát phi
mã, đặc biệt là siêu lạm phát, có sức tàn phá ghê gớm đối với nền kinh tế; nó dẫn
tới sự phân phối lại các nguồn thu nhập giữa các tầng lớp dân cư: người nắm giữ
hàng hóa, người đi vay được lợi; người có thu nhập và nắm giữ tài sản bằng tiền,
người cho vay bị thiệt (do sức mua của đồng tiền giảm sút); khuyến khích đầu cơ
hàng hóa, cản trở sản xuất kinh doanh, các hoạt động kinh tế bị méo mó, biến
dạng, tâm lý người dân hoang mang...Siêu lạm phát gắn liền với khủng hoảng
kinh tế - xã hội. Do đó, việc chống lạm phát cao là một trong những mục tiêu
hàng đầu của các nước trên thế giới.
Ngày nay, lý thuyết kinh tế học hiện đại còn phân biệt các loại lạm phát
khác nhau như: lạm phát do cầu kéo, lạm phát chi phí đẩy, do mở rộng tín dụng
quá mức... Dù cách phân loại có như thế nào đi chăng nữa thì nguyên nhân dẫn
đến lạm phát vẫn là do sự mất cân đối giữa hàng và tiền do số lượng tiền giấy
vượt quá mức cần thiết cho lưu thông. V- Thị trường
Sản xuất hàng hóa là sản xuất ra để bán, do đó, nó luôn gắn liền với thị trường.
1. Thị trường và chức năng của thị trường
Theo nghĩa hẹp, thị trường là nơi diễn ra sự trao đổi và mua bán hàng hóa.
Ví dụ: chợ, cửa hàng, sở giao dịch ...
Theo nghĩa rộng, thị trường là tổng thể tất cả các mối quan hệ cạnh tranh, 52
cung - cầu, giá cả, giá trị... mà trong đó giá cả và sản lượng hàng hóa tiêu thụ được xác định.
Có thể phân loại thị trường theo nhiều cách khác nhau:
- Theo đối tượng giao dịch, mua bán cụ thể, có thị trường từng loại hàng
hóa và dịch vụ như thị trường lúa gạo, thị trường dầu mỏ, thị trường ngoại tệ, thị trường chứng khoán...
- Theo ý nghĩa và vai trò của các đối tượng mua bán, giao dịch, có thị
trường các yếu tố sản xuất như thị trường tư liệu sản xuất, thị trường lao động, thị
trường vốn, thị trường khoa học - công nghệ, thị trường tư liệu tiêu dùng...
- Theo tính chất và cơ chế vận hành, có thị trường tự do, thị trường cạnh
tranh không hoàn hảo (thị trường độc quyền mang tính cạnh tranh, thị trường
cạnh tranh mang tính độc quyền), thị trường tự do với sự điều tiết của chính phủ,
thị trường độc quyền thuần tuý...
Theo quy mô và phạm vi của các quan hệ kinh tế, có thị trường địa phương,
thị trường khu vực, thị trường trong nước, thị trường nước ngoài,...
Thị trường phát triển cùng với sự phát triển của sản xuất và trao đổi hàng
hóa. Đầu tiên trong sản xuất hàng hóa là thị trường sản phẩm, thị trường các tư
liệu tiêu dùng, sau đó là thị trường tư liệu sản xuất, từ thị trường tư liệu sản xuất
đến thị trường lao động, thị trường vốn, thị trường chứng khoán. Đồng thời, khi
quy mô các quan hệ kinh tế được mở rộng, thì thị trường cũng phát triển: từ thị
trường địa phương, thị trường khu vực tới thị trường cả nước, sau đó là thị
trường quốc tế; từ thị trường cạnh tranh không hoàn hảo tới thị trường cạnh tranh
hoàn hảo, cạnh tranh mang tính độc quyền, độc quyền mang tính cạnh tranh; từ
thị trường không có sự điều tiết, tự do vô chính phủ, đến thị trường có sự điều tiết của nhà nước...
Mặc dù có nhiều loại, nhưng nhìn chung mọi thị trường đều có ba chức năng chủ yếu sau:
- Chức năng thừa nhận công dụng xã hội của hàng hóa (giá trị sử dụng xã
hội) và lao động đã chi phí để sản xuất ra nó, thông qua việc hàng hóa có bán
được hay không, và bán với giá như thế nào. Nếu hàng hóa bán được và bán với
giá cả bằng giá trị, có nghĩa là xã hội không chỉ thừa nhận công dụng của nó, mà
còn thừa nhận mức hao phí lao động để sản xuất ra nó là phù hợp với mức hao phí
lao động xã hội cần thiết, và giá trị hàng hóa được thực hiện. Ngược lại, nếu hàng
hóa không bán được, có nghĩa là, hoặc do công dụng của hàng hóa không được
thừa nhận (có thể do chất lượng kém hoặc quy cách, mẫu mã không phù hợp...),
hoặc do chi phí sản xuất cao hơn mức trung bình của xã hội (quá đắt) nên xã hội
không chấp nhận. Nếu hàng hóa bán được, nhưng với giá cả thấp hơn giá trị, có
nghĩa là xã hội chỉ thừa nhận công dụng của nó và một phần chi phí sản xuất ra nó. 53
- Chức năng cung cấp thông tin cho người sản xuất và người tiêu dùng
thông qua những biến động của nhu cầu xã hội về số lượng, chất lượng, chủng
loại, cơ cấu các loại hàng hóa, giá cả, tình hình cung - cầu về các loại hàng hóa...
- Chức năng kích thích hoặc hạn chế sản xuất và tiêu dùng. Trên cơ sở
những thông tin thu được từ thị trường, người sản xuất và người tiêu dùng sẽ
buộc phải có những ứng xử, điều chỉnh kịp thời cho phù hợp với sự biến đổi của
thị trường, nhờ đó sản xuất và tiêu dùng được kích thích hoặc hạn chế. Ví dụ, khi
giá cả hàng hóa nào đó tăng lên, người sản xuất sẽ mở rộng quy mô sản xuất, còn
người tiêu dùng sẽ hạn chế nhu cầu và ngược lại...
2. Giá cả thị trường
Cơ sở của giá cả là giá trị, nhưng trên thị trường không phải lúc nào giá cả
cũng phù hợp với giá trị mà nó thường biến động, lên xuống xoay quanh giá trị
do nhiều nhân tố ảnh hưởng, trong đó, cạnh tranh, cung - cầu và sức mua của
đồng tiền là những nhân tố có ảnh hưởng trực tiếp. Trên cơ sở đó, hình thành nên
giá cả thị trường. Hay nói cách khác, giá cả thị trường là giá bán thực tế của hàng
hóa trên thị trường, hoặc là giá cả hàng hóa được thoả thuận giữa người mua và
người bán trên thị trường. Đối với người kinh doanh, đó là giá kinh doanh, giá
này phải bù đắp được các chi phí và có lãi cần thiết thì họ mới có thể tồn tại và phát triển.
Trong cơ chế thị trường có sự quản lý của nhà nước, thì giá cả là một công
cụ quan trọng để nhà nước thực hiện việc quản lý, kích thích, điều tiết các hoạt
động kinh tế theo những định hướng, mục tiêu nhất định như nhằm duy trì những
cân đối của nền kinh tế, phân phối và phân phối lại thu nhập quốc dân...
Nhà nước quản lý giá không phải bằng cách định giá trực tiếp (trừ mặt hàng
nhà nước độc quyền), mà quản lý một cách gián tiếp chẳng hạn thông qua các
công cụ kinh tế và pháp luật để tác động vào tổng cung và tổng cầu, tăng cường
lực lượng dự trữ quốc gia nhằm bình ổn giá cả thị trường, đổi mới cơ chế dự trữ lưu thông... Câu hỏi ôn tập
1. Phân tích điều kiện ra đời, tồn tại, đặc trưng và ưu thế của sản xuất hàng hóa.
2. Phân tích các thuộc tính của hàng hóa, lượng giá trị của hàng hóa và các
yếu tố ảnh hưởng tới nó.
3. Nêu nguồn gốc, bản chất của tiền. Phân tích các chức năng của tiền, quy
luật lưu thông tiền tệ và lạm phát.
4. Phân tích quy luật giá trị trong nền sản xuất hàng hóa.
5. Phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến giá cả hàng hóa.
6. Phân tích vai trò của cạnh tranh, quan hệ cung - cầu trong nền sản xuất
hàng hóa và các chức năng cơ bản của thị trường. 54 Chương IV
Sản xuất giá trị thặng dư - quy luật kinh tế cơ bản của chủ nghĩa tư bản
I- Sự chuyển hóa tiền thành tư bản
1. Công thức chung của tư bản
Tiền là sản vật cuối cùng của lưu thông hàng hoá, đồng thời là hình thái
xuất hiện đầu tiên của tư bản.
Tiền trong lưu thông hàng hóa giản đơn vận động theo công thức: H - T -
H. Tiền trong nền sản xuất tư bản chủ nghĩa vận động theo công thức: T - H - T’.
a) So sánh hai công thức:
Điểm giống nhau của hai công thức lưu thông nói trên là đều cấu thành bởi
hai yếu tố hàng và tiền; đều chứa đựng hai hành vi đối lập nhau là mua và bán;
đều biểu hiện quan hệ kinh tế giữa người mua và người bán.
Điểm khác nhau giữa hai công thức đó là: Lưu thông hàng hóa giản đơn bắt
đầu bằng hành vi bán (H - T) và kết thúc bằng hành vi mua (T - H); điểm xuất
phát và điểm kết thúc đều là hàng hóa, tiền chỉ đóng vai trò trung gian, mục đích
là giá trị sử dụng. Ngược lại, lưu thông của tư bản bắt đầu bằng hành vi mua (T -
H) và kết thúc bằng hành vi bán (H - T’); tiền vừa là điểm xuất phát, vừa là điểm
kết thúc, còn hàng hóa đóng vai trò trung gian...Mục đích của lưu thông tư bản là
giá trị, và giá trị lớn hơn. Tư bản vận động theo công thức T-H-T’, trong đó T’ =
T + ∆T; ∆T là số tiền trội hơn được gọi là giá trị thặng dư và ký hiệu bằng m.
Còn số tiền ứng ra ban đầu với mục đích thu được giá trị thặng dư trở thành tư
bản. Như vậy, tiền chỉ biến thành tư bản khi được dùng để mang lại giá trị thặng
dư cho nhà tư bản. Công thức:
T – H – T’ với T’ = T + m
Được gọi là công thức chung của tư bản. Mọi tư bản đều vận động như vậy
nhằm mục đích mang lại giá trị thặng dư.
Như vậy, tư bản là tiền tự lớn lên hay giá trị sinh ra giá trị thặng dư.
b) Mâu thuẫn của công thức chung của tư bản
Số tiền trội hơn (∆T) hay giá trị thặng dư (m) sinh ra từ đâu?
Thoạt nhìn, hình như giá trị thặng dư sinh ra trong lưu thông. Vậy có phải 55
do bản chất của sự lưu thông đã làm cho tiền tăng thêm và do đó hình thành giá trị thặng dư hay không?
Nếu mua - bán ngang giá thì chỉ có sự thay đổi hình thái của giá trị: từ tiền
thành hàng hoặc từ hàng thành tiền. Còn tổng số giá trị trong tay mỗi người tham
gia trao đổi trước sau vẫn không thay đổi. Trong trường hợp trao đổi không
ngang giá
, hàng hóa có thể bán cao hơn hoặc thấp hơn giá trị. Nhưng, trong nền
kinh tế hàng hóa, mỗi người sản xuất đều vừa là người bán, vừa là người mua.
Cái lợi mà họ thu được khi bán sẽ bù lại cái thiệt khi mua hoặc ngược lại. Trong
trường hợp có những kẻ chuyên mua rẻ, bán đắt thì tổng giá trị toàn xã hội cũng
không hề tăng lên, bởi vì số giá trị mà những người này thu được chẳng qua chỉ
là sự ăn chặn, đánh cắp số giá trị của người khác mà thôi.
Như vậy lưu thông và bản thân tiền tệ trong lưu thông không hề tạo ra giá trị.
Nhưng nếu người có tiền không tiếp xúc gì với lưu thông, tức là đứng ngoài
lưu thông thì cũng không thể làm cho tiền của mình lớn lên được.
"Vậy là tư bản không thể xuất hiện từ lưu thông và cũng không thể xuất
hiện ở bên ngoài lưu thông. Nó phải xuất hiện trong lưu thông và đồng thời
không phải trong lưu thông"1. Đó là mâu thuẫn của công thức chung của tư bản.
C.Mác là người đầu tiên phân tích và giải quyết mâu thuẫn đó bằng lý luận về hàng hóa sức lao động.
2. Hàng hóa sức lao động
a) Sức lao động, sự chuyển hóa sức lao động thành hàng hóa
Để giải quyết mâu thuẫn của công thức chung của tư bản, cần tìm trên thị
trường một loại hàng hóa mà việc sử dụng nó có thể tạo ra được giá trị lớn hơn
giá trị của bản thân nó. Hàng hóa đó là hàng hóa sức lao động.
Sức lao động là toàn bộ những năng lực (thể lực và trí lực) tồn tại trong
một con người và được người đó sử dụng vào sản xuất.
Sức lao động là cái có trước, còn lao động chính là quá trình sử dụng sức lao động.
Trong mọi xã hội, sức lao động là yếu tố của sản xuất, nhưng sức lao động
chỉ trở thành hàng hóa khi có hai điều kiện sau đây:
Thứ nhất, người lao động phải được tự do về thân thể, có quyền sở hữu sức
lao động của mình và chỉ bán sức lao động ấy trong một thời gian nhất định.
Thứ hai, người lao động không có tư liệu sản xuất cần thiết để tự mình
1. C.Mác và Ph. ăngghen: Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1993, t..23, tr. .249. 56
đứng ra tổ chức sản xuất nên muốn sống chỉ còn cách bán sức lao động cho người khác sử dụng.
Việc sức lao động trở thành hàng hóa đánh dấu một bước ngoặt cách mạng
trong phương thức kết hợp người lao động với tư liệu sản xuất, là một bước tiến
lịch sử so với chế độ nô lệ và phong kiến. Sự bình đẳng về hình thức giữa người
sở hữu sức lao động với người sở hữu tư bản che đậy bản chất của chủ nghĩa tư
bản - chế độ được xây dựng trên sự đối kháng lợi ích kinh tế giữa tư bản và lao động.
b) Hai thuộc tính của hàng hóa sức lao động
Giống như mọi hàng hóa khác, hàng hóa sức lao động cũng có hai thuộc
tính: giá trị và giá trị sử dụng.
Giá trị của hàng hóa sức lao động cũng do số lượng lao động xã hội cần
thiết để sản xuất và tái sản xuất ra nó quyết định. Giá trị sức lao động được quy
về giá trị của toàn bộ các tư liệu sinh hoạt cần thiết để sản xuất và tái sản xuất
sức lao động, để duy trì đời sống của công nhân làm thuê và gia đình họ.
Giá trị hàng hóa sức lao động khác với hàng hóa thông thường ở chỗ nó bao
hàm cả yếu tố tinh thần và yếu tố lịch sử, phụ thuộc vào hoàn cảnh lịch sử của
từng nước, từng thời kỳ, phụ thuộc vào trình độ văn minh đã đạt được, vào điều
kiện lịch sử hình thành giai cấp công nhân và cả điều kiện địa lý, khí hậu.
Giá trị sử dụng của hàng hóa sức lao động thể hiện ở quá trình tiêu dùng
(sử dụng) sức lao động, tức là quá trình lao động để sản xuất ra một hàng hóa, một dịch vụ nào đó.
Trong quá trình lao động, sức lao động tạo ra một lượng giá trị mới lớn
hơn giá trị của bản thân nó; phần giá trị dôi ra so với giá trị sức lao động là giá trị thặng dư.
Đó chính là đặc điểm riêng có của giá trị sử dụng của hàng hóa sức lao
động. Đặc điểm này là chìa khoá để giải quyết mâu thuẫn trong công thức chung
của tư bản đã trình bày ở trên.
II- Sản xuất giá trị thặng dư
1. Quá trình sản xuất giá trị thặng dư
Mục đích của nhà tư bản ứng ra một số tiền mua tư liệu sản xuất và sức
lao động là để tạo ra giá trị thặng dư.
Quá trình nhà tư bản tiêu dùng hàng hóa sức lao động và tư liệu sản xuất để
sản xuất giá trị thặng dư có hai đặc điểm: một là, công nhân làm việc dưới sự
kiểm soát của nhà tư bản; hai là, sản phẩm làm ra thuộc sở hữu của nhà tư bản. 57
Làm thế nào nhà tư bản có được giá trị thặng dư?
Giả sử, để chế tạo ra 1 kg sợi, nhà tư bản phải ứng ra số tiền 20 ngàn đơn vị
tiền tệ mua 1 kg bông, 3 ngàn đơn vị cho hao phí máy móc và 5 ngàn đơn vị mua
sức lao động của công nhân điều khiển máy móc trong 1 ngày (10 giờ). Giả định
việc mua này đúng giá trị, mỗi giờ lao động sống của công nhân tạo ra giá trị mới
kết tinh vào sản phẩm là 1000 đơn vị.
Trong quá trình sản xuất, bằng lao động cụ thể, công nhân sử dụng máy
móc để chuyển 1 kg bông thành 1 kg sợi, theo đó giá trị của bông và hao mòn
máy móc cũng được chuyển vào sợi. Giả định chỉ trong 5 giờ công nhân đã kéo
xong 1 kg bông thành 1 kg sợi, thì giá trị 1 kg sợi được tính theo các khoản như sau:
+ Giá trị 1 kg bông chuyển vào = 20.000 đơn vị + Hao mòn máy móc = 3.000 đơn vị
+ Giá trị mới tạo ra (trong 5 giờ lao động, phần này vừa đủ bù đắp giá trị sức lao động) = 5.000 đơn vị Tổng cộng = 28.000 đơn vị
Nếu quá trình lao động ngừng ở đây thì nhà tư bản chưa có được giá trị thặng dư.
Thời gian lao động (5 giờ) mà người công nhân tạo ra một lượng giá trị
ngang với giá trị sức lao động của mình gọi là thời gian lao động tất yếu và lao
động trong khoảng thời gian ấy gọi là lao động tất yếu.
Nhưng nhà tư bản đã mua sức lao động trong 1 ngày với 10 giờ, chứ không
phải 5 giờ (Hợp đồng lao động giữa nhà tư bản và công nhân tính theo ngày
công 10 giờ nên nhà tư bản có quyền sử dụng sức lao động của công nhân
trong 10 giờ). Trong 5 giờ lao động tiếp, nhà tư bản chi thêm 20.000 đơn vị
để mua 1 kg bông và 3.000 đơn vị hao mòn máy móc và với 5 giờ lao động sau,
người công nhân vẫn tạo ra 5.000 đơn vị giá trị mới và có thêm 1 kg sợi với giá
trị 28.000 đơn vị. Tổng số tiền nhà tư bản chi ra để có được 2 kg sợi sẽ là:
+ Tiền mua bông: 20.000 x 2 = 40000 đơn vị
+ Hao mòn máy móc (máy chạy 10 tiếng): 3.000 x 2 = 6.000 đơn vị
+ Tiền lương công nhân sản xuất cả ngày (trong 10 giờ, tính theo đúng giá trị sức lao động) = 5.000 đơn vị
Tổng cộng = 51.000 đơn vị
Tổng giá trị của 2 kg sợi là: 2 kg x 28000 = 56.000 đơn vị và như vậy, 58
lượng giá trị thặng dư thu được là: 56.000 - 51.000 = 5.000 đơn vị.
Thời gian lao động (5 giờ) để tạo ra giá trị thặng dư gọi là thời gian lao
động thặng dư, và lao động trong thời gian ấy gọi là lao động thặng dư.
Từ thí dụ trên đây ta kết luận:
Giá trị thặng dư là một bộ phận của giá trị mới dôi ra ngoài giá trị sức lao
động do công nhân làm thuê tạo ra và bị nhà tư bản chiếm không. C. Mác viết:
"Bí quyết của sự tự tăng thêm giá trị của tư bản quy lại là ở chỗ tư bản chi phối
được một số lượng lao động không công nhất định của người khác"1. Sở dĩ nhà
tư bản chi phối được số lao động không công ấy vì nhà tư bản là người sở hữu tư liệu sản xuất.
Việc nhà tư bản chiếm đoạt giá trị thặng dư do quá trình sản xuất tư bản chủ
nghĩa tạo ra gọi là bóc lột giá trị thặng dư.
2. Tư bản bất biến và tư bản khả biến
Để sản xuất giá trị thặng dư, nhà tư bản phải ứng trước tư bản ra để mua tư
liệu sản xuất và sức lao động. Vậy các bộ phận khác nhau đó của tư bản có vai
trò như thế nào trong quá trình sản xuất giá trị thặng dư?
Trước hết xét bộ phận tư bản tồn tại dưới hình thức tư liệu sản xuất. Trong
quá trình sản xuất, giá trị của tư liệu sản xuất được lao động cụ thể của người
công nhân chuyển vào sản phẩm mới, và lượng giá trị của chúng không đổi so
với trước khi đưa vào sản xuất. Bộ phận tư bản này được gọi là tư bản bất biến, ký hiệu là c.
Bộ phận tư bản dùng để mua sức lao động thì lại khác. Một mặt, giá trị của
nó biến thành các tư liệu sinh hoạt của người công nhân và biến đi trong tiêu
dùng của công nhân. Mặt khác, trong quá trình sản xuất, bằng lao động trừu
tượng, người công nhân tạo ra giá trị mới không những đủ bù đắp sức lao động
của mình, mà còn có giá trị thặng dư cho nhà tư bản. Do vậy, bộ phận tư bản
dùng để mua sức lao động đã có sự biến đổi về lượng trong quá trình sản xuất.
Bộ phận tư bản này được gọi là tư bản khả biến, ký hiệu là v.
Như vậy, tư bản bất biến là điều kiện cần thiết không thể thiếu được để sản
xuất ra giá trị thặng dư, còn tư bản khả biến có vai trò quyết định ttrong quá trình đó,
vì nó chính là bộ phận tư bản đã lớn lên.
3. Tỷ suất và khối lượng giá trị thặng dư
Tỷ suất giá trị thặng dư (m’) là tỷ lệ phần trăm giữa số lượng giá trị thặng
dư (m) với tư bản khả biến (v) và được tính bằng công thức:
1. C.Mác và Ph. ăngghen: Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1993, t. 23, tr. 753. 59 m m' = v x 100 %
Công thức tính tỷ suất giá trị thặng dư còn có dạng: t' m' = t x 100 % Trong đó:
- t là thời gian lao động tất yếu - t' là thời gian lao động thặng dư
Tỷ suất giá trị thặng dư phản ánh trình độ bóc lột của nhà tư bản đối với công nhân làm thuê.
Khối lượng giá trị thặng dư (M) là số lượng giá trị thặng dư mà nhà tư bản
thu được trong một thời gian sản xuất nhất định và được tính bằng công thức: m
M = m' . V hoặc M = v x V (1)
Trong đó: V là tổng tư bản khả biến được sử dụng trong thời gian trên.
Khối lượng giá trị thặng dư tỷ lệ thuận với cả hai nhân tố m' và V.
4. Giá trị thặng dư tuyệt đối, tương đối và siêu ngạch
Giá trị thặng dư tuyệt đối là giá trị thặng dư thu được do kéo dài thời gian
lao động vượt quá thời gian lao động tất yếu, trong khi năng suất lao động, giá
trị sức lao động và thời gian lao động tất yếu không thay đổi.

Thí dụ, ngày lao động là 8 giờ, thời gian lao động tất yếu là 4 giờ, thời gian
lao động thặng dư là 4 giờ, mỗi giờ công nhân tạo ra một giá trị mới là 10 đơn vị,
thì giá trị thặng dư tuyệt đối là 40 và tỷ suất giá trị thặng dư là: 40 m' = 40 x 100 % = 100%
Nếu kéo dài ngày lao động thêm 2 giờ nữa, mọi điều kiện khác vẫn như cũ,
thì giá trị thặng dư tuyệt đối tăng lên 60 và m' cũng tăng lên thành: 60 m' = 40 x 100 % = 150 %
Việc kéo dài ngày lao động không thể vượt quá giới hạn sinh lý của công nhân
(vì họ còn phải có thời gian ăn, ngủ, nghỉ ngơi, giải trí để phục hồi sức khoẻ) nên
gặp phải sự phản kháng gay gắt của giai cấp công nhân đòi giảm giờ làm.
Vì lợi nhuận, khi độ dài ngày lao động không thể kéo dài thêm, nhà tư bản
tìm cách tăng cường độ lao động của công nhân. Tăng cường độ lao động về thực
chất cũng tương tự như kéo dài ngày lao động. Vì vậy, kéo dài thời gian lao động m
1. Công thức này chỉ đúng khi v trong v là một lượng xác định, nghĩa
là tiền công không đổi,
do đó V đại biểu cho số lượng công nhân nhất định được sử dụng. 60
và tăng cường độ lao động là để sản xuất giá trị thặng dư tuyệt đối.
Giá trị thặng dư tương đối là giá trị thặng dư thu được do rút ngắn thời
gian lao động tất yếu bằng cách nâng cao năng suất lao động trong ngành sản
xuất ra tư liệu sinh hoạt để hạ thấp giá trị sức lao động, nhờ đó tăng thời gian lao
động thặng dư lên ngay trong điều kiện độ dài ngày lao động, cường độ lao động vẫn như cũ.

Thí dụ, ngày lao động là 10 giờ, trong đó 5 giờ là lao động tất yếu, 5 giờ là
lao động thặng dư. Nếu giá trị sức lao động giảm đi 1 giờ thì thời gian lao động
tất yếu xuống còn 4 giờ. Do đó, thời gian lao động thặng dư tăng từ 5 giờ lên 6
giờ và m' tăng từ 100% lên 150%.
Để hạ thấp giá trị sức lao động thì phải giảm giá trị các tư liệu sinh hoạt và
dịch vụ cần thiết cho người công nhân. Muốn vậy phải tăng năng suất lao động xã
hội trong các ngành sản xuất tư liệu tiêu dùng và các ngành sản xuất tư liệu sản
xuất để trang bị cho ngành sản xuất ra các tư liệu tiêu dùng.
Giá trị thặng dư siêu ngạch là phần giá trị thặng dư thu được do áp dụng
công nghệ mới sớm hơn các xí nghiệp khác làm cho giá trị cá biệt của hàng hóa
thấp hơn giá trị thị trường của nó.

Như thế nhà tư bản chỉ phải bỏ ra ít chi phí hơn các nhà tư bản khác mà vẫn
bán được với giá như các nhà tư bản khác, từ đó thu được giá trị thặng dư cao
hơn. Khi số đông các xí nghiệp đều đổi mới kỹ thuật và công nghệ một cách phổ
biến thì giá trị thặng dư siêu ngạch của doanh nghiệp đó sẽ không còn nữa.
Trong từng xí nghiệp, giá trị thặng dư siêu ngạch là một hiện tượng tạm
thời, nhưng trong phạm vi xã hội thì nó lại thường xuyên tồn tại. Giá trị thặng dư
siêu ngạch là động lực mạnh nhất để thúc đẩy các nhà tư bản đổi mới công nghệ
để tăng năng suất lao động cá biệt, đánh bại đối thủ của mình trong cạnh tranh.
C.Mác gọi giá trị thặng dư siêu ngạch là hình thức biến tướng của giá trị
thặng dư tương đối.
5. Sản xuất giá trị thặng dư - quy luật kinh tế cơ bản của chủ nghĩa tư bản
Nếu quy luật kinh tế cơ bản của sản xuất hàng hóa là quy luật giá trị thì quy
luật kinh tế cơ bản của nền sản xuất tư bản chủ nghĩa là quy luật giá trị thặng dư.
Quy luật giá trị thặng dư là quy luật kinh tế cơ bản của chủ nghĩa tư bản bởi
vì nó quy định bản chất của nền sản xuất tư bản chủ nghĩa, chi phối mọi mặt đời
sống kinh tế của xã hội tư bản. Không có sản xuất giá trị thặng dư thì không có
chủ nghĩa tư bản. Theo C. Mác, chế tạo ra giá trị thặng dư, đó là quy luật tuyệt đối
của phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa. 61
ở đâu có sản xuất giá trị thặng dư thì ở đó có chủ nghĩa tư bản, ngược lại, ở
đâu có chủ nghĩa tư bản thì ở đó có sản xuất giá trị thặng dư. Chính vì vậy, Lênin
gọi quy luật giá trị thặng dư là quy luật kinh tế tuyệt đối của chủ nghĩa tư bản.
Nội dung của quy luật này là sản xuất nhiều và ngày càng nhiều hơn giá
trị thặng dư bằng cách tăng cường bóc lột công nhân làm thuê.
Sản xuất nhiều và ngày càng nhiều giá trị thặng dư là mục đích, là động lực
thường xuyên của nền sản xuất tư bản chủ nghĩa, là nhân tố đảm bảo sự tồn tại,
thúc đẩy sự vận động, phát triển của chủ nghĩa tư bản; đồng thời nó làm cho mọi
mâu thuẫn của chủ nghĩa tư bản ngày càng sâu sắc, đưa đến sự thay thế tất yếu
chủ nghĩa tư bản bằng một xã hội cao hơn.
Quy luật giá trị thặng dư là nguồn gốc của mâu thuẫn cơ bản của xã hội tư
bản: mâu thuẫn giữa tư bản và lao động, mâu thuẫn giữa giai cấp tư sản và giai cấp công nhân
Quy luật giá trị thặng dư đứng đằng sau cạnh tranh tư bản chủ nghĩa. Với
mục đích là thu được ngày càng nhiều hơn giá trị thặng dư, các nhà tư bản cạnh
tranh với nhau, tiêu diệt lẫn nhau để có được quy mô giá trị thặng dư lớn hơn, tỉ
suất giá trị thặng dư cao hơn.
Để sản xuất ngày càng nhiều giá trị thặng dư, các nhà tư bản ra sức áp dụng
tiến bộ khoa học kỹ thuật, cải tiến sản xuất. Từ đó thúc đẩy lực lượng sản xuất
phát triển mạnh mẽ, nền sản xuất có tính chất xã hội hoá ngày càng cao, mâu
thuẫn giữa tính chất xã hội của sản xuất với hình thức chiếm hữu tư nhân tư bản
chủ nghĩa ngày càng gay gắt.
Tất cả những yếu tố đó đưa xã hội tư bản đến chỗ phủ định chính mình.
III- Tiền công trong chủ nghĩa tư bản
1. Bản chất của tiền công
Tiền công là biểu hiện bằng tiền của giá trị hàng hóa sức lao động, là giá
cả của hàng hóa sức lao động.
Tuy vậy, dễ có sự lầm tưởng, trong xã hội tư bản, tiền công là giá cả của lao
động. Bởi vì: thứ nhất, nhà tư bản trả tiền công cho công nhân sau khi công nhân
đã lao động để sản xuất ra hàng hóa; thứ hai, tiền công được trả theo thời gian
lao động (giờ, ngày, tuần, tháng), hoặc theo số lượng hàng hóa đã sản xuất được.
Cái mà nhà tư bản mua của công nhân không phải là lao động, mà là sức lao
động. Tiền công không phải là giá trị hay giá cả của lao động, mà chỉ là giá trị
hay giá cả của hàng hóa sức lao động. 62
2. Các hình thức tiền công cơ bản
Tiền công tính theo thời gian là hình thức tiền công tính theo thời gian lao
động của công nhân dài hay ngắn (giờ, ngày, tuần, tháng).
Tiền công tính theo sản phẩm là hình thức tiền công tính theo số lượng sản
phẩm đã làm ra, hoặc số lượng công việc đã hoàn thành trong một thời gian nhất định.
Mỗi một sản phẩm được trả công theo một đơn giá nhất định, gọi là đơn giá
tiền công. Để quy định đơn giá tiền công, người ta lấy tiền công trung bình một
ngày của một công nhân chia cho số lượng sản phẩm của một công nhân sản xuất
ra trong một ngày lao động bình thường.
Tiền công tính theo sản phẩm, một mặt, giúp cho nhà tư bản trong việc quản
lý, giám sát quá trình lao động của công nhân dễ dàng hơn; mặt khác, kích thích
công nhân lao động tích cực, khẩn trương tạo ra nhiều sản phẩm để thu được
lượng tiền công cao hơn.
3. Tiền công danh nghĩa và tiền công thực tế
Tiền công danh nghĩa là số tiền mà người công nhân nhận được do bán sức
lao động của mình cho nhà tư bản. Tiền công thực tế là tiền công được biểu hiện
bằng số lượng hàng hóa tư liệu tiêu dùng và dịch vụ mà người công nhân mua
được bằng tiền công danh nghĩa của mình.
Tiền công danh nghĩa là giá cả hàng hóa sức lao động; nó có thể tăng lên
hay giảm xuống tuỳ theo sự biến động trong quan hệ cung - cầu về hàng hóa sức
lao động trên thị trường. Trong một thời gian nào đó, nếu tiền công danh nghĩa
vẫn giữ nguyên, nhưng giá cả tư liệu tiêu dùng và dịch vụ tăng lên hay giảm
xuống thì tiền công thực tế giảm xuống hay tăng lên.
IV- Tích luỹ tư bản chủ nghĩa
1. Thực chất của tích luỹ tư bản và các nhân tố quyết định quy mô tích luỹ tư bản
Để hiểu rõ thực chất tích luỹ tư bản phải phân tích quá trình tái sản xuất tư bản chủ nghĩa.
a) Giá trị thặng dư - nguồn gốc của tích luỹ tư bản
Tái sản xuất là tất yếu khách quan của xã hội loài người. Tái sản xuất có hai
hình thức chủ yếu là tái sản xuất giản đơn và tái sản xuất mở rộng.
Dưới chủ nghĩa tư bản, muốn tái sản xuất mở rộng, nhà tư bản phải sử dụng
một phần giá trị thặng dư để tăng thêm tư bản ứng trước.
Sự chuyển hóa một phần giá trị thặng dư trở lại thành tư bản gọi là tích luỹ tư 63 bản.
Như vậy nguồn gốc của tích luỹ tư bản là giá trị thặng dư - là lao động của
công nhân bị nhà tư bản chiếm không. Nói cách khác, toàn bộ của cải của giai cấp tư
sản đều do lao động của giai cấp công nhân tạo ra.
b) Những nhân tố ảnh hưởng đến quy mô tích luỹ tư bản
Với khối lượng giá trị thặng dư nhất định thì quy mô tích luỹ tư bản phụ
thuộc vào tỷ lệ phân chia giữa tích luỹ và tiêu dùng.
Nếu tỷ lệ giữa tích luỹ và tiêu dùng đã được xác định, thì quy mô tích luỹ tư
bản phụ thuộc vào khối lượng giá trị thặng dư. Có bốn nhân tố ảnh hưởng đến
khối lượng giá trị thặng dư:
- Trình độ bóc lột giá trị thặng dư (m')
Thông thường, muốn tăng khối lượng giá trị thặng dư, nhà tư bản phải tăng
thêm máy móc, thiết bị và công nhân. Nhưng nhà tư bản có thể không tăng thêm
công nhân mà bắt số công nhân hiện có cung cấp thêm một lượng lao động bằng
cách tăng thời gian lao động và cường độ lao động; đồng thời, tận dụng một cách
triệt để công suất của số máy móc hiện có, chỉ tăng thêm nguyên liệu tương ứng.
- Năng suất lao động
Năng suất lao động xã hội tăng lên thì giá cả tư liệu sản xuất và tư liệu tiêu
dùng giảm. Sự giảm này đem lại hai hệ quả cho tích luỹ: một là, với khối lượng
giá trị thặng dư nhất định, phần dành cho tích luỹ có thể lấn sang phần tiêu dùng,
trong khi sự tiêu dùng của nhà tư bản không giảm mà vẫn có thể bằng hoặc cao
hơn trước; hai là, một lượng giá trị thặng dư nhất định dành cho tích luỹ cũng có
thể chuyển hóa thành một khối lượng tư liệu sản xuất và sức lao động phụ thêm nhiều hơn trước.
Sự tiến bộ của khoa học và công nghệ đã tạo ra nhiều yếu tố phụ thêm cho
tích luỹ nhờ việc sử dụng vật liệu mới và tạo ra công dụng mới của vật liệu hiện
có như những phế thải trong tiêu dùng sản xuất và tiêu dùng cá nhân của xã hội,
những vật vốn không có giá trị. Cuối cùng, năng suất lao động tăng sẽ làm cho
giá trị của tư bản cũ tái hiện dưới hình thái hữu dụng mới càng nhanh.
- Chênh lệch giữa tư bản sử dụng và tư bản tiêu dùng
Tư bản sử dụng là khối lượng giá trị những tư liệu lao động mà toàn bộ quy
mô hiện vật của chúng đều hoạt động trong quá trình sản xuất sản phẩm; còn tư
bản tiêu dùng là phần giá trị những tư liệu lao động ấy được chuyển vào sản
phẩm theo từng chu kỳ sản xuất dưới dạng khấu hao. Do đó, có sự chênh lệch
giữa tư bản sử dụng và tư bản tiêu dùng. Sự chênh lệch này là thước đo sự tiến bộ
của lực lượng sản xuất. Sau khi trừ đi những tổn phí hàng ngày trong việc sử 64
dụng máy móc và công cụ lao động - nghĩa là sau khi trừ đi giá trị hao mòn của
chúng đã chuyển vào sản phẩm - nhà tư bản sử dụng những máy móc và công cụ
lao động đó mà không đòi hỏi một chi phí khác.
Kỹ thuật càng hiện đại, sự chênh lệch giữa tư bản sử dụng và tư bản tiêu
dùng càng lớn, thì sự phục vụ không công của tư liệu lao động càng lớn. Có thể
minh họa điều đó bằng số liệu sau: Khấu hao Chênh lệch tư Giá trị Năng lực sản Khả năng tích luỹ Thế hệ trong một bản sử dụng và máy xuất sản phẩm tăng so với thế hệ máy sản phẩm tư bản tiêu
(triệu USD) (triệu chiếc) máy 1 (USD) dùng (USD) I 10 1 10 9.999.990 II 14 2 7 13.999.993 2tr SP x (10 - 7) = 6 triệu USD III 18 3 6 17.999.994 3tr SP x (10 - 6) = 12 triệu USD
- Đại lượng tư bản ứng trước
Trong công thức M = m'.V, nếu m' không thay đổi thì khối lượng giá trị
thặng dư chỉ có thể tăng khi tổng tư bản khả biến tăng. Và, tất nhiên tư bản bất
biến cũng phải tăng lên theo quan hệ tỷ lệ nhất định. Do đó, muốn tăng khối
lượng giá trị thặng dư phải tăng quy mô tư bản ứng trước.
Đại lượng tư bản ứng trước càng lớn thì quy mô sản xuất càng được mở
rộng theo chiều rộng và theo chiều sâu.
Tóm lại, để nâng cao quy mô tích luỹ, cần khai thác tốt nhất lực lượng lao
động xã hội, tăng năng suất lao động, sử dụng triệt để năng lực sản xuất của máy
móc, thiết bị và tăng quy mô vốn đầu tư ban đầu.
2. Quy luật chung của tích luỹ tư bản chủ nghĩa
Những nội dung của quy luật chung của tích lũy tư bản chủ nghĩa như sau:
a) Quá trình tích luỹ tư bản là quá trình tăng cấu tạo hữu cơ của tư bản
Tư bản tồn tại dưới dạng vật chất và giá trị. Cấu tạo của tư bản gồm có cấu
tạo kỹ thuật và cấu tạo giá trị.
Cấu tạo kỹ thuật của tư bản là tỷ lệ giữa khối lượng tư liệu sản xuất với số
lượng lao động cần thiết để sử dụng các tư liệu sản xuất đó. Nó biểu hiện dưới các
hình thức của số lượng máy móc, nguyên liệu, năng lượng do một công nhân sử
dụng trong một thời gian nào đó. Cấu tạo kỹ thuật phản ánh đặc điểm và trình độ
phát triển của lực lượng sản xuất xã hội. 65
Cấu tạo giá trị của tư bản là tỷ lệ theo đó tư bản phân thành tư bản bất biến
(hay giá trị của tư liệu sản xuất) và tư bản khả biến (hay giá trị của sức lao động)
cần thiết để tiến hành sản xuất.
Cấu tạo kỹ thuật thay đổi sẽ làm cho cấu tạo giá trị thay đổi. C.Mác đã dùng
phạm trù cấu tạo hữu cơ của tư bản để chỉ mối quan hệ đó.
Cấu tạo hữu cơ của tư bản là cấu tạo giá trị của tư bản, do cấu tạo kỹ thuật
quyết định và phản ánh sự thay đổi của cấu tạo kỹ thuật của tư bản.
Do tác động thường xuyên của tiến bộ khoa học và công nghệ, cấu tạo hữu
cơ của tư bản cũng không ngừng biến đổi theo hướng ngày càng tăng lên. Điều
đó biểu hiện ở chỗ: bộ phận tư bản bất biến tăng nhanh hơn bộ phận tư bản khả
biến, tư bản bất biến tăng tuyệt đối và tăng tương đối, còn tư bản khả biến thì có
thể tăng tuyệt đối, nhưng lại giảm xuống một cách tương đối.
b) Quá trình tích luỹ tư bản là quá trình tích tụ và tập trung tư bản ngày càng tăng
Tích tụ tư bản là việc tăng quy mô tư bản cá biệt bằng tích luỹ của từng nhà
tư bản riêng rẽ. Tích tụ tư bản, một mặt, là yêu cầu của việc mở rộng sản xuất,
ứng dụng tiến bộ kỹ thuật; mặt khác, khối lượng giá trị thặng dư tăng thêm lại tạo
khả năng hiện thực cho tích tụ tư bản mạnh hơn.
Tập trung tư bản là sự hợp nhất một số tư bản nhỏ thành một tư bản cá biệt
lớn. Đây là sự tập trung những tư bản đã hình thành, là sự thủ tiêu tính độc lập
riêng biệt của chúng, là việc biến nhiều tư bản nhỏ thành một số ít tư bản lớn hơn.
Tích tụ tư bản làm cho tư bản cá biệt tăng lên, và tư bản xã hội cũng tăng
theo. Còn tập trung tư bản chỉ làm cho tư bản cá biệt tăng quy mô còn tư bản xã hội vẫn như cũ.
c) Quá trình tích luỹ tư bản là quá trình bần cùng hoá giai cấp vô sản
Cấu tạo hữu cơ của tư bản ngày càng tăng, làm cho cầu tương đối về sức
lao động có xu hướng ngày càng giảm. Đó là nguyên nhân chủ yếu gây ra nạn
nhân khẩu thừa tương đối.
Có ba hình thái nhân khẩu thừa:
- Nhân khẩu thừa lưu động là loại lao động bị sa thải ở xí nghiệp này,
nhưng lại tìm được việc làm ở xí nghiệp khác. Nói chung, số này chỉ mất việc làm từng lúc.
- Nhân khẩu thừa tiềm tàng là nhân khẩu thừa trong nông nghiệp - đó là
những người nghèo ở nông thôn, thiếu việc làm và cũng không thể tìm được việc
làm trong công nghiệp, phải sống vất vưởng. 66
- Nhân khẩu thừa ngừng trệ là những người hầu như thường xuyên thất
nghiệp, thỉnh thoảng mới tìm được việc làm tạm thời với tiền công rẻ mạt, sống lang
thang, tạo thành tầng lớp dưới đáy của xã hội.
Nạn thất nghiệp đã dẫn giai cấp công nhân đến bần cùng hoá. Bần cùng hoá
tồn tại dưới hai dạng:
Sự bần cùng hoá tuyệt đối giai cấp công nhân biểu hiện ở mức sống bị
giảm sút. Sự giảm sút này xảy ra không chỉ trong trường hợp tiêu dùng cá nhân
tụt xuống một cách tuyệt đối, mà cả khi tiêu dùng cá nhân tăng lên, nhưng mức
tăng đó chậm hơn mức tăng nhu cầu do chi phí lao động nhiều hơn.
Mức sống của công nhân tụt xuống không chỉ do tiền lương thực tế giảm,
mà còn do sự giảm sút của toàn bộ những điều kiện có liên quan đến đời sống vật
chất và tinh thần của họ như nạn thất nghiệp - một mối đe dọa thường trực, sự lo
lắng cho ngày mai, sự bất an về mặt xã hội.
Sự bần cùng hoá tương đối giai cấp công nhân biểu hiện ở tỷ lệ thu nhập
của giai cấp công nhân trong thu nhập quốc dân ngày càng giảm, còn tỷ lệ thu
nhập của giai cấp tư sản ngày càng tăng.
ở nơi này, lúc này, bộ phận này sự bần cùng hoá biểu hiện ra một cách rõ
rệt; trong khi đó, ở nơi khác, lúc khác, bộ phận khác, sự bần cùng hoá lại không
rõ nét lắm. Chính cuộc đấu tranh của giai cấp công nhân đã "đặt giới hạn cho sự
tiếm đoạt bạo ngược của tư bản"1. Câu hỏi ôn tập
1. Phân tích mâu thuẫn của công thức chung của tư bản. Vì sao phân tích
hàng hóa sức lao động là chìa khoá để giải quyết mâu thuẫn đó?
2. Thế nào là tư bản bất biến, tư bản khả biến? Tỷ suất và khối lượng thặng
dư là gì? Giá trị thặng dư tuyệt đối, tương đối và siêu ngạch giống nhau và khác nhau thế nào?
3. Bản chất của tiền công là gì? So sánh các hình thức tiền công cơ bản. Thế
nào là tiền công danh nghĩa, tiền công thực tế?
4. Tích luỹ tư bản là gì? Nêu các nhân tố quyết định quy mô tích luỹ tư bản.
Trình bày quy luật chung của tích luỹ tư bản chủ nghĩa.
1. C.Mác và Ph.Ăngghen: Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1994, t.16, tr. 199. 67 Chương V
Vận động của tư bản cá biệt và tái sản xuất tư bản xã hội
I -Vận động của tư bản cá biệt
Sản xuất tư bản chủ nghĩa là sự thống nhất biện chứng giữa quá trình sản
xuất và quá trình lưu thông. Lưu thông của tư bản, theo nghĩa rộng, là sự vận
động của tư bản, nhờ đó mà tư bản lớn lên và thu được giá trị thặng dư. Vận
động của tư bản cá biệt xét về mặt chất, đó là tuần hoàn của tư bản; xét về mặt
lượng, đó là chu chuyển của tư bản.
1. Tuần hoàn của tư bản
Tư bản công nghiệp (với nghĩa là tư bản trong các ngành sản xuất vật chất)
trong quá trình tuần hoàn đều vận động qua ba giai đoạn, tồn tại dưới ba hình
thức và thực hiện ba chức năng:
a) Giai đoạn thứ nhất
Nhà tư bản dùng tiền để mua tư liệu sản xuất và sức lao động. Quá trình lưu
thông đó được biểu thị như sau: SLĐ T - H TLSX
Chức năng giai đoạn này là biến tư bản tiền tệ thành hàng hóa dưới dạng tư
liệu sản xuất và sức lao động để đưa vào sản xuất, gọi là tư bản sản xuất.
b) Giai đoạn thứ hai
Nhà tư bản tiêu dùng những hàng hóa đã mua, tức là tiến hành sản xuất.
Trong quá trình sản xuất, công nhân hao phí sức lao động, tạo ra giá trị mới, còn
nguyên liệu được chế biến, máy móc hao mòn thì giá trị của chúng được bảo tồn
và chuyển dịch vào sản phẩm mới. Quá trình sản xuất kết thúc, lao động của
công nhân làm thuê đã tạo ra những hàng hóa mới mà giá trị của nó lớn hơn giá
trị các yếu tố sản xuất mà nhà tư bản đã mua lúc ban đầu, vì trong đó có giá trị
thặng dư do công nhân tạo ra.
Sự vận động của tư bản ở giai đoạn này biểu thị như sau: TLSX H ... SX .... - H' SLĐ
Trong công thức này H' chỉ tư bản dưới hình thái hàng hóa mà giá trị của nó 68
bằng giá trị của tư bản đã hao phí để sản xuất ra nó cộng với giá trị thặng dư.
Kết thúc của giai đoạn thứ hai: tư bản sản xuất chuyển hóa thành tư bản hàng hóa.
c) Giai đoạn thứ ba:
Nhà tư bản trở lại thị trường với tư cách là người bán hàng. Hàng hóa
của nhà tư bản được chuyển hóa thành tiền. Công thức vận động của tư bản ở giai
đoạn thứ ba biểu thị như sau: H' - T'
Kết thúc giai đoạn ba, tư bản hàng hóa chuyển hóa thành tư bản tiền tệ. Đến
đây mục đích của nhà tư bản đã được thực hiện, tư bản quay trở lại hình thái ban
đầu trong tay chủ của nó, nhưng với số lượng lớn hơn trước.
Số tiền bán hàng hóa đó, nhà tư bản lại đem dùng vào việc mua tư liệu sản
xuất và sức lao động cần thiết để tiếp tục sản xuất và toàn bộ quá trình trên được lặp lại.
Tổng hợp quá trình vận động của tư bản công nghiệp trong cả ba giai đoạn ta có sơ đồ sau đây: SLĐ T - H ... SX ... - H' - T' TLSX
Trong sơ đồ này, với tư cách là một giá trị, tư bản đã trải qua một chuỗi
biến hoá hình thái có quan hệ với nhau, quy định lẫn nhau. Trong các giai đoạn
đó, có hai giai đoạn thuộc lĩnh vực lưu thông và một giai đoạn thuộc lĩnh vực sản xuất.
Tuần hoàn của tư bản là sự vận động của tư bản trải qua ba giai đoạn, lần
lượt mang ba hình thái, thực hiện ba chức năng rồi trở về hình thái ban đầu với
giá trị không chỉ được bảo tồn mà còn tăng lên.

Tuần hoàn của tư bản chỉ có thể tiến hành bình thường trong điều kiện các giai
đoạn khác nhau của nó không ngừng được chuyển tiếp. Mặt khác, tư bản phải nằm
lại ở mỗi giai đoạn tuần hoàn trong một thời gian nhất định. Vì vậy, sự vận động
tuần hoàn của tư bản là sự vận động liên tục không ngừng; đồng thời là sự vận
động đứt quãng không ngừng.
Phù hợp với ba giai đoạn tuần hoàn của tư bản có ba hình thái của tư bản
công nghiệp: tư bản tiền tệ, tư bản sản xuất và tư bản hàng hóa.
Để tái sản xuất diễn ra một cách bình thường thì tư bản xã hội cũng như
từng tư bản cá biệt đều tồn tại cùng một lúc dưới cả ba hình thái. Tái sản xuất của
mọi doanh nghiệp tư bản chủ nghĩa trong cùng một lúc đều gồm có: tư bản tiền tệ 69
chi ra để mua tư liệu sản xuất và sức lao động; tư bản sản xuất dưới hình thái tư
liệu sản xuất và sức lao động đang hoạt động; tư bản hàng hóa sắp đưa ra bán.
Đồng thời, trong lúc một bộ phận của tư bản là tư bản tiền tệ đang biến thành tư
bản sản xuất, thì một bộ phận khác là tư bản sản xuất đang biến thành tư bản
hàng hóa và bộ phận thứ ba là tư bản hàng hóa đang biến thành tư bản tiền tệ.
Mỗi bộ phận ấy đều lần lượt mang lấy và trút bỏ một trong ba hình thái đó.
Ba hình thái của tư bản không phải là ba loại tư bản khác nhau, mà là ba
hình thái của một tư bản công nghiệp biểu hiện trong quá trình vận động của nó.
Song cũng trong quá trình vận động ấy đã chứa đựng khả năng tách rời của ba
hình thái tư bản. Trong quá trình phát triển của chủ nghĩa tư bản, khả năng tách
rời đó đã làm xuất hiện tư bản thương nghiệp và tư bản cho vay, hình thành các
tập đoàn khác nhau trong giai cấp tư bản: chủ công nghiệp, nhà buôn, chủ ngân
hàng... chia nhau giá trị thặng dư.
2. Chu chuyển của tư bản
Chu chuyển của tư bản là sự tuần hoàn của tư bản nếu xét nó là một quá
trình định kỳ đổi mới, và lặp đi lặp lại không ngừng. Chu chuyển của tư bản nói
lên tốc độ vận động của tư bản cá biệt.
a) Thời gian chu chuyển của tư bản
Thời gian tư bản thực hiện được một vòng tuần hoàn gọi là thời gian chu chuyển của tư bản.
Thời gian chu chuyển của tư bản bao gồm thời gian sản xuất và thời gian lưu thông.
Thời gian sản xuất là thời gian tư bản nằm ở trong lĩnh vực sản xuất. Thời
gian sản xuất bao gồm: thời gian lao động, thời gian gián đoạn lao động và thời
gian dự trữ sản xuất. Thời gian sản xuất của tư bản dài hay ngắn là do tác động của các nhân tố sau:
- Tính chất của ngành sản xuất, như ngành đóng tàu thời gian sản xuất nhất
định phải dài hơn ngành dệt vải; dệt thảm trơn thời gian ngắn hơn dệt thảm trang trí hoa văn.
- Quy mô hoặc chất lượng các sản phẩm, như xây dựng một xí nghiệp mất
thời gian dài hơn xây dựng một nhà ở thông thường.
- Thời gian vật sản xuất chịu tác động của quá trình tự nhiên dài hay ngắn. - Năng suất lao động.
- Dự trữ sản xuất đủ hay thiếu. - v.v..
Thời gian lưu thông là thời gian tư bản nằm trong lĩnh vực lưu thông. Trong
thời gian lưu thông, tư bản không làm chức năng sản xuất, do đó không sản xuất
ra hàng hóa, cũng không sản xuất ra giá trị thặng dư. Thời gian lưu thông gồm có
thời gian mua và thời gian bán hàng hóa. Thời gian lưu thông dài hay ngắn là do
các nhân tố sau đây quy định: thị trường xa hay gần, tình hình thị trường xấu hay 70
tốt, trình độ phát triển của ngành giao thông vận tải...
Thời gian chu chuyển của tư bản càng ngắn thì càng tạo điều kiện cho giá trị
thặng dư được sản xuất ra nhiều hơn, tư bản càng lớn nhanh hơn.
b) Tốc độ chu chuyển của tư bản
Các tư bản khác nhau hoạt động trong những lĩnh vực khác nhau thì số lần
chu chuyển trong một đơn vị thời gian (một năm) không giống nhau, nói cách
khác, tốc độ chu chuyển của chúng khác nhau.
Tốc độ chu chuyển của tư bản đo bằng số lần (vòng) chu chuyển của tư bản trong một năm.
Ta có công thức tính tốc độ chu chuyển của tư bản như sau: TGn n = TGa Trong đó:
n: Số lần chu chuyển của tư bản trong 1 năm. TGn: Thời gian trong năm.
TGa: Thời gian chu chuyển của một tư bản nhất định
Như vậy, tốc độ chu chuyển của tư bản tỉ lệ nghịch với thời gian chu
chuyển của tư bản. Muốn tăng tốc độ chu chuyển của tư bản phải giảm thời gian
sản xuất và thời gian lưu thông của nó.
Lực lượng sản xuất phát triển, kỹ thuật tiến bộ, những tiến bộ về mặt tổ chức
sản xuất, việc áp dụng những thành tựu của hoá học, sinh học hiện đại vào sản xuất,
phương tiện vận tải và bưu điện phát triển, tổ chức mậu dịch được cải tiến... cho
phép rút ngắn thời gian chu chuyển của tư bản, do đó, tăng tốc độ chu chuyển của tư bản.
3. Tư bản cố định và tư bản lưu động
Các bộ phận khác nhau của tư bản sản xuất không chu chuyển một cách
giống nhau. Sở dĩ như vậy là vì mỗi bộ phận tư bản dịch chuyển giá trị của nó
vào sản phẩm theo những cách thức khác nhau. Căn cứ vào tính chất chu chuyển
khác nhau, người ta chia tư bản sản xuất thành hai bộ phận: tư bản cố định và tư bản lưu động.
Tư bản cố định là một bộ phận của tư bản sản xuất đồng thời là bộ phận
chủ yếu của tư bản bất biến (máy móc, thiết bị, nhà xưởng...) tham gia toàn bộ
vào quá trình sản xuất, nhưng giá trị của nó không chuyển hết một lần vào sản
phẩm mà chuyển dần từng phần theo mức độ hao mòn của nó trong quá trình sản xuất.

Tư bản cố định được sử dụng lâu dài trong nhiều chu kỳ sản xuất và nó bị 71
hao mòn dần trong quá trình sản xuất. Có hai loại hao mòn là hao mòn hữu hình và hao mòn vô hình:
Hao mòn hữu hình là hao mòn về vật chất, hao mòn về giá trị sử dụng. Hao
mòn hữu hình do quá trình sử dụng và sự tác động của tự nhiên làm cho các bộ
phận của tư bản cố định dần dần hao mòn đi tới chỗ hỏng và phải được thay thế.
Hao mòn vô hình là sự hao mòn thuần tuý về mặt giá trị. Hao mòn vô hình xảy
ra ngay cả khi máy móc còn tốt nhưng bị mất giá vì xuất hiện các máy móc hiện đại
hơn, rẻ hơn hoặc có giá trị tương đương, nhưng công suất cao hơn. Để tránh hao
mòn vô hình, các nhà tư bản tìm cách kéo dài ngày lao động, tăng cường độ lao
động, tăng ca kíp làm việc... nhằm tận dụng máy móc trong thời gian càng ngắn càng tốt.
Tăng tốc độ chu chuyển của tư bản cố định là một biện pháp quan trọng để
tăng quỹ khấu hao tài sản cố định, làm cho lượng tư bản sử dụng tăng lên tránh
được thiệt hại hao mòn hữu hình do tự nhiên phá huỷ và hao mòn vô hình gây ra.
Nhờ đó mà có điều kiện đổi mới thiết bị nhanh.
Tư bản lưu động là một bộ phận của tư bản sản xuất, gồm một phần tư bản
bất biến (nguyên liệu, nhiên liệu, vật liệu phụ…) và tư bản khả biến (sức lao
động.) được tiêu dùng hoàn toàn trong một chu kỳ sản xuất và giá trị của nó được
chuyển toàn bộ vào sản phẩm trong quá trình sản xuất.

Tư bản lưu động chu chuyển nhanh hơn tư bản cố định. Việc tăng tốc độ
chu chuyển của tư bản lưu động có ý nghĩa quan trọng. Một mặt, tốc độ chu
chuyển của tư bản lưu động tăng lên sẽ làm tăng lượng tư bản lưu động được sử
dụng trong năm, do đó tiết kiệm được tư bản ứng trước; mặt khác, do tăng tốc
độ chu chuyển của tư bản lưu động khả biến làm cho tỷ suất giá trị thặng dư trong năm tăng lên.
Việc phân chia tư bản ứng trước thành tư bản bất biến (c) và tư bản khả
biến (v) là dựa vào vai trò của từng bộ phận tư bản trong quá trình sản xuất ra giá
trị thặng dư. ở đây việc phân chia tư bản thành tư bản cố định và tư bản lưu động
là đặc điểm riêng của tư bản sản xuất và căn cứ của sự phân chia là phương thức
chuyển dịch giá trị của chúng vào sản phẩm trong quá trình sản xuất, hay dựa vào
phương thức chu chuyển của tư bản.
Phân chia tư bản theo hình thức của sự chu chuyển:
Tư bản cố định Tư bản lưu động c1 c2 v
Tư bản bất biến Tư bản khả biến Trong đó:
c1 : giá trị máy móc, thiết bị, nhà xưởng... 72
c2 : giá trị nguyên, nhiên, vật liệu...
v : giá trị sức lao động.
Việc phân chia tư bản thành tư bản cố định và tư bản lưu động không phản
ánh được nguồn gốc sinh ra giá trị thặng dư, nhưng lại có ý nghĩa quan trọng
trong quản lý kinh tế. Nó là cơ sở để quản lý, sử dụng vốn cố định, vốn lưu động
một cách có hiệu quả cao. Đặc biệt, với sự phát triển của cách mạng khoa học
công nghệ, sự đổi mới tiến bộ của thiết bị, công nghệ diễn ra hết sức nhanh
chóng, thì việc giảm tối đa hao mòn tài sản cố định, nhất là hao mòn vô hình là
đòi hỏi bức xúc đối với khoa học và nghệ thuật quản lý kinh tế.
II- Tái sản xuất tư bản xã hội và khủng hoảng kinh tế
1. Tái sản xuất tư bản xã hội
Trong chủ nghĩa tư bản, các tư bản cá biệt hoạt động độc lập với nhau, đồng
thời do sự phân công lao động xã hội, chúng lại có sự liên hệ qua lại với nhau tạo
thành tư bản xã hội. Toàn bộ nền kinh tế tư bản có thể xem như hoạt động của
một tư bản (xã hội) duy nhất.
Tư bản xã hội là tổng thể các tư bản cá biệt của xã hội vận động trong sự
liên kết chằng chịt và tác động qua lại với nhau.
Như vậy, tư bản xã hội không phải là sự cộng lại một cách máy móc các tư
bản cá biệt mà là một tổng thể phức tạp của các tư bản cá biệt trong sự vận động
và liên hệ với nhau. Sự vận động của tư bản xã hội được thực hiện cả trong lĩnh
vực sản xuất cũng như trong lĩnh vực lưu thông.
Vấn đề thực hiện tổng sản phẩm xã hội cả về mặt giá trị cũng như về mặt
hình thái hiện vật là vấn đề trung tâm của tái sản xuất tư bản xã hội, của nền sản xuất xã hội.
Toàn bộ nền sản xuất tư bản chủ nghĩa được phân thành hai khu vực lớn:
- Khu vực I là khu vực sản xuất tư liệu sản xuất.
- Khu vực II là khu vực sản xuất tư liệu tiêu dùng.
Tỷ lệ thực hiện sản phẩm giữa hai khu vực là một trong những tỷ lệ cơ bản
của nền kinh tế quốc dân.
2. Điều kiện thực hiện sản phẩm trong tái sản xuất tư bản xã hội
a) Điều kiện thực hiện sản phẩm xã hội trong tái sản xuất giản đơn.
Tái sản xuất giản đơn là quá trình tái sản xuất lặp lại quy mô như cũ, toàn
bộ giá trị thặng dư được nhà tư bản tiêu dùng hết cho cá nhân.
Tái sản xuất giản đơn tư bản chủ nghĩa không phải là hình thức sản xuất
điển hình của chủ nghĩa tư bản. Tuy nhiên, nghiên cứu tái sản xuất giản đơn là cơ 73
sở để hiểu tái sản xuất mở rộng sâu hơn.
Khi nghiên cứu các điều kiện thực hiện tái sản xuất tư bản xã hội, C. Mác
đã đưa các giả định:
- Nền kinh tế chỉ có phương thức tư bản chủ nghĩa thuần tuý gồm hai giai
cấp tư sản và vô sản.
- Giá cả hàng hóa mua, bán đúng với giá trị.
- Tỷ suất giá trị thặng dư bằng 100%.
- Cấu tạo hữu cơ (c/v) không thay đổi.
- Toàn bộ tư bản cố định đều chuyển hết giá trị của nó vào sản phẩm trong một năm.
- Không xét đến ngoại thương.
Để quá trình tái sản xuất giản đơn diễn ra bình thường thì toàn bộ sản phẩm
của hai khu vực cần được trao đổi, đáp ứng cả về mặt hiện vật, cả về mặt giá trị.
Từ sự phân tích đó, C.Mác đã chỉ ra các điều kiện thực hiện tổng sản phẩm
xã hội trong tái sản xuất giản đơn như sau:
Điều kiện thứ nhất: Toàn bộ giá trị mới do lao động sáng tạo ra trong khu
vực I phải bằng giá trị bất biến đã hao phí ở khu vực II. I (v + m) = IIc (1)
Đây là điều kiện cần thiết để có thể thực hiện được tái sản xuất giản đơn tư
bản chủ nghĩa, nó nói lên mối quan hệ giữa hai khu vực trong tái sản xuất giản đơn.
Điều kiện thứ hai: Toàn bộ giá trị sản phẩm của khu vực I phải bằng giá trị
tư bản bất biến đã hao phí của cả hai khu vực. I (c + v + m) = Ic + IIc
Điều kiện này nói lên vai trò của khu vực I trong tái sản xuất giản đơn.
Điều kiện thứ ba: Toàn bộ giá trị sản phẩm của khu vực II sẽ bằng giá trị
mới do lao động sáng tạo ra ở hai khu vực:
II (c + v + m) = I (v + m) + II (v + m)
Điều kiện này nói lên vai trò của khu vực II trong tái sản xuất giản đơn.
b) Điều kiện thực hiện sản phẩm xã hội trong tái sản xuất mở rộng
Các điều kiện để có thể thực hiện tái sản xuất mở rộng như sau:
Thứ nhất: Tư bản khả biến, tư bản khả biến phụ thêm (v1) và giá trị thặng
dư cho tiêu dùng của nhà tư bản (m2) của khu vực I phải bằng giá trị tư bản bất
biến và tư bản bất biến phụ thêm (c1) của khu vực II. 74 I (v + v1 + m2) = II (c + c1)
Điều kiện này nói lên mối quan hệ giữa hai khu vực trong tái sản xuất mở rộng.
Thứ hai: Toàn bộ giá trị sản phẩm của khu vực I phải đủ trang bị cho tư bản
bất biến và tư bản bất biến phụ thêm ở cả hai khu vực.
I (c + v + m) = I (c + c1) + II (c + c1)
Có như vậy cả hai khu vực sản xuất của xã hội mới đủ tư liệu sản xuất và tư
liệu sản xuất phụ thêm. Điều kiện này nói lên vai trò của khu vực I trong tái sản xuất mở rộng.
Thứ ba: Toàn bộ giá trị mới của hai khu vực phải bằng giá trị sản phẩm của
khu vực II và tư bản bất biến phụ thêm của cả hai khu vực.
I (v + v1 + c1 + m2) + II (v + v1 + c1 + m2) = I (v + m) + II (v + m) hay:
(I + II) (v + m) = II (c + v + m) + (I + II)c1
Như vậy, thu nhập quốc dân tức là phần giá trị mới sáng tạo ra của xã hội
phải đủ cho tiêu dùng và tích luỹ mở rộng sản xuất của toàn xã hội. Điều kiện
này nói lên vai trò của giá trị mới trong tái sản xuất mở rộng.
Như vậy, việc thực hiện tái sản xuất mở rộng đòi hỏi những tỷ lệ, những
phương trình cân đối giữa hai khu vực. Dưới chủ nghĩa tư bản, những tỷ lệ đó
hình thành một cách tự phát và thường xuyên bị phá vỡ, nên có thể xảy ra sự mất
cân đối giữa các khu vực của nền kinh tế. Nếu sự mất cân đối này không được
điều chỉnh để kiến lập sự cân đối mới, tất yếu sẽ dẫn đến hiện tượng khủng hoảng kinh tế.
3. Khủng hoảng kinh tế
Do tác động của quy luật cạnh tranh và sản xuất vô chính phủ, những quan
hệ tỷ lệ giữa các ngành sản xuất, các khu vực, các mặt của quá trình tái sản
xuất... thường xuyên bị gián đoạn bởi các cuộc khủng hoảng kinh tế, và rồi thông
qua các cuộc khủng hoảng kinh tế chủ nghĩa tư bản lại dần dần lập lại được thế
cân bằng mới. Cho nên sự phát triển của chủ nghĩa tư bản là sự phát triển mang
tính chu kỳ, từ cuộc khủng hoảng này đến cuộc khủng hoảng khác.
Khủng hoảng kinh tế tư bản chủ nghĩa là khủng hoảng sản xuất "thừa". Sản
xuất "thừa" ở đây chỉ có ý nghĩa tương đối, nghĩa là "thừa" so với mức eo hẹp tiêu
dùng có khả năng thanh toán của quần chúng, không phải "thừa" so với nhu cầu thực tế của xã hội.
Khủng hoảng kinh tế biểu hiện ở chỗ: hàng hóa bị ứ đọng, sản xuất bị thu
hẹp, xí nghiệp, thậm chí phải đóng cửa, nạn thất nghiệp tăng lên, thị trường rối
loạn... Trong lịch sử phát triển của chủ nghĩa tư bản, cuộc khủng hoảng kinh tế 75
đầu tiên trên thế giới nổ ra ở nước Anh vào năm 1825, sau khi nền đại công nghiệp
cơ khí xuất hiện và tiếp theo đó các cuộc khủng hoảng kinh tế nổ ra và mang tính chu kỳ.
Nguyên nhân sâu xa của khủng hoảng kinh tế là mâu thuẫn cơ bản của chủ
nghĩa tư bản - mâu thuẫn giữa tính chất xã hội của sản xuất với hình thức chiếm
hữu tư nhân tư bản chủ nghĩa. Khi nền đại công nghiệp cơ khí xuất hiện, thì mâu
thuẫn trở nên gay gắt và biểu hiện cụ thể như sau:
a) Mâu thuẫn giữa tính có tổ chức, có kế hoạch trong từng xí nghiệp
với tình trạng sản xuất vô chính phủ trong toàn xã hội

Trong từng xí nghiệp, lao động của công nhân được tổ chức và phục tùng ý
chí duy nhất của nhà tư bản. Còn trong xã hội, do dựa trên chế độ tư hữu tư bản
chủ nghĩa về tư liệu sản xuất, trạng thái vô chính phủ bao trùm tất cả. Các nhà tư
bản tiến hành sản xuất mà không nắm được nhu cầu của xã hội, quan hệ giữa
cung và cầu bị rối loạn, quan hệ tỷ lệ giữa các ngành sản xuất bị phá hoại nghiêm
trọng đến một mức độ nào đó thì nổ ra khủng hoảng kinh tế.
b) Mâu thuẫn giữa xu hướng mở rộng sản xuất vô hạn của chủ nghĩa
tư bản với sức mua có hạn của quần chúng lao động

Để theo đuổi lợi nhuận siêu ngạch, các nhà tư bản phải ra sức mở rộng sản
xuất, cải tiến kỹ thuật, cạnh tranh gay gắt. Quá trình đó cũng là quá trình bần
cùng hoá nhân dân lao động, làm giảm bớt một cách tương đối sức mua của quần
chúng, làm cho sức mua lạc hậu so với sự phát triển của sản xuất. Cung và cầu
trong xã hội mất cân đối nghiêm trọng, dẫn đến khủng hoảng thừa hàng hóa trên thị trường.
c) Mâu thuẫn đối kháng giữa tư bản và lao động
Đặc điểm của chủ nghĩa tư bản là hai yếu tố của sản xuất tách rời nhau: tư
liệu sản xuất tách rời người trực tiếp sản xuất. Sự tách rời đó biểu hiện rõ nhất
trong khủng hoảng kinh tế. Trong khi tư liệu sản xuất bị xếp lại, han rỉ, mục nát
thì người lao động lại không có việc làm. Một khi tư liệu sản xuất và sức lao
động không kết hợp được với nhau thì guồng máy sản xuất tư bản chủ nghĩa tất nhiên bị tê liệt.
Trong các hình thái xã hội tiền tư bản chủ nghĩa, việc sản xuất bị giảm mạnh
thường gắn với các tai họa thiên nhiên, hoặc chiến tranh và các tàn phá sau đó bởi
nó. Chỉ có chủ nghĩa tư bản mới sinh ra các cuộc khủng hoảng thường xuyên,
biến chúng thành người bạn đường không thể tránh khỏi của sự tăng trưởng kinh
tế của chủ nghĩa tư bản nhằm giải quyết trong một thời gian có hạn các mâu thuẫn
gay gắt của tái sản xuất tư bản xã hội. Các cuộc khủng hoảng kinh tế từng thời
kỳ làm rung chuyển nền kinh tế tư bản chủ nghĩa từ lúc chuyển sang sản xuất
máy móc quy mô lớn, đã mang lại cho tái sản xuất tư bản xã hội tính chất chu kỳ. 76
Chu kỳ kinh tế của chủ nghĩa tư bản thường được biểu hiện lặp đi lặp lại từ
một cuộc khủng hoảng kinh tế này đến cuộc khủng hoảng kinh tế khác. Tính chu
kỳ bao của kinh tế tư bản chủ nghĩa thể hiện sự phát triển tuần hoàn qua các giai đoạn:
khủng hoảng, tiêu điều, phục hồi, phồn vinh và lại khủng hoảng, v.v..
Tính chất chu kỳ của tái sản xuất tư bản chủ nghĩa:
Trong mỗi cuộc khủng hoảng các mâu thuẫn của tái sản xuất được biểu hiện
ra với sức mạnh tàn phá khác nhau phụ thuộc vào các điều kiện kinh tế cụ thể
trong sự phát triển của chủ nghĩa tư bản ở các giai đoạn lịch sử phát triển khác
nhau của nó. Lịch sử của các cuộc khủng hoảng kinh tế theo chu kỳ đã cho thấy
tính quy luật của các cuộc khủng hoảng đối với chủ nghĩa tư bản, cũng như sự
khác biệt đáng kể về chiều sâu và hình thức của chúng.
Khủng hoảng nổ ra khi hàng hóa sản xuất ra không thể bán được, tồn kho, ứ
đọng lớn, giá cả giảm mạnh. Tư bản đóng cửa nhà máy, đình chỉ sản xuất, công
nhân thất nghiệp. Tư bản mất khả năng thanh toán các khoản nợ. Tâm lý hoảng
loạn, sự săn đuổi tiền mặt, việc rút tiền ồ ạt khỏi ngân hàng, bán tống bán tháo
các cổ phiếu, trái phiếu làm trị giá của chúng giảm mạnh, thị trường chứng khoán
hỗn loạn. Tín dụng thương mại và ngân hàng thu hẹp, trong khi nhu cầu tín dụng
tăng lên làm cho tỷ suất lợi tức tăng lên rất cao. Khủng hoảng đã phá huỷ nghiêm
trọng lực lượng sản xuất xã hội, người lao động thất nghiệp đông đảo, đời sống hết sức khó khăn...
Tiêu điều là giai đoạn tiếp sau khủng hoảng. Sản xuất ở trạng thái đình trệ,
cân bằng được lập lại ở trạng thái thấp, giá cả hàng hóa ở mức thấp. Tiền nhàn
rỗi nhiều vì không có nơi đầu tư, tỷ suất lợi tức giảm xuống. Để thoát khỏi trì trệ,
các nhà tư bản tìm cách tăng cường bóc lột lao động bằng cách hạ thấp tiền
lương, tăng cường độ và thời gian lao động để giảm chi phí sản xuất và đổi mới
tư bản cố định. Những đầu tư mới làm tăng nhu cầu về tư liệu sản xuất và tư liệu
tiêu dùng. Điều đó tạo điều kiện cho sự phục hồi chung của nền kinh tế.
Phục hồi là giai đoạn tiếp nối với giai đoạn tiêu điều. Từ tiêu điều chuyển 77
sang phục hồi nhờ đổi mới tư bản cố định, nền sản xuất dần dần trở lại trạng thái
trước khủng hoảng. Công nhân lại được thu hút vào làm việc, giá cả hàng hóa tăng
lên, lợi nhuận của tư bản cũng tăng lên.
Phồn vinh là giai đoạn phát triển cao nhất của một chu kỳ kinh tế. Sản xuất
mở rộng và phát triển vượt mức cao nhất của chu kỳ trước. Nhu cầu và khả năng
tiêu thụ hàng hóa tăng, giá cả hàng hóa tăng lên, số người lao động và tiền lương
đều tăng lên. Nhu cầu tín dụng tăng lên làm tỷ suất lợi tức tăng lên. Guồng máy
kinh tế dường như hoạt động hết công suất. Điều kiện của một cuộc khủng hoảng
mới cũng dần chín muồi.
Trong giai đoạn hiện nay của chủ nghĩa tư bản, do sự can thiệp của nhà
nước tư sản, mặc dù không xoá bỏ được khủng hoảng kinh tế, nhưng làm cho nó có đặc điểm mới như:
- Mức độ suy sụp của sản xuất và tác động phá hoại của khủng hoảng bị hạn
chế, thời gian tồn tại và độ dài của thời kỳ suy sụp rút ngắn.
- Xuất hiện những hình thức khủng hoảng mới như khủng hoảng cơ cấu (như
các cuộc khủng hoảng dầu mỏ năm 1973), khủng hoảng tài chính, tiền tệ (điển
hình là khủng hoảng tài chính - tiền tệ giữa năm 1997 ở ASEAN rồi lan sang Hàn
Quốc, Nhật Bản), khủng hoảng môi trường, v.v.. Câu hỏi ôn tập
1. Thế nào là tuần hoàn tư bản? Thế nào là chu chuyển của tư bản? Nêu các
biện pháp đẩy mạnh tốc độ chu chuyển của tư bản. Thế nào là tư bản cố định, tư
bản lưu động? Phân tích căn cứ và ý nghĩa của việc phân chia cặp phạm trù trên.
2. Thế nào là tái sản xuất tư bản xã hội? Nêu các điều kiện thực hiện sản
phẩm xã hội trong tái sản xuất giản đơn và tái sản xuất mở rộng.
3. Thế nào là khủng hoảng kinh tế? Phân tích nguyên nhân của khủng
hoảng kinh tế và các giai đoạn của một chu kỳ kinh tế. 78 Chương VI
Các hình thái tư bản và các hình thức biểu hiện của giá trị thặng dư
I- Lợi nhuận bình quân và giá cả sản xuất
1. Lợi nhuận và tỷ suất lợi nhuận
a) Chi phí sản xuất tư bản chủ nghĩa
Nếu gọi giá trị hàng hóa là W, thì W = c + v + m. Đó chính là những chi phí
lao động thực tế của xã hội để sản xuất hàng hóa. Nhưng đối với nhà tư bản, để
sản xuất hàng hóa, họ chỉ cần chi phí một lượng tư bản để mua tư liệu sản xuất
(c) và mua sức lao động (v). Chi phí đó gọi là chi phí sản xuất tư bản chủ nghĩa,
được ký hiệu là k. k = c + v
Vậy, chi phí sản xuất tư bản chủ nghĩa là phần giá trị bù lại giá cả của
những tư liệu sản xuất và giá cả sức lao động đã tiêu dùng để sản xuất ra hàng hóa cho nhà tư bản.
Nếu dùng k để chỉ chi phí sản xuất tư bản chủ nghĩa thì công thức W = c + v +
m sẽ chuyển hoá thành: W = k + m.
Giữa chi phí sản xuất tư bản chủ nghĩa và giá trị hàng hóa có sự khác nhau cả
về chất và về lượng.
Về chất, chi phí sản xuất tư bản chủ nghĩa chỉ là sự chi phí về tư bản; còn giá
trị hàng hóa là sự chi phí thực tế của xã hội để sản xuất ra hàng hóa.
Chi phí thực tế là chi phí về lao động xã hội cần thiết để sản xuất ra hàng hóa.
Về lượng, chi phí sản xuất tư bản chủ nghĩa luôn nhỏ hơn chi phí thực tế,
tức là giá trị của hàng hóa, vì rằng W = k + m thì k = W - m.
Đối với nhà tư bản, chi phí sản xuất tư bản chủ nghĩa là giới hạn thực tế của
lỗ lãi kinh doanh nên họ ra sức "tiết kiệm" chi phí sản xuất này bằng mọi cách. b) Lợi nhuận
Do có sự chênh lệch giữa giá trị hàng hoá và chi phí sản xuất tư bản chủ
nghĩa, nên sau khi bán hàng hoá theo đúng giá trị, nhà tư bản không chỉ bù lại 79
đủ số tiền đã ứng ra, mà còn thu được một số tiền lời ngang bằng m. Số tiền
lời này gọi là lợi nhuận, ký hiệu là p.
Lợi nhuận là giá trị thặng dư khi được quan niệm là con đẻ của toàn bộ
tư bản ứng ra, là kết quả hoạt động của toàn bộ tư bản đầu tư vào sản xuất kinh doanh.
Công thức tính lợi nhuận: p = W - k.
Công thức W = k + m chuyển thành W = k + p, có nghĩa là giá trị hàng hóa
tư bản chủ nghĩa bằng chi phí sản xuất tư bản chủ nghĩa cộng với lợi nhuận.
Lợi nhuận là hình thức biến tướng của giá trị thặng dư, nó phản ánh sai lệch
bản chất bóc lột của chủ nghĩa tư bản. Cái khác nhau giữa bỏ m p ở chỗ, khi
nói m là hàm ý so sánh nó với v, còn khi nói p lại hàm ý so sánh với (c + v);
p
m thường không bằng nhau, p có thể cao hơn hoặc thấp hơn m, phụ thuộc
vào giá cả bán hàng hóa do quan hệ cung - cầu quy định. Nhưng xét trên phạm vi
toàn xã hội, tổng số lợi nhuận luôn ngang bằng tổng số giá trị thặng dư.
c) Tỷ suất lợi nhuận
Khi giá trị thặng dư chuyển hóa thành lợi nhuận thì tỷ suất giá trị thặng dư
chuyển hóa thành tỷ suất lợi nhuận.
Tỷ suất lợi nhuận là tỷ lệ phần trăm giữa tổng số giá trị thặng dư và toàn
bộ tư bản ứng trước, ký hiệu là p': m p' = . 100 % c + v
Trong thực tế, người ta thường tính p’ hàng năm bằng tỷ lệ phần trăm giữa
tổng số lợi nhuận thu được trong năm (P) và tổng tư bản ứng trước (K). p p' hàng năm = . 100 % k
- Về lượng, tỷ suất lợi nhuận luôn nhỏ hơn tỷ suất giá trị thặng dư: m m p' < m'. (Vì p' = còn m' = ) c + v v
- Về chất, tỷ suất giá trị thặng dư biểu hiện đúng mức độ bóc lột của nhà tư
bản đối với lao động. Còn tỷ suất lợi nhuận chỉ nói lên mức doanh lợi của việc
đầu tư tư bản. Tỷ suất lợi nhuận chỉ cho các nhà đầu tư tư bản thấy đầu tư vào
đâu thì có lợi hơn (ngành nào có p' lớn hơn). Do đó, tỷ suất lợi nhuận là mục tiêu
cạnh tranh và là động lực thúc đẩy sự hoạt động của các nhà tư bản.
Tỷ suất lợi nhuận cao hay thấp tuỳ thuộc vào nhiều nhân tố như: tỷ suất giá trị
thặng dư, cấu tạo hữu cơ của tư bản, tốc độ chu chuyển tư bản, sự tiết kiệm tư bản bất biến... 80
2. Sự hình thành tỷ suất lợi nhuận bình quân và giá cả sản xuất
a) Cạnh tranh trong nội bộ ngành và sự hình thành giá trị thị trường
Cạnh tranh trong nội bộ ngành là cạnh tranh giữa các xí nghiệp trong
cùng một ngành, sản xuất cùng một loại hàng hóa, nhằm mục đích giành ưu thế
trong sản xuất và trong tiêu thụ hàng hóa để thu được lợi nhuận siêu ngạch.

Cạnh tranh trong nội bộ ngành được thực hiện thông qua các biện pháp: cải
tiến kỹ thuật, hợp lý hoá sản xuất, nâng cao chất lượng hàng hóa, cải tiến mẫu
mã... làm cho giá trị cá biệt của hàng hóa do xí nghiệp sản xuất ra thấp hơn giá trị
xã hội để thu được lợi nhuận siêu ngạch.
Kết quả cạnh tranh trong nội bộ ngành dẫn đến hình thành giá trị xã hội của
hàng hóa, tức là giá trị thị trường của hàng hóa, làm cho điều kiện sản xuất trung
bình của một ngành thay đổi, giá trị xã hội của hàng hóa giảm xuống, chất lượng
hàng hóa được nâng cao, chủng loại hàng hóa phong phú...
b) Cạnh tranh giữa các ngành và sự hình thành tỷ suất lợi nhuận bình quân
Cạnh tranh giữa các ngành là cạnh tranh giữa các xí nghiệp tư bản kinh
doanh trong các ngành sản xuất khác nhau, nhằm mục đích tìm nơi đầu tư có lợi hơn.
Trong xã hội có nhiều ngành sản xuất khác nhau, với các điều kiện sản xuất
không giống nhau, do đó lợi nhuận thu được và tỷ suất lợi nhuận không giống nhau,
nên các nhà tư bản phải chọn ngành nào có tỷ suất lợi nhuận cao nhất để đầu tư.
Ví dụ: Trong xã hội có ba ngành sản xuất công nghiệp khác nhau: cơ khí, dệt,
da; tư bản đầu tư đều là 100; tỷ suất giá trị thặng dư đều là 100%. Tư bản ứng
trước đều chu chuyển hết giá trị vào sản phẩm. Nhưng do tính chất kinh tế, kỹ
thuật mỗi ngành khác nhau nên cấu tạo hữu cơ của các xí nghiệp cũng rất khác
nhau. Nếu số lượng giá trị thặng dư của xí nghiệp nào tạo ra cũng bằng lợi nhuận
nó thu được thì tỷ suất lợi nhuận sẽ rất khác nhau. Xem bảng dưới đây: Chi phí Ngành M Giá trị Giá cả sản xuất P' ngành (%) p' (%) sản xuất (m' =100%) hàng hoá sản xuất TBCN Cơ khí 80c +20v 20 120 20 30 130 Dệt 70c +30v 30 130 30 30 130 Da 60c + 40v 40 140 40 30 130
Trong trường hợp trên, ngành da là ngành có tỷ suất lợi nhuận cao nhất, tư
bản ở các ngành khác sẽ chuyển sang làm cho quy mô sản xuất của ngành da mở 81
rộng, sản phẩm của ngành da nhiều lên, cung sản phẩm của ngành da lớn hơn
cầu, giá cả sẽ hạ xuống, tỷ suất lợi nhuận giảm.
Ngược lại, quy mô sản xuất ở những ngành mà tư bản di chuyển đi sẽ bị thu
hẹp, cung nhỏ hơn cầu, giá cả sẽ cao hơn, dẫn đến tỷ suất lợi nhuận tăng. Như vậy,
sự tự do di chuyển tư bản từ ngành này sang ngành khác làm thay đổi tỷ suất lợi
nhuận của ngành và dẫn đến hình thành tỷ suất lợi nhuận ngang nhau, mỗi ngành
đều nhận được tỷ suất lợi nhuận 30%. Đó là tỷ suất lợi nhuận chung hay tỷ suất lợi
nhuận bình quân, ký hiệu là p '.
Tỷ suất lợi nhuận bình quân là "con số trung bình" của tất cả các tỷ suất lợi
nhuận khác nhau hay tỷ suất lợi nhuận bình quân là tỷ số theo phần trăm giữa
tổng giá trị thặng dư và tổng tư bản xã hội.
M p' = . 100 % M Trong đó:
∑M là tổng giá trị thặng dư của xã hội
∑M là tổng tư bản của xã hội.
Khi hình thành tỷ suất lợi nhuận bình quân, có thể tính được lợi
nhuận bình quân p từng ngành theo công thức: p = k x p'; trong đó k
tư bản ứng trước của từng ngành.
Lợi nhuận bình quân là lợi nhuận bằng nhau của tư bản bằng nhau đầu tư
vào các ngành sản xuất khác nhau. Nó chính là lợi nhuận mà các nhà tư bản thu
được căn cứ vào tổng tư bản đầu tư, nhân với tỷ suất lợi nhuận bình quân, không
kể cấu thành hữu cơ của nó như thế nào.

Sự hình thành lợi nhuận bình quân đã làm cho quy luật giá trị thặng dư, quy
luật kinh tế cơ bản của chủ nghĩa tư bản, bị biến dạng đi. Quy luật giá trị thặng
dư hoạt động trong giai đoạn chủ nghĩa tư bản tự do cạnh tranh thể hiện thành
quy luật lợi nhuận bình quân.
c) Sự hình thành giá cả sản xuất
Trong nền sản xuất tư bản chủ nghĩa, khi hình thành tỷ suất lợi nhuận bình
quân thì giá trị hàng hóa chuyển hóa thành giá cả sản xuất. Giá cả sản xuất là giá
cả bằng chi phí sản xuất cộng với lợi nhuận bình quân.

Giá cả sản xuất = k + p'
Giá trị là cơ sở của giá cả sản xuất. Giá cả sản xuất là phạm trù kinh tế
tương đương với phạm trù giá cả. Nó cũng là cơ sở của giá cả trên thị trường. Giá
cả sản xuất điều tiết giá cả thị trường, giá cả thị trường xoay quanh giá cả sản xuất. 82
Khi giá trị hàng hóa chuyển hóa thành giá cả sản xuất thì quy luật giá trị có
hình thức biểu hiện thành quy luật giá cả sản xuất.
II- Các hình thái tư bản và lợi nhuận của chúng
1. Tư bản thương nghiệp và lợi nhuận thương nghiệp
a) Nguồn gốc tư bản thương nghiệp
Tư bản thương nghiệp xuất hiện rất sớm trong lịch sử. Nó tồn tại trên cơ sở
lưu thông hàng hóa và lưu thông tiền tệ. Trước chủ nghĩa tư bản, lợi nhuận của tư
bản thương nghiệp chủ yếu là do mua rẻ, bán đắt.
Trong chủ nghĩa tư bản, tư bản thương nghiệp là một bộ phận tư bản công
nghiệp tách ra chuyên đảm nhận khâu lưu thông hàng hóa. Như vậy, hoạt động
của tư bản thương nghiệp chỉ là những hoạt động phục vụ cho quá trình thực hiện
giá trị hàng hóa của tư bản công nghiệp. Công thức vận động của nó là: T - H - T'.
Tư bản thương nghiệp có đặc điểm vừa phụ thuộc vào tư bản công nghiệp,
vừa có tính độc lập tương đối. Sự phụ thuộc thể hiện ở chỗ: tư bản thương nghiệp
chỉ là một bộ phận của tư bản công nghiệp tách rời ra. Tính độc lập tương đối
biểu hiện ở chỗ: chức năng chuyển hóa cuối cùng của hàng hóa thành tiền trở
thành chức năng riêng biệt tách khỏi tư bản công nghiệp, nằm trong tay người khác.
Khi tư bản thương nghiệp xuất hiện, nó có vai trò và lợi ích to lớn đối với xã hội, bởi vì:
- Nhờ có thương nhân chuyên trách việc mua - bán hàng hóa nên lượng tư
bản ứng vào lưu thông và chi phí lưu thông nhỏ hơn khi những người sản xuất
trực tiếp đảm nhiệm chức năng này.
- Nhờ có thương nhân chuyên trách việc mua - bán hàng hóa, người sản
xuất có thể tập trung thời gian chăm lo việc sản xuất, giảm dự trữ sản xuất, nâng
cao hiệu quả kinh tế, tăng giá trị thặng dư.
- Nhờ có thương nhân chuyên trách việc mua - bán hàng hóa, sẽ rút ngắn
thời gian lưu thông, tăng nhanh chu chuyển tư bản, từ đó tăng tỷ suất và khối
lượng giá trị thặng dư hàng năm.
b) Lợi nhuận thương nghiệp
Tư bản thương nghiệp nếu chỉ giới hạn trong việc mua và bán hàng hóa
(không kể đến việc chuyên chở, bảo quản, đóng gói) thì không tạo ra giá trị và giá
trị thặng dư. Nhưng là tư bản, nó chỉ có thể hoạt động với mục đích thu lợi nhuận.
Vậy lợi nhuận thương nghiệp là gì? Do đâu mà có?
Lợi nhuận thương nghiệp là một phần giá trị thặng dư được tạo ra trong quá 83
trình sản xuất mà tư bản công nghiệp nhường cho tư bản thương nghiệp, để tư bản
thương nghiệp bán hàng hóa cho mình.
Lợi nhuận thương nghiệp là hình thức
biến tướng của giá trị thặng dư. Nguồn gốc của nó cũng là một bộ phận lao động
không được trả công của công nhân.
Tư bản công nghiệp "nhường" một phần giá trị thặng dư cho tư bản thương
nghiệp bằng cách bán hàng hóa thấp hơn giá trị thực tế của nó, để rồi tư bản
thương nghiệp bán đúng giá trị, thu về lợi nhuận thương nghiệp.
Ví dụ: Tư bản công nghiệp ứng ra 900 để sản xuất hàng hóa với cấu tạo hữu 4
cơ là 1 , tỷ suất giá trị thặng dư là 100%, tư bản cố định hao mòn hết trong một năm.
Tổng giá trị hàng hóa là: 720c + 180 v + 180m = 1.080 180
Tỷ suất lợi nhuận là: % 100 . = % 20 900
Để lưu thông được số hàng hóa trên, giả định tư bản công nghiệp phải ứng 180
thêm 100 nữa, tỷ suất lợi nhuận chỉ còn là: % 100 . = % 18 900 +100
Nếu việc ứng 100 này không phải là tư bản công nghiệp mà tư bản
thương nghiệp ứng ra, thì nó cũng được hưởng một lợi nhuận tương ứng với 100 tư bản là 18.
Vậy tư bản công nghiệp phải bán hàng hóa cho tư bản thương nghiệp với giá thấp hơn giá trị:
720c + 180v + (180m - 18m) = 1062
Còn tư bản thương nghiệp sẽ bán hàng hóa theo đúng giá trị, tức là 1.080 để
thu được lợi nhuận thương nghiệp là 18.
Việc phân phối giá trị thặng dư giữa nhà tư bản công nghiệp và tư bản
thương nghiệp diễn ra theo quy luật tỷ suất lợi nhuận bình quân thông qua cạnh
tranh và thông qua chênh lệch giữa giá cả sản xuất cuối cùng (giá bán lẻ thương
nghiệp) và giá cả sản xuất công nghiệp (giá bán buôn công nghiệp).
2 . Tư bản cho vay và lợi tức cho vay
a) Sự hình thành tư bản cho vay
Tư bản cho vay là một hình thức tư bản xuất hiện từ trước chủ nghĩa tư bản.
Điều kiện tồn tại của tư bản cho vay là sản phẩm trở thành hàng hóa và tiền tệ
đã phát triển các chức năng của mình. Trước chủ nghĩa tư bản, hình thức đặc
trưng của tư bản cho vay là tư bản cho vay nặng lãi.
Trong xã hội tư bản, tư bản cho vay là tư bản tiền tệ tạm thời nhàn rỗi mà 84
người chủ của nó cho nhà tư bản khác sử dụng trong thời gian nhất định để nhận
được số tiền lời nào đó (gọi là lợi tức).

Tư bản cho vay có đặc điểm:
- Quyền sở hữu tách rời quyền sử dụng tư bản. Đối với người cho vay nó là
tư bản sở hữu, đối với người đi vay nó là tư bản sử dụng.
- Tư bản cho vay là một hàng hóa đặc biệt, vì khi cho vay người bán không
mất quyền sở hữu, còn người mua chỉ được mua quyền sử dụng trong thời gian
nhất định. Và khi sử dụng thì giá trị của nó không mất đi mà còn tăng lên; giá cả
của nó không do giá trị mà do giá trị sử dụng của tư bản cho vay, do khả năng
tạo ra lợi tức của nó quyết định. Lợi tức chính là giá cả của hàng hóa tư bản cho vay.
- Tư bản cho vay là tư bản được sùng bái nhất. Do vận động theo công thức
T - T' nên nó gây ấn tượng hình thức tiền có thể đẻ ra tiền.
Sự hình thành tư bản cho vay là kết quả của sự phát triển quan hệ hàng hóa
- tiền tệ đến một trình độ nhất định làm xuất hiện một quan hệ là: có nơi tiền tệ
tạm thời nhàn rỗi, có nơi lại thiếu tiền để hoạt động. Tư bản cho vay ra đời góp
phần vào việc tích tụ, tập trung tư bản, mở rộng sản xuất, cải tiến kỹ thuật, đẩy
nhanh tốc độ chu chuyển của tư bản. Do đó nó góp phần làm tăng thêm tổng giá
trị thặng dư trong xã hội.
b) Lợi tức và tỷ suất lợi tức
Lợi tức là một phần của lợi nhuận bình quân mà tư bản đi vay trả cho tư
bản cho vay về quyền sở hữu tư bản để được quyền sử dụng tư bản trong một
thời gian nhất định,
ký hiệu là z.
Người cho vay và người đi vay thỏa thuận với nhau về tỷ suất lợi tức.
Tỷ suất lợi tức là tỷ lệ phần trăm giữa tổng số lợi tức và số tư bản tiền tệ
cho vay trong một thời gian nhất định, ký hiệu là z'. z z' = % 100 . trong đó: K K
CV là số tư bản cho vay. CV
Tỷ suất lợi tức phụ thuộc vào tỷ suất lợi nhuận bình quân và quan hệ cung -
cầu về tư bản cho vay. Giới hạn vận động của tỷ suất lợi tức là: 0 < z' < p'.
3. Công ty cổ phần, tư bản giả và thị trường chứng khoán
a) Công ty cổ phần
Sự phát triển nền kinh tế tư bản chủ nghĩa và các quan hệ tín dụng đã làm
xuất hiện công ty cổ phần.
Công ty cổ phần là loại xí nghiệp lớn mà vốn của nó hình thành từ việc liên 85
kết nhiều tư bản cá biệt và các nguồn tiết kiệm cá nhân thông qua việc phát hành cổ phiếu.
Cổ phiếu là loại chứng khoán có giá, bảo đảm cho người sở hữu nó được
quyền nhận một phần thu nhập của công ty dưới hình thức lợi tức cổ phiếu
(hay cổ tức).
Lợi tức cổ phiếu không cố định mà phụ thuộc vào kết quả hoạt
động của công ty. Về nguyên tắc, công ty cổ phần không hoàn lại vốn cho chủ cổ
phiếu; cổ phiếu bị mất giá trị khi công ty bị phá sản. Cổ phiếu có nhiều loại: cổ
phiếu thường; cổ phiếu ưu đãi; cổ phiếu ghi danh (có ghi tên người mua); cổ
phiếu vô danh (không ghi tên người mua).
Cổ phiếu được mua bán trên thị trường theo giá cả gọi là thị giá cổ phiếu.
Thị giá cổ phiếu luôn biến động, một phần do sự biến động của tỷ suất lợi
tức ngân hàng, một phần vì những đánh giá về tình hình hoạt động của công ty cổ
phần, về lợi tức cổ phiếu dự đoán sẽ thu được.
Người mua cổ phiếu gọi là cổ đông. Về mặt tổ chức và quản lý, đại hội cổ
đông là cơ quan tối cao bầu ra hội đồng quản trị và quyết định phương hướng
kinh doanh cùng những vấn đề quan trọng khác trong hoạt động của công ty.
Phiếu biểu quyết trong đại hội cổ đông được quy định theo số lượng cổ phiếu, bởi
vậy những nhà tư bản nắm được số cổ phiếu khống chế sẽ có khả năng thao túng
mọi hoạt động của công ty.
Ngoài cổ phiếu, khi cần vốn cho hoạt động kinh doanh, công ty cổ phần còn phát hành trái phiếu.
Khác với cổ phiếu, trái phiếu cho người sở hữu nó có quyền được nhận
một khoản lợi tức cố định và được hoàn trả vốn sau thời hạn ghi trên trái phiếu.
Người mua trái phiếu không được tham gia đại hội cổ đông.
Sự ra đời và phát triển của công ty cổ phần là nguồn lợi lớn đối với các nhà
tư bản. Nhờ nó mà tư bản được tập trung nhanh chóng và xuất hiện những xí
nghiệp khổng lồ mà không một tư bản riêng lẻ nào đủ sức tạo nên. Đồng thời nó
còn tạo điều kiện thuận lợi cho sự di chuyển tư bản đầu tư, tăng tính linh hoạt
và cạnh tranh trong nền kinh tế. b) Tư bản giả
Tư bản giả là tư bản tồn tại dưới hình thức chứng khoán có giá, nó mang lại
thu nhập cho người sở hữu chứng khoán đó.
Tư bản giả bao gồm hai loại chủ yếu: cổ phiếu do công ty cổ phần phát hành
và trái phiếu do công ty hoặc do ngân hàng hay nhà nước phát hành.
Tư bản giả có các đặc điểm sau:
- Có thể mang lại thu nhập cho người sở hữu nó. 86
- Có thể mua bán được.
- Bản thân tư bản giả không có giá trị. Sự vận động của nó hoàn toàn tách rời
với sự vận động của tư bản thật. Nó có thể tăng hay giảm mà không cần có sự thay
đổi tương đương của tư bản thật.
c) Thị trường chứng khoán
Chứng khoán là các loại giấy tờ có giá như cổ phiếu, trái phiếu, công trái,
kỳ phiếu, tín phiếu, văn tự cầm cố, các loại chứng chỉ quỹ đầu tư...
Thị trường chứng khoán là thị trường mua bán các loại chứng khoán.
Thị trường chứng khoán là loại thị trường rất nhạy với các biến động kinh
tế, chính trị, xã hội, quân sự..., là "phong vũ biểu" của nền kinh tế. Giá cả chứng
khoán tăng biểu hiện nền kinh tế đang phát triển, ngược lại, giá cả xuống biểu
hiện nền kinh tế đang sa sút, khủng hoảng.
4. Tư bản kinh doanh nông nghiệp và địa tô tư bản chủ nghĩa
a) Tư bản kinh doanh nông nghiệp
Trong nông nghiệp, quan hệ sản xuất tư bản chủ nghĩa được hình thành chủ yếu theo hai con đường:
Một là, thông qua cải cách, dần dần chuyển kinh tế địa chủ phong kiến sang
kinh doanh theo phương thức tư bản chủ nghĩa (như ở Đức, Italia, Nga, Nhật Bản...).
Hai là, thông qua cách mạng dân chủ tư sản, xoá bỏ kinh tế địa chủ phong
kiến, phát triển kinh tế tư bản chủ nghĩa (như ở Anh, Mỹ, Pháp...).
Đặc điểm nổi bật của quan hệ sản xuất tư bản chủ nghĩa trong nông nghiệp
là chế độ độc quyền sở hữu ruộng đất và độc quyền kinh doanh ruộng đất. Cả hai
loại độc quyền ruộng đất đã ngăn cản tự do cạnh tranh trong nông nghiệp.
Về quan hệ xã hội đối với ruộng đất trong chủ nghĩa tư bản bao gồm ba giai
cấp: địa chủ (độc quyền sở hữu ruộng đất), tư bản kinh doanh nông nghiệp (độc
quyền kinh doanh ruộng đất) và giai cấp công nhân nông nghiệp.
b) Bản chất của địa tô tư bản chủ nghĩa
Nhà tư bản kinh doanh nông nghiệp phải thuê ruộng đất của địa chủ và thuê
công nhân để tiến hành sản xuất. Do đó nhà tư bản phải trích một phần giá trị
thặng dư do công nhân tạo ra để trả cho chủ đất dưới hình thức địa tô.
Như vậy, địa tô tư bản chủ nghĩa là bộ phận lợi nhuận siêu ngạch ngoài lợi
nhuận bình quân của tư bản đầu tư trong nông nghiệp do công nhân nông nghiệp
tạo ra mà nhà tư bản kinh doanh nông nghiệp phải nộp cho địa chủ với tư cách
là kẻ sở hữu ruộng đất.

c) Các hình thức địa tô tư bản chủ nghĩa 87
- Địa tô chênh lệch:
Nông nghiệp có một số đặc điểm khác với công nghiệp, như số lượng ruộng
đất bị giới hạn; độ màu mỡ tự nhiên và vị trí của địa lý của ruộng đất không
giống nhau; các điều kiện thời tiết, khí hậu của địa phương ít biến động; nhu cầu
hàng hóa nông phẩm ngày càng tăng. Do đó, xã hội buộc phải canh tác trên cả
ruộng đất xấu nhất (về độ màu mỡ và vị trí địa lý). Vì vậy mà giá cả của hàng
hóa nông phẩm được hình thành trên cơ sở điều kiện sản xuất xấu nhất chứ
không phải ở điều kiện trung bình như trong công nghiệp. Vì thế, canh tác trên
đất tốt và trung bình sẽ có lợi nhuận siêu ngạch. Phần lợi nhuận siêu ngạch này
tồn tại thường xuyên, tương đối ổn định và chuyển hóa thành địa tô chênh lệch.
Như vậy, địa tô chênh lệch là phần lợi nhuận siêu ngạch ngoài lợi nhuận bình
quân thu được trên ruộng đất có điều kiện sản xuất thuận lợi hơn. Nó là số chênh
lệch giữa giá cả sản xuất chung được quyết định bởi điều kiện sản xuất trên
ruộng đất xấu nhất và giá cả sản xuất cá biệt trên ruộng đất tốt và trung bình (ký hiệu Rc1).

Địa tô chênh lệch có hai loại: địa tô chênh lệch I và địa tô chênh lệch II.
+ Địa tô chênh lệch I là loại địa tô thu được trên những ruộng đất điều kiện tự
nhiên thuận lợi. Chẳng hạn, có độ màu mỡ tự nhiên thuận lợi (trung bình và tốt)
và có vị trí địa lý gần nơi tiêu thụ hay gần đường giao thông. Ví dụ 1:
Địa tô chênh lệch I thu được trên những ruộng đất có độ màu mỡ tự nhiên
trung bình và tốt (giả sử có P' = 20%). Giá cả sản xuất Giá cả sản xuất Địa tô Loại Tư bản Sản lượng cá biệt chung P' chênh ruộng đầu tư (tạ) Của Của tổng Của Của tổng lệch 1 tạ sản phẩm 1 tạ sản phẩm Tốt 100 20 6 20 120 30 180 60 T/bình 100 20 5 24 120 30 150 30 Xấu 100 20 4 30 120 30 120 0
Ví dụ 2: Địa tô chênh lệch I thu được trên những ruộng đất có vị trí thuận
lợi như gần nơi tiêu thụ hay gần đường giao thông. Giá cả Giá cả sản xuất Sản Chi phí Tổng giá Địa tô Vị trí Tư bản SX cá chung P lượng vận cả SX chênh ruộng đất đầu tư biệt Của Của tổng (tạ) chuyển cá biệt lệch 1 tạ 1 tạ sản phẩm - Gần thị 100 20 5 0 120 24 27 135 15 trường - Xa thị 100 20 5 15 135 27 27 135 0 trường 88
+ Địa tô chênh lệch II là loại địa tô thu được gắn liền với thâm canh tăng
năng suất, là kết quả của tư bản đầu tư thêm trên cùng một đơn vị diện tích. Ví dụ 3:
Cần chú ý rằng, năng suất của lần đầu tư thêm phải lớn hơn năng suất của lần
đầu tư trên ruộng xấu, thì khi đó mới có lợi nhuận siêu ngạch. Sản
Giá cả Giá cả sản xuất chung Địa tô Loại Lần Tư bản P lượng SX cá chênh ruộng đầu tư đầu tư Tổng sản (tạ) biệt 1 tạ 1 tạ lượng lệch Thứ 1 100 20 4 30 30 120 0 Cùng một Thứ 2 100 20 6 20 30 180 60 thửa ruộng 20 Thứ 3 100 8 15 30 240 120
Trong thời hạn hợp đồng, lợi nhuận siêu ngạch do đầu tư thâm canh đem lại
thuộc nhà tư bản kinh doanh ruộng đất. Chỉ đến khi hết thời hạn hợp đồng, địa
chủ mới tìm cách nâng giá cho thuê ruộng đất, tức biến lợi nhuận siêu ngạch do
đầu tư thâm canh đem lại tức là địa tô chênh lệch II thành địa tô chênh lệch I.
Tình trạng này dẫn đến mâu thuẫn: nhà tư bản thuê đất muốn kéo dài thời hạn
thuê, còn địa chủ lại muốn rút ngắn thời hạn cho thuê. Do đó, trong thời gian
thuê đất, nhà tư bản tìm mọi cách quay vòng, tận dụng, vắt kiệt độ màu mỡ đất đai.
- Địa tô tuyệt đối:
Địa tô tuyệt đối là loại địa tô mà các nhà tư bản kinh doanh nông nghiệp
tuyệt đối phải nộp cho địa chủ, dù ruộng đất đó tốt hay xấu, ở xa hay gần.
Địa tô tuyệt đối là số lợi nhuận siêu ngạch dôi ra ngoài lợi nhuận bình quân,
hình thành nên bởi chênh lệch giữa giá trị nông sản với giá cả sản xuất chung của nông phẩm.
Ví dụ: Có hai tư bản trong nông nghiệp và trong công nghiệp đều là 100, cấu
tạo hữu cơ tư bản trong nông nghiệp là 3/2, cấu tạo hữu cơ tư bản trong công
nghiệp là 4/1. Giả sử m' = 100%, thì giá trị sản phẩm và giá trị thặng dư sản xuất
ra trong từng lĩnh vực sẽ là:
Trong công nghiệp : 80c + 20v + 20m = 120
Trong nông nghiệp : 60c + 40v + 40m = 140
Giá trị thặng dư dôi ra trong nông nghiệp so với công nghiệp là: 20. Số
chênh lệch này là lợi nhuận siêu ngạch, lợi nhuận siêu ngạch này không bị bình 89
quân hoá mà chuyển hóa thành địa tô tuyệt đối.
Cơ sở của địa tô tuyệt đối là do cấu tạo hữu cơ của tư bản trong nông
nghiệp thấp hơn trong công nghiệp. Còn nguyên nhân tồn tại địa tô tuyệt đối là
do chế độ độc quyền sở hữu ruộng đất đã ngăn cản nông nghiệp tham gia cạnh
tranh giữa các ngành để hình thành lợi nhuận bình quân.
- Địa tô độc quyền:
Địa tô độc quyền là hình thức đặc biệt của địa tô tư bản chủ nghĩa. Địa tô
độc quyền có thể tồn tại trong nông nghiệp, công nghiệp khai thác và ở các khu đất trong thành thị.
Trong nông nghiệp, địa tô độc quyền có ở các khu đất có tính chất đặc biệt,
cho phép trồng các loại cây đặc sản hay sản xuất các sản phẩm đặc biệt. Trong
công nghiệp khai thác, địa tô độc quyền có ở các vùng khai thác các kim loại,
khoáng chất quý hiếm, hoặc những khoáng sản có nhu cầu vượt xa khả năng khai
thác chúng. Trong thành thị, địa tô độc quyền có ở các khu đất có vị trí thuận lợi
cho phép xây dựng các trung tâm công nghiệp, thương mại, dịch vụ, nhà cho thuê
có khả năng thu lợi nhuận cao.
Nguồn gốc của địa tô độc quyền cũng là lợi nhuận siêu ngạch do giá cả độc
quyền của sản phẩm thu được trên đất đai ấy, mà nhà tư bản phải nộp cho địa chủ.
d) Giá cả ruộng đất
Ruộng đất trong xã hội tư bản không chỉ cho thuê mà còn được bán. Giá cả
ruộng đất là một phạm trù kinh tế bất hợp lý, nhưng nó ẩn dấu một quan hệ kinh tế hiện thực.
Giá cả ruộng đất là hình thức địa tô tư bản hoá. Bởi ruộng đất đem lại địa
tô, tức là đem lại một thu nhập ổn định bằng tiền nên nó được xem như một loại
tư bản đặc biệt. Còn địa tô chính là lợi tức của tư bản đó. Do vậy giá cả ruộng đất
chỉ là giá mua địa tô do ruộng đất mang lại theo tỷ suất lợi tức hiện hành. Nó tỷ
lệ thuận với địa tô và tỷ lệ nghịch với tỷ suất lợi tức tư bản gửi vào ngân hàng.
Ví dụ: Một mảnh đất hàng năm đem lại một địa tô là 200 USD, tỷ suất lợi
tức tiền gửi ngân hàng là 5%, thì giá cả mảnh đất là: 200 x 100 5 = 4000USD
Vì với số tiền 4000 USD đó đem gửi ngân hàng với lãi suất 5%/năm cũng
thu được một lợi tức 200 USD ngang bằng địa tô thu được khi cho thuê ruộng đất. 90 Câu hỏi ôn tập
1. Thế nào là lợi nhuận và tỷ suất lợi nhuận? Chúng có quan hệ thế nào với
giá trị thặng dư và tỷ suất giá trị thặng dư?
2. Phân tích sự hình thành tỷ suất lợi nhuận bình quân và giá cả sản xuất. ý
nghĩa lý luận và thực tiễn của việc nghiên cứu vấn đề này là gì?
3. Tư bản thương nghiệp và tư bản cho vay được hình thành như thế nào?
Bản chất của lợi nhuận thương nghiệp và lợi tức cho vay là gì?
4. Phân tích những nội dung cơ bản về sự hình thành công ty cổ phần và thị
trường chứng khoán. ý nghĩa thực tiễn của việc nghiên cứu vấn đề này ở nước ta hiện nay.
5. Phân tích bản chất địa tô tư bản chủ nghĩa và các hình thức của địa tô. ý
nghĩa của việc nghiên cứu lý luận địa tô. 91 Chương VII
Chủ nghĩa tư bản độc quyền và chủ nghĩa tư bản độc quyền nhà nước
Phát triển học thuyết của C. Mác trong thời đại đế quốc chủ nghĩa, V.I.
Lênin đã trình bày một cách có hệ thống sâu sắc lý luận về chủ nghĩa tư bản độc
quyền và chủ nghĩa tư bản độc quyền nhà nước.
I- Chủ nghĩa tư bản độc quyền
1. Nguyên nhân hình thành tư bản độc quyền và bản chất của chủ
nghĩa tư bản độc quyền

a) Nguyên nhân hình thành tư bản độc quyền
Theo Lênin "tự do cạnh tranh đẻ ra tập trung sản xuất và sự tập trung sản
xuất này, khi phát triển tới một mức độ nhất định, lại dẫn tới độc quyền"1.
Sự độc quyền hay sự thống trị của tư bản độc quyền là cơ sở của chủ nghĩa
tư bản độc quyền. Sự xuất hiện của tư bản độc quyền do những nguyên nhân chủ yếu sau đây:
Một là, sự phát triển của lực lượng sản xuất dưới tác dụng của tiến bộ khoa
học - kỹ thuật, làm xuất hiện những ngành sản xuất mới mà ngay từ đầu đã là
những ngành có trình độ tích tụ cao. Đó là những xí nghiệp lớn, đòi hỏi những
hình thức kinh tế tổ chức mới.
Hai là, cạnh tranh tự do, một mặt, buộc các nhà tư bản phải cải tiến kỹ thuật,
tăng quy mô tích luỹ; mặt khác, dẫn đến nhiều doanh nghiệp nhỏ, trình độ kỹ
thuật kém hoặc bị các đối thủ mạnh hơn thôn tính, hoặc phải liên kết với nhau để
đứng vững trong cạnh tranh. Vì vậy, xuất hiện một số xí nghiệp tư bản lớn nắm địa
vị thống trị một ngành hay trong một số ngành công nghiệp.
Ba là, khủng hoảng kinh tế làm cho nhiều xí nghiệp nhỏ và vừa bị phá sản;
một số sống sót phải đổi mới kỹ thuật để thoát khỏi khủng hoảng, do đó thúc đẩy
quá trình tập trung sản xuất. Tín dụng tư bản chủ nghĩa mở rộng, trở thành đòn
bẩy mạnh mẽ thúc đẩy tập trung sản xuất.
Bốn là, những xí nghiệp và công ty lớn có tiềm lực kinh tế mạnh tiếp tục cạnh
1. V.I. Lênin: Toàn tập, Nxb. Tiến bộ, Mátxcơva, 1980, t..27, tr. 402. 92
tranh với nhau ngày càng khốc liệt, khó phân thắng bại, vì thế nảy sinh xu hướng
thỏa hiệp, từ đó hình thành các tổ chức độc quyền.
b) Bản chất của chủ nghĩa tư bản độc quyền
Chủ nghĩa tư bản cạnh tranh tự do phát triển đến độ nhất định thì xuất hiện
các tổ chức độc quyền. Lúc đầu tư bản độc quyền chỉ có trong một số ngành, một
số lĩnh vực của nền kinh tế. Hơn nữa, sức mạnh kinh tế của các tổ chức độc
quyền cũng chưa thật lớn. Tuy nhiên, sau này, sức mạnh của các tổ chức độc quyền
đã được nhân lên nhanh chóng và từng bước chiếm địa vị chi phối trong toàn nền
kinh tế. Chủ nghĩa tư bản bước sang giai đoạn phát triển mới - chủ nghĩa tư bản độc quyền.
Xét về bản chất, chủ nghĩa tư bản độc quyền là một nấc thang phát triển mới của chủ nghĩa tư bản.
Chủ nghĩa tư bản độc quyền là chủ nghĩa tư bản trong đó ở hầu hết các
ngành, các lĩnh vực của nền kinh tế tồn tại các tổ chức tư bản độc quyền và
chúng chi phối sự phát triển của toàn bộ nền kinh tế.

Nếu trong thời kỳ chủ nghĩa tư bản cạnh tranh tự do, sự phân hóa giữa các
nhà tư bản chưa thực sự sâu sắc nên quy luật thống trị của thời kỳ này là quy luật
lợi nhuận bình quân, còn trong chủ nghĩa tư bản độc quyền, quy luật thống trị là
quy luật lợi nhuận độc quyền.
Sự ra đời của chủ nghĩa tư bản độc quyền vẫn không làm thay đổi được bản
chất của chủ nghĩa tư bản. Bản thân quy luật lợi nhuận độc quyền cũng chỉ là một
hình thái biến tướng của quy luật giá trị thặng dư.
2. Đặc điểm kinh tế cơ bản của chủ nghĩa tư bản độc quyền
Có thể khái quát một số đặc điểm kinh tế cơ bản của chủ nghĩa tư bản độc quyền như sau:
a) Sự tập trung sản xuất và sự thống trị của các tổ chức độc quyền
Tích tụ và tập trung sản xuất cao dẫn đến hình thành các tổ chức độc quyền.
Tổ chức độc quyền là liên minh giữa những nhà tư bản lớn để tập trung vào
trong tay một phần lớn (thậm chí toàn bộ) sản phẩm của một ngành, cho phép
liên minh này phát huy ảnh hưởng quyết định đến quá trình sản xuất và lưu thông của ngành đó.

Những liên minh độc quyền, thoạt đầu hình thành theo sự liên kết ngang, tức là
sự liên kết những doanh nghiệp trong cùng ngành, dưới những hình thức cácten, xanhđica, tờrớt.
Cácten là hình thức tổ chức độc quyền dựa trên sự ký kết hiệp định giữa các
xí nghiệp thành viên để thoả thuận với nhau về giá cả, quy mô sản lượng, thị 93
trường tiêu thụ, kỳ hạn thanh toán... còn việc sản xuất và tiêu thụ sản phẩm vẫn
do bản thân mỗi thành viên thực hiện.
Xanhđica là hình thức tổ chức độc quyền trong đó việc tiêu thụ sản phẩm do
một ban quản trị chung đảm nhiệm, nhưng sản xuất vẫn là công việc độc lập của mỗi thành viên.
Cácten và xanhđica dễ bị phá vỡ khi tương quan lực lượng thay đổi. Vì vậy,
một hình thức độc quyền mới ra đời là tờrớt. Tờrớt thống nhất cả việc sản xuất và
tiêu thụ vào tay một ban quản trị chung, còn các thành viên trở thành các cổ đông.
Tiếp đó, xuất hiện sự liên kết dọc, nghĩa là sự liên kết không chỉ những xí
nghiệp lớn mà cả những xanhđica, tờrớt... thuộc các ngành khác nhau nhưng có liên
quan với nhau về kinh tế và kỹ thuật, hình thành các côngxoócxiom.
Từ giữa thế kỷ XX phát triển một kiểu liên kết mới - liên kết đa
ngành - hình thành những cônglômêrat (conglomerat) hay consơn (concern)
khổng lồ thâu tóm nhiều công ty, xí nghiệp thuộc những ngành công nghiệp rất
khác nhau, đồng thời bao gồm cả vận tải, thương mại, ngân hàng và các dịch vụ khác, v.v..
Nhờ nắm được địa vị thống trị trong lĩnh vực sản xuất và lưu thông, các tổ
chức độc quyền có khả năng định ra giá cả độc quyền. Giá cả độc quyền là giá cả
hàng hóa có sự chênh lệch rất lớn so với giá cả sản xuất. Họ định ra giá cả độc
quyền cao hơn giá cả sản xuất đối với những hàng hóa mà họ bán ra và giá cả
độc quyền thấp dưới giá cả sản xuất đối với những hàng hóa mà họ mua, trước hết
là nguyên liệu. Qua đó họ thu được lợi nhuận độc quyền.
Tuy nhiên, giá cả độc quyền không thủ tiêu được tác động của quy luật giá
trị và quy luật giá trị thặng dư. Vì xét toàn bộ xã hội thì tổng giá cả vẫn bằng
tổng số giá trị và tổng lợi nhuận vẫn bằng tổng giá trị thặng dư trong các nước tư
bản chủ nghĩa. Những thứ mà các tổ chức độc quyền kếch xù thu được cũng là
những thứ mà các tầng lớp tư sản vừa và nhỏ, nhân dân lao động ở các nước tư bản
chủ nghĩa và nhân dân ở các nước thuộc địa và phụ thuộc mất đi.
b) Tư bản tài chính và bọn đầu sỏ tài chính
Tích tụ, tập trung tư bản trong ngân hàng dẫn đến sự hình thành các tổ chức
độc quyền trong ngân hàng. Từ chỗ làm trung gian trong việc thanh toán và tín
dụng, nay do nắm được phần lớn tư bản tiền tệ trong xã hội, ngân hàng đã trở
thành người có quyền lực vạn năng chi phối các hoạt động kinh tế - xã hội.
Các tổ chức độc quyền ngân hàng cho các tổ chức độc quyền công nghiệp
vay và nhận gửi những số tiền lớn của các tổ chức độc quyền công nghiệp trong
một thời gian dài, nên lợi ích của chúng xoắn xuýt với nhau, hai bên đều quan tâm 94
đến hoạt động của nhau, tìm cách thâm nhập vào nhau. Từ đó hình thành một loại tư
bản mới gọi là tư bản tài chính.
Tư bản tài chính là sự thâm nhập và dung hợp vào nhau giữa tư bản độc
quyền ngân hàng và tư bản độc quyền trong công nghiệp.
Bọn đầu sỏ tài chính (trùm tư bản tài chính) thiết lập sự thống trị của mình
thông qua "chế độ tham dự". Thực chất của chế độ tham dự là một nhà tư bản tài
chính hoặc một tập đoàn tài chính, nhờ nắm được số cổ phiếu khống chế mà chi
phối được công ty gốc hay "công ty mẹ", rồi qua công ty mẹ chi phối các công ty
phụ thuộc hay các "công ty con", các công ty này lại chi phối các "công ty cháu"
v.v.. Bởi vậy, với một số tư bản nhất định, một trùm tư bản tài chính có thể chi phối
được những lĩnh vực sản xuất rất lớn.
c) Xuất khẩu tư bản
Xuất khẩu hàng hóa là mang hàng hóa ra nước ngoài để thực hiện giá trị và
giá trị thặng dư, còn xuất khẩu tư bản là xuất khẩu giá trị ra nước ngoài (đầu tư tư
bản ra nước ngoài) nhằm mục đích chiếm đoạt giá trị thặng dư ở các nước nhập khẩu tư bản đó.
Xuất khẩu tư bản trở thành tất yếu, vì trong những nước tư bản chủ nghĩa
phát triển đã tích luỹ được một khối lượng tư bản lớn và nảy sinh tình trạng "thừa
tư bản". Tình trạng thừa này không phải là thừa tuyệt đối, mà là thừa tương đối,
nghĩa là không tìm được nơi đầu tư có lợi nhuận cao ở trong nước. Tiến bộ kỹ
thuật ở các nước này đã dẫn đến tăng cấu tạo hữu cơ của tư bản và hạ thấp tỷ suất
lợi nhuận; trong khi đó, ở những nước kém phát triển về kinh tế, nhất là ở các
nước thuộc địa, dồi dào nguyên liệu và nhân công giá rẻ nhưng lại thiếu vốn và kỹ thuật.
Do tập trung trong tay một khối lượng tư bản khổng lồ nên việc xuất khẩu tư
bản ra nước ngoài trở thành một nhu cầu tất yếu của các tổ chức độc quyền.
Xét về hình thức đầu tư, có thể phân chia xuất khẩu tư bản thành xuất khẩu
tư bản trực tiếpxuất khẩu tư bản gián tiếp. Xuất khẩu tư bản trực tiếp là đưa
tư bản ra nước ngoài để trực tiếp kinh doanh thu lợi nhuận cao. Xuất khẩu tư bản
gián tiếp là cho vay để thu lợi tức.
Việc xuất khẩu tư bản là sự mở rộng quan hệ sản xuất tư bản chủ nghĩa ra
nước ngoài, là công cụ chủ yếu để bành trướng sự thống trị của tư bản tài chính ra
toàn thế giới. Tuy nhiên, việc xuất khẩu tư bản, về khách quan có những tác
động tích cực đến nền kinh tế các nước nhập khẩu, như thúc đẩy quá trình
chuyển kinh tế tự cung tự cấp thành kinh tế hàng hóa, thúc đẩy sự chuyển biến từ
cơ cấu kinh tế thuần nông thành cơ cấu kinh tế nông - công nghiệp, mặc dù cơ
cấu này còn què quặt, lệ thuộc vào kinh tế của chính quốc. 95
d) Sự phân chia thế giới về mặt kinh tế giữa các liên minh độc quyền quốc tế
Việc xuất khẩu tư bản tăng lên về quy mô và mở rộng phạm vi tất yếu dẫn đến
việc phân chia thế giới về mặt kinh tế, nghĩa là phân chia lĩnh vực đầu tư tư bản,
phân chia thị trường thế giới giữa các tổ chức độc quyền. Cuộc đấu tranh giành thị
trường tiêu thụ, nguồn nguyên liệu và lĩnh vực đầu tư có lợi nhuận cao ở nước
ngoài trở nên gay gắt. Những cuộc đụng đầu trên trường quốc tế giữa các tổ chức
độc quyền có sức mạnh kinh tế hùng hậu dẫn đến các cuộc cạnh tranh khốc liệt
giữa chúng, tất yếu dẫn đến xu hướng thoả hiệp, ký kết hiệp định để củng cố địa vị
độc quyền của chúng trong những lĩnh vực và những thị trường nhất định. Từ đó
hình thành các liên minh độc quyền quốc tế, các tập đoàn xuyên quốc gia…
e) Sự phân chia thế giới về mặt lãnh thổ giữa các cường quốc đế quốc
Khi đầu tư ra nước ngoài, đặc biệt là ở các nước thuộc địa và phụ thuộc, tư
bản độc quyền không chỉ thu được lợi nhuận độc quyền không thôi mà là “siêu
lợi nhuận độc quyền” do có những điều kiện thuận lợi mà tại chính quốc không
có được như nguồn nguyên liệu dồi rào giá rẻ hoặc lấy không, giá nhân công rẻ
mạt…Do đó luôn diễn ra sự cạnh tranh khốc liệt giữa các tổ chức độc quyền
thuộc các quốc gia khác nhau. Điều này đòi hỏi có sự can thiệp của nhà nước
nhằm giúp cho các tổ chức độc quyền của nước mình giành giật thị trường và
môi trường đầu tư nhằm thu được siêu lợi nhuận độc quyền ở ngoại quốc. Sự can
thiệp đó của nhà nước đã biến nó thành một nước đế quốc chủ nghĩa.
Như vậy, chủ nghĩa đế quốc là sự kết hợp giữa yêu cầu vươn ra và thống trị
ở nước ngoài của tư bản độc quyền với đường lối xâm lăng của nhà nước.
Chủ nghĩa đế quốc là một đặc trưng của chủ nghĩa tư bản độc quyền biểu
hiện trong đường lối xâm lược nước ngoài, biến những nước này thành hệ thống
thuộc địa của các cường quốc nhằm đáp ứng yêu cầu thu siêu lợi nhuận độc quyền
của tư bản độc quyền.

Lợi ích của việc xuất khẩu tư bản thúc đẩy các cường quốc tư bản đi xâm
chiếm các nước khác và lập nên hệ thống thuộc địa, vì trên thị trường thuộc địa dễ
dàng loại trừ được các đối thủ cạnh tranh, dễ dàng nắm được độc quyền nguyên
liệu và thị trường tiêu thụ. Đối với tư bản tài chính, không phải chỉ những nguồn
nguyên liệu đã được tìm ra mới có ý nghĩa, mà cả những nguồn nguyên liệu có
thể tìm được cũng rất quan trọng, do đó tư bản tài chính có khuynh hướng mở
rộng lãnh thổ kinh tế và thậm chí cả lãnh thổ nói chung. Chủ nghĩa tư bản phát
triển càng cao, nhu cầu nguyên liệu càng lớn, sự cạnh tranh càng gay gắt thì cuộc
đấu tranh để giành giật thuộc địa giữa chúng càng quyết liệt.
Bước vào thế kỷ XX, việc phân chia thế giới về mặt lãnh thổ giữa các đế quốc
tư bản ra đời sớm đã hoàn thành. Nhưng sau đó các đế quốc ra đời muộn hơn đấu 96
tranh đòi chia lại thế giới. Đó là nguyên nhân chính dẫn đến các cuộc Chiến tranh
thế giới lần thứ nhất 1914 - 1918 và lần thứ hai 1939 - 1945, và những xung đột
nóng ở nhiều khu vực trên thế giới…
II- Chủ nghĩa tư bản độc quyền Nhà nước
Chủ nghĩa tư bản độc quyền nhà nước là chủ nghĩa tư bản độc quyền có sự
điều tiết, can thiệp của nhà nước về kinh tế, là phương thức kết hợp giữa sức
mạnh của tư bản độc quyền với sức mạnh kinh tế của nhà nước. Chủ nghĩa tư bản
độc quyền nhà nước là một nấc thang phát triển của chủ nghĩa tư bản độc quyền.
1. Nguyên nhân ra đời và bản chất của chủ nghĩa tư bản độc quyền nhà nước
a) Nguyên nhân ra đời của chủ nghĩa tư bản độc quyền nhà nước
Chủ nghĩa tư bản độc quyền nhà nước ra đời do các nguyên nhân sau:
Một là, sự phát triển của lực lượng sản xuất dẫn đến quy mô của nền kinh tế
ngày càng lớn, tính chất xã hội hóa của nền kinh tế ngày càng cao đòi hỏi có sự điều
tiết xã hội đối với sản xuất và phân phối, một kế hoạch hoá tập trung từ một trung tâm.
Nhà nước phải dùng các công cụ khác nhau để can thiệp, điều tiết nền kinh tế như các
công cụ về tài chính - tiền tệ, kế hoạch hóa, phát triển các xí nghiệp quốc doanh...
Hai là, sự phát triển của phân công lao động xã hội đã làm xuất hiện một số
ngành mà các tổ chức độc quyền tư bản tư nhân không thể hoặc không muốn
kinh doanh vì đầu tư lớn, thu hồi vốn chậm và ít lợi nhuận, nhất là các ngành
thuộc kết cấu hạ tầng như năng lượng, giao thông vận tải, giáo dục, nghiên cứu
khoa học cơ bản... Nhà nước tư sản trong khi đảm nhiệm kinh doanh những
ngành đó, tạo điều kiện cho các tổ chức độc quyền tư nhân kinh doanh các ngành khác.
Ba là, sự thống trị của độc quyền đã làm sâu sắc thêm sự đối kháng giữa
giai cấp tư sản với giai cấp vô sản và nhân dân lao động. Nhà nước phải giải
quyết những mâu thuẫn đó bằng các hình thức khác nhau như trợ cấp thất nghiệp,
điều tiết thu nhập quốc dân, phát triển phúc lợi xã hội...
Bốn là, sự tích tụ và tập trung tư bản cao dẫn đến mâu thuẫn giữa các tổ
chức độc quyền với nhau, mâu thuẫn giữa tư bản độc quyền với các tổ chức kinh
doanh vừa và nhỏ…trở nên gay gắt cần có sự điều tiết, can thiệp của nhà nước
bằng các hình thức khác nhau như nghiêm cấm một số hình thức độc quyền, ra
luật chống độc quyền để hạn chế sự chi phối hay quy mô của các độc quyền, hạn
chế sự lũng đoạn nền kinh tế của các tổ chức độc quyền…
Năm là, cùng với xu thế quốc tế hoá đời sống kinh tế, sự bành trướng của các
liên minh độc quyền quốc tế vấp phải những hàng rào quốc gia dân tộc và xung đột
lợi ích với các đối thủ trên thị trường thế giới. Tình hình đó đòi hỏi phải có sự điều 97
tiết các quan hệ chính trị và kinh tế quốc tế của nhà nước.
Ngoài ra, cuộc đấu tranh với chủ nghĩa xã hội hiện thực và tác động của
cách mạng khoa học và công nghệ cũng đòi hỏi sự can thiệp trực tiếp của nhà
nước vào đời sống kinh tế.
b) Bản chất của chủ nghĩa tư bản độc quyền nhà nước
Xét về bản chất, chủ nghĩa tư bản độc quyền nhà nước vẫn là chủ nghĩa tư
bản, chịu sự chi phối của quy luật giá trị thặng dư, mặc dù nó đã có nhiều thay
đổi so với chủ nghĩa tư bản thời kỳ cạnh tranh tự do.
Chủ nghĩa tư bản độc quyền nhà nước là nấc thang phát triển mới của chủ
nghĩa tư bản độc quyền, nhưng nó vẫn chưa thoát khỏi chủ nghĩa tư bản độc quyền.
Chủ nghĩa tư bản độc quyền nhà nước chỉ là một nấc thang mới so với chủ
nghĩa tư bản độc quyền thời kỳ đầu.
Đặc điểm nổi bật của chủ nghĩa tư bản độc quyền nhà nước là sự can thiệp,
sự điều tiết của nhà nước về kinh tế. Mặc dù trong giai đoạn đầu của chủ nghĩa tư
bản độc quyền, nhà nước đã có sự can thiệp, điều tiết kinh tế ở chừng mực nhất
định, nhưng hoạt động chi phối vẫn là của bàn tay vô hình hoặc sự can thiệp,
điều tiết của nhà nước mang tính gián tiếp. Chẳng hạn, ngay ở giai đoạn nhà
nước đã điều tiết gián tiếp vào quan hệ kinh tế bằng thuế má, bằng việc đi xâm
lược nước ngoài để mở rộng thị trường cho các tổ chức độc quyền…
Như vậy, chủ nghĩa tư bản độc quyền nhà nước không phải một chế độ kinh tế
mới so với chủ nghĩa tư bản, lại càng không phải chế độ tư bản mới so với chủ
nghĩa tư bản độc quyền. Chủ nghĩa tư bản độc quyền nhà nước chỉ là chủ nghĩa tư
bản độc quyền có sự can thiệp, điều tiết của nhà nước về kinh tế, là sự kết hợp sức
mạnh của tư bản độc quyền với sức mạnh của nhà nước về kinh tế.

2. Những biểu hiện chủ yếu của chủ nghĩa tư bản độc quyền nhà nước
Sự vận động của chủ nghĩa tư bản độc quyền nhà nước được biểu hiện dưới
những hình thức chủ yếu dưới đây:
a) Sự kết hợp về nhân sự giữa các tổ chức độc quyền và nhà nước tư sản
V.I. Lênin đã từng nhấn mạnh rằng, sự liên minh về nhân sự của các ngân
hàng với công nghiệp được bổ sung bằng sự liên minh về nhân sự của ngân hàng
và công nghiệp với chính phủ theo kiểu: hôm nay là bộ trưởng, ngày mai là chủ
ngân hàng; hôm nay là chủ ngân hàng, ngày mai là bộ trưởng.
Sự kết hợp về nhân sự được thực hiện thông qua các đảng phái tư sản.
Chính các đảng phái này đã tạo ra cho tư bản độc quyền một cơ sở xã hội để thực 98
hiện sự thống trị và trực tiếp xây dựng đội ngũ công chức cho bộ máy nhà nước.
Thông qua các hội chủ xí nghiệp, một mặt, các đại biểu của các tổ chức độc
quyền tham gia vào bộ máy nhà nước với những cương vị khác nhau; mặt khác,
các quan chức và nhân viên chính phủ được cài vào các ban quản trị của các tổ
chức độc quyền, nắm giữ những chức vụ trọng yếu chính thức hoặc danh dự,
hoặc trở thành những người đỡ đầu các tổ chức độc quyền. Sự thâm nhập vào
nhau này (còn gọi là sự kết hợp) đã tạo ra những biểu hiện mới trong mối quan
hệ giữa các tổ chức độc quyền và cơ quan nhà nước từ trung ương đến các địa
phương ở các nước tư bản.
b) Sự hình thành và phát triển của sở hữu nhà nước
Chủ nghĩa tư bản độc quyền nhà nước thâm nhập vào mọi lĩnh vực của đời
sống, nhưng nét nổi bật nhất là sức mạnh của độc quyền và của nhà nước kết hợp
với nhau trong lĩnh vực kinh tế. Cơ sở của những biện pháp độc quyền nhà nước
trong kinh tế là sự thay đổi các quan hệ sở hữu. Nó biểu hiện không những ở chỗ
sở hữu nhà nước tăng lên mà cả ở sự tăng cường mối quan hệ giữa sở hữu nhà
nước và sở hữu độc quyền tư nhân, hai loại sở hữu này đan kết với nhau trong
quá trình chu chuyển của tổng tư bản xã hội.
Sở hữu nhà nước hình thành dưới những hình thức sau đây:
- Xây dựng doanh nghiệp nhà nước bằng vốn của ngân sách;
- Quốc hữu hoá các xí nghiệp tư nhân bằng cách mua lại;
- Nhà nước mua cổ phiếu của các doanh nghiệp tư nhân;
- Mở rộng doanh nghiệp nhà nước bằng vốn tích luỹ của các doanh nghiệp tư nhân…
c) Sự điều tiết kinh tế của nhà nước tư sản
Sự điều tiết kinh tế của nhà nước được thực hiện bằng nhiều công cụ khác
nhau như pháp lý (luật chống độc quyền...), giá cả, thuế khóa, tài chính-tiền tệ,
ngân hàng, phát triển các xí nghiệp nhà nước…Ví dụ, nhà nước phát triển các xí
nghiệp quốc doanh mở đường cho một số ngành, lĩnh vực mới phát triển, sau đó
chuyển giao lại cho các tổ chức độc quyền. Để cứu nguy cho nền kinh tế trong
những điều kiện nhất định, nhà nước có thể mua lại một số xí nghiệp làm ăn thua
lỗ và nhượng lại cho tư nhân khi nó đã đi vào hoạt động ổn định...
Bản thân sự điều tiết của nhà nước cũng có mặt tích cực và mặt tiêu cực.
Những sai lầm trong sự điều tiết của nhà nước có khi lại đưa đến hậu quả tai hại
hơn là tác động tiêu cực của cạnh tranh tự do và độc quyền tư nhân. Vì thế, hệ
thống điều tiết kinh tế của nhà nước đã dung hợp cả ba cơ chế: thị trường, độc 99
quyền tư nhân và điều tiết của nhà nước nhằm phát huy mặt tích cực và hạn chế
mặt tiêu cực của từng cơ chế. Xét đến cùng và về bản chất, hệ thống điều tiết đó
phục vụ cho chủ nghĩa tư bản độc quyền.
III- Những biểu hiện mới của chủ nghĩa tư bản trong giai đoạn hiện nay
Xét về phương diện lịch sử, chủ nghĩa tư bản vào những thập kỷ cuối thế kỷ
XX trở lại đây đã có những biến đổi sâu sắc, có thể coi như một bước phát triển
mới của chủ nghĩa tư bản độc quyền nhà nước.

1. Những biểu hiện mới trong năm đặc điểm của chủ nghĩa tư bản độc quyền
a) Sự tập trung sản xuất và sự thống trị của các tổ chức độc quyền: sự
xuất hiện ngày càng nhiều những công ty độc quyền xuyên quốc gia
bên cạnh sự phát triển của các xí nghiệp vừa và nhỏ

Hiện tượng liên kết đa dạng tiếp tục phát triển, sức mạnh của các consơn và
cônglômêrát ngày càng được tăng cường. Cách mạng khoa học và công nghệ
dường như biểu lộ thành hai xu hướng đối lập nhau nhưng thực ra là thống nhất
với nhau: xu hướng tập trung và xu hướng phi tập trung hóa.
Sự xuất hiện nhiều doanh nghiệp vừa và nhỏ là do:
Thứ nhất, việc ứng dụng các thành tựu cách mạng khoa học và công nghệ
cho phép tiêu chuẩn hóa và chuyên môn hóa sản xuất ngày càng sâu rộng, dẫn tới
hình thành hệ thống gia công, nhất là trong những ngành sản xuất ô tô, máy bay,
đồ điện, cơ khí, dệt, may mặc, đồ trang sức, xây dựng nhà ở.
Nhìn bề ngoài, dường như đó là hiện tượng "phi tập trung hóa", nhưng thực
chất đó chỉ là một biểu hiện mới của sự tập trung sản xuất, trong đó các hãng vừa
và nhỏ lệ thuộc và chịu sự chi phối của các chủ hãng lớn về công nghệ, vốn, thị trường, v.v..
Thứ hai, những ưu thế của doanh nghiệp vừa và nhỏ trong cơ chế thị trường.
Những doanh nghiệp vừa và nhỏ nhạy cảm với thay đổi trong sản xuất, linh
hoạt ứng phó với tình hình biến động của thị trường, mạnh dạn trong việc đầu tư
vào những ngành mới đòi hỏi sự mạo hiểm, kể cả những ngành lúc đầu ít lợi
nhuận và những ngành sản phẩm đáp ứng nhu cầu cá biệt. Các doanh nghiệp nhỏ
dễ dàng đổi mới trang bị kỹ thuật mà không cần nhiều chi phí bổ sung.
b) Sự thay đổi trong các hình thức tổ chức và cơ chế thống trị của tư bản tài chính
Thích ứng với sự biến đổi mới, hình thức tổ chức và cơ chế thống trị của tư 100
bản tài chính đã thay đổi. Sự thay đổi diễn ra ngay trong quá trình liên kết và
thâm nhập vào nhau giữa tư bản ngân hàng và tư bản công nghiệp. Ngày nay,
phạm vi liên kết được mở rộng ra nhiều ngành, do đó các tập đoàn tài chính
thường tồn tại dưới hình thức những tổ hợp đa dạng kiểu công - nông - thương -
tín - dịch vụ hay công nghiệp - quân sự - dịch vụ quốc phòng. Nội dung của sự
liên kết cũng đa dạng hơn, tinh vi hơn, phức tạp hơn. Vai trò kinh tế và chính trị
của tư bản tài chính ngày càng lớn, không chỉ trong khuôn khổ quốc gia mà còn
ảnh hưởng mạnh mẽ tới các nước khác trên thế giới. Trùm tài chính không chỉ
tăng cường địa vị thống trị về kinh tế mà còn tăng cường sự khống chế và lợi
dụng chính quyền nhà nước. Trong chính phủ, họ có nhiều người đại diện hơn,
hơn nữa, việc tự mình đảm nhiệm các chức vụ quan trọng trong chính phủ ngày càng phổ biến.
Để bành trướng ra thế giới và thích ứng với quá trình quốc tế hoá đời sống
kinh tế, các tập đoàn tư bản tài chính đã thành lập các ngân hàng đa quốc gia và
xuyên quốc gia, tạo điều kiện cho các công ty xuyên quốc gia thâm nhập vào các
nước khác, đặc biệt là Ngân hàng Thế giới (WB) và Quỹ Tiền tệ quốc tế (IMF).
Hoạt động của các tập đoàn tài chính quốc tế đã dẫn đến sự ra đời các trung tâm
tài chính của thế giới như: Nhật Bản, Mỹ, Cộng hoà Liên bang Đức, Hồng Kông, Singapo...
c) Xuất khẩu tư bản vẫn là cơ sở của tư bản độc quyền nhưng quy
mô, chiều hướng và kết cấu của việc xuất khẩu tư bản đã có bước phát triển mới

Có sự tăng trưởng rất nhanh của việc xuất khẩu tư bản của các nước tư bản
phát triển. Nguyên nhân của quy mô xuất khẩu tư bản ngày càng lớn, một mặt, là
do cuộc cách mạng khoa học và công nghệ mới đã thúc đẩy sự phát triển của việc
phân công quốc tế, việc quốc tế hoá sản xuất và việc tăng nhanh tư bản "dư thừa"
trong các nước; mặt khác là do sự tan rã của hệ thống thuộc địa cũ sau chiến tranh.
Chiều hướng xuất khẩu tư bản cũng có những thay đổi rõ rệt. Trước kia,
luồng tư bản xuất khẩu chủ yếu từ các nước tư bản chủ nghĩa phát triển sang các
nước kém phát triển (khoảng 70%). Nhưng từ sau những năm 70 của thế kỷ XX,
3/4 tư bản xuất khẩu được đầu tư vào các nước phát triển, mở đầu bằng việc tư
bản quay trở lại Tây Âu.
Từ những năm 70, của thế kỷ XX đại bộ phận dòng tư bản lại chảy qua
chảy lại giữa các nước tư bản chủ nghĩa phát triển với nhau. Nguyên nhân chủ
yếu của sự chuyển hướng đầu tư nói trên là:
- Về phía các nước đang phát triển, phần lớn những nước này ở trong tình
hình chính trị thiếu ổn định; thiếu môi trường đầu tư an toàn và thuận lợi; thiếu 101
đội ngũ chuyên gia, cán bộ khoa học - kỹ thuật, công nhân lành nghề; trình độ
dân trí thấp và tích luỹ từ nội bộ nền kinh tế quốc dân ít, không đủ mức cần thiết
để tiếp nhận đầu tư nước ngoài.
- Về phía các nước tư bản chủ nghĩa phát triển, cuộc cách mạng khoa học
và công nghệ làm xuất hiện nhiều ngành sản xuất và dịch vụ mới, nhất là những
ngành có hàm lượng khoa học cao, đòi hỏi lượng vốn lớn để đầu tư vào nghiên
cứu khoa học - kỹ thuật và sản xuất. Có một sự di chuyển vốn trong nội bộ các
công ty độc quyền xuyên quốc gia. Các công ty này cắm chi nhánh ở nhiều nước,
nhưng phần lớn chi nhánh của chúng đặt ở các nước tư bản chủ nghĩa phát triển.
Để vượt qua những hàng rào bảo hộ mậu dịch và khắc phục những trở ngại do
việc hình thành các khối liên kết như EU, NAFTA... các công ty xuyên quốc gia
đã đưa tư bản vào trong các khối đó để phát triển sản xuất.
Tuy nhiên, một loạt công ty ở các nước Anh, Pháp, Hà Lan... đã vượt qua
cả lệnh cấm vận của Mỹ để đầu tư vào các nước đang phát triển. Chẳng hạn họ
đầu tư thăm dò và khai thác dầu khí ở Việt Nam - đó là bằng chứng rõ rệt chứng
minh cho xu hướng trên. Sở dĩ như vậy là vì tình trạng thiếu dầu khí và những
kim loại quý hiếm vẫn đang là "gót chân Asin" của nền kinh tế các nước tư bản
chủ nghĩa phát triển, trong khi đó các nước đang phát triển giàu tài nguyên lại
thiếu vốn và kỹ thuật để khai thác, và nguồn lợi cao từ lĩnh vực này đối với cả hai phía.
d) Sự phân chia thế giới giữa các liên minh của chủ nghĩa tư bản: xu
hướng quốc tế hoá, toàn cầu hoá ngày càng tăng bên cạnh xu hướng
khu vực hóa nền kinh tế

Sức mạnh và phạm vi bành trướng của các công ty độc quyền xuyên quốc
gia tăng lên càng thúc đẩy xu hướng quốc tế hoá đời sống kinh tế và sự phân chia
phạm vi ảnh hưởng giữa chúng với nhau, đồng thời thúc đẩy việc hình thành chủ
nghĩa tư bản độc quyền nhà nước quốc tế.
Cùng với xu hướng quốc tế hoá, toàn cầu hoá đời sống kinh tế lại diễn ra
hiện tượng khu vực hóa, hình thành ngày càng nhiều liên minh kinh tế khu vực
như: Liên hợp châu Âu (EU), Hiệp hội các nước Đông Nam á (ASEAN), Diễn
đàn Hợp tác kinh tế châu á - Thái Bình Dương (APEC)... Ngày càng có nhiều
nước tham gia vào các Liên minh Mậu dịch tự do (FTA) hoặc các Liên minh
Thuế quan (CU). FTA là khu vực trong đó các nước thành viên cam kết xoá bỏ
hàng rào thuế quan đối với hàng hóa của nhau. CU là liên minh trong đó các
nước thành viên có mức thuế chung đối với hàng hóa nhập khẩu từ các nước
ngoài khối. Các liên minh kinh tế khu vực hấp dẫn nhiều chính phủ vì chúng có
nhiều ưu thế hơn so với tiến trình tự do hoá thương mại toàn cầu.
e) Sự phân chia thế giới giữa các cường quốc vẫn tiếp tục dưới những
hình thức cạnh tranh và thống trị mới
102
Tuy chủ nghĩa thực dân cũ đã hoàn toàn sụp đổ và chủ nghĩa thực dân mới
đã suy yếu, nhưng các cường quốc tư bản chủ nghĩa, khi ngấm ngầm, lúc công
khai, vẫn tranh giành nhau phạm vi ảnh hưởng bằng cách thực hiện "Chiến lược
biên giới mềm", ra sức bành trướng "biên giới kinh tế" rộng hơn biên giới địa lý,
ràng buộc, chi phối các nước kém phát triển từ sự lệ thuộc về vốn, công nghệ đi
đến sự lệ thuộc về chính trị vào các cường quốc.
Chiến tranh lạnh kết thúc, nguy cơ chiến tranh thế giới bị đẩy lùi, nhưng lại
được thay thế bằng những cuộc chiến tranh khu vực, chiến tranh thương mại,
những cuộc chiến tranh sắc tộc, tôn giáo mà đứng trong hoặc núp sau các cuộc
đụng độ đó là các cường quốc đế quốc.
Những cuộc tấn công của Mỹ và đồng minh vào ápganixtan, Irắc... chứng tỏ chủ
nghĩa đế quốc vẫn là một đặc điểm trong giai đoạn phát triển hiện nay của chủ nghĩa tư bản.
Tóm lại, dù có những biểu hiện mới, chủ nghĩa tư bản trong giai đoạn hiện
nay vẫn là chủ nghĩa tư bản độc quyền. Những biểu hiện mới đó chỉ là sự phát
triển của năm đặc điểm cơ bản của chủ nghĩa tư bản độc quyền mà thôi.
2. Những biểu hiện mới trong cơ chế điều tiết kinh tế của chủ nghĩa tư
bản độc quyền nhà nước

Trong giai đoạn hiện nay, chủ nghĩa tư bản độc quyền nhà nước có những
biểu hiện mới sau đây:
- Các hình thức của kinh tế thuộc nhà nước trong nền kinh tế quốc dân ngày
càng trở nên đa dạng, nó vừa bao gồm các xí nghiệp thuộc nhà nước trong các
ngành sản xuất vật chất, vừa bao gồm các tổ chức tài chính thuộc ngân hàng,
ngành kinh tế thứ ba (dịch vụ), cùng những công trình cơ sở hạ tầng xã hội mới
xây dựng do nhà nước tư bản chủ nghĩa đầu tư.
- Kinh tế thuộc nhà nước và tư nhân kết hợp tăng lên mạnh mẽ. Năm 1979,
trong 40 công ty công nghiệp lớn nhất của Tây Âu có 7 công ty hỗn hợp vốn giữa
nhà nước và tư nhân, trong đó vốn nhà nước chiếm khoảng một nửa. Trong công
ty dầu lửa của Mỹ, cổ phần do Chính phủ nắm là 46%. ở Cộng hoà Liên bang
Đức đã có 1.000 xí nghiệp thuộc Nhà nước và tư nhân kết hợp.
- Chi tiêu tài chính của các nhà nước tư bản phát triển dùng để điều tiết quá
trình tái sản xuất xã hội tăng lên nhiều. Trước Chiến tranh thế giới thứ nhất,
khoản chi này chiếm khoảng 10% tỷ trọng tổng giá trị sản phẩm quốc dân, thì
đến đầu những năm 1980, khoản chi này đã chiếm hơn 30%, cá biệt có nước vượt quá 50%.
- Phương thức điều tiết của nhà nước linh hoạt, mềm dẻo hơn với phạm vi rộng hơn. 103
Phương thức điều tiết của nhà nước cũng thay đổi một cách linh hoạt, mềm
dẻo hơn, kết hợp điều tiết tình thế với điều tiết dài hạn. Các công cụ và phạm vi
điều tiết của nhà nước cũng đa dạng và mở rộng hơn.
IV- Những thành tựu, giới hạn và xu hướng vận động của chủ nghĩa
tư bản trong giai đoạn hiện nay

1. Những thành tựu chủ nghĩa tư bản đạt được trong sự vận động đầy mâu thuẫn
Trong quá trình phát triển, nếu chưa xét đến hậu quả nghiêm trọng đã gây
ra đối với loài người, thì chủ nghĩa tư bản vẫn có những mặt tích cực đối với sản xuất. Đó là:
- Thực hiện xã hội hóa sản xuất.
Quá trình xã hội hóa sản xuất biểu hiện ở sự phát triển phân công lao động
xã hội, hợp tác lao động, tập trung hóa, liên hiệp hoá sản xuất... làm cho các quá
trình sản xuất phân tán được liên kết vào một hệ thống sản xuất, một quá trình sản xuất xã hội.
- Phát triển lực lượng sản xuất, tăng năng suất lao động xã hội. Dưới sự tác
động của quy luật giá trị thặng dư và các quy luật kinh tế khác của cơ chế thị
trường, một mặt, giai cấp tư sản tăng cường bóc lột, làm giàu nhanh chóng; mặt
khác
, những nhân tố đó có tác động mạnh mẽ thúc đẩy phát triển lực lượng sản
xuất, tiến bộ khoa học - công nghệ và tăng năng suất lao động xã hội.
- Chuyển sản xuất nhỏ thành sản xuất lớn hiện đại.
Quá trình phát triển của chủ nghĩa tư bản làm cho lực lượng sản xuất phát
triển mạnh mẽ: kỹ thuật cơ khí thay kỹ thuật thủ công lạc hậu, rồi từ cơ khí
chuyển dần sang tự động hoá, tin học hoá, công nghệ hiện đại. Đồng thời nền sản
xuất cũng được xã hội hóa ngày càng cao, có sự điều tiết thống nhất. Đó chính là
quá trình chuyển nền sản xuất nhỏ thành nền sản xuất lớn hiện đại.
Tuy nhiên, những thành tựu chủ nghĩa tư bản đạt được trong sự vận động
đầy mâu thuẫn. Điều đó biểu hiện ở hai xu hướng trái ngược nhau; đó là:
Xu thế phát triển nhanh chóng của nền kinh tế biểu hiện ở chỗ: trong nền
kinh tế tư bản chủ nghĩa thế giới đã xuất hiện thời kỳ tăng trưởng với tốc độ cao
hiếm thấy. Nguyên nhân của xu thế này là do: yêu cầu nội tại và xu thế tăng
nhanh tốc độ của việc phát triển lực lượng sản xuất gắn với cuộc cách mạng khoa
học và công nghệ; quá trình vận hành của nền kinh tế tư bản chủ nghĩa bao hàm những nhân tố
kích thích sự phát triển kinh tế; tác dụng can thiệp và điều chỉnh cục bộ đối với
quan hệ sản xuất của chủ nghĩa tư bản độc quyền nhà nước; việc mở rộng thị 104 trường trong nước và quốc tế.
Xu thế trì trệ của nền kinh tế. Đó là vì sự thống trị độc quyền đã tạo ra
những nhân tố ngăn cản sự tiến bộ kỹ thuật và phát triển sản xuất. Tư bản độc
quyền có thể thông qua những biện pháp như giá cả độc quyền, hạn chế sản
lượng và mua phát minh kỹ thuật... thông qua tổ chức độc quyền và các thủ đoạn
trao đổi không ngang giá... để thu lợi nhuận cao một cách ổn định từ trong và
ngoài nước. Tất cả những cái đó đã làm mất tác dụng ở mức độ nhất định những
nhân tố thúc đẩy kỹ thuật, sản xuất tiến bộ. Ngày nay, những nhân tố nêu trên
vẫn tồn tại và tiếp tục tác động, biểu hiện là: tốc độ tăng trưởng kinh tế lạc hậu
nhiều so với khả năng mà khoa học và công nghệ hiện đại cho phép.
2. Giới hạn và hậu quả chủ nghĩa tư bản gây ra
Bên cạnh mặt tích cực nói trên, chủ nghĩa tư bản cũng đứng trước những
giới hạn mà nó không thể vượt qua.
Giới hạn lịch sử của chủ nghĩa tư bản bắt nguồn từ mâu thuẫn kinh tế cơ
bản của chủ nghĩa tư bản: mâu thuẫn giữa tính chất và trình độ xã hội hóa cao
của lực lượng sản xuất với chế độ chiếm hữu tư nhân tư bản chủ nghĩa về tư liệu
sản xuất. Mặc dù chủ nghĩa tư bản ngày nay đã có sự điều chỉnh nhất định trong
những hình thức quan hệ sở hữu, quản lý và phân phối nhưng vẫn không thể khắc
phục được mâu thuẫn khách quan này.
Mâu thuẫn cơ bản nói trên biểu hiện ra thành những mâu thuẫn cụ thể sau đây:
Một là, mâu thuẫn giữa tư bản và lao động: sự phân cực giàu - nghèo và
tình trạng bất công xã hội tăng lên chứng tỏ bản chất bóc lột giá trị thặng dư vẫn
tồn tại, dù được biểu hiện dưới những hình thức tinh vi hơn. Cả sự bần cùng hoá
tuyệt đối lẫn tương đối của giai cấp công nhân vẫn đang tồn tại. Tuy đại bộ phận
tầng lớp trí thức và lao động có kỹ năng đang có việc làm được cải thiện mức
sống và gia nhập vào tầng lớp trung lưu, nhưng vẫn không xoá được sự phân hóa giàu - nghèo sâu sắc.
Hai là, mâu thuẫn giữa các dân tộc thuộc địa và phụ thuộc với chủ nghĩa
đế quốc. Ngày nay, mâu thuẫn này đang chuyển thành mâu thuẫn giữa các nước
chậm phát triển bị lệ thuộc với những nước đế quốc. Nhiều nước chậm phát triển
không những bị vơ vét cạn kiệt nguồn tài nguyên thiên nhiên, mà còn mắc nợ
không thể nào trả được.
Ba là, mâu thuẫn giữa các nước tư bản chủ nghĩa với nhau, chủ yếu là giữa
ba trung tâm kinh tế, chính trị hàng đầu của thế giới tư bản, giữa các tập đoàn tư
bản xuyên quốc gia. Mâu thuẫn này có phần dịu đi trong thời kỳ còn tồn tại sự
đối đầu giữa hai hệ thống thế giới tư bản chủ nghĩa và xã hội chủ nghĩa, nay có 105
chiều hướng diễn biến phức tạp. Một mặt, sự phát triển của xu hướng quốc tế hoá
đời sống kinh tế và đòi hỏi của cách mạng khoa học và công nghệ khiến các nước
đó phải liên kết với nhau. Mặt khác, do tác động của quy luật phát triển không
đều và lợi ích cục bộ của giai cấp thống trị ở mỗi nước, các nước đó đã trở thành
đối thủ cạnh tranh với nhau, tranh giành quyền lực và phạm vi ảnh hưởng trên
thế giới, nhất là giữa ba trung tâm Mỹ, Nhật Bản và Tây Âu. Biểu hiện của mâu
thuẫn giữa các nước ấy trước hết là các cuộc chiến tranh thương mại, cạnh tranh
giữa các công ty xuyên quốc gia dưới nhiều hình thức, trên thị trường chứng
khoán, nơi đầu tư có lợi...
Bốn là, mâu thuẫn giữa chủ nghĩa tư bản và chủ nghĩa xã hội. Mâu thuẫn
này là mâu thuẫn xuyên suốt thời đại quá độ lên chủ nghĩa xã hội trên phạm vi
toàn thế giới. Chế độ xã hội chủ nghĩa ở Liên Xô và Đông Âu sụp đổ khiến chủ
nghĩa xã hội tạm thời lâm vào thoái trào, nhưng bản chất thời đại không hề thay
đổi. Do đó mâu thuẫn giữa chủ nghĩa tư bản và chủ nghĩa xã hội vẫn tồn tại một cách khách quan.
3. Xu hướng vận động của chủ nghĩa tư bản
Chủ nghĩa tư bản trong quá trình phát triển của nó, một mặt đã thúc đẩy lực
lượng sản xuất phát triển rất mạnh mẽ, tạo ra cơ sở vật chất - kỹ thuật của nền
sản xuất lớn hiện đại; mặt khác làm cho mâu thuẫn cơ bản của nó - mâu thuẫn
giữa tính chất xã hội hóa ngày càng cao của lực lượng sản xuất với tính chất
chiếm hữu tư nhân tư bản chủ nghĩa về tư liệu sản xuất thêm gay gắt.
Ngày nay, chủ nghĩa tư bản hiện đại đang nắm ưu thế về vốn, khoa học,
công nghệ, thị trường, đang có khả năng thích nghi và phát triển trong chừng
mực nhất định; chủ nghĩa tư bản cũng đã buộc phải thực hiện một số điều chỉnh
giới hạn về quan hệ sản xuất, trong khuôn khổ của chủ nghĩa tư bản, song không
thể khắc phục nổi những mâu thuẫn vốn có của nó, không thể vượt quá giới hạn lịch sử của nó.
Mặt khác, các quốc gia độc lập ngày càng tăng cường cuộc đấu tranh để tự
lựa chọn và quyết định con đường phát triển tiến bộ của mình. Chủ nghĩa xã hội
trên thế giới, từ những bài học thành công và thất bại cũng như từ khát vọng và
sự thức tỉnh của các dân tộc, có điều kiện và khả năng tạo ra bước phát triển mới.
Vì vậy, sớm hay muộn chủ nghĩa tư bản cũng sẽ bị thay thế bằng một chế độ
mới, cao hơn - xã hội cộng sản chủ nghĩa mà giai đoạn thấp là chủ nghĩa xã hội. Câu hỏi ôn tập
1. Phân tích nguyên nhân hình thành tư bản độc quyền. Bản chất và đặc
điểm của chủ nghĩa tư bản độc quyền là gì?.
2. Phân tích nguyên nhân ra đời và bản chất của chủ nghĩa tư bản độc quyền
nhà nước. Chủ nghĩa tư bản độc quyền nhà nước có những biểu hiện chủ yếu nào? 106
3. Phân tích những biểu hiện mới của chủ nghĩa tư bản trong giai đoạn hiện nay.
4. Trình bày những thành tựu, giới hạn và xu hướng vận động của chủ
nghĩa tư bản trong giai đoạn hiện nay. Phần thứ hai
Những vấn đề kinh tế chính trị Của thời kỳ
quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam
Chương VIII
Quá độ lên chủ nghĩa xã hội và cơ cấu kinh tế nhiều
thành phần trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam

I- Thời kỳ quá độ và quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam
1. Quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin về thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội
Lý luận về hình thái kinh tế - xã hội của C.Mác cho thấy sự biến đổi của các
xã hội là quá trình lịch sử tự nhiên. Vận dụng lý luận đó vào phân tích xã hội tư
bản, tìm ra các quy luật vận động của nó, C.Mác và Ph.Ăngghen đều cho rằng,
phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa có tính chất lịch sử và xã hội tư bản tất
yếu bị thay thế bằng xã hội mới - xã hội cộng sản chủ nghĩa.
Đồng thời C.Mác và Ph.Ăngghen cũng dự báo trên những nét lớn về
những đặc trưng cơ bản của xã hội mới, đó là: có lực lượng sản xuất xã hội phát
triển cao; chế độ sở hữu xã hội về tư liệu sản xuất được xác lập, chế độ người bóc lột
người bị thủ tiêu; sản xuất nhằm thoả mãn nhu cầu của mọi thành viên trong xã hội;
nền sản xuất được tiến hành theo một kế hoạch thống nhất trên phạm vi toàn xã hội;
sự phân phối sản phẩm bình đẳng; sự đối lập giữa thành thị và nông thôn, giữa lao
động trí óc và chân tay bị xoá bỏ...
Để xây dựng xã hội mới có những đặc trưng như trên cần phải qua hai giai
đoạn: giai đoạn thấp hay giai đoạn đầu và giai đoạn sau hay giai đoạn cao. Sau
này V.I.Lênin gọi giai đoạn đầu là chủ nghĩa xã hội và giai đoạn sau là chủ nghĩa 107
cộng sản. C.Mác gọi giai đoạn đầu - xã hội chủ nghĩa là thời kỳ quá độ chính trị
lên giai đoạn cao của xã hội cộng sản.
Xuất phát từ sự nghiên cứu tình hình nước Nga lúc bấy giờ, C.Mác và Ph.
ăngghen là những người đầu tiên nêu lên khả năng những nước còn đang ở giai
đoạn phát triển tiền tư bản chủ nghĩa có thể chuyển thẳng lên hình thái xã hội
cộng sản chủ nghĩa và khả năng phát triển rút ngắn của các nước này bỏ qua chế
độ tư bản chủ nghĩa. Hai ông chỉ ra rằng: "Thắng lợi của giai cấp vô sản Tây Âu
đối với giai cấp tư sản và gắn liền với điều đó, việc thay thế nền sản xuất tư bản
chủ nghĩa bằng nền sản xuất do xã hội quản lý - đó là điều kiện tiên quyết tất yếu
để nâng công xã Nga lên cùng một trình độ phát triển như vậy"1.
Vận dụng học thuyết C.Mác vào công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội ở Liên
Xô trước đây, V.I.Lênin đã phát triển lý luận về thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội.
Nội dung cơ bản của lý luận đó là:
a) Thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội là tất yếu khách quan, bất cứ
quốc gia nào đi lên chủ nghĩa xã hội đều phải trải qua, kể cả các nước
có nền kinh tế rất phát triển

Tất nhiên, đối với các nước có nền kinh tế phát triển, thời kỳ quá độ lên chủ
nghĩa xã hội có nhiều thuận lợi hơn, có thể diễn ra ngắn hơn so với các nước đi
lên chủ nghĩa xã hội bỏ qua chế độ tư bản chủ nghĩa có nền kinh tế lạc hậu.
Thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội là thời kỳ cải biến cách mạng sâu sắc,
triệt để, toàn diện từ xã hội cũ thành xã hội mới: chủ nghĩa xã hội. Nó diễn ra từ
khi giai cấp vô sản giành được chính quyền bắt tay vào xây dựng xã hội mới và
kết thúc khi xây dựng thành công những cơ sở của chủ nghĩa xã hội cả về lực
lượng sản xuất, quan hệ sản xuất, cơ sở kinh tế và kiến trúc thượng tầng.
Tính tất yếu của thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội được quy định bởi đặc
điểm của cách mạng vô sản và những đặc trưng kinh tế, xã hội của chủ nghĩa xã hội.
b) Đặc điểm kinh tế cơ bản nhất của thời kỳ quá độ là sự tồn tại nền
kinh tế nhiều thành phần và tương ứng với nó có nhiều giai cấp, tầng
lớp xã hội khác nhau nhưng vị trí, cơ cấu và tính chất của các giai cấp
trong xã hội đã thay đổi một cách sâu sắc.

Sự tồn tại của cơ cấu kinh tế nhiều thành phần là khách quan và lâu dài, có
lợi cho sự phát triển lực lượng sản xuất, tăng trưởng kinh tế. Phân tích thực trạng
nền kinh tế của nước Nga Xôviết lúc đó, V.I. Lênin rút ra có năm thành phần
kinh tế là: thành phần kinh tế nông dân gia trưởng; thành phần kinh tế sản xuất
hàng hoá nhỏ của nông dân, tiểu thủ công cá thể và tiểu thương; thành phần kinh
1. C.Mác và Ph. ăngghen: Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1995, t..22, tr. 629-630. 108
tế tư bản tư nhân; thành phần kinh tế tư bản nhà nước; thành phần kinh tế xã hội
chủ nghĩa. Tương ứng với nền kinh tế quá độ gồm nhiều thành phần, trong xã hội
cũng tồn tại nhiều giai cấp, trong đó có ba giai cấp cơ bản là giai cấp tiểu tư sản,
giai cấp tư sản và giai cấp công nhân, người lao động tập thể. Theo Lênin, mâu
thuẫn cơ bản của thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội là mâu thuẫn giữa chủ
nghĩa xã hội đã giành thắng lợi nhưng còn non yếu với chủ nghĩa tư bản đã bị
đánh bại nhưng vẫn còn khả năng khôi phục. Vì vậy, thời kỳ quá độ là thời kỳ
diễn ra cuộc đấu tranh "ai thắng ai" giữa chủ nghĩa xã hội và chủ nghĩa tư bản
quyết liệt, quanh co, khúc khuỷu và phức tạp.
c) Khả năng quá độ lên chủ nghĩa xã hội bỏ qua chế độ tư bản chủ nghĩa
Khi phân tích đặc điểm của chủ nghĩa tư bản trong thời kỳ độc quyền, phát
hiện ra quy luật phát triển không đều về kinh tế và chính trị của chủ nghĩa tư bản,
V.I.Lênin rút ra kết luận quan trọng về khả năng thắng lợi của chủ nghĩa xã hội ở
một số nước hoặc ở một nước riêng lẻ chứ không thể thắng lợi cùng một lúc ở tất
cả các nước. Khi chủ nghĩa xã hội thắng lợi ở một nước, thì nhân loại bắt đầu
bước vào một thời đại mới - thời đại quá độ lên chủ nghĩa xã hội trên phạm vi
toàn thế giới. Trong điều kiện đó, các nước lạc hậu có thể quá độ lên chủ nghĩa
xã hội bỏ qua chế độ tư bản chủ nghĩa. Theo V.I.Lênin, điều kiện để một nước có
thể quá độ lên chủ nghĩa xã hội bỏ qua chế độ tư bản chủ nghĩa là:
Thứ nhất, điều kiện bên trong, có Đảng cộng sản lãnh đạo giành được chính
quyền và sử dụng chính quyền nhà nước công, nông, trí thức liên minh làm điều
kiện tiên quyết để xây dựng chủ nghĩa xã hội.
Thứ hai, điều kiện bên ngoài, có sự giúp đỡ của giai cấp vô sản của các
nước tiên tiến đã giành thắng lợi trong cách mạng vô sản.
Các nước lạc hậu có khả năng quá độ lên chủ nghĩa xã hội bỏ qua chế độ tư
bản chủ nghĩa nhưng không phải là quá độ trực tiếp, mà phải qua con đường gián
tiếp với một loạt những bước quá độ thích hợp. "Chính sách kinh tế mới" là con
đường quá độ gián tiếp lên chủ nghĩa xã hội, được áp dụng ở Liên Xô từ mùa
Xuân năm 1921 thay cho "Chính sách cộng sản thời chiến" được áp dụng trong
những năm nội chiến và can thiệp vũ trang của chủ nghĩa đế quốc.
Nội dung cơ bản của "Chính sách kinh tế mới" bao gồm:
- Dùng chính sách thuế lương thực thay cho chính sách trưng thu lương
thực thừa trong Chính sách cộng sản thời chiến.
- Tổ chức thị trường, thương nghiệp, thiết lập quan hệ hàng hoá - tiền tệ
giữa nhà nước và nông dân, giữa thành thị và nông thôn, giữa công nghiệp và nông nghiệp. 109
- Sử dụng nhiều thành phần kinh tế, các hình thức kinh tế quá độ, khuyến
khích phát triển kinh tế cá thể, kinh tế tư bản tư nhân thay cho sự thủ tiêu kinh
doanh tư nhân trong Chính sách cộng sản thời chiến, sử dụng chủ nghĩa tư bản nhà
nước, chuyển các xí nghiệp nhà nước sang chế độ hạch toán kinh tế, chủ trương
phát triển quan hệ kinh tế với các nước phương Tây để tranh thủ vốn, kỹ thuật...
"Chính sách kinh tế mới" có ý nghĩa to lớn. Về thực tiễn, nhờ có chính sách
đó nước Nga Xôviết đã khôi phục nhanh chóng nền kinh tế sau chiến tranh, khắc
phục được khủng hoảng kinh tế và chính trị. Về lý luận, nó phát triển nhận thức
sâu sắc về chủ nghĩa xã hội, về thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội.
ở nước ta từ khi bước vào thời kỳ đổi mới, những quan điểm kinh tế của
Đảng ta đã thể hiện sự nhận thức và vận dụng "Chính sách kinh tế mới" của V.I.
Lênin phù hợp với điều kiện và hoàn cảnh cụ thể của thời kỳ quá độ ở nước ta.
2. Tính tất yếu và đặc điểm của thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam
ở nước ta, thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội được bắt đầu từ năm 1954 ở
miền Bắc và từ năm 1975 trên phạm vi cả nước, sau khi cuộc cách mạng dân tộc
dân chủ nhân dân đã hoàn thành thắng lợi, đất nước đã hoà bình thống nhất quá
độ lên chủ nghĩa xã hội.
Thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội là tất yếu khách quan đối với mọi quốc
gia xây dựng chủ nghĩa xã hội, dù điểm xuất phát ở trình độ phát triển cao hay thấp.
Thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam là một tất yếu lịch sử. Bởi vì:
Một là, phát triển theo con đường xã hội chủ nghĩa là phù hợp với quy luật
khách quan của lịch sử. Loài người đã phát triển qua các hình thái kinh tế - xã hội:
công xã nguyên thuỷ, chiếm hữu nô lệ, phong kiến, tư bản chủ nghĩa. Sự biến đổi
của các hình thái kinh tế - xã hội là quá trình lịch sử tự nhiên và hình thái kinh tế - xã
hội sau cao hơn, tiến bộ hơn hình thái kinh tế - xã hội trước nó. Sự biến đổi của các
hình thái kinh tế - xã hội nói trên đều tuân theo quy luật quan hệ sản xuất phải phù
hợp với tính chất và trình độ phát triển của lực lượng sản xuất.
Cho dù ngày nay, chủ nghĩa tư bản đang nắm nhiều ưu thế về vốn, khoa
học, công nghệ và thị trường, đang cố gắng điều chỉnh trong chừng mực nhất
định quan hệ sản xuất để thích nghi với tình hình mới, nhưng không vượt ra khỏi
những mâu thuẫn vốn có của nó, đặc biệt là mâu thuẫn giữa tính chất xã hội hóa
ngày càng cao của lực lượng sản xuất với chế độ chiếm hữu tư nhân tư bản chủ
nghĩa về tư liệu sản xuất. Mâu thuẫn này không những không dịu đi mà ngày
càng phát triển gay gắt và sâu sắc. Sự phát triển mạnh mẽ của lực lượng sản xuất 110
và xã hội hóa lao động làm cho các tiền đề vật chất, kinh tế, xã hội ngày càng
chín muồi cho sự phủ định chủ nghĩa tư bản và sự ra đời của xã hội mới - chủ
nghĩa xã hội. Chủ nghĩa tư bản không phải là tương lai của loài người. Theo quy
luật tiến hoá của lịch sử, loài người nhất định sẽ tiến tới chủ nghĩa xã hội.
Hai là, phát triển theo con đường chủ nghĩa xã hội không chỉ phù hợp với
xu thế của thời đại, mà còn phù hợp với đặc điểm của cách mạng Việt Nam: cách
mạng dân tộc, dân chủ gắn liền với cách mạng xã hội chủ nghĩa. Cuộc cách mạng
dân tộc, dân chủ trước hết là để giải phóng dân tộc, giành độc lập, tự do, dân
chủ... đồng thời nó là tiền đề để "làm cho nhân dân lao động thoát nạn bần cùng,
làm cho mọi người có công ăn việc làm, được ấm no và sống một đời hạnh
phúc"1, nhằm thực hiện mục tiêu "dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân
chủ, văn minh". Vì vậy, cuộc cách mạng xã hội chủ nghĩa là sự tiếp tục hợp lôgíc
cuộc cách mạng dân tộc, dân chủ, làm cho cách mạng dân tộc, dân chủ được thực hiện triệt để.
Thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội là tất yếu đối với mọi quốc gia đi lên
chủ nghĩa xã hội, nhưng nó lại có đặc điểm riêng đối với mỗi quốc gia; do điều
kiện xuất phát riêng của mỗi quốc gia quy định. Trước đây, miền Bắc nước ta
bước vào thời kỳ quá độ với "đặc điểm lớn nhất là từ một nước nông nghiệp lạc
hậu tiến thẳng lên chủ nghĩa xã hội không phải kinh qua giai đoạn phát triển tư
bản chủ nghĩa". Khi cả nước thống nhất cùng tiến lên chủ nghĩa xã hội, đặc điểm
trên vẫn còn tồn tại. Phân tích rõ hơn thực trạng kinh tế, chính trị của đất nước,
trong Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội,
Đảng Cộng sản Việt Nam khẳng định: "Nước ta quá độ lên chủ nghĩa xã hội bỏ
qua chế độ tư bản, từ một xã hội vốn là thuộc địa, nửa phong kiến, lực lượng sản
xuất rất thấp. Đất nước trải qua hàng chục năm chiến tranh, hậu quả để lại còn
nặng nề. Những tàn dư thực dân phong kiến còn nhiều. Các thế lực thù địch
thường xuyên tìm cách phá hoại chế độ xã hội và nền độc lập của nhân dân ta"2.
Như vậy, đặc điểm đặc trưng bao trùm nhất của thời kỳ quá độ ở nước ta là
bỏ qua chế độ tư bản chủ nghĩa. Nhưng, thế nào là bỏ qua chế độ tư bản chủ
nghĩa? Giải quyết vấn đề này có ý nghĩa lớn cả về nhận thức và hoạt động thực tiễn.
Sẽ là sai lầm và phải trả giá nếu quan niệm "bỏ qua chế độ tư bản chủ
nghĩa" theo kiểu phủ định sạch trơn, đem đối lập chủ nghĩa xã hội với chủ nghĩa
tư bản, bỏ qua cả những cái "không thể bỏ qua" như đã từng xảy ra ở các nước xã
hội chủ nghĩa trước đây. Vì vậy, Báo cáo chính trị tại Đại hội đại biểu toàn quốc
1. Hồ Chí Minh: Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2002, t.10, tr. 17.
2. Đảng Cộng sản Việt Nam: Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội,
Nxb. Sự thật, Hà Nội, 1991, tr. 8. 111
lần thứ IX, Đảng Cộng sản Việt Nam đã nói rõ bỏ qua chế độ tư bản chủ nghĩa là
"bỏ qua việc xác lập vị trí thống trị của quan hệ sản xuất và kiến trúc thượng tầng
tư bản chủ nghĩa, nhưng tiếp thu, kế thừa những thành tựu mà nhân loại đã đạt
được dưới chế độ tư bản chủ nghĩa, đặc biệt về khoa học công nghệ, để phát triển
nhanh lực lượng sản xuất, xây dựng nền kinh tế hiện đại"3.
Bỏ qua chế độ tư bản chủ nghĩa thực chất là phát triển theo con đường "rút
ngắn" quá trình lên chủ nghĩa xã hội. Nhưng "rút ngắn" không phải là đốt cháy
giai đoạn, duy ý chí, coi thường quy luật, như muốn xoá bỏ nhanh sở hữu tư nhân
và các thành phần kinh tế "phi chủ nghĩa xã hội" hoặc coi nhẹ sản xuất hàng hóa,
v.v.. Trái lại, phải tôn trọng quy luật khách quan và biết vận dụng sáng tạo vào
điều kiện cụ thể của đất nước, tận dụng thời cơ và khả năng thuận lợi để tìm ra
con đường, hình thức, bước đi thích hợp. Phát triển theo con đường "rút ngắn" là
phải biết kế thừa những thành tựu mà nhân loại đã đạt được ở chủ nghĩa tư
bản không chỉ về lực lượng sản xuất mà cả về quan hệ sản xuất, cơ sở kinh tế và
kiến trúc thượng tầng, như Lênin đã nói về chủ nghĩa xã hội ở nước Nga trước
đây là sự kết hợp nhiệt tình cách mạng cao của nước Nga với kỹ thuật hiện đại
trong các tơrớt của Mỹ và nghệ thuật quản lý trong ngành đường sắt ở Đức.
Bỏ qua chế độ tư bản chủ nghĩa nhưng không thể thực hiện quá độ trực tiếp
lên chủ nghĩa xã hội mà phải qua con đường gián tiếp, qua việc thực hiện hàng
loạt các hình thức quá độ. Sự cần thiết khách quan và vai trò, tác dụng của các
hình thức kinh tế quá độ được Lênin phân tích sâu sắc trong lý luận về chủ nghĩa
tư bản nhà nước. Thực hiện các hình thức kinh tế quá độ, các khâu trung gian... vừa
có tác dụng phát triển nhanh chóng lực lượng sản xuất, vừa cần thiết để chuyển từ
các quan hệ tiền tư bản lên chủ nghĩa xã hội, nó là hình thức vận dụng các quy
luật kinh tế phù hợp với điều kiện cụ thể.
Tóm lại, xây dựng chủ nghĩa xã hội bỏ qua chế độ tư bản chủ nghĩa ở nước
ta tạo ra sự biến đổi về chất của xã hội trên tất cả các lĩnh vực là quá trình rất khó
khăn, phức tạp, tất yếu "phải trải qua một thời kỳ quá độ lâu dài với nhiều chặng
đường, nhiều hình thức tổ chức kinh tế, xã hội có tính chất quá độ"1.
Quá độ lên chủ nghĩa xã hội bỏ qua chế độ tư bản chủ nghĩa là con đường
rút ngắn để xây dựng đất nước văn minh, hiện đại. Nhưng khả năng, tiền đề để
thực hiện con đường đó thế nào? Phân tích tình hình đất nước và thời đại cho
thấy mặc dù kinh tế còn lạc hậu, nước ta vẫn có những khả năng và tiền đề để
quá độ lên chủ nghĩa xã hội bỏ qua chế độ tư bản chủ nghĩa.
Về khả năng khách quan
3. Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2001, tr. 84. 1. Sđd, tr. 85. 112
Cuộc cách mạng khoa học và công nghệ hiện đại đang phát triển như vũ
bão và toàn cầu hoá kinh tế đang diễn ra mạnh mẽ, mở rộng quan hệ kinh tế quốc
tế trở thành tất yếu; nó mở ra khả năng thuận lợi để khắc phục những hạn chế của
nước kém phát triển như thiếu vốn, công nghệ lạc hậu, khả năng và kinh nghiệm
quản lý yếu kém..., nhờ đó ta có thể thực hiện "con đường rút ngắn".
Thời đại ngày nay, quá độ lên chủ nghĩa xã hội là xu hướng khách quan của
loài người. Đi trong dòng chảy đó của lịch sử, chúng ta đã, đang và sẽ nhận được
sự đồng tình, ủng hộ ngày càng mạnh mẽ của loài người, của các quốc gia độc
lập đang đấu tranh để lựa chọn con đường phát triển tiến bộ của mình.
Về những tiền đề chủ quan
Nước ta có nguồn lao động dồi dào với truyền thống lao động cần cù và
thông minh, trong đó đội ngũ làm khoa học, công nghệ, công nhân lành nghề có
hàng chục ngàn người... là tiền đề rất quan trọng để tiếp thu, sử dụng các thành
tựu khoa học và công nghệ tiên tiến của thế giới. Nước ta có nguồn tài nguyên đa
dạng, vị trí địa lý thuận lợi và những cơ sở vật chất - kỹ thuật đã được xây dựng
là những yếu tố hết sức quan trọng để tăng trưởng kinh tế. Những tiền đề vật chất
trên tạo điều kiện thuận lợi để mở rộng hợp tác kinh tế quốc tế, thu hút vốn đầu
tư, chuyển giao công nghệ, tiếp thu kinh nghiệm quản lý tiên tiến của các nước phát triển.
Quá độ lên chủ nghĩa xã hội không những phù hợp với quy luật phát triển
lịch sử mà còn phù hợp với nguyện vọng của tuyệt đại đa số nhân dân Việt Nam
đã chiến đấu, hy sinh không chỉ vì độc lập dân tộc mà còn vì cuộc sống ấm no,
hạnh phúc, xây dựng xã hội công bằng, dân chủ, văn minh. Những yêu cầu ấy chỉ
có chủ nghĩa xã hội mới đáp ứng được. Quyết tâm của nhân dân sẽ trở thành lực
lượng vật chất để vượt qua khó khăn, xây dựng thành công chủ nghĩa xã hội.
Xây dựng chủ nghĩa xã hội dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam,
một Đảng giàu tinh thần cách mạng và sáng tạo, có đường lối đúng đắn và gắn bó
với nhân dân, có Nhà nước xã hội chủ nghĩa của dân, do dân, vì dân ngày càng
được củng cố vững mạnh và khối đại đoàn kết toàn dân, đó là những nhân tố chủ
quan vô cùng quan trọng bảo đảm thắng lợi công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ
quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa.
3. Nhiệm vụ kinh tế cơ bản trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam
Thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội là thời kỳ cải biến cách mạng sâu sắc,
triệt để, toàn diện xã hội cũ thành xã hội mới. Về kinh tế, những nhiệm vụ cơ bản là: 113
a) Phát triển lực lượng sản xuất, coi công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất
nước là nhiệm vụ trung tâm của cả thời kỳ quá độ nhằm xây dựng cơ
sở vật chất - kỹ thuật của chủ nghĩa xã hội

Cơ sở vật chất - kỹ thuật của chủ nghĩa xã hội, theo V.I.Lênin, là nền sản
xuất đại cơ khí ở trình độ hiện đại được áp dụng trong toàn bộ nền kinh tế quốc
dân, kể cả trong nông nghiệp.
Ngày nay, cơ sở vật chất - kỹ thuật của chủ nghĩa xã hội phải thể hiện được
những thành tựu tiên tiến nhất của khoa học và công nghệ, đặc biệt là công nghệ
thông tin và công nghệ sinh học. Chỉ khi lực lượng sản xuất phát triển đến trình
độ cao mới tạo ra được năng suất lao động cao trong toàn bộ nền kinh tế quốc
dân, nhờ đó những mục tiêu và tính ưu việt của chủ nghĩa xã hội mới được thực
hiện ngày càng tốt hơn trên thực tế.
Quá độ lên chủ nghĩa xã hội bỏ qua chế độ tư bản chủ nghĩa, khi đất nước ta
chưa có tiền đề về cơ sở vật chất - kỹ thuật của chủ nghĩa xã hội do chủ nghĩa tư
bản tạo ra; do đó phát triển lực lượng sản xuất nói chung, công nghiệp hóa, hiện
đại hóa nói riêng trở thành nhiệm vụ trung tâm trong suốt thời kỳ quá độ. Nó có
tính chất quyết định đối với thắng lợi của chủ nghĩa xã hội ở nước ta.
Nhiệm vụ không kém phần quan trọng khác của phát triển lực lượng sản
xuất, thực hiện công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước là phát triển nguồn lực
con người - lực lượng sản xuất cơ bản của đất nước, yếu tố cơ bản của tăng
trưởng kinh tế, tạo đội ngũ lao động có khả năng sáng tạo, tiếp thu, sử dụng, quản
lý có hiệu quả các thành tựu khoa học, công nghệ hiện đại. Vì vậy, phải phát huy
nguồn lực trí tuệ và sức mạnh tinh thần của con người Việt Nam, coi phát triển
giáo dục và đào tạo, khoa học và công nghệ là nền tảng và động lực của công
nghiệp hóa, hiện đại hóa, là "quốc sách hàng đầu" trong chiến lược phát triển đất nước.
b) Xây dựng từng bước quan hệ sản xuất mới theo định hướng xã hội chủ nghĩa
Xây dựng chủ nghĩa xã hội là xây dựng một chế độ xã hội mới có nền kinh
tế phát triển dựa trên lực lượng sản xuất hiện đại và chế độ công hữu về những tư
liệu sản xuất chủ yếu. Chế độ công hữu tư liệu sản xuất chủ yếu là đặc trưng của
quan hệ sản xuất xã hội chủ nghĩa; nó là sản phẩm của nền kinh tế phát triển với
trình độ xã hội hóa cao, các lực lượng sản xuất hiện đại, nó sẽ chiếm ưu thế tuyệt
đối khi chủ nghĩa xã hội được xây dựng xong về cơ bản. Vì vậy, không thể nôn
nóng, vội vàng, duy ý chí trong việc xây dựng quan hệ sản xuất mới xã hội chủ
nghĩa. Nó chỉ được hình thành trong quá trình phát triển kinh tế - xã hội lâu dài,
qua nhiều bước, nhiều hình thức từ thấp đến cao.
Như vậy, xây dựng quan hệ sản xuất mới định hướng chủ nghĩa xã hội ở 114
nước ta phải bảo đảm các yêu cầu sau đây:
Một là, quan hệ sản xuất mới được xây dựng phải dựa trên kết quả của sự
phát triển lực lượng sản xuất, "bất cứ một sự cải biến nào về mặt quan hệ sở hữu
cũng đều là kết quả tất yếu của việc tạo nên những lực lượng sản xuất mới".
Hai là, quan hệ sản xuất biểu hiện trên ba mặt: sở hữu tư liệu sản xuất, tổ chức
quản lý và phân phối sản phẩm, do đó, quan hệ sản xuất mới phải được xây dựng
một cách đồng bộ cả ba mặt đó.
Ba là, tiêu chuẩn căn bản để đánh giá tính đúng đắn của quan hệ sản xuất
mới theo định hướng xã hội chủ nghĩa là ở hiệu quả của nó: thúc đẩy phát triển lực
lượng sản xuất, cải thiện đời sống nhân dân, thực hiện công bằng xã hội.
Trong thời kỳ quá độ ở nước ta, tất yếu còn tồn tại nhiều hình thức sở hữu,
hình thành nhiều thành phần kinh tế với những hình thức tổ chức sản xuất, kinh
doanh đa dạng, đan xen, hỗn hợp. Do đó, xây dựng quan hệ sản xuất định hướng
xã hội chủ nghĩa đồng thời phải tôn trọng và sử dụng lâu dài và hợp lý cơ cấu kinh tế nhiều thành phần.
c) Mở rộng và nâng cao hiệu quả của quan hệ kinh tế quốc tế
Trong điều kiện toàn cầu hoá kinh tế và sự tác động mạnh mẽ của cuộc
cách mạng khoa học và công nghệ hiện đại, xu hướng mở rộng quan hệ kinh tế
quốc tế trở thành tất yếu đối với các quốc gia. Nền kinh tế nước ta không thể
khép kín mà phải tích cực mở rộng và ngày càng nâng cao hiệu quả của quan hệ kinh tế quốc tế.
Toàn cầu hoá kinh tế và cách mạng khoa học - công nghệ hiện đại tạo ra
những thách thức và nguy cơ cần phải đề phòng, khắc phục; mặt khác, tạo ra cho
nuớc ta những cơ hội, thuận lợi cho quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất
nước theo con đường "rút ngắn". Đó là thu hút các nguồn vốn từ bên ngoài, nhập
được các loại công nghệ hiện đại và những kinh nghiệm quản lý tiên tiến... nhờ
đó, khai thác có hiệu quả các nguồn lực trong nước, đẩy nhanh tốc độ phát triển
kinh tế, thu hẹp khoảng cách lạc hậu so với các nước khác. Đó là sự kết hợp sức
mạnh dân tộc với sức mạnh thời đại.
Để mở rộng và nâng cao hiệu quả quan hệ kinh tế quốc tế, phải nâng cao
sức cạnh tranh quốc tế, khai thác thị trường thế giới, tối ưu hoá cơ cấu xuất -
nhập khẩu, đa dạng hoá, đa phương hoá quan hệ kinh tế với các tổ chức và các
quốc gia trong khu vực và quốc tế. Tuy nhiên phải xử lý đúng đắn mối quan hệ
giữa mở rộng kinh tế quốc tế với độc lập tự chủ, bảo vệ an ninh kinh tế quốc gia,
giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc với kế thừa, tiếp thu tinh hoa văn hóa nhân loại, v.v.. 115
II- Sở hữu về tư liệu sản xuất và nền kinh tế nhiều thành phần trong
thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam

1. Sở hữu tư liệu sản xuất trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam
Trong quá trình sản xuất, con người phải quan hệ với tự nhiên, chiếm hữu
những vật liệu sẵn có trong tự nhiên, biến những vật liệu đó thành những sản phẩm
phù hợp với nhu cầu của con người. Chiếm hữu là quan hệ giữa người với tự
nhiên, là hành vi tồn tại cùng với sự phát triển của con người, là phạm trù vĩnh viễn.
Trong xã hội có giai cấp, các cá nhân không có quyền ngang nhau đối với
của cải vật chất do con người tạo ra, đối với những gì thuộc về tự nhiên mà con
người chiếm hữu. Sở hữu là phạm trù kinh tế biểu hiện quan hệ giữa người với
người trong việc chiếm hữu của cải. Quan hệ sở hữu là hình thức xã hội của hành
vi chiếm hữu, là quan hệ kinh tế, là cơ sở của những quan hệ xã hội. Do đó sở
hữu là phạm trù lịch sử, biến đổi cùng với sự biến đổi của các hình thái kinh tế -
xã hội. Trong quan hệ sở hữu của cải vật chất thì quan hệ sở hữu về tư liệu sản
xuất giữ vai trò quyết định.
Hình thức sở hữu về tư liệu sản xuất thể hiện đặc điểm cơ bản và quan
trọng của một kiểu quan hệ giữa người với người trong chiếm hữu tư liệu sản
xuất. Trong lịch sử, mỗi phương thức sản xuất có một loại hình (hình thức) sở
hữu tư liệu sản xuất đặc trưng, chẳng hạn sở hữu phong kiến, sở hữu tư nhân tư
bản chủ nghĩa. Nhưng điều đó không có nghĩa là mỗi phương thức sản xuất chỉ
có một hình thức sở hữu tư liệu sản xuất mà có thể có nhiều hình thức sở hữu tư
liệu sản xuất khác nhau cùng tồn tại. Chung quy lại, trong lịch sử phát triển của
nền sản xuất xã hội có hai loại hình sở hữu cơ bản về tư liệu sản xuất: sở hữu
công cộng và sở hữu tư nhân. Bên cạnh hai loại hình đó là hình thức sở hữu hỗn
hợp. Mỗi loại hình sở hữu tư liệu sản xuất có thể bao gồm một số hình thức sở
hữu. Chẳng hạn loại hình sở hữu tư nhân về tư liệu sản xuất gồm có hình thức sở
hữu cá thể, tiểu thủ và hình thức sở hữu tư nhân tư bản chủ nghĩa.
Sự xuất hiện của các hình thức sở hữu tư liệu sản xuất do tính chất và trình
độ phát triển của lực lượng sản xuất quy định. Lực lượng sản xuất không ngừng
vận động, biến đổi làm cho quan hệ sản xuất mà trước hết là quan hệ sở hữu tư
liệu sản xuất cũng không ngừng vận động, biến đổi. Trong lịch sử phát triển của
nền sản xuất xã hội, sở hữu tư nhân về tư liệu sản xuất, từ chỗ phù hợp, thúc đẩy
sự phát triển của lực lượng sản xuất, dần dần trở nên lỗi thời, cản trở sự phát
triển của lực lượng sản xuất. Sự thay đổi sở hữu tư nhân bằng sở hữu công cộng
về tư liệu sản xuất mở đường cho sự phát triển hơn nữa của lực lượng sản xuất là tất yếu khách quan. 116
Đặc điểm to lớn nhất của thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở nước ta là
điểm xuất phát rất thấp, sản xuất nhỏ là phổ biến, bỏ qua chế độ tư bản chủ
nghĩa. Điều đó có nghĩa là trình độ của lực lượng sản xuất ở nước ta còn rất thấp
kém và do đó sở hữu tư nhân về tư liệu sản xuất vẫn còn phù hợp với trình độ của
lực lượng sản xuất, là nhân tố thúc đẩy sự phát triển của lực lượng sản xuất. Bởi
vậy, trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam, sở hữu tư nhân về tư
liệu sản xuất chẳng những không cần phải xoá bỏ mà còn cần được tạo mọi điều
kiện để phát triển. Nó là một hình thức sở hữu cơ bản trong thời kỳ quá độ lên
chủ nghĩa xã hội ở nước ta.
Sở hữu công cộng về tư liệu sản xuất vừa là phương tiện vừa là mục tiêu
cần thực hiện trong công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội. Do đó, xây dựng sở
hữu công cộng về tư liệu sản xuất là tất yếu trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã
hội. Hơn nữa sở hữu công cộng về tư liệu sản xuất còn là công cụ quan trọng
định hướng nền kinh tế lên chủ nghĩa xã hội. Tuy nhiên, việc xây dựng sở hữu
công cộng về tư liệu sản xuất phải trải qua một thời kỳ lâu dài, từ thấp đến cao và
luôn phải đặt trong mối liên hệ với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất.
Chế độ sở hữu công cộng (công hữu) về tư liệu sản xuất chủ yếu từng bước được
xác lập và chiếm ưu thế tuyệt đối khi chủ nghĩa xã hội được xây dựng xong về
cơ bản"1. Quá trình xây dựng sở hữu công cộng về tư liệu sản xuất chính là quá
trình xây dựng và phát triển, củng cố và hoàn thiện sở hữu toàn dân và sở hữu tập
thể về tư liệu sản xuất trên cơ sở phát triển của lực lượng sản xuất. Sở hữu toàn
dân và sở hữu tập thể về tư liệu sản xuất, vì vậy, là hai hình thức sở hữu cơ bản
trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở nước ta.
Như vậy, trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở nước ta tồn tại ba hình
thức sở hữu cơ bản về tư liệu sản xuất, đó chính là ba chế độ sở hữu: toàn dân,
tập thể và tư nhân. Trên cơ sở của ba chế độ sở hữu đó hình thành nhiều hình
thức sở hữu ở những mức độ chín muồi khác nhau: sở hữu toàn dân (sở hữu nhà
nước), sở hữu tập thể, sở hữu cá thể, sở hữu tư bản tư nhân, sở hữu hỗn hợp giữa
nhà nước và tư nhân... Các hình thức sở hữu tư liệu sản xuất tồn tại khách quan,
lâu dài, không biệt lập mà đan xen nhau và tác động lẫn nhau.
2. Nền kinh tế nhiều thành phần trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam
a) Tính tất yếu khách quan và vai trò của nền kinh tế nhiều thành phần
Thành phần kinh tế là khu vực kinh tế, kiểu quan hệ kinh tế dựa trên một
hình thức sở hữu nhất định về tư liệu sản xuất. Thành phần kinh tế tồn tại ở
1. Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2001, tr.87. 117
những hình thức tổ chức kinh tế nhất định, trong đó căn cứ vào quan hệ sản xuất
(mà hạt nhân là quan hệ sở hữu) nào thống trị để xác định từng thành phần kinh tế.
Các thành phần kinh tế không tồn tại biệt lập mà có liên hệ chặt chẽ với
nhau, tác động lẫn nhau tạo thành cơ cấu kinh tế thống nhất bao gồm nhiều thành phần kinh tế.
Cơ cấu kinh tế nhiều thành phần trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội
là cơ cấu kinh tế trong đó các thành thành phần kinh tế cùng tồn tại và phát triển
như một tổng thể, giữa chúng có quan hệ vừa hợp tác, vừa cạnh tranh với nhau.
Sự tồn tại cơ cấu kinh tế nhiều thành phần là đặc trưng trong thời kỳ quá độ
lên chủ nghĩa xã hội và là tất yếu khách quan:
- Một số thành phần kinh tế của phương thức sản xuất cũ (như kinh tế cá
thể, tiểu chủ, kinh tế tư bản tư nhân...) để lại, chúng đang có tác dụng đối với sự
phát triển lực lượng sản xuất; một số thành phần kinh tế mới hình thành trong
quá trình cải tạo quan hệ sản xuất cũ và xây dựng quan hệ sản xuất mới (như
kinh tế nhà nước, kinh tế tập thể, kinh tế tư bản nhà nước). Các thành phần kinh
tế cũ và các thành phần kinh tế mới tồn tại khách quan, có quan hệ với nhau cấu
thành cơ cấu kinh tế trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở nước ta.
- Nguyên nhân cơ bản của sự tồn tại cơ cấu kinh tế nhiều thành phần trong
thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội, suy đến cùng, là do quy luật quan hệ sản
xuất phải phù hợp với tính chất và trình độ phát triển của lực lượng sản xuất quy
định. Thời kỳ quá độ ở nước ta, do trình độ lực lượng sản xuất còn rất thấp, tồn
tại ở nhiều thang bậc khác nhau, lại phân bố không đều giữa các ngành, vùng...
nên tất yếu còn tồn tại nhiều hình thức sở hữu tư liệu sản xuất, nhiều thành phần kinh tế.
Sự tồn tại nền kinh tế nhiều thành phần không chỉ là một tất yếu khách
quan, mà còn có vai trò to lớn vì:
Một là, sự tồn tại nhiều thành phần kinh tế, tức là tồn tại nhiều hình thức tổ
chức kinh tế, nhiều phương thức quản lý phù hợp với trình độ khác nhau của lực
lượng sản xuất. Chính sự phù hợp này đến lượt nó, có tác dụng thúc đẩy tăng
năng suất lao động, tăng trưởng kinh tế, nâng cao hiệu quả kinh tế trong các
thành phần kinh tế và trong toàn bộ nền kinh tế quốc dân.
Hai là, nền kinh tế nhiều thành phần làm phong phú và đa dạng các chủ thể
kinh tế, từ đó thúc đẩy phát triển kinh tế hàng hoá, tạo tiền đề đẩy mạnh cạnh
tranh, khắc phục tình trạng độc quyền. Điều đó góp phần quan trọng vào việc
nâng cao hiệu quả và sức cạnh tranh của nền kinh tế của nước ta trong quá trình
hội nhập kinh tế quốc tế, thúc đẩy tăng trưởng kinh tế nhanh và bền vững, cải 118
thiện và nâng cao đời sống của nhân dân, phát triển các mặt của đời sống kinh tế xã hội.
Ba là, tạo điều kiện thực hiện và mở rộng các hình thức kinh tế quá độ,
trong đó có hình thức kinh tế tư bản nhà nước. Đó là những "cầu nối", trạm
"trung gian" cần thiết để đưa nước ta từ sản xuất nhỏ lên chủ nghĩa xã hội, bỏ qua
chế độ tư bản chủ nghĩa.
Bốn là, phát triển mạnh các thành phần kinh tế và cùng với nó là các hình thức
tổ chức sản xuất kinh doanh là một nội dung cơ bản của việc hoàn thiện thể chế kinh
tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta.
Năm là, sự tồn tại nhiều thành phần kinh tế đáp ứng được lợi ích kinh tế của
các giai cấp, tầng lớp xã hội, có tác dụng khai thác, sử dụng có hiệu quả các
nguồn lực, các tiềm năng của đất nước, như sức lao động, vốn, tài nguyên thiên
nhiên, kinh nghiệm quản lý để tăng trưởng kinh tế nhanh và bền vững. Đồng thời
cho phép khai thác kinh nghiệm tổ chức quản lý và khoa học, công nghệ mới trên thế giới.
b) Cơ cấu các thành phần kinh tế trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam
Trên cơ sở nguyên lý ba thành phần kinh tế chủ yếu mà V.I.Lênin đã chỉ ra
trong thời kỳ quá độ (kinh tế xã hội chủ nghĩa, kinh tế của những người sản xuất
hàng hóa nhỏ, kinh tế tư bản tư nhân), tuỳ hoàn cảnh cụ thể mà xác định cơ cấu
thành phần của từng giai đoạn cho phù hợp.
Qua thực tiễn của 20 năm đổi mới, tại Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ X,
Đảng ta đã xác định nền kinh tế nước ta có năm thành phần. Đó là: - Kinh tế nhà nước - Kinh tế tập thể
- Kinh tế tư nhân (cá thể, tiểu chủ, tư bản tư nhân)
- Kinh tế tư bản nhà nước
- Kinh tế có vốn đầu tư nước ngoài
* Kinh tế nhà nước:
Kinh tế nhà nước là thành phần kinh tế dựa trên chế độ sở hữu toàn dân về
tư liệu sản xuất. Kinh tế nhà nước bao gồm các doanh nghiệp nhà nước, ngân
hàng nhà nước, ngân sách nhà nước, các quỹ dự trữ quốc gia, các quỹ bảo hiểm
nhà nước và các tài nguyên quốc gia, các tài sản khác thuộc sở hữu nhà nước có
thể dựa vào vòng chu chuyển kinh tế.
Kinh tế nhà nước giữ vai trò chủ đạo trong nền kinh tế thị trường định 119
hướng xã hội chủ nghĩa. Vai trò đó được thể hiện:
Một là, doanh nghiệp nhà nước giữ những vị trí then chốt ở những ngành,
lĩnh vực kinh tế và địa bàn quan trọng của đất nước, các doanh nghiệp nhà nước
đi đầu trong ứng dụng tiến bộ khoa học và công nghệ, nâng cao năng suất lao
động, chất lượng, hiệu quả kinh tế - xã hội và chấp hành pháp luật. Nó là đòn bẩy
tăng trưởng kinh tế nhanh và giải quyết các vấn đề xã hội.
Hai là, kinh tế nhà nước là lực lượng vật chất quan trọng và công cụ để Nhà
nước thực hiện chức năng điều tiết, quản lý vĩ mô nền kinh tế theo định hướng xã
hội chủ nghĩa, nó mở đường, hướng dẫn hỗ trợ và lôi cuốn các thành phần kinh tế
khác cùng phát triển theo định hướng xã hội chủ nghĩa.
Ba là, kinh tế nhà nước cùng với kinh tế tập thể ngày càng trở thành nền
tảng vững chắc của nền kinh tế quốc dân.
Để phát huy vai trò chủ đạo của kinh tế nhà nước cần tiếp tục đổi mới, phát
triển và nâng cao hiệu quả doanh nghiệp nhà nước với những nội dung chủ yếu sau:
- Hoàn thiện cơ chế, chính sách để các doanh nghiệp nhà nước thực sự hoạt
động trong môi trường cạnh tranh, công khai, minh bạch, nâng cao hiệu quả.
- Đẩy mạnh việc sắp xếp, đổi mới và nâng cao hiệu quả doanh nghiệp nhà
nước, trọng tâm là cổ phần hoá. Cơ cấu lại doanh nghiệp nhà nước, tập trung
chủ yếu vào một số lĩnh vực kết cấu hạ tầng, sản xuất tư liệu sản xuất và dịch
vụ quan trọng của nền kinh tế, vào một số lĩnh vực công ích. Đẩy mạnh và mở rộng
diện cổ phần hoá doanh nghiệp nhà nước, kể cả các tổng công ty nhà nước. Thực
hiện giao, bán, khoán kinh doanh, cho thuê các doanh nghiệp quy mô nhỏ, nhà
nước không cần nắm giữ và không cổ phần hoá được. Sáp nhập, giải thể, cho
phá sản những doanh nghiệp hoạt động không hiệu quả và không thực hiện
được các biện pháp trên.
- Thúc đẩy việc hình thành một số tập đoàn kinh tế mạnh, tầm cỡ khu vực,
có sự tham gia cổ phần của nhà nước, của tư nhân trong và ngoài nước, các công
ty bảo hiểm, các quỹ đầu tư... trong đó nhà nước giữ cổ phần chi phối.
* Kinh tế tập thể:
Kinh tế tập thể với nhiều hình thức hợp tác đa dạng, mà nòng cốt là hợp tác
xã, dựa trên sở hữu của các thành viên và sở hữu tập thể; liên kết rộng rãi những
người lao động, các hộ sản xuất, kinh doanh, các doanh nghiệp nhỏ và vừa thuộc
các thành phần kinh tế, không giới hạn quy mô, lĩnh vực và địa bàn (trừ một số
lĩnh vực có quy định riêng); phân phối theo lao động, theo vốn góp và mức độ
tham gia dịch vụ; hoạt động theo các nguyên tắc: hợp tác tự nguyện; dân chủ,
bình đẳng và công khai; tự chủ, tự chịu trách nhiệm và cùng có lợi; hợp tác và 120
phát triển cộng đồng.
Kinh tế tập thể lấy lợi ích kinh tế làm chính, bao gồm lợi ích của các thành
viên và lợi ích tập thể, đồng thời coi trọng lợi ích xã hội của các thành viên, góp
phần xoá đói, giảm nghèo; tiến lên làm giàu cho các thành viên, phát triển cộng
đồng. Đánh giá hiệu quả kinh tế tập thể phải trên cơ sở quan điểm toàn diện, cả
kinh tế - chính trị - xã hội, cả hiệu quả của tập thể và của các thành viên.
Phát triển kinh tế tập thể theo phương châm tích cực, vững chắc, xuất phát
từ nhu cầu thực tiễn, đi từ thấp đến cao, đạt hiệu quả thiết thực, vì sự phát triển của sản xuất.
Nhà nước giúp đỡ hợp tác xã đào tạo cán bộ, ứng dụng khoa học công nghệ,
mở rộng thị trường, xây dựng quỹ hỗ trợ hợp tác xã. * Kinh tế tư nhân:
Kinh tế tư nhân là thành phần kinh tế dựa trên chế độ sở hữu tư nhân về tư liệu sản xuất.
Kinh tế tư nhân là bộ phận cấu thành quan trọng của nền kinh tế quốc dân.
Phát triển kinh tế tư nhân là vấn đề chiến lược lâu dài trong phát triển nền kinh tế
nhiều thành phần định hướng xã hội chủ nghĩa, góp phần quan trọng trong thực
hiện thắng lợi nhiệm vụ trung tâm là phát triển kinh tế, công nghiệp hoá, hiện đại
hoá, nâng cao nội lực của đất nước trong hội nhập kinh tế quốc tế. "Kinh tế tư
nhân có vai trò quan trọng, là một trong những động lực của nền kinh tế"1.
Nhà nước tôn trọng và bảo đảm quyền tự do kinh doanh theo pháp luật, bảo
hộ quyền sở hữu tài sản hợp pháp của công dân; khuyến khích, hỗ trợ, tạo điều
kiện thuận lợi và định hướng, quản lý sự phát triển của kinh tế tư nhân theo pháp
luật, bình đẳng giữa các thành phần kinh tế.
Thành phần kinh tế tư nhân bao gồm kinh tế cá thể, tiểu chủ và kinh tế tư bản tư nhân.
- Kinh tế cá thể, tiểu chủ:
Kinh tế cá thể, tiểu chủ dựa trên hình thức tư hữu nhỏ về tư liệu sản xuất.
Sự khác nhau giữa kinh tế cá thể và kinh tế tiểu chủ ở chỗ: trong kinh tế cá thể
nguồn thu nhập hoàn toàn dựa vào lao động và vốn của bản thân và gia đình, còn
trong kinh tế tiểu chủ, tuy nguồn thu nhập vẫn chủ yếu dựa vào lao động và vốn
của bản thân và gia đình, nhưng có thuê lao động.
ở nước ta do trình độ lực lượng sản xuất còn thấp, kinh tế cá thể, tiểu chủ có
vị trí quan trọng, lâu dài trong nhiều ngành nghề và ở khắp các địa bàn cả nước.
1. Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ X. Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2006, tr.83. 121
Nó có khả năng sử dụng và phát huy có hiệu quả các tiềm năng về vốn, sức lao
động, các kinh nghiệm sản xuất, ngành nghề truyền thống. Hạn chế của thành
phần này là ở tính tự phát, manh mún và chậm ứng dụng tiến bộ khoa học, công
nghệ. Vì vậy, một mặt, cần tạo điều kiện để kinh tế cá thể, tiểu chủ phát triển;
mặt khác, cần hướng dẫn nó dần dần vào kinh tế tập thể một cách tự nguyện, làm
vệ tinh cho các doanh nghiệp hoặc phát triển lớn hơn.
- Kinh tế tư bản tư nhân:
Kinh tế tư bản tư nhân dựa trên hình thức sở hữu tư nhân tư bản chủ nghĩa
về tư liệu sản xuất và bóc lột lao động làm thuê. Trong thời kỳ quá độ ở
nước ta, thành phần này còn có vai trò đáng kể để phát triển lực lượng sản
xuất, xã hội hóa sản xuất, khai thác các nguồn vốn, giải quyết việc làm và
góp phần giải quyết các vấn đề xã hội khác. Kinh tế tư bản tư nhân rất năng
động, nhạy bén với kinh tế thị trường, do đó sẽ có những đóng góp không
nhỏ vào quá trình tăng trưởng kinh tế của đất nước, tuy nhiên, kinh tế tư bản
tư nhân có tính tự phát rất cao. Vì vậy, một mặt, nhà nước tạo tâm lý xã hội
và môi trường trong kinh doanh thuận lợi cho các loại hình doanh nghiệp của
tư nhân (trong đó có các doanh nghiệp tư bản tư nhân) phát triển không hạn
chế trong mọi ngành nghề, lĩnh vực, kể cả các lĩnh vực sản xuất kinh doanh
quan trọng của nền kinh tế mà pháp luật không cấm. Mặt khác, tiếp tục hoàn
thiện và tăng cường quản lý nhà nước đối với khu vực kinh tế tư nhân, trong
đó có kinh tế tư nhân tư bản tư nhân. Xét về lâu dài có thể hướng kinh tế tư
bản tư nhân đi vào kinh tế tư bản nhà nước dưới những hình thức khác nhau.
* Kinh tế tư bản nhà nước:
Kinh tế tư bản nhà nước dựa trên hình thức sở hữu hỗn hợp về vốn giữa
kinh tế nhà nước với kinh tế tư bản tư nhân trong nước và ngoài nước dưới các
hình thức hợp tác liên doanh. Kinh tế tư bản nhà nước có khả năng to lớn trong
việc huy động vốn, công nghệ, khả năng tổ chức quản lý tiên tiến vì lợi ích của
bản thân kinh tế tư bản tư nhân và phát triển kinh tế của đất nước. Thành phần
kinh tế này có vai trò đáng kể trong giải quyết việc làm và tăng trưởng kinh tế.
Sự tồn tại thành phần kinh tế này là rất cần thiết, cần phát triển mạnh mẽ nó trong
thời kỳ quá độ ở nước ta.
* Kinh tế có vốn đầu tư nước ngoài:
Kinh tế có vốn đầu tư nước ngoài có vai trò quan trọng đối với phát triển
kinh tế - xã hội của nước ta thông qua bổ sung nguồn vốn đầu tư, chuyển giao và
phát triển công nghệ, nâng cao năng lực quản lý, tạo việc làm. Kinh tế có vốn đầu
tư nước ngoài góp phần rất lớn vào tăng trưởng kinh tế, chuyển dịch cơ cấu kinh
tế theo hướng công nghiệp hoá, hiện đại hoá và thúc đẩy tiến trình hội nhập kinh
tế quốc tế của Việt Nam. Trong giai đoạn 2001-2005 tổng vốn đầu tư trực tiếp 122
nước ngoài thực hiện là 14,3 tỷ USD, vượt 30% so với kế hoạch và tăng 13,6%
so với 5 năm trước. Năm 2005, các doanh nghiệp có vốn đầu tư trực tiếp nước
ngoài đóng góp 15,9% GDP, chiếm 31,2% tổng kim ngạch xuất khẩu (chiếm
khoảng 50% nếu tính cả dầu khí), đóng góp gần 10% tổng thu ngân sách nhà
nước (tính cả dầu khí thì trên 36%), tạo việc làm cho khoảng 1 triệu lao động
trực tiếp và hàng triệu lao động gián tiếp.
Đảng và Nhà nước ta khẳng định: "Cải thiện môi trường pháp lý và kinh tế,
đa dạng hoá các hình thức và cơ chế để thu hút mạnh nguồn lực của các nhà đầu
tư nước ngoài vào những ngành nghề, lĩnh vực kinh doanh quan trọng"1.
c) Mối quan hệ giữa các thành phần kinh tế và định hướng xã hội chủ
nghĩa của nền kinh tế nhiều thành phần

Các thành phần kinh tế không tồn tại độc lập mà đan xen vào nhau, tác
động qua lại với nhau, mỗi thành phần kinh tế dựa trên một hình thức sở hữu
nhất định về tư liệu sản xuất và biểu hiện lợi ích của một giai cấp, tầng lớp xã hội
nhất định. Các thành phần kinh tế vừa thống nhất vừa mâu thuẫn với nhau.
Tính thống nhất biểu hiện ở chỗ các thành phần kinh tế đều là bộ phận hợp
thành quan trọng của nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, nằm
trong hệ thống phân công xã hội có mối liên hệ phụ thuộc lẫn nhau cả "đầu vào"
và "đầu ra". Các thành phần kinh tế đều hoạt động trong một môi trường thống
nhất, cùng phát triển lâu dài, hợp tác và cạnh tranh lành mạnh.
Mâu thuẫn giữa các thành phần kinh tế biểu hiện ở xu hướng vận động khác
nhau, mang bản chất kinh tế khác nhau, biểu hiện lợi ích kinh tế khác nhau.
Ngoài ra, ngay trong nội bộ mỗi thành phần kinh tế cũng có mâu thuẫn do sự vi
phạm hợp đồng, vì lợi ích cục bộ, chiếm dụng vốn của nhau, vi phạm bản quyền
sở hữu phát minh, nhãn mác, giành thị trường, v.v.. Những mâu thuẫn của nền
kinh tế nhiều thành phần chỉ được giải quyết dần dần trong quá trình xã hội hóa
sản xuất theo định hướng xã hội chủ nghĩa.
Xã hội hóa sản xuất theo định hướng xã hội chủ nghĩa chính là làm cho nền
kinh tế nhiều thành phần phát triển theo định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta.
Để định hướng xã hội chủ nghĩa nền kinh tế nhiều thành phần chúng ta cần phải:
- Làm cho kinh tế nhà nước giữ vai trò chủ đạo và nó cùng với kinh tế tập
thể dần dần trở thành nền tảng vững chắc của nền kinh tế.
- Khuyến khích và tạo điều kiện để các thành phần kinh tế khai thác tối đa
các nguồn lực cho công nghiệp hóa, hiện đại hóa, nâng cao hiệu quả kinh tế và xã
hội, cải thiện và nâng cao đời sống nhân dân.
1. Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ X, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2006, tr. 87. 123
- Thực hiện nhiều hình thức phân phối, lấy phân phối theo lao động và hiệu
quả kinh tế là chủ yếu; thừa nhận thuê mướn lao động nhưng không để nó trở
thành quan hệ thống trị;
- Tăng cường hiệu lực quản lý vĩ mô của Nhà nước; phát huy mặt tích cực
và hạn chế mặt tiêu cực của cơ chế thị trường; khuyến khích làm giàu hợp pháp
đi đôi với xoá đói giảm nghèo, tránh sự phân hóa xã hội thành hai cực đối lập,
không để chênh lệch quá lớn về mức sống và trình độ phát triển giữa các vùng,
các tầng lớp dân cư; kết hợp tăng trưởng kinh tế với tiến bộ và công bằng xã hội
ngay trong từng bước và từng chính sách phát triển. Câu hỏi ôn tập
1. Trình bày quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin về thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội.
2. Phân tích tính tất yếu và đặc điểm của thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam.
3. Phân tích những nhiệm vụ kinh tế cơ bản trong thời kỳ quá độ lên chủ
nghĩa xã hội ở Việt Nam.
4. Phân tích tính tất yếu của sự đa dạng hoá loại hình sở hữu và tồn tại cơ
cấu kinh tế nhiều thành phần trong thời kỳ quá độ ở Việt Nam.
5. Phân tích đặc điểm, vai trò các thành phần kinh tế và mối quan hệ giữa
các thành phần kinh tế trong thời kỳ quá độ ở Việt Nam. 124 Chương IX
Công nghiệp hóa, hiện đại hóa nền kinh tế trong thời
kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam

I- Tính tất yếu và tác dụng của công nghiệp hóa, hiện đại hóa
1. Tính tất yếu của công nghiệp hóa, hiện đại hóa nền kinh tế quốc dân
a) Khái niệm công nghiệp hóa, hiện đại hóa
Từ cuối thế kỷ thứ XVIII đến nay, trong lịch sử đã diễn ra các loại công
nghiệp hoá khác nhau: Công nghiệp hoá tư bản chủ nghĩa và công nghiệp hoá xã
hội chủ nghĩa. Các loại công nghiệp hoá này, xét về mặt lực lượng sản xuất, khoa
học và công nghệ là giống nhau. Song chúng có sự khác nhau về mục đích, về
phương thức tiến hành, về sự chi phối của quan hệ sản xuất thống trị. Công
nghiệp hoá diễn ra ở các nước khác nhau, vào những thời điểm lịch sử khác nhau,
trong những điều kiện kinh tế - xã hội khác nhau, do vậy nội dung khái niệm có sự khác nhau.
Tuy nhiên, theo nghĩa chung, khái quát nhất, công nghiệp hoá là quá trình biến
một nước có nền kinh tế lạc hậu thành một nước công nghiệp.
Kế thừa có chọn lọc và phát triển những tri thức của văn minh nhân loại về
công nghiệp hoá vào điều kiện lịch sử cụ thể của nước ta hiện nay, Đảng ta nêu
ra quan niệm về công nghiệp hóa, hiện đại hóa như sau: Công nghiệp hóa, hiện
đại hóa là quá trình chuyển đổi căn bản, toàn diện các hoạt động sản xuất kinh
doanh, dịch vụ và quản lý kinh tế - xã hội, từ sử dụng sức lao động thủ công là
chính sang sử dụng một cách phổ biến sức lao động với công nghệ, phương tiện,
phương pháp tiên tiến hiện đại, dựa trên sự phát triển của công nghiệp và tiến bộ
khoa học công nghệ, tạo ra năng suất lao động xã hội cao.
Quan niệm nêu trên cho thấy, quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa ở
nước ta phải kết hợp chặt chẽ hai nội dung công nghiệp hoá và hiện đại hoá trong
quá trình phát triển. Quá trình ấy, không chỉ đơn thuần phát triển công nghiệp mà
còn phải thực hiện chuyển dịch cơ cấu trong từng ngành, từng lĩnh vực và toàn
bộ nền kinh tế quốc dân theo hướng kỹ thuật và công nghệ hiện đại. Quá trình ấy
không chỉ tuần tự trải qua các bước cơ giới hoá, tự động hoá, tin học hoá, mà còn
sử dụng kết hợp kỹ thuật thủ công truyền thống với công nghệ hiện đại, tranh thủ
đi nhanh vào hiện đại ở những khâu có thể và mang tính quyết định.
Do những biến đổi của nền kinh tế thế giới và điều kiện cụ thể của đất
nước, công nghiệp hoá, hiện đại hoá ở nước ta có những đặc điểm chủ yếu sau 125 đây:
- Công nghiệp hoá, hiện đại hoá theo định hướng xã hội chủ nghĩa, thực
hiện mục tiêu "dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh".
- Công nghiệp hoá, hiện đại hoá gắn với phát triển kinh tế tri thức.
- Công nghiệp hoá, hiện đại hoá trong điều kiện cơ chế thị trường có sự
điều tiết của Nhà nước.
- Công nghiệp hoá, hiện đại hoá trong bối cảnh toàn cầu hoá kinh tế và Việt
Nam tích cực, chủ động hội nhập kinh tế quốc tế.
b) Tính tất yếu của công nghiệp hóa, hiện đại hóa
Mỗi phương thức sản xuất xã hội nhất định có một cơ sở vật chất - kỹ thuật
tương ứng. Cơ sở vật chất - kỹ thuật của một xã hội là toàn bộ hệ thống các yếu
tố vật chất của lực lượng sản xuất xã hội, phù hợp với trình độ kỹ thuật (công
nghệ) tương ứng mà lực lượng lao động xã hội sử dụng để sản xuất ra của cải vật
chất đáp ứng nhu cầu xã hội.
Chỗ dựa để xem xét sự biến đổi của cơ sở vật chất - kỹ thuật của một xã hội
là sự biến đổi và phát triển của lực lượng sản xuất; sự phát triển khoa học - kỹ
thuật; tính chất và trình độ của các quan hệ xã hội; đặc biệt là quan hệ sản xuất thống trị.
Nói cơ sở vật chất - kỹ thuật của một phương thức sản xuất nào đó là nói cơ
sở vật chất - kỹ thuật đó đã đạt đến một trình độ nhất định làm đặc trưng cho
phương thức sản xuất đó.
Đặc trưng của cơ sở vật chất - kỹ thuật của các phương thức sản xuất trước
chủ nghĩa tư bản là dựa vào công cụ thủ công, nhỏ bé, lạc hậu. Đặc trưng của cơ
sở vật chất - kỹ thuật của chủ nghĩa tư bản là nền đại công nghiệp cơ khí hoá.
Chủ nghĩa xã hội - giai đoạn thấp của phương thức sản xuất mới cao hơn
chủ nghĩa tư bản - đòi hỏi một cơ sở vật chất - kỹ thuật cao hơn trên cả hai mặt:
trình độ kỹ thuật và cơ cấu sản xuất, gắn với thành tựu của cách mạng khoa học
và công nghệ hiện đại.
Do vậy, có thể hiểu, cơ sở vật chất - kỹ thuật của chủ nghĩa xã hội là nền
công nghiệp lớn hiện đại, có cơ cấu kinh tế hợp lý, có trình độ xã hội hóa cao dựa
trên trình độ khoa học và công nghệ hiện đại được hình thành một cách có kế
hoạch và thống trị trong toàn bộ nền kinh tế quốc dân.
Từ chủ nghĩa tư bản hay từ trước chủ nghĩa tư bản quá độ lên chủ nghĩa xã
hội, xây dựng cơ sở vật chất - kỹ thuật cho chủ nghĩa xã hội là một tất yếu khách
quan, một quy luật kinh tế mang tính phổ biến và được thực hiện thông qua công
nghiệp hóa, hiện đại hóa.
Đối với các nước quá độ từ chủ nghĩa tư bản lên chủ nghĩa xã hội, dù đã có 126
công nghiệp, có cơ sở vật chất - kỹ thuật của chủ nghĩa tư bản tiến bộ đến đâu
cũng chỉ là những tiền đề vật chất chứ chưa phải là cơ sở vật chất - kỹ thuật của
chủ nghĩa xã hội. Muốn có cơ sở vật chất - kỹ thuật của chủ nghĩa xã hội, các
nước này phải thực hiện quy luật nói trên bằng cách tiến hành cách mạng xã hội
chủ nghĩa về quan hệ sản xuất; tiếp thu vận dụng và phát triển cao hơn những
thành tựu khoa học và công nghệ vào sản xuất; hình thành cơ cấu kinh tế mới xã
hội chủ nghĩa có trình độ cao và tổ chức, sắp xếp lại nền đại công nghiệp tư bản
chủ nghĩa một cách hợp lý, hiệu quả hơn.
Đối với các nước có nền kinh tế kém phát triển quá độ lên chủ nghĩa xã hội
như nước ta, xây dựng cơ sở vật chất - kỹ thuật cho chủ nghĩa xã hội phải thực hiện
từ đầu, từ không đến có, từ gốc đến ngọn thông qua công nghiệp hóa, hiện đại hóa.
Mỗi bước tiến của quá trình công nghiệp hoá, hiện đại hoá là một bước tăng cường
cơ sở vật chất - kỹ thuật cho chủ nghĩa xã hội, phát triển mạnh mẽ lực lượng sản
xuất và góp phần hoàn thiện quan hệ sản xuất xã hội chủ nghĩa.
2. Tác dụng của công nghiệp hóa, hiện đại hóa
Thực hiện đúng đắn quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa sẽ có những
tác dụng to lớn về nhiều mặt trong sự phát triển kinh tế - xã hội của đất nước:
- Tạo điều kiện thay đổi về chất nền sản xuất xã hội, tăng năng suất lao
động, tăng sức chế ngự của con người đối với thiên nhiên, tăng trưởng và phát
triển kinh tế, nâng cao đời sống nhân dân, ổn định tình hình kinh tế, chính trị, xã
hội, góp phần quyết định sự thắng lợi của chủ nghĩa xã hội.
- Tạo điều kiện vật chất cho việc củng cố, tăng cường vai trò kinh tế của
Nhà nước, nâng cao năng lực quản lý, khả năng tích luỹ và phát triển sản xuất,
tạo ra nhiều việc làm, nâng cao thu nhập, giúp cho sự phát triển tự do toàn diện
của con người trong mọi hoạt động kinh tế - xã hội.
- Tạo điều kiện thuận lợi cho khoa học và công nghệ phát triển nhanh đạt
trình độ tiên tiến hiện đại. Tăng cường lực lượng vật chất - kỹ thuật cho quốc
phòng, an ninh; bảo đảm đời sống kinh tế, chính trị, xã hội của đất nước ngày
càng được cải thiện. Tạo điều kiện vật chất cho việc xây dựng nền kinh tế độc lập
tự chủ, đủ sức thực hiện sự phân công và hợp tác quốc tế.
Sự phân tích trên cho thấy mối quan hệ gắn bó trực tiếp giữa công nghiệp
hóa, hiện đại hóa với lực lượng sản xuất. Công nghiệp hóa, hiện đại hóa là để
thực hiện xã hội hóa sản xuất về mặt kinh tế - kỹ thuật theo định hướng xã hội
chủ nghĩa. Nó có tác dụng, ý nghĩa quan trọng và toàn diện. Vì vậy, Đảng ta xác
định: "Phát triển lực lượng sản xuất, công nghiệp hoá đất nước theo hướng hiện
đại ... là nhiệm vụ trung tâm"1 trong suốt thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở
1. Đảng Cộng sản Việt Nam: Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội,
Nxb. Sự thật, Hà Nội, 1991, tr. 9. 127 nước ta.
II- Cách mạng khoa học và công nghệ hiện đại và nền kinh tế tri thức
1. Đặc điểm của cuộc cách mạng khoa học và công nghệ hiện đại
Thế giới đã trải qua hai cuộc cách mạng kỹ thuật. Cuộc cách mạng kỹ thuật
lần thứ nhất diễn ra đầu tiên ở nước Anh vào 30 năm cuối thế kỷ XVIII và hoàn
thành vào những năm 50 đầu thế kỷ XX với nội dung chủ yếu là cơ khí hoá, thay
thế lao động thủ công bằng lao động sử dụng máy móc. Cuộc cách mạng kỹ thuật
lần thứ hai còn gọi là cuộc cách mạng khoa học và công nghệ hiện đại, xuất hiện
vào những năm 50 của thế kỷ XX. Mới mấy thập niên trôi qua, nhất là thập niên
gần đây, cuộc cách mạng khoa học và công nghệ hiện đại đã làm nên sự thay đổi
to lớn trên nhiều lĩnh vực của đời sống kinh tế, chính trị và xã hội. Cuộc cách
mạng này có nhiều nội dung, song có 5 nội dung chủ yếu sau:
- Về tự động hoá: Sử dụng ngày càng nhiều máy tự động quá trình, máy
công cụ điều khiển bằng số, rôbốt.
- Về năng lượng: Ngoài những dạng năng lượng truyền thống (nhiệt điện,
thuỷ điện) ngày nay đã và đang chuyển sang lấy dạng năng lượng nguyên tử là
chủ yếu và các dạng năng lượng "sạch" như năng lượng mặt trời, v.v..
- Về vật liệu mới: Chỉ chưa đầy 40 năm trở lại đây các vật liệu mới đã xuất
hiện với nhiều chủng loại rất phong phú và có nhiều tính chất đặc biệt mà vật liệu
tự nhiên không có được. Ví dụ: vật liệu tổ hợp (composit); gốm zincôn hoặc
cácbuasilích chịu nhiệt cao...
- Về công nghệ sinh học: Được ứng dụng ngày càng nhiều trong công
nghiệp, nông nghiệp, y tế, hoá chất, bảo vệ môi trường... như công nghệ vi sinh,
kỹ thuật cuzin, kỹ thuật gen và nuôi cấy tế bào.
- Về điện tử và tin học: Đây là lĩnh vực vô cùng rộng lớn, hấp dẫn đang
được loài người đặc biệt quan tâm, nhất là lĩnh vực máy tính diễn ra theo bốn
hướng: nhanh (máy siêu tính); nhỏ (vi tính); máy tính có xử lý kiến thức (trí tuệ
nhân tạo); máy tính nói từ xa (viễn tin học).
Từ nội dung của cuộc cách mạng khoa học và công nghệ nêu trên, ta thấy
có hai đặc điểm chủ yếu sau:
- Một là, khoa học đã trở thành lực lượng sản xuất trực tiếp (bao gồm cả
khoa học tự nhiên - kỹ thuật lẫn khoa học - xã hội, nhất là khoa học kinh tế) do
con người tạo ra và thông qua con người đến lực lượng sản xuất. Nó đòi hỏi cần
phải có chính sách đầu tư cho khoa học, kỹ thuật, công nghệ tương ứng trong quá
trình công nghiệp hoá, hiện đại hoá. 128
- Hai là, thời gian cho một phát minh mới của khoa học ra đời thay thế cho
phát minh cũ có xu hướng rút ngắn lại và phạm vi ứng dụng của một thành tựu
khoa học vào sản xuất và đời sống ngày càng mở rộng. Nó đòi hỏi cần được kết
hợp chặt chẽ giữa chiến lược khoa học và công nghệ với chiến lược công nghiệp
hoá, hiện đại hoá nói riêng, chiến lược phát triển kinh tế - xã hội nói chung.
2. Sự hình thành và những đặc điểm chủ yếu của nền kinh tế tri thức
Từ thập niên 80 thế kỷ XX đến nay, do tác động mạnh mẽ của cuộc cách
mạng khoa học và công nghệ hiện đại, đặc biệt là công nghệ thông tin, công nghệ
sinh học, công nghệ vật liệu... nền kinh tế thế giới đang biến đổi sâu sắc, nhanh
chóng về cơ cấu, chức năng và phương thức hoạt động. Đây là một bước ngoặt
lịch sử có ý nghĩa đặc biệt: lực lượng sản xuất xã hội đang chuyển từ kinh tế tài
nguyên sang kinh tế tri thức, nền văn minh loài người chuyển từ văn minh công
nghiệp sang văn minh trí tuệ.
Vậy nền kinh tế tri thức là gì? Có nhiều định nghĩa khác nhau, nhưng dễ
chấp nhận nhất hiện nay là định nghĩa của Tổ chức hợp tác và phát triển kinh tế
(OECD) đưa ra năm 1995: Nền kinh tế tri thức là nền kinh tế trong đó sự sản
sinh ra, phổ cập và sử dụng tri thức giữ vai trò quyết định nhất đối với sự phát
triển kinh tế, tạo ra của cải, nâng cao chất lượng cuộc sống
.
Với định nghĩa trên, có thể hiểu kinh tế tri thức là trình độ phát triển cao
của lực lượng sản xuất xã hội, theo đó trong quá trình lao động của từng người
lao động và toàn bộ lao động xã hội, trong từng sản phẩm và trong tổng sản phẩm
quốc dân thì hàm lượng lao động cơ bắp, hao phí lao động cơ bắp giảm đi vô
cùng nhiều trong khi hàm lượng tri thức, hao phí lao động trí óc tăng lên vô cùng lớn.
Trong nền kinh tế tri thức, những ngành kinh tế có tác động to lớn tới sự
phát triển là những ngành dựa vào tri thức, dựa vào những thành tựu mới của
khoa học, công nghệ. Đó có thể là những ngành kinh tế mới dựa trên công nghệ
cao (như công nghệ thông tin, công nghệ sinh học...); nhưng cũng có thể là
những ngành kinh tế truyền thống (như nông nghiệp, công nghiệp, dịch vụ) được
ứng dụng khoa học, công nghệ cao.
Một ngành kinh tế có thể coi là đã trở thành ngành kinh tế tri thức khi giá trị
do tri thức tạo ra chiếm tỷ lệ áp đảo (khoảng 70%) trong tổng giá trị sản xuất của
ngành đó. Một nền kinh tế được coi là đã trở thành nền kinh tế tri thức khi tổng
sản phẩm các ngành kinh tế tri thức chiếm khoảng 70% tổng sản phẩm trong nước (GDP).
Trên thế giới hiện nay, ở các nước thuộc tổ chức OECD, các ngành kinh tế
tri thức đã đóng góp trên 50% GDP (Mỹ 55,3%, Nhật Bản 53%, Canađa 51%...).
Nhiều nước công nghiệp mới và các nước đang phát triển cũng đang hướng mạnh 129
vào kinh tế tri thức, tập trung nỗ lực để phát triển nhanh một số ngành kinh tế tri
thức, như công nghệ thông tin, internet, thương mại điện tử, công nghệ phần mềm...
Qua thực tế phát triển, có thể khái quát những đặc điểm chủ yếu của kinh tế tri thức như sau:
- Trong nền kinh tế tri thức, tri thức trở thành lực lượng sản xuất trực tiếp,
là vốn quý nhất, là nguồn lực quan trọng hàng đầu, quyết định sự tăng trưởng và phát triển kinh tế.
- Trong nền kinh tế tri thức, cơ cấu tổ chức và phương thức hoạt động kinh
tế có những biến đổi sâu sắc, nhanh chóng; trong đó các ngành kinh tế dựa vào tri
thức, dựa vào các thành tựu mới nhất của khoa học và công nghệ ngày càng tăng và chiếm đa số.
- Trong nền kinh tế tri thức, công nghệ thông tin được ứng dụng rộng rãi
trong mọi lĩnh vực và thiết lập được các mạng thông tin đa phương tiện phủ khắp
nước, nối với hầu hết các tổ chức, các gia đình. Thông tin trở thành tài nguyên
quan trọng nhất của nền kinh tế.
- Trong nền kinh tế tri thức, nguồn nhân lực nhanh chóng được tri thức hoá;
sự sáng tạo, đổi mới, học tập trở thành yêu cầu thường xuyên đối với mọi người
và phát triển con người trở thành nhiệm vụ trung tâm của xã hội.
- Trong nền kinh tế tri thức, mọi hoạt động đều có liên quan đến vấn đề
toàn cầu hoá kinh tế, có tác động tích cực hoặc tiêu cực sâu rộng tới nhiều mặt
của đời sống xã hội trong mỗi quốc gia và trên toàn thế giới.
Những đặc điểm trên đòi hỏi trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa
ở nước ta, nhất thiết phải tranh thủ ứng dụng ngày càng nhiều hơn, ở mức cao
hơn và phổ biến hơn những thành tựu công nghệ hiện đại và tri thức mới; công
nghiệp hoá, hiện đại hoá phải gắn với kinh tế tri thức, phát triển mạnh các ngành
và sản phẩm kinh tế có giá trị gia tăng cao dựa nhiều vào tri thức, kết hợp việc sử
dụng nguồn vốn tri thức của con người Việt Nam với tri thức mới nhất của nhân
loại; kết hợp quá trình phát triển tuần tự với đi tắt đón đầu; từng bước phát triển
kinh tế tri thức, để vừa phát triển kinh tế- xã hội nhanh, bền vững vừa rút ngắn
được khoảng cách với các nước trong khu vực và trên thế giới.
III- Mục tiêu, quan điểm của công nghiệp hóa, hiện đại hóa ở Việt Nam hiện nay
1. Mục tiêu công nghiệp hóa, hiện đại hóa ở nước ta
Xây dựng nước ta thành nước công nghiệp có cơ sở vật chất - kỹ thuật hiện
đại, cơ cấu kinh tế hợp lý, quan hệ sản xuất tiến bộ phù hợp với trình độ phát 130
triển của lực lượng sản xuất, đời sống vật chất và tinh thần cao, quốc phòng an
ninh vững chắc, dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh.
Phấn đấu để đến năm 2020 nước ta cơ bản trở thành một nước công nghiệp hoá theo hướng hiện đại.
2. Quan điểm về công nghiệp hóa, hiện đại hóa ở nước ta
- Công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa
gắn với phát triển kinh tế tri thức, coi kinh tế tri thức là yếu tố quan trọng của nền
kinh tế và công nghiệp hoá, hiện đại hoá.
- Giữ vững độc lập tự chủ đi đôi với mở rộng hợp tác quốc tế, đa phương
hoá, đa dạng hoá quan hệ đối ngoại. Dựa vào nguồn lực trong nước là chính đi
đôi với tranh thủ tối đa nguồn lực bên ngoài. Xây dựng nền kinh tế mở, hội nhập
với khu vực và thế giới, hướng mạnh về xuất khẩu, đồng thời thay thế nhập khẩu
những sản phẩm trong nước sản xuất có hiệu quả.
- Công nghiệp hóa, hiện đại hóa là sự nghiệp của toàn dân, của mọi thành
phần kinh tế, trong đó kinh tế nhà nước là chủ đạo.
- Lấy việc phát huy nguồn lực con người làm yếu tố cơ bản cho sự phát
triển nhanh và bền vững, tăng trưởng kinh tế phải gắn liền với thực hiện tiến bộ
và công bằng xã hội, bảo vệ môi trường.
- Khoa học công nghệ là động lực của công nghiệp hóa, hiện đại hóa, kết
hợp công nghệ truyền thống với công nghệ hiện đại; tranh thủ đi nhanh vào hiện
đại ở những khâu quyết định.
- Lấy hiệu quả kinh tế - xã hội làm tiêu chuẩn cơ bản để xác định phương
án phát triển, lựa chọn dự án đầu tư vào công nghệ.
- Kết hợp kinh tế với quốc phòng - an ninh.
IV- Nội dung của công nghiệp hoá, hiện đại hoá ở Việt Nam
1. Những nội dung cơ bản của công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong thời
kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam

a) Thực hiện cuộc cách mạng khoa học - công nghệ để xây dựng cơ sở
vật chất - kỹ thuật cho chủ nghĩa xã hội, phát triển mạnh mẽ lực lượng sản xuất

Nước ta đang định hướng đi lên chủ nghĩa xã hội bỏ qua chế độ tư bản chủ
nghĩa, quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa tất yếu phải được tiến hành bằng
cách mạng khoa học và công nghệ. Cố nhiên, trong điều kiện thế giới đã trải qua
hai cuộc cách mạng khoa học và công nghệ và điều kiện cơ cấu kinh tế mở, cuộc
cách mạng khoa học và công nghệ ở nước ta có thể và cần phải bao hàm các cuộc
cách mạng khoa học và công nghệ mà thế giới đã, đang trải qua. 131
Từ bối cảnh đó, vị trí của cuộc cách mạng này phải được xác định là "then
chốt" và khoa học và công nghệ phải được xác định là một "quốc sách", một
"động lực" cần đem toàn lực lượng để nắm lấy và phát triển nó.
Cuộc cách mạng khoa học và công nghệ ở nước ta hiện nay có thể khái quát
gồm hai nội dung chủ yếu sau:
- Một là, xây dựng thành công cơ sở vật chất - kỹ thuật cho chủ nghĩa xã
hội để dựa vào đó mà trang bị công nghệ hiện đại cho các ngành kinh tế quốc dân.
- Hai là, tổ chức nghiên cứu, thu thập thông tin, phổ biến ứng dụng những
thành tựu mới của khoa học và công nghệ hiện đại vào sản xuất, đời sống với
những hình thức, bước đi, quy mô thích hợp.
Trong quá trình thực hiện cách mạng khoa học và công nghệ, chúng ta cần chú ý:
- ứng dụng những thành tựu mới, tiên tiến về khoa học và công nghệ, đặc
biệt là công nghệ thông tin, công nghệ sinh học, phục vụ công nghiệp hóa, hiện
đại hóa và từng bước phát triển nền kinh tế tri thức.
- Sử dụng công nghệ mới gắn với yêu cầu tạo nhiều việc làm, tốn ít vốn,
quay vòng nhanh, giữ được nghề truyền thống; kết hợp công nghệ cũ, công nghệ
truyền thống với công nghệ hiện đại.
- Tăng đầu tư ngân sách và huy động các nguồn lực khác cho khoa học và
công nghệ; kết hợp phát triển cả bề rộng lẫn chiều sâu, xây dựng mới, cải tạo cũ,
thực hiện tiết kiệm, hiệu quả.
- Kết hợp các loại quy mô lớn, vừa và nhỏ cho thích hợp; ưu tiên quy mô
vừa và nhỏ, coi trọng hiệu quả sản xuất kinh doanh và hiệu quả kinh tế - xã hội.
b) Xây dựng cơ cấu kinh tế hợp lý và phân công lại lao động xã hội
* Xây dựng cơ cấu kinh tế hợp lý
Cơ cấu kinh tế là tổng thể các bộ phận hợp thành, cùng với vị trí, tỷ trọng
và quan hệ tương tác phù hợp giữa các bộ phận trong hệ thống kinh tế quốc dân.
Cơ cấu kinh tế được xem xét dưới góc độ: cơ cấu ngành (như công nghiệp, nông
nghiệp, dịch vụ...); cơ cấu vùng (các vùng kinh tế theo lãnh thổ) và cơ cấu thành
phần kinh tế (vấn đề này đã được nghiên cứu ở Chương 8).
Trong cơ cấu kinh tế thì cơ cấu ngành là bộ phận có tầm quan trọng đặc
biệt, là bộ xương của cơ cấu kinh tế.
Xây dựng cơ cấu kinh tế là yêu cầu cần thiết khách quan của mỗi nước
trong thời kỳ công nghiệp hoá, hiện đại hoá. Vấn đề quan trọng là tạo ra một cơ
cấu kinh tế tối ưu (hợp lý). Xây dựng một cơ cấu kinh tế được gọi là tối ưu khi 132
nó đáp ứng được các yêu cầu sau:
- Phản ánh được và đúng các quy luật khách quan, nhất là các quy luật kinh tế
và xu hướng vận động phát triển kinh tế - xã hội của đất nước.
- Nông nghiệp phải giảm dần về tỷ trọng, công nghiệp và dịch vụ phải tăng dần về tỷ trọng.
- Phù hợp với xu hướng tiến bộ của khoa học và công nghệ đã và đang diễn
ra như vũ bão trên thế giới.
- Cho phép khai thác tối đa mọi tiềm năng của đất nước, của các ngành, các
địa phương, các thành phần kinh tế.
- Thực hiện tốt sự phân công và hợp tác quốc tế theo xu hướng toàn cầu hoá
kinh tế, do vậy, cơ cấu kinh tế được tạo dựng phải là "cơ cấu mở".
Xây dựng cơ cấu kinh tế là một quá trình, trải qua những chặng đường nhất
định, do vậy xây dựng cơ cấu kinh tế của chặng đường trước phải sao cho tạo
được "đà" cho chặng đường sau và phải được bổ sung và hoàn thiện dần trong quá trình phát triển.
ở nước ta hiện nay, Đảng ta đã xác định cần tập trung xây dựng một cơ cấu
kinh tế hợp lý, mà "bộ xương" của nó là "cơ cấu kinh tế công - nông nghiệp -
dịch vụ
gắn với phân công và hợp tác quốc tế sâu rộng"1, và khi hình thành cơ
cấu kinh tế đó, sẽ cho phép nước ta kết thúc thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội.
Cơ cấu nói trên ở nước ta trong thời kỳ quá độ được thực hiện theo phương
châm là: Kết hợp công nghệ với nhiều trình độ, tranh thủ công nghệ mũi nhọn,
tiên tiến vừa tận dụng được nguồn lao động dồi dào, vừa cho phép rút ngắn
khoảng cách lạc hậu, vừa phù hợp với nguồn vốn có hạn ở nước ta; lấy quy mô
vừa và nhỏ là chủ yếu, có tính đến quy mô lớn nhưng phải là quy mô hợp lý và
có điều kiện; giữ được nhịp độ (tốc độ) phát triển hợp lý, tạo ra sự cân đối giữa
các ngành, các lĩnh vực kinh tế và các vùng trong nền kinh tế...
* Tiến hành phân công lại lao động xã hội
Từ sản xuất nhỏ lên sản xuất lớn xã hội chủ nghĩa bỏ qua giai đoạn phát
triển tư bản chủ nghĩa trong quá trình công nghiệp hoá tất yếu phải phân công lại
lao động xã hội. Phân công lao động xã hội là sự chuyên môn hóa lao động, tức
là chuyên môn hóa sản xuất giữa các ngành, trong nội bộ từng ngành và giữa các
vùng trong nền kinh tế quốc dân. Phân công lao động xã hội có tác dụng rất to
lớn. Nó là đòn bẩy của sự phát triển công nghệ và năng suất lao động; cùng với
cách mạng khoa học và công nghệ, nó góp phần hình thành và phát triển cơ cấu kinh tế hợp lý. 1. Sđd, tr. 12. 133
Trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa, sự phân công lại lao động xã
hội phải tuân thủ các quá trình có tính quy luật sau:
- Tỷ trọng và số tuyệt đối lao động nông nghiệp giảm dần, tỷ trọng và số
tuyệt đối lao động công nghiệp ngày một tăng lên.
- Tỷ trọng lao động trí tuệ ngày một tăng và chiếm ưu thế so với lao động
giản đơn trong tổng lao động xã hội.
- Tốc độ tăng lao động trong các ngành sản xuất phi vật chất (dịch vụ) tăng
nhanh hơn tốc độ tăng lao động trong các ngành sản xuất vật chất.
ở nước ta, phương hướng phân công lại lao động xã hội hiện nay cần triển
khai trên cả hai địa bàn: tại chỗ và nơi khác để phát triển về chiều rộng kết hợp
phát triển theo chiều sâu.
2. Những nội dung cụ thể của công nghiệp hoá, hiện đại hoá ở nước ta
trong những năm trước mắt

a) Đẩy mạnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá nông nghiệp và nông
thôn, giải quyết đồng bộ các vấn đề nông nghiệp, nông thôn và nông dân

Chuyển dịch mạnh cơ cấu nông nghiệp và kinh tế nông thôn theo hướng
tạo ra giá trị gia tăng ngày càng cao, gắn với công nghiệp chế biến và thị trường;
thực hiện cơ khí hoá, điện khí hoá, thuỷ lợi hoá, đưa nhanh tiến bộ khoa học - kỹ
thuật và công nghệ sinh học vào sản xuất; nâng cao năng suất, chất lượng và sức
cạnh tranh phù hợp với từng vùng, từng địa phương; phát triển các khu nông
nghiệp công nghệ cao, vùng trồng trọt và chăn nuôi tập trung, doanh nghiệp công
nghiệp và dịch vụ gắn với hình thành các ngành nghề, làng nghề, hợp tác xã, trang
trại, tạo ra những sản phẩm có thị trường và hiệu quả kinh tế cao. Thực hiện chương
trình xây dựng nông thôn mới.
b) Phát triển nhanh hơn công nghiệp, xây dựng và dịch vụ
Khuyến khích phát triển công nghiệp công nghệ cao, công nghiệp chế tác,
công nghiệp phần mềm và công nghiệp hỗ trợ có lợi thế cạnh tranh, tạo nhiều sản
phẩm xuất khẩu và thu hút nhiều lao động; phát triển một số khu kinh tế mở và
đặc khu kinh tế. Phát triển mạnh mẽ các ngành công nghiệp sản xuất hàng tiêu
dùng và hàng xuất khẩu, sản xuất tư liệu sản xuất quan trọng theo hướng hiện đại.
Xây dựng đồng bộ kết cấu hạ tầng kinh tế - xã hội.
Tạo bước phát triển vượt bậc của các ngành dịch vụ, nhất là những ngành
có chất lượng cao, tiềm năng lớn và có sức cạnh tranh, đưa tốc độ tăng trưởng
của ngành dịch vụ cao hơn tốc độ tăng trưởng GDP.
c) Phát triển kinh tế vùng 134
Phát triển các vùng trong cả nước và tạo sự liên kết giữa các vùng và nội
vùng; thúc đẩy phát triển các vùng kinh tế trọng điểm, tạo động lực, tác động lan
toả đến các vùng khác; đồng thời tạo điều kiện phát triển nhanh hơn cho các
vùng kinh tế đang còn nhiều khó khăn.
d) Phát triển kinh tế biển
Xây dựng và thực hiện chiến lược phát triển kinh tế biển toàn diện, có trọng
tâm, trọng điểm; sớm đưa nước ta trở thành quốc gia mạnh về kinh tế biển trong
khu vực, gắn với bảo đảm quốc phòng, an ninh và hợp tác quốc tế.
V- Những tiền đề để đẩy mạnh sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa ở nước ta
1. Tạo vốn cho công nghiệp hóa, hiện đại hóa
Công nghiệp hóa, hiện đại hóa nhằm phát triển lực lượng sản xuất, xây
dựng cơ sở vật chất - kỹ thuật ngày một hiện đại, đòi hỏi phải có nhiều vốn trong
và ngoài nước, trong đó nguồn vốn trong nước là quyết định, nguồn vốn bên ngoài là quan trọng.
Tích luỹ vốn từ nội bộ nền kinh tế được thực hiện trên cơ sở hiệu quả sản xuất,
nguồn của nó là lao động thặng dư của người lao động thuộc tất cả các thành phần
kinh tế. Con đường cơ bản để giải quyết vấn đề tích luỹ vốn trong nước là tăng năng
suất lao động xã hội trên cơ sở ứng dụng tiến bộ khoa học và công nghệ, hợp lý hoá
sản xuất, khai thác và sử dụng có hiệu quả mọi nguồn lực của đất nước, thực hiện tiết kiệm...
Nguồn vốn bên ngoài được huy động từ các nước trên thế giới dưới nhiều
hình thức khác nhau: vốn viện trợ của các nước, các tổ chức kinh tế - xã hội; vốn
vay ngắn hạn, dài hạn với các mức lãi suất khác nhau của các nước và các tổ
chức kinh tế; vốn đầu tư của nước ngoài vào hoạt động sản xuất kinh doanh, liên
doanh liên kết... Biện pháp cơ bản để tận dụng, thu hút vốn bên ngoài là: đẩy
mạnh mở rộng các hình thức hợp tác quốc tế; tạo môi trường đầu tư thuận lợi cho
các nhà sản xuất kinh doanh nước ngoài, tranh thủ mọi sự giúp đỡ của các tổ
chức quốc tế, vay vốn ở các nước...
ở nước ta hiện nay, nguồn vốn trong nước còn hạn hẹp, nên phải tận dụng,
khai thác nguồn vốn từ bên ngoài. Tuy nhiên, tạo nguồn vốn phải gắn chặt với
quản lý sử dụng tốt, có hiệu quả cao, khai thác tối đa khả năng vốn đã có.
2. Đào tạo nguồn nhân lực cho công nghiệp hóa, hiện đại hóa
Sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa là sự nghiệp cách mạng của quần
chúng, trong đó lực lượng cán bộ khoa học và công nghệ, khoa học quản lý và
công nhân lành nghề đóng vai trò đặc biệt quan trọng. Trong quá trình phát triển,
công nghiệp hóa, hiện đại hóa đòi hỏi phải có đầy đủ nguồn nhân lực về số 135
lượng, đảm bảo về chất lượng và có trình độ cao. Để đáp ứng đòi hỏi đó phải coi
trọng con người và đặt con người vào vị trí trung tâm của sự phát triển kinh tế.
Phải coi việc đầu tư cho giáo dục, đào tạo là một trong những hướng chính của
đầu tư phát triển; giáo dục và đào tạo phải thật sự trở thành quốc sách hàng đầu.
Phải có quy hoạch, kế hoạch đào tạo, bồi dưỡng thường xuyên nguồn nhân lực,
đảm bảo cơ cấu, tốc độ và quy mô phát triển hợp lý, đáp ứng yêu cầu của mỗi thời
kỳ trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa. Đồng thời, phải bố trí, sử dụng
tốt nguồn nhân lực đã được đào tạo; phải phát huy đầy đủ khả năng, sở trường và
nhiệt tình lao động sáng tạo của mỗi người để họ tạo ra năng suất, chất lượng và
hiệu quả kinh tế cao, đóng góp xứng đáng vào sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước.
3. Xây dựng tiềm lực khoa học, công nghệ theo yêu cầu của công
nghiệp hóa, hiện đại hóa

Khoa học và công nghệ được xác định là động lực của công nghiệp hóa, hiện
đại hóa. Khoa học và công nghệ có vai trò quyết định lợi thế cạnh tranh và tốc độ
phát triển kinh tế nói chung, công nghiệp hóa, hiện đại hóa nói riêng. Tiềm lực
khoa học và công nghệ suy cho cùng là tiềm lực trí tuệ và sáng tạo của cả dân tộc.
Nước ta quá độ lên chủ nghĩa xã hội từ một nền kinh tế kém phát triển nên
tiềm lực về khoa học và công nghệ còn yếu kém. Muốn tiến hành công nghiệp
hóa, hiện đại hóa thành công với tốc độ nhanh thì phải xây dựng một tiềm lực
khoa học và công nghệ thích ứng với đòi hỏi của nhiệm vụ. Đây là một công việc
rất khó khăn và lâu dài, nhưng trước mắt chúng ta cần tập trung giải quyết các vấn đề sau:
- Vận dụng sáng tạo và phát triển chủ nghĩa Mác-Lênin, tư tưởng Hồ Chí
Minh để xây dựng cơ sở khoa học cho việc hoạch định và triển khai đường lối,
chủ trương công nghiệp hóa, hiện đại hóa đạt hiệu quả cao với tốc độ nhanh.
- Đẩy mạnh công tác nghiên cứu khoa học để đánh giá chính xác tài nguyên
quốc gia, nắm bắt các công nghệ cao cùng những thành tựu mới về khoa học của
thế giới; hướng mạnh vào việc nâng cao năng suất lao động, đổi mới sản phẩm,
nâng cao năng lực cạnh tranh của hàng hóa trên thị trường.
- Xây dựng tiềm lực nhằm phát triển một nền khoa học tiên tiến, bao gồm:
đẩy mạnh các hình thức đào tạo và sử dụng cán bộ khoa học, chuyên gia; tăng
cường cơ sở vật chất kỹ thuật cho các ngành khoa học và công nghệ; xây dựng và
thực hiện tốt cơ chế, chính sách tạo động lực cho sự phát triển khoa học và công
nghệ; đẩy mạnh hợp tác quốc tế trong nghiên cứu khoa học và công nghệ.
Nâng cao năng lực và hiệu quả hoạt động khoa học công nghệ bao gồm
phát triển khoa học xã hội; phát triển khoa học tự nhiên và khoa học công nghệ;
đổi mới cơ chế quản lý khoa học và công nghệ; phấn đấu đến năm 2010, năng lực 136
khoa học và công nghệ nước ta đạt trình độ của các nước tiên tiến trong khu vực
ở một số lĩnh vực quan trọng.
4. Mở rộng quan hệ kinh tế đối ngoại
Ngày nay, cuộc cách mạng khoa học và công nghệ cùng với xu hướng toàn
cầu hoá kinh tế đang tạo ra mối liên hệ và sự phụ thuộc lẫn nhau giữa các nền
kinh tế của các nước. Do đó việc mở rộng quan hệ kinh tế giữa nước ta với các
nước khác trở thành một tất yếu kinh tế, tạo ra khả năng và điều kiện để các nước
chậm phát triển tranh thủ vốn, kỹ thuật, công nghệ, kinh nghiệm tổ chức quản lý... để
đẩy nhanh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Quan hệ kinh tế đối ngoại
càng mở rộng và có hiệu quả bao nhiêu, thì sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại
hóa càng thuận lợi và nhanh chóng bấy nhiêu.
Tuy nhiên, đó mới chỉ là khả năng. Để khả năng trở thành hiện thực, chúng
ta phải có một đường lối kinh tế đối ngoại đúng đắn vừa đạt hiệu quả kinh tế cao,
kết hợp được sức mạnh dân tộc với sức mạnh thời đại; vừa giữ vững được độc
lập, chủ quyền dân tộc, xây dựng thành công chủ nghĩa xã hội ở nước ta.
5. Tăng cường sự lãnh đạo của Đảng và sự quản lý của Nhà nước
Đây là tiền đề quyết định thắng lợi của sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại
hóa ở nước ta. Công cuộc công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước là nhiệm vụ
trung tâm trong suốt thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở nước ta nên nó là một
cuộc đấu tranh gian khổ, phức tạp. Dĩ nhiên, công nghiệp hóa, hiện đại hóa là sự
nghiệp của toàn dân. Thế nhưng sự nghiệp đó phải do một Đảng Cộng sản tiên
phong, dày dạn kinh nghiệm, tự đổi mới không ngừng lãnh đạo và một Nhà nước
của dân, do dân và vì dân, trong sạch, vững mạnh và có hiệu lực quản lý, thì công
nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước mới có thể hoàn thành tốt đẹp. Câu hỏi ôn tập
1. Phân tích tính tất yếu và tác dụng của công nghiệp hóa, hiện đại hóa.
2. Trình bày đặc điểm của cuộc cách mạng khoa học - công nghệ hiện đại
và vấn đề công nghiệp hoá, hiện đại hóa ở Việt Nam và của nền kinh tế tri thức.
3. Phân tích mục tiêu, quan điểm nội dung của công nghiệp hoá, hiện đại
hóa nền kinh tế quốc dân trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam.
4. Phân tích những tiền đề khách quan để công nghiệp hoá, hiện đại hóa nền
kinh tế quốc dân trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam. 137 Chương X
Kinh tế nông thôn trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam
I- Kinh tế nông thôn và vai trò của nó trong thời kỳ quá độ lên chủ
nghĩa xã hội ở Việt Nam

1. Kinh tế nông thôn
Nông nghiệp theo nghĩa hẹp là ngành sản xuất ra của cải vật chất mà con
người phải dựa vào quy luật sinh trưởng của cây trồng, vật nuôi để tạo ra sản
phẩm như lương thực thực phẩm... để thoả mãn các nhu cầu của mình. Nông
nghiệp theo nghĩa rộng còn bao gồm cả lâm nghiệp, ngư nghiệp.
Như vậy, nông nghiệp là ngành sản xuất phụ thuộc rất nhiều vào tự nhiên.
Nông nghiệp cũng là ngành sản xuất có năng suất lao động rất thấp, vì đây là
ngành sản xuất phụ thuộc rất nhiều vào tự nhiên, là ngành sản xuất mà việc ứng
dụng tiến bộ khoa học - công nghệ gặp rất nhiều khó khăn. Ngoài ra sản xuất
nông nghiệp ở các nước kém phát triển thường gắn liền với những phương pháp
canh tác, lề thói, tập quán,... đã có từ hàng nghìn năm.
ở những nước nghèo, nông nghiệp thường chiếm tỷ trọng rất lớn trong GDP và
đại bộ phận lao động xã hội làm việc trong nông nghiệp.
Nông thôn là khái niệm dùng để chỉ phần lãnh thổ của một nước hay của
một đơn vị hành chính mà ở đó sản xuất nông nghiệp chiếm tỷ trọng lớn, dân cư
chủ yếu làm nông nghiệp.
Kinh tế nông thôn là một khu vực của nền kinh tế gắn liền với địa bàn nông
thôn. Nó là một phức hợp những nhân tố cấu thành của lực lượng sản xuất và
quan hệ sản xuất trong nông - lâm - ngư nghiệp, cùng với các ngành tiểu - thủ
công nghiệp, công nghiệp chế biến và phục vụ nông nghiệp, các ngành thương
nghiệp và dịch vụ... tất cả có quan hệ hữu cơ với nhau trong kinh tế vùng và lãnh
thổ và trong toàn bộ nền kinh tế quốc dân.
Kinh tế nông thôn có nội dung rất rộng, bao gồm các ngành, lĩnh vực và các
thành phần kinh tế có quan hệ và tác động lẫn nhau.
a) Cơ cấu ngành nghề kinh tế nông thôn
Nông nghiệp, lâm nghiệp, ngư nghiệp bảo đảm nhu cầu về lương thực, thực 138
phẩm cho xã hội, nguyên liệu cho công nghiệp chế biến và sản xuất ra các sản
phẩm hàng hóa cung cấp cho thị trường trong và ngoài nước.
Công nghiệp gắn với nông, lâm, ngư nghiệp, trước hết là công nghiệp chế
biến, công nghiệp phục vụ cho nông nghiệp và các ngành tiểu thủ công nghiệp
khác sản xuất các hàng hóa không có nguồn nguyên liệu từ nông nghiệp phục vụ
cho tiêu dùng trong nước và xuất khẩu.
Các loại hình dịch vụ thương nghiệp, tín dụng, khoa học và công nghệ, tư
vấn... cùng với các cơ sở hạ tầng ở nông thôn (điện, đường, trường, trạm...).
Đó là những bộ phận hợp thành của kinh tế nông thôn và sự phát triển của
chúng là biểu hiện trình độ phát triển của kinh tế nông thôn.
b) Cơ cấu thành phần kinh tế nông thôn
- Kinh tế nhà nước trong lĩnh vực nông nghiệp là thành phần kinh tế đóng
vai trò chủ đạo trong kinh tế nông thôn. Bộ phận tiêu biểu của thành phần kinh tế
này là các nông - lâm trường quốc doanh, các trạm, trại kỹ thuật nông nghiệp và
các cơ sở hạ tầng ở nông thôn. Trong quá trình phát triển, thành phần kinh tế này
được mở rộng ra toàn bộ các ngành nghề cơ bản: nông nghiệp, công nghiệp,
thương nghiệp, tín dụng, ngân hàng, dịch vụ kinh tế và khoa học... Trong đó,
nhiều cơ sở của kinh tế nhà nước trong nền kinh tế nông thôn chỉ là một bộ phận
đại diện của kinh tế nhà nước như chi nhánh ngân hàng, cửa hàng thương nghiệp,
trạm kỹ thuật... nhưng lại gắn bó hữu cơ với kinh tế nông thôn từng vùng như là
bộ phận cấu thành bên trong của nó.
- Kinh tế tập thể sẽ trở nên đa dạng hơn, không những trong nông nghiệp mà
cả trong công nghiệp, thương nghiệp, tín dụng... Các hình thức kinh tế này sẽ phát
triển từ thấp đến cao, hoàn chỉnh nhất là các hợp tác xã kiểu mới, tiến lên liên
hiệp các hợp tác xã kinh doanh nhiều ngành nghề. Kinh tế tập thể là con đường
tất yếu để nông dân và cư dân nông thôn đi lên sản xuất lớn xã hội chủ nghĩa, và
cùng với kinh tế nhà nước trong nông thôn hợp thành nền tảng của nền kinh tế
nông thôn theo định hướng xã hội chủ nghĩa.
- Kinh tế hộ gia đình chưa tham gia hợp tác xã thuộc thành phần kinh tế cá
thể hoặc tiểu chủ: Hộ gia đình và hợp tác xã được tổ chức theo chính sách và
Luật hợp tác xã là đơn vị cơ bản trong kinh tế nông nghiệp. Với tính chất là hộ
gia đình xã viên hợp tác xã, hộ gia đình đó còn là hình thức trung gian chuyển
tiếp từ thành phần kinh tế cá thể sang kinh tế tập thể. Với kinh tế nông thôn,
thành phần kinh tế cá thể hoặc tiểu chủ được mở rộng ra các ngành kinh tế khác
ngoài nông nghiệp: tiểu chủ kinh doanh công nghiệp, thương nghiệp, dịch vụ...
- Kinh tế tư bản tư nhân và kinh tế tư bản nhà nước tiếp tục tồn tại và phát 139
triển trong nhiều ngành nghề và dịch vụ ở nông thôn. Tuy nhiên, sự phát triển
của kinh tế nông thôn theo định hướng xã hội chủ nghĩa đòi hỏi phải tìm ra
những hình thức kinh tế thích hợp để từng bước đưa thành phần kinh tế tư bản tư
nhân đi vào con đường kinh tế tư bản nhà nước để tiến lên chủ nghĩa xã hội.
c) Về trình độ công nghệ kinh tế nông thôn
Đây là sự tổng hợp, kết hợp có căn cứ khoa học nhiều trình độ và quy mô
nhất định: Từ công nghệ truyền thống nói chung còn lạc hậu cho đến công nghệ
nửa hiện đại và hiện đại; nhiều quy mô, trong đó quy mô nhỏ và vừa là thích hợp nhất.
d) Về cơ cấu xã hội - giai cấp
Quá trình phát triển kinh tế nông thôn là quá trình phát triển phân công lao
động xã hội, chuyển đổi và đa dạng hoá ngành nghề sản xuất và dịch vụ ở nông
thôn. Quá trình đó cũng dẫn đến sự biến đổi cơ cấu xã hội - giai cấp và làm
thay đổi quan trọng đời sống văn hóa xã hội ở các vùng nông thôn.
2. Vai trò của kinh tế nông thôn trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam
a) Sự phát triển của kinh tế nông thôn sẽ góp phần tạo ra những tiền
đề quan trọng không thể thiếu bảo đảm thắng lợi cho tiến trình công
nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước

Phát triển kinh tế nông thôn trước hết là phát triển kinh tế nông nghiệp
một cách mạnh mẽ và ổn định, tạo cho toàn bộ nền kinh tế quốc dân, nhất là
cho công nghiệp một cơ sở vững chắc về nhiều phương diện, trước hết là lương
thực, thực phẩm, nguyên liệu, vốn và thị trường. Dù cho nền kinh tế nước ta sau
này phát triển đến đâu và tỷ lệ lao động làm nông nghiệp giảm xuống do năng
suất lao động trong nông nghiệp tăng lên thế nào thì nông nghiệp bao giờ cũng
vẫn đóng một vai trò quan trọng vì nó tạo ra lương thực, thực phẩm thoả mãn
nhu cầu hàng đầu của con người là nhu cầu ăn. Các ngành công nghiệp nhẹ như
chế biến lương thực, thực phẩm, công nghiệp dệt, giấy, đường... phải dựa vào
nguồn nguyên liệu chủ yếu từ nông nghiệp. Với việc phát triển đồng bộ các
ngành nghề, dịch vụ ở nông thôn, kinh tế nông thôn sẽ tạo ra một khối lượng
sản phẩm với giá trị ngày càng tăng và điều đó góp phần giải quyết vấn đề vốn
để công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Đồng thời nông nghiệp, nông thôn
là thị trường quan trọng của các ngành công nghiệp và dịch vụ.
b) Sự phát triển của kinh tế nông thôn sẽ góp phần thực hiện có hiệu
quả quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa tại chỗ

Phát triển kinh tế nông thôn sẽ làm cho các hoạt động ở nông thôn trở nên
sôi động hơn. Cơ cấu kinh tế, phân công lao động chuyển dịch đúng hướng có
hiệu quả. Công nghiệp gắn bó chặt chẽ với nông nghiệp tại chỗ. Vấn đề đô thị 140
hoá sẽ được giải quyết theo phương thức đô thị hoá tại chỗ. Vấn đề việc làm cho
người lao động sẽ được gia tăng ngày càng nhiều trên địa bàn tại chỗ. Trên cơ sở đó,
tăng thu nhập, cải thiện từng bước đời sống vật chất và tinh thần của mọi tầng lớp
dân cư; giảm sức ép của sự chênh lệch kinh tế và đời sống giữa thành thị và nông
thôn, giữa vùng phát triển và vùng kém phát triển.
c) Sự phát triển của kinh tế nông thôn sẽ góp phần to lớn trong việc
bảo vệ và sử dụng tiết kiệm, hiệu quả tài nguyên thiên nhiên và bảo
vệ môi trường sinh thái

Nông thôn nước ta bao gồm những khu vực rộng lớn. ở đây, các tài nguyên
của đất nước chiếm tuyệt đại bộ phận như: đất đai, khoáng sản, động thực vật,
rừng biển, nguồn nước... Phát triển kinh tế nông thôn cho phép khai thác và sử
dụng hợp lý các nguồn tài nguyên thiên nhiên, đồng thời bảo vệ chúng trong quá trình sử dụng.
d) Sự phát triển của kinh tế nông thôn sẽ tạo cơ sở vật chất cho sự
phát triển văn hóa ở nông thôn

Nông thôn nước ta vốn là vùng kinh tế, văn hóa lạc hậu, sản xuất và sinh
hoạt phân tán, nhiều hủ tục. Mặt khác, nông thôn là nơi có truyền thống văn hóa
cộng đồng còn sâu đậm... Phát triển kinh tế nông thôn sẽ tạo điều kiện để vừa giữ
gìn, bảo tồn và phát huy truyền thống văn hóa xã hội tốt đẹp, bài trừ văn hóa lạc
hậu cũ, vừa tổ chức tốt đời sống văn hóa và tinh thần ở nông thôn.
đ) Sự phát triển của kinh tế nông thôn sẽ góp phần quyết định sự
thắng lợi của chủ nghĩa xã hội ở nông thôn nói riêng và đất nước nói chung

Phát triển kinh tế nông thôn là cơ sở ổn định kinh tế, chính trị, xã hội của đất nước.
Phát triển kinh tế nông thôn gắn liền với phát triển xã hội, văn hóa, chính trị
và kiến trúc thượng tầng theo định hướng xã hội chủ nghĩa. Một nông thôn có
kinh tế và văn hóa phát triển, đời sống ấm no, đầy đủ về vật chất, yên vui về tinh
thần sẽ là một nhân tố quyết định củng cố vững chắc trận địa lòng dân, thắt chặt
mối liên minh công - nông, bảo đảm cho nhân dân ta có đủ sức mạnh, đánh bại
mọi âm mưu và thủ đoạn của mọi kẻ thù, dưới bất cứ hình thức nào. Đó cũng là
cơ sở thắng lợi của việc giữ vững và bảo vệ độc lập dân tộc, chủ quyền lợi ích
quốc gia và xây dựng thành công chủ nghĩa xã hội trên đất nước ta.
II- Phát triển kinh tế nông thôn trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở nước ta
1. Công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông nghiệp, nông thôn
a) Khái niệm công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông nghiệp, nông thôn 141
Công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông nghiệp, nông thôn là quá trình xây
dựng cơ sở vật chất, kỹ thuật và chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp, nông
thôn theo hướng sản xuất hàng hóa lớn, hiện đại; gắn nông nghiệp với công
nghiệp và dịch vụ, cho phép phát huy có hiệu quả cao mọi nguồn lực và lợi thế
của nền nông nghiệp nhiệt đới, mở rộng giao lưu trong nước và quốc tế, nhằm
nâng cao năng suất lao động xã hội trong nông nghiệp, nông thôn; xây dựng quan
hệ sản xuất phù hợp; xây dựng nông thôn mới giàu có, công bằng, dân chủ văn
minh và xã hội chủ nghĩa.
b) Tính tất yếu khách quan của công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông nghiệp, nông thôn
Công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông nghiệp, nông thôn ở nước ta là một đòi
hỏi bức thiết và là nội dung trọng yếu của công nghiệp hóa, hiện đại hóa hiện nay. Bởi lẽ:
- Nông nghiệp, nông thôn, nông dân là vấn đề có vị trí chiến lược và có vai
trò, tác dụng to lớn trong sự nghiệp đổi mới đất nước nói chung và đẩy mạnh
công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước nói riêng.
- Đẩy mạnh phát triển nông nghiệp, nông thôn, nâng cao thu nhập và đời
sống nhân dân là giải pháp cơ bản để chuyển nền kinh tế nông nghiệp lạc hậu
thành nền kinh tế có cơ cấu công - nông nghiệp - dịch vụ tiên tiến, hiện đại.
- Thực trạng kinh tế nông nghiệp, nông thôn và đời sống nông dân nước ta
đang còn nhiều mặt yếu kém, khó khăn, gây trở ngại rất lớn cho công nghiệp hóa,
hiện đại hóa đất nước, đòi hỏi phải được giải quyết, khắc phục.
- Phát triển nông nghiệp, nông thôn còn là giải pháp quan trọng để giải
quyết các vấn đề kinh tế - xã hội ở nông thôn, đặc biệt là vấn đề việc làm, nông
nghiệp nông thôn vùng sâu, vùng xa, vùng địa bàn chiến lược an ninh, quốc
phòng, khai thác các nguồn lực; thực hiện đô thị hoá nông thôn và tạo điều kiện
để các đô thị phát triển thuận lợi trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước.
c) Quan điểm, mục tiêu của công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông nghiệp, nông thôn
Những quan điểm về đẩy nhanh công nghiệp hoá, hiện đại hoá nông nghiệp, nông thôn
- Công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông nghiệp, nông thôn là một trong những
nhiệm vụ quan trọng hàng đầu của công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước. Phát
triển công nghiệp, dịch vụ phải gắn bó chặt chẽ, hỗ trợ đắc lực và phục vụ có
hiệu quả cho công nghiệp hoá, hiện đại hoá nông nghiệp, nông thôn.
- Ưu tiên phát triển lực lượng sản xuất, chú trọng phát huy nguồn lực con
người, ứng dụng rộng rãi thành tựu khoa học và công nghệ; thúc đẩy chuyển dịch 142
cơ cấu kinh tế theo hướng phát huy lợi thế của từng vùng gắn với thị trường để
sản xuất hàng hoá quy mô lớn với chất lượng và hiệu quả cao; bảo vệ môi
trường, phòng chống, hạn chế và giảm nhẹ thiên tai, phát triển nông nghiệp, nông thôn bền vững.
- Dựa vào nội lực là chính, đồng thời tranh thủ tối đa các nguồn lực từ
bên ngoài, phát huy tiềm năng của các thành phần kinh tế, trong đó kinh tế
nhà nước giữ vai trò chủ đạo, cùng với kinh tế tập thể ngày càng trở thành nền
tảng vững chắc; phát triển mạnh mẽ hộ sản xuất hàng hoá, các loại hình doanh
nghiệp, nhất là doanh nghiệp nhỏ và vừa ở nông thôn.
- Kết hợp chặt chẽ các vấn đề kinh tế và xã hội trong quá trình công nghiệp
hoá, hiện đại hoá nông nghiệp, nông thôn nhằm giải quyết việc làm, xoá đói giảm
nghèo, ổn định xã hội và phát triển kinh tế, nâng cao đời sống vật chất và văn hoá
của người dân nông thôn, nhất là đồng bào các dân tộc thiểu số, vùng sâu, vùng xa;
giữ gìn truyền thống văn hoá và thuần phong mỹ tục.
- Kết hợp chặt chẽ công nghiệp hoá, hiện đại hoá nông nghiệp, nông thôn
với xây dựng tiềm lực và thế trận quốc phòng toàn dân, thế trận an ninh nhân dân. • Về mục tiêu:
Mục tiêu tổng quát và lâu dài của công nghiệp hoá, hiện đại hoá nông
nghiệp, nông thôn là xây dựng một nền nông nghiệp sản xuất hàng hoá lớn, hiệu
quả và bền vững; có năng suất, chất lượng và sức cạnh tranh cao trên cơ sở ứng
dụng các thành tựu khoa học, công nghệ tiên tiến, đáp ứng nhu cầu trong nước và
xuất khẩu; xây dựng nông thôn ngày càng giàu đẹp, dân chủ, công bằng, văn
minh, có cơ cấu kinh tế hợp lý, quan hệ sản xuất phù hợp, kết cấu hạ tầng kinh tế
- xã hội phát triển ngày càng hiện đại.
Từ nay đến năm 2010 tập trung mọi nguồn lực để thực hiện một bước cơ
bản mục tiêu tổng quát và lâu dài đó.
Nội dung tổng quát:
- Công nghiệp hoá, hiện đại hoá nông nghiệp
+ Chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp theo hướng sản xuất hàng hoá
lớn, gắn với công nghiệp chế biến và thị trường.
+ Thực hiện cơ khí hoá, điện khí hoá, thuỷ lợi hoá trong nông nghiệp.
+ ứng dụng các thành tựu khoa học, công nghệ, trước hết là công nghệ sinh
học, đưa thiết bị, kỹ thuật và công nghệ hiện đại vào các khâu sản xuất nông
nghiệp nhằm nâng cao năng suất, chất lượng, hiệu quả, sức cạnh tranh của nông
sản hàng hoá trên thị trường.
- Công nghiệp hoá, hiện đại hoá nông thôn: 143
+ Chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông thôn theo hướng tăng nhanh tỷ trọng giá
trị sản phẩm và lao động các ngành công nghiệp và dịch vụ; giảm dần tỷ trọng
sản phẩm và lao động nông nghiệp.
+ Xây dựng kết cấu hạ tầng kinh tế - xã hội, quy hoạch phát triển nông
thôn, bảo vệ môi trường sinh thái.
+ Tổ chức lại sản xuất và xây dựng quan hệ sản xuất phù hợp.
+ Xây dựng nông thôn dân chủ, công bằng, văn minh, không ngừng nâng
cao đời sống vật chất và văn hoá tinh thần của nhân dân ở nông thôn.
Những nội dung cụ thể của công nghiệp hoá, hiện đại hoá nông nghiệp,
nông thôn trong giai đoạn hiện nay:
Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ X của Đảng đã xác định những nội dung
chủ yếu của công nghiệp hoá, hiện đại hoá nông nghiệp, nông thôn trong giai đoạn 2006-2010. Đó là:
- Thúc đẩy nhanh quá trình chuyển dịch cơ cấu nông nghiệp và kinh tế nông
thôn, chuyển mạnh sang sản xuất các loại sản phẩm có thị trường và hiệu quả
kinh tế cao; đẩy mạnh thâm canh các loại cây trồng; quy hoạch diện tích sản xuất
lương thực ổn định, bảo đảm vững chắc an ninh lương thực, phát triển mạnh chăn
nuôi theo hướng quy mô lớn, an toàn dịch bệnh và bền vững về môi trường. Xây
dựng các vùng sản xuất nông sản hàng hoá tập trung gắn với việc chuyển giao
công nghệ sản xuất chế biến và bảo quản. Phát triển ngành thuỷ sản theo hướng
sản xuất hàng hoá lớn đi đôi với bảo vệ môi trường sinh thái. Thực hiện có hiệu
quả các chương trình bảo vệ và phát triển rừng.
- Đẩy mạnh phát triển công nghiệp và dịch vụ ở nông thôn, nhất là những
ngành nghề sử dụng nhiều lao động. Phát triển mạnh công nghệ bảo quản, chế
biến, giảm tổn thất sau thu hoạch, đồng thời nâng cao giá trị tăng thêm cho các
loại nông, lâm, thuỷ sản, nhất là sản phẩm xuất khẩu chủ lực.
- Đẩy mạnh nghiên cứu và chuyển giao khoa học công nghệ nhất là giống
và kỹ thuật sản xuất.
- Tăng cường đầu tư ngân sách Nhà nước và đa dạng hoá các nguồn vốn để
phát triển mạnh kết cấu hạ tầng nông thôn; thúc đẩy cơ giới hoá, hiện đại hoá nông thôn.
- Chú trọng đào tạo nghề, giải quyết việc làm cho nông dân và lao động ở
nông thôn. Tạo điều kiện cho lao động nông thôn có việc làm cả trong công nghiệp,
tiểu thủ công nghiệp và dịch vụ, tại chỗ và ngoài nông thôn, kể cả ở nước ngoài.
- Thực hiện chương trình xây dựng nông thôn mới nhằm xây dựng các làng,
xã, ấp, bản có cuộc sống ấm no, dân chủ, văn minh, sạch đẹp, gắn với việc hình
thành các khu dân cư đô thị hoá. 144
2. Phát triển kinh tế hàng hóa ở nông thôn với cơ cấu kinh tế nhiều thành phần
Trong kinh tế nông thôn có sự hiện diện của nhiều thành phần kinh tế. Để
có nền kinh tế thị trường, với tính cách là công cụ xây dựng chủ nghĩa xã hội ở
nông thôn, các thành phần kinh tế phải vận động theo hướng chung: Kinh tế nhà
nước giữ vai trò chủ đạo và cùng với kinh tế tập thể dần dần trở thành nền tảng
trong kinh tế nông thôn; kinh tế cá thể, tiểu chủ, kinh tế tư bản tư nhân, kinh tế tư
bản nhà nước v.v. cùng phát triển trở thành nội lực xây dựng nền kinh tế thị
trường định hướng xã hội chủ nghĩa.
- Về kinh tế nhà nước trong kinh tế nông thôn:
Trong cơ chế cũ, bộ phận kinh tế này hoạt động mang nặng tính bao cấp,
kém hiệu quả, không tương xứng với đầu tư của Nhà nước. Trong quá trình
chuyển sang cơ chế thị trường, một số doanh nghiệp nông nghiệp nhà nước đã
phát triển khá, dần dần chuyển sang sản xuất và kinh doanh tổng hợp, mở rộng
phạm vi hoạt động ra toàn địa bàn và mọi ngành nghề. Tuy nhiên, nhìn toàn cục
vai trò của kinh tế nhà nước ở nông thôn vẫn còn mờ nhạt, tác động chưa mạnh
đối với nền kinh tế nông nghiệp và nông thôn.
Trong những năm trước mắt, để kinh tế nhà nước ở nông thôn phát triển có
hiệu quả hơn, đảm bảo đủ mạnh để giữ được vai trò chủ đạo cần thực hiện tốt
những giải pháp chủ yếu sau:
+ Đẩy nhanh việc sắp xếp và đổi mới quản lý, tăng cường tính độc lập tự
chủ của các đơn vị kinh tế nhà nước trong nông nghiệp, nông thôn, giảm dần và
đi đến xoá bỏ bao cấp từ ngân sách đầu tư. Mọi hoạt động kinh tế của các đơn vị
phải theo đúng pháp luật hiện hành.
+ Quan tâm thích đáng lợi ích kinh tế của người lao động trên cơ sở họ
được làm chủ thực sự quyền sở hữu, quyền sử dụng tư liệu sản xuất trong phạm
vi hợp pháp của mình. Giải quyết tốt quan hệ ruộng đất theo luật định, giao
quyền sử dụng ruộng đất cho người lao động và thừa nhận quyền sở hữu các tư liệu sản xuất khác.
+ Xác định quyền tự chủ sản xuất kinh doanh của người lao động và các
doanh nghiệp chủ yếu làm dịch vụ đầu vào, đầu ra giúp cho các hộ gia đình tự
chủ sản xuất kinh doanh. Giải quyết đúng đắn mối quan hệ giữa doanh nghiệp và
hộ gia đình trên cơ sở đảm bảo thoả đáng lợi ích kinh tế của mỗi bên, tạo điều
kiện cho nhau tồn tại và phát triển.
- Về kinh tế tập thể trong kinh tế nông thôn:
Kinh tế tập thể mà nòng cốt là các hợp tác xã là những tổ chức kinh tế hợp
tác của những người lao động liên kết tự nguyện góp vốn, góp sức để sản xuất
kinh doanh nông, lâm, ngư nghiệp và các ngành nghề dịch vụ khác được sự 145
hướng dẫn, hỗ trợ của Nhà nước.
Kinh tế tập thể và phong trào hợp tác hoá ở nước ta phát triển từ những năm
1960 và đã đạt được những thành tựu nhất định; góp phần đáng kể trong sự phát
triển nông nghiệp và kinh tế nông thôn. Tuy nhiên, các hợp tác xã theo kiểu cũ đã
bộc lộ một số yếu kém: chưa khuyến khích phát triển sản xuất và khai thác các
tiềm năng sẵn có trong nông nghiệp, nông thôn; chưa chuyển mạnh nông nghiệp
tự cấp, tự túc sang sản xuất hàng hóa; chưa đổi mới kịp thời việc tổ chức quản lý
và phân phối sản phẩm... nên nông nghiệp và kinh tế nông thôn phát triển còn
chậm, không ổn định, hiệu quả thấp.
Hợp tác xã nông nghiệp theo mô hình cũ không còn thích hợp nữa do đó
cần thúc đẩy sự ra đời hợp tác xã kiểu mới, tổ chức theo nguyên tắc tự nguyện,
bình đẳng, cùng có lợi, quản lý dân chủ, phát triển từ thấp đến cao với những
hình thức tổ chức và phân phối phong phú và đa dạng.
Chuyển sang cơ chế và phương thức hoạt động mới, nhìn chung các hợp tác
xã đều đã chuyển thành tổ chức dịch vụ cho kinh tế hộ gia đình nông dân hoặc tổ
chức hoạt động sản xuất kinh doanh có hiệu quả.
- Về kinh tế cá thể, tiểu chủ trong kinh tế nông thôn:
Kinh tế cá thể, tiểu chủ ở nông thôn là kinh tế hộ gia đình không tham gia
hợp tác xã mà hoạt động sản xuất kinh doanh dựa vào hoặc chủ yếu dựa vào vốn
và sức lao động của bản thân. Thành phần kinh tế này đang đáp ứng những yêu
cầu phát triển lực lượng sản xuất, khai thác có hiệu quả các tiềm năng đất đai,
vốn và sức lao động cũng như tay nghề trong kinh tế nông thôn. Xu hướng phát
triển chung của kinh tế cá thể, tiểu chủ trong nông nghiệp, nông thôn định hướng
xã hội chủ nghĩa là tất yếu chuyển lên hợp tác xã kiểu mới với nhiều hình thức,
mức độ khác nhau. Đảng và Nhà nước tạo điều kiện khuyến khích phát triển hình
thức trang trại gia đình cũng như các loại hình sản xuất khác của kinh tế hộ gia
đình. Đặc biệt khuyến khích các hộ nông dân, các trang trại gia đình và các thành
phần kinh tế khác liên kết với nhau, hình thành các tổ chức, các hình thức kinh tế
hợp tác để mở rộng quy mô sản xuất, kinh doanh, thu hút và hỗ trợ các hộ gia đình còn khó khăn.
- Về kinh tế tư bản tư nhân và kinh tế tư bản nhà nước trong kinh tế nông thôn:
Cho đến nay, những hình thức kinh tế này mới chỉ bắt đầu phát triển ở nông
thôn. Tuy nhiên, đi đôi với quá trình phát triển kinh tế nông thôn, các hình thức
kinh tế này sẽ có khả năng phát triển mạnh theo định hướng xã hội chủ nghĩa.
Trong thời gian tới cần khuyến khích và định hướng phát triển các loại hình kinh
tế này; tạo điều kiện cho tư nhân trong nước và các nhà đầu tư nước ngoài đầu tư
kinh doanh trong nông nghiệp, nhất là đầu tư vào công nghiệp phục vụ nông
nghiệp và xây dựng cơ sở hạ tầng; đồng thời khuyến khích tư bản tư nhân, các 146
chủ trang trại, hộ gia đình liên kết với doanh nghiệp nhà nước xây dựng các cơ sở
chế biến, tìm thị trường tiêu thụ nông sản hàng hóa... vì đó là nấc thang tiến bộ
trên con đường phát triển kinh tế hàng hóa ở nông thôn và xã hội hóa kinh tế nông thôn.
3. Ngăn chặn sự xung đột lợi ích trong nội bộ nông thôn, giữa nông thôn và thành thị
Trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông nghiệp, nông thôn, sự
phân công lao động xã hội mới tất yếu sẽ diễn ra. Khi chuyển sang nền kinh tế
nông nghiệp, nông thôn hàng hóa thì cơ cấu xã hội - giai cấp ở nông thôn cũng
biến đổi. Cơ cấu xã hội - giai cấp thuần nông trước đây bị phá vỡ. Cơ cấu xã hội -
giai cấp mới xuất hiện, bao gồm những tầng lớp xã hội khác nhau: người lao
động cá thể, người lao động trong các tổ chức hợp tác xã, người lao động trong
các doanh nghiệp nhà nước, trong các cơ sở sản xuất kinh doanh tư nhân, chủ
doanh nghiệp tư nhân... Bên cạnh những tầng lớp xã hội mà nguồn thu nhập dựa
vào hoặc chủ yếu dựa vào lao động của bản thân, sẽ xuất hiện những tầng lớp xã
hội mà thu nhập dựa vào sự chiếm hữu lao động thặng dư. Do vậy, sự phân hóa
giàu - nghèo, sự phân hóa về lợi ích kinh tế cùng với khả năng xung đột về lợi
ích kinh tế là điều khó tránh khỏi.
Để phát triển kinh tế nông thôn theo định hướng xã hội chủ nghĩa đòi hỏi
phải hạn chế và ngăn chặn, tháo gỡ kịp thời những xung đột để không trở thành
mâu thuẫn đối kháng về lợi ích trong nông thôn, giữa nông thôn và thành thị. Để
đạt yêu cầu này, một mặt, chúng ta phải thừa nhận sự chênh lệch về lợi ích là một
tất yếu kinh tế, khuyến khích mọi người làm giàu hợp pháp, người đã giàu càng
giàu thêm, tiến tới mọi người cùng giàu có; mặt khác, không để sự chênh lệch ấy
dẫn tới sự đối kháng về lợi ích, bằng cách thực hiện các chính sách kinh tế, các
chính sách xã hội và luật pháp, đặc biệt là chính sách phân phối sao cho mọi
người đều được hưởng những thành tựu của sự phát triển. Câu hỏi ôn tập
1. Kinh tế nông thôn là gì? Vai trò của kinh tế nông thôn trong thời kỳ quá
độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam như thế nào?
2. Trình bày công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông nghiệp, nông thôn trong
thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam?
3. Phân tích nội dung phát triển kinh tế hàng hoá ở nông thôn với cơ cấu kinh tế nhiều thành phần. 147 Chương XI
Kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam
I- Sự cần thiết khách quan phát triển nền kinh tế thị trường ở Việt Nam
1. Sự tồn tại khách quan và lợi ích của việc phát triển kinh tế hàng hóa, kinh tế thị trường
Kinh tế thị trường là mô hình kinh tế mà ở đó các quan hệ kinh tế đều được
thực hiện trên thị trường, thông qua quá trình trao đổi mua bán. Quan hệ hàng
hóa - tiền tệ phát triển đến một trình độ nhất định sẽ đạt đến kinh tế thị trường.
Kinh tế thị trường là giai đoạn phát triển của kinh tế hàng hóa dựa trên cơ sở phát
triển của lực lượng sản xuất. Trong những điều kiện kinh tế - xã hội khác nhau,
sự phát triển của kinh tế hàng hóa, tất nhiên, chịu sự tác động của những quan hệ xã
hội nhất định hình thành nên các chế độ kinh tế - xã hội khác nhau. Vì vậy, không
thể nói kinh tế hàng hóa là sản phẩm của một chế độ kinh tế - xã hội nào mà phải
hiểu rằng nó là một sản phẩm của quá trình phát triển của lực lượng sản xuất xã
hội loài người, nó xuất hiện và tồn tại trong nhiều phương thức sản xuất xã hội và
đến trình độ cao hơn đó là kinh tế thị trường.
ở Việt Nam, trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội, những điều kiện chung
để kinh tế hàng hóa xuất hiện vẫn còn tồn tại. Do đó, sự tồn tại kinh tế hàng hóa ở
nước ta là một tất yếu khách quan. Những điều kiện chung để kinh tế hàng hóa xuất hiện và tồn tại là:
- Phân công lao động xã hội là cơ sở tất yếu của nền sản xuất hàng hóa vẫn
tồn tại và ngày càng phát triển cả về chiều rộng lẫn chiều sâu ở nước ta hiện nay.
Sự phát triển của phân công lao động xã hội thể hiện ở chỗ các ngành nghề ở
nước ta ngày càng đa dạng, phong phú, chuyên môn hóa sâu. Điều đó, đã góp
phần phá vỡ tính chất tự cung tự cấp của nền kinh tế tự nhiên trước đây và thúc
đẩy kinh tế hàng hóa phát triển mạnh mẽ hơn.
Hơn nữa, phân công lao động xã hội là cơ sở để nâng cao năng suất lao
động xã hội, nghĩa là làm cho nền kinh tế ngày càng có nhiều sản phẩm đem ra
trao đổi, mua bán. Do đó, làm cho trao đổi, mua bán hàng hóa trên thị trường càng phát triển hơn. 148
- Sự tồn tại và phát triển của nhiều hình thức sở hữu, nhiều thành phần kinh
tế khác nhau tạo nên sự tách biệt kinh tế giữa các chủ thể kinh tế độc lập cũng là
điều kiện tất yếu cho sự tồn tại và phát triển kinh tế hàng hóa, kinh tế thị trường ở
nước ta. Thật vậy, một khi còn tồn tại nhiều dạng sở hữu khác nhau về tư liệu sản
xuất và về sản phẩm lao động sẽ tạo nên sự độc lập về kinh tế của những ngành
chủ sở hữu khác nhau đó. Do đó, các chủ thể kinh tế trong nền kinh tế khi cần
sản phẩm của nhau tất yếu phải thông qua con đường thoả thuận, trao đổi, mua bán.
Đại hội lần thứ IX của Đảng đã khẳng định mô hình nền kinh tế ở nước ta
trong thời kỳ quá độ là nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần vận động theo cơ
chế thị trường, có sự quản lý của Nhà nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa
(gọi tắt là kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa). Sự lựa chọn đó là xuất
phát từ những lợi ích của việc phát triển kinh tế - xã hội đem lại cho nước ta.
Phát triển nền kinh tế thị trường ở nước ta có lợi là:
- Nước ta trong thời kỳ quá độ muốn phát triển mạnh mẽ lực lượng sản xuất
thì phải xã hội hóa, chuyên môn hóa lao động. Quá trình ấy chỉ có thể diễn ra
một cách thuận lợi trong một nền kinh tế hàng hóa, kinh tế thị trường. Sản xuất
càng xã hội hóa, chuyên môn hóa thì càng đòi hỏi phát triển sự hiệp tác và trao
đổi hoạt động kinh tế trong xã hội, càng phải thông qua sự trao đổi hàng hóa giữa
các đơn vị sản xuất để đảm bảo những nhu cầu cần thiết của các loại hoạt động sản xuất khác nhau.
- Chỉ có phát triển kinh tế thị trường mới làm cho nền kinh tế nước ta phát
triển năng động. Trong cơ chế kinh tế cũ, vì coi thường quy luật giá trị, cạnh
tranh, cung cầu nên các cơ sở kinh tế cũng thiếu sức sống và động lực để phát
triển sản xuất. Sử dụng kinh tế thị trường là sử dụng quy luật giá trị, cạnh tranh,
cung cầu, buộc mỗi người sản xuất tự chịu trách nhiệm về hàng hóa do mình làm
ra. Chính vì thế mà nền kinh tế trở nên sống động. Mỗi người sản xuất đều chịu
sức ép buộc phải quan tâm tới sự tiêu thụ trên thị trường, sao cho sản phẩm của
mình được xã hội thừa nhận và cũng từ đó họ mới có được thu nhập.
- Phát triển nền kinh tế thị trường là phù hợp với sự phát triển của lực lượng
sản xuất xã hội, cũng có nghĩa là sản phẩm xã hội ngày càng phong phú, đáp ứng
nhu cầu đa dạng của mọi người. ở nông thôn nước ta, sự phát triển kinh tế thị trường
và việc tăng tỷ lệ hàng hóa nông sản đã làm cho hàng hóa bán ra của nông dân nhiều
lên, thu nhập tăng lên, đồng thời các ngành nghề ở nông thôn cũng ngày một phát
triển, tạo ra cho nông dân nhiều việc làm. Đó cũng là điều đã diễn ra ở thành phố,
đối với những người lao động thành thị.
- Phát triển kinh tế thị trường đòi hỏi phải đào tạo ngày càng nhiều cán bộ
quản lý và lao động có trình độ cao. Muốn thu được lợi nhuận, họ cần phải vận 149
dụng nhiều biện pháp để quản lý kinh tế, thúc đẩy tiến bộ kỹ thuật, hạ giá thành
sản phẩm, làm cho sản xuất phù hợp với nhu cầu của thị trường, nâng cao hơn
nữa hiệu quả kinh tế. Qua cuộc cạnh tranh trên thị trường, những nhân tài quản lý
kinh tế và lao động thành thạo xuất hiện ngày càng nhiều và đó là một dấu hiệu
quan trọng của tiến bộ kinh tế.
Như vậy, phát triển kinh tế thị trường đối với nước ta là một tất yếu kinh tế,
một nhiệm vụ kinh tế cấp bách để chuyển nền kinh tế lạc hậu thành nền kinh tế
hiện đại, hội nhập vào sự phân công lao động quốc tế. Đó là con đường đúng đắn
để phát triển lực lượng sản xuất, khai thác có hiệu quả mọi tiềm năng của đất
nước để thực hiện nhiệm vụ công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Kinh tế
hàng hóa, kinh tế thị trường không đối lập với các nhiệm vụ kinh tế - xã hội của
thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội mà trái lại thúc đẩy các nhiệm vụ đó phát triển mạnh mẽ hơn.
Thực tiễn những năm đổi mới chỉ ra rằng, việc chuyển sang mô hình kinh tế
thị trường của Đảng ta là hoàn toàn đúng đắn. Nhờ mô hình kinh tế đó, chúng ta đã
bước đầu khai thác được tiềm năng trong nước đi đôi với thu hút vốn và kỹ thuật
nước ngoài, giải phóng được năng lực sản xuất trong xã hội, phát triển lực lượng sản
xuất, góp phần quyết định bảo đảm nhịp độ tăng trưởng GDP bình quân hằng năm
cao. Hệ thống kết cấu hạ tầng kỹ thuật và xã hội được tăng cường. Đời sống của
nhân dân được cải thiện, nâng cao tích luỹ xã hội, tạo tiền đề cho sự phát triển trong tương lai.
2. Đặc điểm kinh tế thị trường trong thời kỳ quá độ ở Việt Nam
a) Nền kinh tế thị trường đang hình thành và phát triển
Thứ nhất, trong thời gian qua, kết cấu hạ tầng được đầu tư với mức độ ngày
càng tăng. Tuy nhiên, kết cấu hạ tầng vật chất và xã hội ở nước ta còn ở trình độ
thấp, chưa đáp ứng yêu cầu phát triển. Trình độ công nghệ lạc hậu, máy móc cũ
kỹ, quy mô sản xuất nhỏ bé, năng suất, chất lượng, hiệu quả sản xuất còn thấp.
Thứ hai, cơ cấu kinh tế đang tiếp tục chuyển dịch theo hướng công nghiệp
hoá, hiện đại hoá, tuy nhiên, cơ cấu kinh tế chuyển dịch chậm, còn mất cân đối
và kém hiệu quả. Cơ cấu kinh tế nước ta còn mang nặng đặc trưng của một cơ
cấu kinh tế nông nghiệp. Ngành nghề chưa phát triển; sự phân công hiệp tác,
chuyên môn hóa sản xuất chưa rộng, chưa sâu, giao lưu hàng hóa còn nhiều hạn chế.
Thứ ba, chưa có thị trường theo đúng nghĩa của nó. Trong những năm qua
thị trường của nước ta đang trong quá trình hình thành và phát triển nên nó còn ở
trình độ thấp. Dung lượng thị trường nhỏ hẹp, cơ cấu và các yếu tố kinh tế thị
trường hình thành chưa đầy đủ. Chưa có thị trường sức lao động theo đúng nghĩa,
thị trường tài chính, thị trường bất động sản, thị trường khoa học và công nghệ 150
còn sơ khai, phát triển chậm.
Thứ tư, công cuộc đổi mới ở nước ta trong 20 năm qua đã đạt được những
thành tựu to lớn và có ý nghĩa lịch sử, đất nước đã ra khỏi khủng hoảng kinh tế -
xã hội, có sự thay đổi cơ bản và toàn diện. Một trong những thành tựu quan trọng
nhất là kinh tế tăng trưởng khá nhanh, GDP bình quân đầu người liên tục tăng.
Song, thực tế cho thấy thu nhập quốc dân và thu nhập bình quân đầu người còn
thấp, do đó sức mua hàng hóa còn thấp, tỷ suất hàng hóa chưa cao.
Thứ năm, còn chịu ảnh hưởng lớn của mô hình kinh tế chỉ huy với cơ chế
tập trung quan liêu, bao cấp.
b) Nền kinh tế thị trường với nhiều thành phần kinh tế, trong đó kinh
tế nhà nước giữ vai trò chủ đạo

Các thành phần kinh tế tiến hành sản xuất hàng hóa tuy có bản chất kinh tế
khác nhau, nhưng chúng đều là những bộ phận của một cơ cấu kinh tế quốc dân
thống nhất với các quan hệ cung - cầu, tiền tệ, giá cả chung... Bởi vậy, chúng vừa
hợp tác, vừa cạnh tranh với nhau. Mỗi đơn vị kinh tế là một chủ thể độc lập, tự
chủ và tất cả đều bình đẳng trước pháp luật.
Tuy nhiên, mỗi thành phần kinh tế chịu sự tác động của các quy luật kinh tế
riêng nên bên cạnh tính thống nhất của các thành phần kinh tế, chúng còn có sự
khác nhau và mâu thuẫn khiến cho nền kinh tế thị trường ở nước ta có khả năng
phát triển theo những phương hướng khác nhau. Chẳng hạn, các thành phần kinh
tế tư nhân (cá thể, tiểu chủ, tư bản tư nhân) tuy có vai trò quan trọng trong phát
triển sản xuất, giải quyết việc làm, đáp ứng nhu cầu về vốn, hàng hóa và dịch vụ
cho xã hội, nhưng vì dựa trên sở hữu tư nhân về tư liệu sản xuất, các thành phần
kinh tế này không tránh khỏi tính tự phát, chạy theo lợi nhuận đơn thuần, nảy
sinh những hiện tượng tiêu cực làm tổn hại đến lợi ích chung của xã hội.
Vì vậy, cùng với sự khuyến khích làm giàu chính đáng của các doanh
nghiệp thuộc các thành phần kinh tế, Nhà nước ta phải sử dụng nhiều biện pháp
để ngăn chặn và hạn chế những khuynh hướng tự phát, những hiện tượng tiêu
cực, hướng sự phát triển của các thành phần kinh tế theo định hướng xã hội chủ
nghĩa. Nhưng, vấn đề có ý nghĩa quyết định nhất là Nhà nước phải quan tâm tạo
điều kiện củng cố, phát huy hiệu quả, ra sức xây dựng khu vực kinh tế nhà nước
đủ mạnh để làm tốt vai trò chủ đạo, tránh nguy cơ chệch hướng xã hội chủ nghĩa.
c) Nền kinh tế thị trường phát triển theo cơ cấu kinh tế "mở"
Cơ cấu kinh tế "mở" bắt nguồn từ sự phân bố không đều về tài nguyên thiên
nhiên và sự phát triển không đều về kinh tế, kỹ thuật giữa các nước, đáp ứng yêu
cầu quy luật phân công và hợp tác lao động quốc tế. Vì vậy, trong thời đại ngày
nay, mỗi quốc gia muốn phát triển toàn diện cần phải tích cực mở rộng quan hệ kinh tế quốc tế. 151
Cơ cấu kinh tế "mở" thích ứng với chiến lược thị trường "hướng ngoại",
làm cho thị trường trong nước thông thoáng và gắn liền với thị trường thế giới.
Thông qua phát triển cơ cấu kinh tế "mở", cùng các hoạt động kinh tế đối ngoại
sẽ giúp nước ta tiếp thu được kỹ thuật công nghệ, vốn và kinh nghiệm sản xuất
kinh doanh của các nước tiên tiến để khắc phục nguy cơ tụt hậu xa hơn về kinh
tế, kỹ thuật so với các nước phát triển.
d) Nền kinh tế thị trường phát triển theo định hướng xã hội chủ nghĩa
với sự quản lý vĩ mô của nhà nước

Đây là đặc điểm cơ bản nhất của kinh tế thị trường ở nước ta, làm cho nền
kinh tế thị trường ở nước ta khác với nền sản xuất hàng hóa giản đơn trước đây,
cũng như khác với nền kinh tế thị trường ở các nước tư bản chủ nghĩa. Đặc điểm
này cũng chính là mô hình kinh tế khái quát trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa
xã hội ở nước ta. Mô hình kinh tế đó có những đặc trưng riêng, làm cho nó khác
với kinh tế thị trường ở các nước tư bản chủ nghĩa.
3. Đặc trưng chủ yếu của kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta
- Mục đích của nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa là phát
triển lực lượng sản xuất hiện đại gắn liền với xây dựng quan hệ sản xuất mới phù
hợp trên cả ba mặt: sở hữu, quản lý và phân phối nhằm thực hiện dân giàu, nước
mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh.
- Về sở hữu sẽ phát triển theo hướng còn tồn tại các hình thức sở hữu khác
nhau, nhiều thành phần kinh tế khác nhau trong đó kinh tế nhà nước giữ vai trò
chủ đạo. Tiêu chuẩn căn bản để đánh giá hiệu quả xây dựng quan hệ sản xuất
theo định hướng xã hội chủ nghĩa là thúc đẩy phát triển lực lượng sản xuất, cải
thiện đời sống nhân dân và thực hiện công bằng xã hội nên phải từng bước xác
lập và phát triển chế độ sở hữu công cộng về tư liệu sản xuất chủ yếu một cách
vững chắc, tránh nóng vội xây dựng ồ ạt mà không tính đến hiệu quả như trước đây.
- Về quản lý, trong kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa phải có
sự quản lý của Nhà nước xã hội chủ nghĩa. Nhà nước xã hội chủ nghĩa quản lý
nền kinh tế bằng pháp luật, chiến lược, kế hoạch, chính sách đồng thời sử dụng
cơ chế thị trường, các hình thức kinh tế và phương pháp quản lý kinh tế thị
trường để kích thích sản xuất, giải phóng sức sản xuất, phát huy tính tích cực và
hạn chế những mặt tiêu cực, khuyết tật của cơ chế thị trường, bảo vệ lợi ích của
nhân dân lao động của toàn thể nhân dân.
- Về phân phối, kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa thực hiện đa
dạng hoá các hình thức phân phối. "Thực hiện chế độ phân phối chủ yếu theo kết
quả lao động, hiệu quả kinh tế, đồng thời theo mức đóng góp vốn cùng các nguồn 152
lực khác và thông qua phúc lợi xã hội"1. Cơ chế phân phối này vừa tạo động lực
kích thích các chủ thể kinh tế nâng cao hiệu quả hoạt động sản xuất kinh doanh,
đồng thời hạn chế những bất công trong xã hội. Thực hiện tăng trưởng kinh tế
gắn liền với tiến bộ, công bằng xã hội ngay trong từng bước và từng chính sách phát triển.
- Tính định hướng xã hội chủ nghĩa của nền kinh tế thị trường nước ta còn
thể hiện ở chỗ tăng trưởng kinh tế phải đi đôi với phát triển văn hóa, giáo dục,
xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, làm cho chủ
nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh giữ vai trò chủ đạo trong đời sống tinh
thần của nhân dân, nâng cao dân trí, giáo dục và đào tạo con người, xây dựng và
phát triển nguồn nhân lực của đất nước.
Chủ trương xây dựng và phát triển nền kinh tế thị trường, định hướng xã
hội chủ nghĩa thể hiện trình độ tư duy, và vận dụng của Đảng ta về quy luật về sự
phù hợp giữa quan hệ sản xuất với tính chất và trình độ phát triển của lực lượng
sản xuất. Đây là mô hình kinh tế tổng quát của nước ta trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội.
4. Những giải pháp chủ yếu để phát triển kinh tế thị trường định
hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam

a) Thực hiện nhất quán chính sách kinh tế nhiều thành phần
Thừa nhận trên thực tế sự tồn tại của nhiều thành phần kinh tế trong thời kỳ
quá độ là một trong những điều kiện cơ bản để thúc đẩy kinh tế hàng hóa phát
triển, nhờ đó mà sử dụng có hiệu quả sức mạnh tổng hợp của mọi thành phần kinh tế.
Cùng với việc đổi mới, củng cố kinh tế nhà nước và kinh tế tập thể, việc
thừa nhận và khuyến khích các thành phần kinh tế cá thể, tư nhân phát triển là
nhận thức quan trọng về xây dựng chủ nghĩa xã hội trong thời kỳ quá độ. Tất cả
các thành phần kinh tế đều bình đẳng trước pháp luật, tuy vị trí, quy mô, tỷ trọng,
trình độ có khác nhau nhưng tất cả đều là nội lực của nền kinh tế phát triển theo
định hướng xã hội chủ nghĩa.
b) Mở rộng phân công lao động xã hội, tạo lập đồng bộ các yếu tố thị trường
Phân công lao động xã hội là cơ sở của việc trao đổi sản phẩm. Để đẩy
mạnh phát triển kinh tế hàng hóa, cần phải mở rộng phân công lao động xã hội,
phân bố lại lao động và dân cư trong phạm vi cả nước cũng như từng địa phương,
từng vùng theo hướng chuyên môn hóa, hợp tác hoá nhằm khai thác mọi nguồn
1. Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ X, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2006, tr. 77-78. 153
lực, phát triển nhiều ngành nghề, sử dụng có hiệu quả cơ sở vật chất - kỹ thuật
hiện có và tạo việc làm cho người lao động. Cùng với mở rộng phân công lao
động xã hội trong nước, phải tiếp tục mở rộng quan hệ kinh tế với nước ngoài
nhằm gắn phân công lao động trong nước với phân công lao động quốc tế, gắn
thị trường trong nước với thị trường thế giới. Nhờ đó mà thị trường trong nước
từng bước được mở rộng, tiềm năng về lao động, tài nguyên, cơ sở vật chất hiện
có được khai thác có hiệu quả.
Cần phát triển đồng bộ và quản lý có hiệu quả sự vận hành các loại thị
trường cơ bản theo cơ chế cạnh tranh lành mạnh: Phát triển thị trường hàng hoá
và dịch vụ; phát triển vững chắc thị trường tài chính bao gồm thị trường vốn và
thị trường tiền tệ theo hướng đồng bộ, có cơ cấu hoàn chỉnh; phát triển thị trường
bất động sản bao gồm thị trường quyền sử dụng đất và bất động sản gắn liền với
đất; phát triển thị trường sức lao động trong mọi khu vực kinh tế; phát triển thị
trường khoa học và công nghệ... Điều này sẽ bảo đảm cho việc phân bố và sử
dụng các yếu tố đầu vào, đầu ra của quá trình sản xuất phù hợp với nhu cầu của
sự phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa.
c) Đẩy mạnh công tác nghiên cứu, ứng dụng khoa học và công nghệ,
đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa

Trong kinh tế thị trường, các doanh nghiệp chỉ có thể đứng vững trong
cạnh tranh nếu thường xuyên đổi mới công nghệ để hạ chi phí, nâng cao chất
lượng sản phẩm. Muốn vậy, phải đẩy mạnh công tác nghiên cứu và ứng dụng các
thành tựu mới của cuộc cách mạng khoa học và công nghệ vào quá trình sản xuất
và lưu thông hàng hóa. So với thế giới, trình độ công nghệ sản xuất của Việt
Nam còn thấp kém, không đồng bộ, do đó, khả năng cạnh tranh của hàng hóa
nước ta so với hàng hóa nước ngoài trên cả thị trường nội địa và thế giới còn
kém. Bởi vậy, để phát triển kinh tế hàng hóa, chúng ta phải đẩy mạnh công
nghiệp hóa, hiện đại hóa.
Hệ thống kết cấu hạ tầng cơ sở và dịch vụ hiện đại, đồng bộ cũng đóng vai
trò quan trọng cho sự phát triển kinh tế xã hội. Hệ thống đó ở nước ta đã quá lạc
hậu, không đồng bộ, mất cân đối nghiêm trọng nên đã cản trở nhiều đến quyết
tâm của các nhà đầu tư cả ở trong nước lẫn nước ngoài, cản trở phát triển kinh tế
hàng hóa ở mọi miền đất nước. Vì thế, cần gấp rút xây dựng và củng cố các yếu
tố của hệ thống kết cấu đó. Trước mắt, Nhà nước cần tập trung ưu tiên xây dựng,
nâng cấp một số yếu tố thiết yếu nhất như đường sá, cầu cống, bến cảng, sân bay,
điện, nước, hệ thống thông tin liên lạc, ngân hàng, dịch vụ bảo hiểm...
d) Giữ vững ổn định chính trị, hoàn thiện hệ thống luật pháp, đổi mới
các chính sách tài chính, tiền tệ, giá cả

Sự ổn định chính trị bao giờ cũng là nhân tố quan trọng để phát triển. Nó là 154
điều kiện để các nhà sản xuất kinh doanh trong nước và nước ngoài yên tâm đầu
tư. Giữ vững ổn định chính trị ở nước ta hiện nay là giữ vững vai trò lãnh đạo của
Đảng Cộng sản Việt Nam, nâng cao vai trò hiệu lực quản lý của Nhà nước, phát
huy đầy đủ vai trò làm chủ của nhân dân.
Hệ thống pháp luật đồng bộ là công cụ rất quan trọng để quản lý nền kinh tế
hàng hóa nhiều thành phần. Nó tạo nên hành lang pháp lý cho tất cả mọi hoạt
động sản xuất, kinh doanh của các doanh nghiệp thuộc mọi thành phần kinh tế.
Với hệ thống pháp luật đồng bộ và pháp chế nghiêm ngặt, các doanh nghiệp chỉ
có thể làm giàu trên cơ sở tuân thủ luật pháp.
Đổi mới chính sách tài chính, tiền tệ, giá cả nhằm mục tiêu thúc đẩy sản
xuất phát triển; huy động và sử dụng có hiệu quả các nguồn lực, bảo đảm quản lý
thống nhất nền tài chính quốc gia, giảm bội chi ngân sách, góp phần khống chế
và kiểm soát lạm phát; xử lý đúng đắn mối quan hệ giữa tích luỹ và tiêu dùng.
e) Xây dựng và hoàn thiện hệ thống điều tiết kinh tế vĩ mô, đào tạo
đội ngũ cán bộ quản lý kinh tế và các nhà kinh doanh giỏi

Hệ thống điều tiết kinh tế vĩ mô phải được kiện toàn phù hợp với nhu cầu
kinh tế thị trường, bao gồm: điều tiết bằng chiến lược và kế hoạch kinh tế, pháp
luật, chính sách và các đòn bẩy kinh tế, hành chính, giáo dục, khuyến khích, hỗ
trợ và cả bằng răn đe, trừng phạt, ngăn ngừa, điều tiết thông qua bộ máy nhà nước...
Mỗi cơ chế quản lý kinh tế có đội ngũ cán bộ quản lý, kinh tế (ở tầm vĩ mô
và vi mô) tương ứng. Chuyển sang phát triển nền kinh tế hàng hóa nhiều thành
phần theo định hướng xã hội chủ nghĩa đòi hỏi chúng ta phải đẩy mạnh sự nghiệp
đào tạo và đào tạo lại đội ngũ cán bộ quản lý kinh tế, cán bộ kinh doanh cho phù
hợp với mục tiêu phát triển kinh tế trong thời kỳ mới. Đội ngũ đó phải có năng
lực chuyên môn giỏi, thích ứng mau lẹ với cơ chế thị trường, dám chịu trách
nhiệm, chấp nhận rủi ro và trung thành với con đường xã hội chủ nghĩa mà nhân
dân ta đã chọn. Song song với đào tạo và đào tạo lại, cần phải có phương hướng
sử dụng, bồi dưỡng, đãi ngộ đúng đắn với đội ngũ đó, nhằm kích thích hơn nữa
việc không ngừng nâng cao trình độ nghiệp vụ, bản lĩnh quản lý, tài năng kinh
doanh của họ. Cơ cấu của đội ngũ cán bộ cần phải được chú ý bảo đảm cả ở
phạm vi vĩ mô lẫn vi mô, cả cán bộ quản lý lẫn cán bộ kinh doanh.
h) Thực hiện chính sách đối ngoại có lợi cho phát triển kinh tế thị
trường định hướng xã hội chủ nghĩa

Thực hiện có hiệu quả kinh tế đối ngoại, chúng ta phải đa dạng hoá hình
thức, đa phương hoá đối tác; phải quán triệt nguyên tắc đôi bên cùng có lợi,
không can thiệp vào nội bộ của nhau và không phân biệt chế độ chính trị - xã hội;
cải cách cơ chế quản lý xuất nhập khẩu, thu hút mạnh vốn và đầu tư nước ngoài, 155
thu hút kỹ thuật, nhân tài và kinh nghiệm quản lý của các nước phát triển.
Những giải pháp nói trên tác động qua lại với nhau, sẽ tạo nên sức mạnh
thúc đẩy nền kinh tế hàng hóa nước ta phát triển theo định hướng xã hội chủ nghĩa.
II- Vai trò của nhà nước và các công cụ quản lý vĩ mô đối với kinh tế
thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa

1. Vai trò của Nhà nước trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội
chủ nghĩa ở Việt Nam

a) Nhà nước xã hội chủ nghĩa có vai trò kinh tế đặc biệt
Bất cứ nhà nước nào cũng có vai trò kinh tế nhất định đối với xã hội mà nó
quản lý. Tuỳ thuộc vào bản chất của nhà nước và trình độ phát triển kinh tế của
từng chế độ xã hội mà vai trò kinh tế của nhà nước có những biểu hiện thích hợp.
Các nhà nước trước chủ nghĩa tư bản độc quyền nhà nước, vai trò kinh tế
chủ yếu thể hiện ở việc điều tiết bằng thuế và luật pháp. ở đây, theo cách nói của
Ph.Ăngghen, nhà nước ở bên trên, bên ngoài quá trình sản xuất xã hội.
Đến chủ nghĩa tư bản độc quyền nhà nước, với sự xuất hiện khu vực sở hữu
nhà nước, làm cho nhà nước tư sản bắt đầu có vai trò kinh tế mới. Ngoài việc
điều tiết nền sản xuất xã hội thông qua thuế và luật pháp, nhà nước tư sản còn có
vai trò tổ chức quản lý các xí nghiệp thuộc khu vực kinh tế của nhà nước.
Chỉ đến nhà nước xã hội chủ nghĩa - nhà nước của nhân dân, do nhân dân
và vì nhân dân, mới có vai trò kinh tế đặc biệt. Vai trò kinh tế đó là tổ chức, quản
lý toàn bộ nền kinh tế quốc dân ở cả tầm kinh tế vĩ mô và vi mô, trong đó quản lý
kinh tế vĩ mô là chủ yếu.
Sở dĩ nhà nước xã hội chủ nghĩa có vai trò kinh tế đặc biệt, mới mẻ so với các
nhà nước trong lịch sử là bởi vì:
- Nhà nước xã hội chủ nghĩa là người đại diện cho nhân dân và toàn xã hội,
có nhiệm vụ tổ chức, quản lý đất nước về mọi mặt hành chính, kinh tế, xã hội.
- Nhà nước xã hội chủ nghĩa là người đại diện cho sở hữu toàn dân về tư
liệu sản xuất, có nhiệm vụ quản lý các xí nghiệp thuộc khu vực kinh tế nhà nước.
- Nền kinh tế hàng hoá vận hành theo cơ chế thị trường, bên cạnh những
mặt tích cực là chủ yếu, còn có những hạn chế, khuyết tật như: khủng hoảng, thất
nghiệp, lạm phát, cạnh tranh không lành mạnh, phân hoá giàu nghèo... cần có sự
quản lý của nhà nước nhằm góp phần khắc phục những khuyết tật, phát huy mặt
tích cực của kinh tế thị trường là một tất yếu khách quan.
b) Chức năng quản lý kinh tế của nhà nước 156
Một là, nhà nước tạo môi trường pháp lý thuận lợi và đảm bảo ổn định
chính trị, xã hội cho sự phát triển kinh tế.
Trong nền kinh tế thị trường các chủ thể kinh tế của thị trường được tự chủ,
nhưng quyền tự chủ được thể chế hoá thành pháp luật và mọi hành vi đều phải
tuân theo pháp luật. Với hệ thống pháp luật đồng bộ, có hiệu lực cao và sự ổn
định chính trị, xã hội là điều kiện cần thiết cho sự phát triển kinh tế.
Hai là, nhà nước tạo môi trường kinh tế vĩ mô ổn định cho phát triển kinh tế.
Nhà nước xây dựng các chiến lược, quy hoạch, kế hoạch phát triển; ban hành
các chính sách; trực tiếp đầu tư vào một số lĩnh vực để dẫn dắt nền kinh tế - xã
hội phát triển theo mục tiêu xác định. Nhà nước thông qua những chính sách ưu
đãi, những hình thức hỗ trợ, những đòn bẩy kinh tế để hướng các doanh nghiệp
vào các ngành, các lĩnh vực mà nhà nước muốn ưu tiên phát triển. Nhà nước trực
tiếp đầu tư xây dựng kết cấu hạ tầng sản xuất, kết cấu hạ tầng xã hội, tham gia
phát triển và kinh doanh những dịch vụ công cộng quan trọng như bảo đảm an
ninh, quốc phòng, tài chính, tín dụng... Nền kinh tế thị trường khó tránh khỏi
những chấn động, khủng hoảng, lạm phát, thất nghiệp, do đó nhà nước phải sử
dụng các chính sách tài chính, tiền tệ, thu nhập và giá cả, kinh tế đối ngoại... để
ổn định môi trường kinh tế vĩ mô, tạo điều kiện thuận lợi cho các chủ thể kinh tế
yên tâm hoạt động, phát huy nội lực của nền kinh tế, đồng thời mở rộng hợp tác
và phân công lao động quốc tế.
Ba là, nhà nước bảo đảm cho nền kinh tế hoạt động có hiệu quả và lành mạnh.
Nhà nước phải ban hành các quy định, thực hiện những biện pháp nhằm
ngăn chặn những tác động từ bên ngoài có ảnh hưởng đến môi trường cạnh tranh
lành mạnh. Chẳng hạn, sự xuất hiện của độc quyền sẽ làm cho nền kinh tế trì trệ,
kém hiệu quả. Hoặc do chạy theo lợi nhuận tối đa các doanh nghiệp có thể làm ô
nhiễm môi trường sống, khai thác cạn kiệt tài nguyên... ảnh hưởng đến sự phát
triển kinh tế bền vững. Vì vậy, những quy định của nhà nước về điều kiện sản
xuất kinh doanh của doanh nghiệp sẽ bảo đảm sự bình đẳng trong cạnh tranh, giá
cả thị trường phản ánh đúng chi phí sản xuất, làm cho thị trường hoạt động có hiệu quả.
Bốn là, thực hiện tăng trưởng kinh tế gắn liền với tiến bộ và công bằng xã hội,
bảo đảm định hướng xã hội chủ nghĩa.
Cơ chế thị trường có nhiều tác động tích cực đối với sự phát triển kinh tế
năng động và hiệu quả, nhưng cũng có những hạn chế, khuyết tật như: phân hoá
giàu nghèo, bất bình đẳng xã hội, tệ nạn xã hội... Vì vậy, nhà nước cần khắc phục
những mặt tiêu cực của cơ chế thị trường, thực hiện công bằng xã hội, tạo động 157
lực xã hội cho sự phát triển kinh tế. Nhà nước xã hội chủ nghĩa quản lý nền kinh
tế thị trường là nhằm làm cho mọi người có cuộc sống ấm no, tự do, hạnh phúc,
xây dựng xã hội công bằng, dân chủ và văn minh.
2. Các công cụ quản lý vĩ mô nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa
a) Hệ thống pháp luật
Nhà nước phải sử dụng hệ thống pháp luật làm công cụ điều tiết hoạt động
của các tổ chức kinh tế thuộc mọi thành phần kinh tế nhằm làm cho nền kinh tế
phát triển theo định hướng xã hội chủ nghĩa, phát huy mặt tích cực và ngăn chặn
mặt tiêu cực của cơ chế thị trường, điều tiết các hoạt động kinh tế đối ngoại sao
cho nền kinh tế không bị lệ thuộc vào nước ngoài.
Việc xây dựng hệ thống pháp luật hoàn chỉnh đối với nước ta là một quá
trình lâu dài. Vì thị trường luôn luôn biến động nên hệ thống pháp luật cũng phải
được bổ sung hoàn chỉnh kịp thời cho phù hợp với tình hình thực tế. Hệ thống
pháp luật bao trùm mọi mặt hoạt động kinh tế - xã hội, nhưng có thể khái quát lại trong năm lĩnh vực:
+ Xác định các chủ thể pháp lý, tạo cho họ các quyền (năng lực pháp lý) và
hành động (khả năng kinh doanh) mang tính thống nhất.
+ Quy định các quyền về kinh tế (quyền sở hữu, quyền sử dụng, quyền
chuyển nhượng, quyền thừa kế v.v.).
+ Về hợp đồng kinh tế, các nguyên tắc cơ bản của Luật hợp đồng dựa trên
cơ sở thoả thuận, trên cơ sở tự nguyện của các bên, Luật hợp đồng quy định
quyền hoạt động của các chủ thể pháp lý, tức là các hành vi pháp lý.
+ Về sự bảo đảm của nhà nước đối với các điều kiện chung của nền kinh tế
có các Luật bảo hộ lao động, Luật môi trường, Luật về cácten, v.v.; các quy định
về mặt xã hội có Luật bảo hiểm xã hội v.v..
+ Về luật kinh tế đối ngoại phù hợp với thông lệ quốc tế.
b) Kế hoạch và thị trường
Nền kinh tế vận hành theo cơ chế thị trường có sự quản lý của Nhà nước
theo định hướng xã hội chủ nghĩa đòi hỏi phải sử dụng hai công cụ quản lý cơ
bản là kế hoạch và thị trường. Việc sử dụng hai công cụ quản lý này không thể
tách rời nhau mà là sự vận dụng quy luật phát triển có kế hoạch để điều tiết tác
động của quy luật giá trị và vận dụng quy luật giá trị nhằm quản lý kinh tế phát triển theo kế hoạch.
Chuyển từ cơ chế kế hoạch hoá tập trung quan liêu, bao cấp sang cơ chế thị
trường có sự quản lý của Nhà nước không có nghĩa là từ bỏ kế hoạch hoá mà là 158
chuyển kế hoạch hoá thuần tuý pháp lệnh sang kế hoạch hoá định hướng là chủ
yếu, sử dụng các đòn bẩy kinh tế và lực lượng vật chất trong tay Nhà nước để
bảo đảm các tỷ lệ cân đối trong nền kinh tế quốc dân. Từ chỗ đối lập kế hoạch
với thị trường, ngày nay chúng ta đã nhận thức rõ, cả kế hoạch lẫn thị trường đều
là công cụ để quản lý nền kinh tế, trong đó thị trường là căn cứ, là đối tượng và là công cụ kế hoạch hoá.
Nhà nước điều tiết thị trường thông qua kế hoạch hoá vĩ mô - kế hoạch hoá
gián tiếp bằng hệ thống chỉ tiêu cân đối, trên cơ sở vận dụng các công cụ và
chính sách tác động vào cung cầu trên thị trường, hướng thị trường vận động và
phát triển theo các chỉ tiêu cân đối định hướng. Còn thị trường dẫn dắt hoạt động
sản xuất kinh doanh của các đơn vị kinh tế căn cứ vào nhu cầu của thị trường để
xây dựng kế hoạch hoá vi mô.
Kế hoạch nhà nước bao gồm kế hoạch dài hạn và ngắn hạn. Thông qua kế
hoạch dài hạn, Nhà nước cụ thể hoá chiến lược phát triển kinh tế - xã hội, từ đó
vạch ra các chương trình kinh tế có mục tiêu để định hướng đầu tư, điều tiết các
hoạt động kinh tế và đề ra các chính sách kinh tế thích hợp (thuế, tín dụng, xuất -
nhập khẩu, chuyển giao công nghệ...).
c) Xây dựng kinh tế nhà nước và kinh tế tập thể hoạt động có hiệu quả
Kinh tế nhà nước giữ vai trò chủ đạo, kinh tế tập thể cùng với kinh tế nhà
nước trở thành nền tàng của nền kinh tế quốc dân xã hội chủ nghĩa. Vì vậy, sự
hoạt động có hiệu quả của hai thành phần kinh tế này có vai trò quyết định đối
với các thành phần kinh tế khác theo định hướng xã hội chủ nghĩa. Các thành
phần kinh tế này mở đường và hỗ trợ cho các thành phần kinh tế khác phát triển,
thúc đẩy sự tăng trưởng nhanh và bền vững của nền kinh tế. Nhờ có kinh tế nhà
nước và kinh tế tập thể mà Nhà nước có sức mạnh vật chất để điều tiết và hướng
dẫn nền kinh tế thực hiện những mục tiêu kinh tế - xã hội do kế hoạch vạch ra. d) Tài chính
- Bản chất của tài chính:
Tài chính nước ta là hệ thống quan hệ kinh tế biểu hiện trong việc hình
thành, phân phối và sử dụng các quỹ tiền tệ trong nền kinh tế quốc dân nhằm xây
dựng, bảo vệ và phát triển chế độ xã hội chủ nghĩa.
Trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở nước ta, bản chất của tài chính
biểu hiện qua các nhóm quan hệ dưới đây:
+ Nhóm quan hệ tài chính giữa các doanh nghiệp, dân cư, các tổ chức xã hội với Nhà nước.
+ Nhóm quan hệ tài chính giữa các doanh nghiệp, tổ chức xã hội, dân cư 159
với hệ thống ngân hàng.
+ Nhóm quan hệ tài chính giữa các chủ thể kinh tế với nhau trong nền kinh tế
thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa.
+ Nhóm quan hệ tài chính trong nội bộ mỗi chủ thể (doanh nghiệp, tổ chức xã hội, dân cư...).
- Hệ thống tài chính trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam.
Trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, có thể hình thành
hệ thống tài chính theo sơ đồ sau: Ngân sách nhà nước Thị trường
Tài chính của các tổ chức Tài chính tài chính
tài chính (tín dụng, công ty Doanh nghiệp tài chính, bảo hiểm...) Tài chính dân cư
(hộ gia đình và các tổ chức xã hội)
Các yếu tố hợp thành đó là các tụ điểm tài chính gắn với từng chủ thể nhất
định và thực hiện quá trình "bơm", "hút" các nguồn tài chính dưới hình thức trực
tiếp và gián tiếp thông qua thị trường tài chính.
- Chức năng của tài chính.
Tài chính có hai chức năng cơ bản là chức năng phân phối và giám đốc bằng đồng tiền:
Một là: Chức năng phân phối. Trong nền kinh tế thị trường định hướng xã
hội chủ nghĩa, của cải vật chất đều được quy thành tiền, thành giá trị và chúng
được phân phối thông qua sự vận động tài chính. Vì vậy, tài chính có chức năng
thông qua toàn bộ các mối quan hệ vận động dưới hình thái giá trị thực hiện quá
trình tập trung và phân phối của cải vật chất xã hội theo những mục đích cụ thể.
Hai là: Chức năng giám đốc. Chức năng giám đốc của tài chính biểu hiện ở
chỗ, tài chính có vai trò như người "giám sát", "đôn đốc" tình hình hoạt động
kinh tế. Cơ sở của chức năng giám đốc là sự thống nhất giữa sự vận động của các
quỹ tiền tệ với quá trình hoạt động kinh tế - xã hội. Thông qua chức năng này tài
chính góp phần thúc đẩy các đơn vị kinh tế sử dụng vốn có hiệu quả, thực hiện
đúng chế độ kế toán, chống tham ô, lãng phí và thực hành tiết kiệm. 160
Phân phối và giám đốc là các chức năng cơ bản của tài chính, là biểu hiện
hai mặt gắn bó chặt chẽ với nhau, thông qua đó các chủ thể vận dụng để sử dụng
tài chính như công cụ quan trọng phục vụ mục đích đề ra.
- Vai trò của tài chính trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam:
Trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội, tài chính có những vai trò (tác
dụng) chủ yếu sau đây:
+ Điều tiết kinh tế: Để điều tiết kinh tế, Nhà nước phải kết hợp cả hai chức
năng của tài chính: phân phối và giám đốc. Trên cơ sở kiểm tra, giám sát bằng
đồng tiền, Nhà nước nắm được thực tế hoạt động của nền kinh tế, từ đó phát hiện
ra những vấn đề cần can thiệp, điều tiết. Bằng các chính sách phân phối, Nhà
nước điều tiết nền kinh tế theo kế hoạch đã định. Đồng thời Nhà nước cũng có
thể thông qua việc nâng cao hoặc hạ thấp thuế suất để điều tiết hoạt động đầu tư
kinh doanh giữa các ngành. Với tác dụng điều tiết kinh tế, tài chính là công cụ
trọng yếu thúc đẩy nền kinh tế thị trường theo định hướng xã hội chủ nghĩa.
+ Xác lập và tăng cường các quan hệ kinh tế - xã hội: Trong thời kỳ quá độ
lên chủ nghĩa xã hội, các doanh nghiệp thuộc mọi thành phần kinh tế đều được tự
chủ quan hệ với nhau, đặc biệt trong việc vay mượn vốn kinh doanh. Nhưng sự
tự do di chuyển các nguồn tài chính quan trọng này, đặc biệt giữa các doanh
nghiệp thuộc sở hữu nhà nước, dẫn đến tình trạng nợ nần, dây dưa, làm đình trệ
quá trình đầu tư, làm rối loạn sản xuất, lưu thông tài chính... Trước tình hình như
vậy, Nhà nước có thể sử dụng luật pháp để điều chỉnh quan hệ tài chính, quan hệ
tín dụng giữa các doanh nghiệp, cũng có thể sử dụng các biện pháp cấp bách
buộc các doanh nghiệp thanh toán nợ nần theo tiến độ thời gian nhất định. Để
lành mạnh hoá quan hệ tài chính, Nhà nước còn phải chủ động thúc đẩy sự ra đời
và ngày càng hoàn thiện của thị trường vốn, thị trường tài chính, thị trường
chứng khoán và hướng dẫn sự phát triển của chúng đúng hướng.
+ Tập trung và tích luỹ, cung ứng vốn cho các nhu cầu xây dựng và bảo vệ
đất nước: Trong nền kinh tế luôn luôn diễn ra quá trình di chuyển nguồn tài
chính từ lĩnh vực sản xuất sang lĩnh vực phi sản xuất, từ trong nước ra nước
ngoài và ngược lại, từ lĩnh vực phi sản xuất sang lĩnh vực sản xuất. Nếu Nhà
nước có chính sách tốt điều chỉnh các quan hệ tài chính nảy sinh trong các quá
trình trên thì có thể thúc đẩy quá trình đầu tư phát triển, giảm bớt các chi phí
không cần thiết, thu hút được đầu tư nước ngoài.
+ Tăng cường tính hiệu quả cho sản xuất và kinh doanh: Thông qua việc
điều chỉnh các quan hệ thu - chi tài chính, phân phối thu nhập, thực hiện theo
nguyên tắc khuyến khích vật chất, xử lý chính xác mối quan hệ về lợi ích vật chất
giữa Nhà nước, doanh nghiệp và người lao động, tài chính có thể nâng cao tính 161
hiệu quả lao động sản xuất và kinh doanh; thông qua giám đốc tài chính mà duy
trì kỷ luật tài chính, góp phần đẩy lùi lãng phí, tham ô...
+ Hình thành quan hệ tích luỹ, tiêu dùng hợp lý: Trong thời kỳ quá độ lên
chủ nghĩa xã hội, việc phân phối thu nhập được thực hiện theo nhiều hình thức
khác nhau, Nhà nước cần thường xuyên thực hiện việc phân phối lại và điều
chỉnh sự phân phối theo định hướng xã hội chủ nghĩa.
+ Củng cố Nhà nước, liên minh công - nông, tăng cường an ninh quốc
phòng: Tài chính có tác dụng to lớn trên lĩnh vực này.
- Chính sách tài chính:
Chính sách tài chính là chính sách động viên, phân phối và sử dụng các
nguồn tài chính được biểu hiện bằng hệ thống các quan điểm, chủ trương và biện
pháp của Nhà nước phù hợp với đặc điểm tình hình đất nước và đường lối phát
triển kinh tế - xã hội trong mỗi thời kỳ.
Chính sách tài chính ở nước ta hiện nay cần hướng vào những vấn đề chủ yếu sau đây:
+ Xây dựng đồng bộ thể chế tài chính phù hợp với kinh tế thị trường. Đổi
mới chính sách quản lý tài chính để giải phóng và phân bổ hợp lý, có hiệu quả
các nguồn lực; phát triển nền tài chính quốc gia vững mạnh. Bảo đảm an ninh tài
chính quốc gia, nâng cao vị thế và uy tín quốc tế của tài chính Việt Nam.
+ Hoàn thiện hệ thống pháp luật về thuế theo nguyên tắc công bằng, thống
nhất và đồng bộ, khuyến khích phát triển sản xuất kinh doanh.
+ Đổi mới chính sách phân phối tài chính và cơ chế kết hợp nguồn lực nhà nước
với các nguồn lực khác nhằm thúc đẩy tăng trưởng và chuyển dịch cơ cấu kinh tế.
+ Đổi mới cơ chế quản lý ngân sách theo kết quả thực hiện các công việc
được ngân sách cấp kinh phí.
+ Đổi mới căn bản chính sách tài chính đối với doanh nghiệp nhà nước,
kiên quyết xoá bỏ tình trạng bao cấp đối với sản xuất kinh doanh của doanh nghiệp nhà nước.
+ Chủ động mở rộng hoạt động tài chính đối ngoại và hội nhập quốc tế về
tài chính; thực hiện đa dạng hoá nguồn vốn, đa phương hoá quan hệ đối tác, tăng
dự trữ ngoại tệ của quốc gia.
+ Tạo điều kiện phát triển vững chắc thị trường tài chính; kiện toàn bộ máy quản lý tài chính. e) Tín dụng
- Bản chất của quan hệ tín dụng trong thời kỳ quá độ 162
Tín dụng phản ánh quan hệ kinh tế giữa chủ thể sở hữu và các chủ thể sử
dụng nguồn vốn nhàn rỗi trong nền kinh tế trên nguyên tắc hoàn trả có kỳ hạn cả
vốn gốc lẫn lợi tức.
Quan hệ tín dụng trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội phản ánh hệ
thống lợi ích của nền kinh tế nhiều thành phần. Các quan hệ tín dụng này vừa
hợp tác vừa cạnh tranh với nhau trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội
chủ nghĩa. Đây cũng là lĩnh vực đấu tranh gay gắt, đòi hỏi quan hệ tín dụng nhà
nước phải không ngừng lớn mạnh để đảm nhiệm vai trò chủ đạo trong quan hệ tín dụng toàn xã hội.
Quan hệ tín dụng tồn tại dưới các hình thức sau:
- Tín dụng nhà nước: Nhà nước phát hành công trái để vay của dân hoặc vay của nước ngoài.
- Tín dụng thương mại là việc bán hàng hóa hoặc cung cấp dịch vụ bằng
cách cho chịu tiền với kỳ hạn nhất định và lợi tức nhất định.
Tín dụng thương mại không chỉ có trong quan hệ mua - bán lớn mà còn có
ngay cả trong tiêu dùng, một hình thức dễ dẫn tới sự mua bán chịu, chiếm dụng
vốn lẫn nhau. Bởi vậy, tín dụng thương mại là một hình thức cần được kiểm soát
chặt chẽ trong kinh tế thị trường.
- Tín dụng ngân hàng là hình thức tín dụng giữa các chủ thể kinh tế có ngân
hàng làm trung tâm. Dưới hình thức này, các quan hệ tín dụng được thực hiện
thông qua hoạt động của ngân hàng. Theo đà phát triển của nền kinh tế, hình thức
tín dụng ngân hàng ngày càng trở thành hình thức chủ yếu không chỉ ở trong
nước mà còn trên trường quốc tế.
Tùy theo cách phân chia khác nhau, tín dụng ngân hàng có các loại khác
nhau. Nếu phân chia theo thời gian thì có tín dụng ngắn hạn, tín dụng trung hạn
(trên 1 năm và dưới 5 năm) và tín dụng dài hạn (trên 5 năm). Nếu phân chia theo
đối tượng đầu tư của tín dụng thì có tín dụng vốn lưu động, tín dụng vốn cố định...
Ngoài các hình thức tín dụng chủ yếu nói trên, còn có một số hình thức tín
dụng khác như: tín dụng nhà nước, tín dụng tập thể, tín dụng tiêu dùng, tín dụng học đường...
- Chức năng của tín dụng:
Đây là một bộ phận của hệ thống tài chính, quan hệ tín dụng cũng có chức
năng phân phối và giám đốc.
Chức năng phân phối của tín dụng được thực hiện thông qua phân phối lại
vốn. Phân phối của tín dụng dựa trên cơ sở tự nguyện theo nguyên tắc hoàn trả và 163
có hiệu quả. Nội dung của chức năng này biểu hiện ở cơ chế "hút" (hay huy
động) các nguồn vốn tiền tệ nhàn rỗi, phân tán trong xã hội để "đẩy" (hay cho
vay) nó vào hoạt động sản xuất kinh doanh và tiêu dùng.
Chức năng giám đốc, kiểm soát các hoạt động kinh tế của tín dụng có liên
quan đến đặc điểm quyền sở hữu tách rời quyền sử dụng vốn, đến mối quan hệ
giữa người cho vay và người đi vay.
Người có vốn cho vay luôn quan tâm đến sự an toàn của vốn; không những
thế, họ còn mong muốn vốn của họ khi sử dụng có khả năng sinh lợi để họ có thể
thu thêm về khoản lợi tức. Muốn vậy, người cho vay phải am hiểu và kiểm soát
hoạt động của người đi vay, từ khâu xem xét tư cách pháp nhân người vay, tình
hình vốn liếng, mặt hàng sản xuất kinh doanh cả về chất lượng và số lượng, khả
năng trả nợ nói riêng và tình hình tài chính nói chung, quan hệ với các chủ nợ khác, v.v..
- Vai trò của tín dụng:
Thực hiện tốt hai chức năng trên, tín dụng có vai trò sau đây:
- Góp phần giảm nhẹ số tiền nhàn rỗi, nâng cao hiệu quả sử dụng vốn, góp
phần tăng vòng quay của vốn, tiết kiệm tiền mặt trong lưu thông và góp phần
khắc phục lạm phát tiền tệ.
- Góp phần cung cấp khối lượng vốn cho các doanh nghiệp, từ đó tăng quy
mô sản xuất kinh doanh, đổi mới thiết bị, áp dụng tiến bộ khoa học - kỹ thuật và
công nghệ mới, giúp các doanh nghiệp nâng cao năng suất lao động và chất
lượng sản phẩm, tạo khả năng và khuyến khích đầu tư.
+ Góp phần thúc đẩy quá trình mở rộng mối quan hệ giao lưu tiền tệ giữa
nước ta và các nước khác trên thế giới và trong khu vực. g) Ngân hàng:
- Ngân hàng hiểu theo nghĩa cổ điển là xí nghiệp kinh doanh tiền tệ thực
hiện nghiệp vụ huy động vốn, cho vay vốn và thanh toán.
ở nước ta, trong cơ chế cũ - tập trung quan liêu, bao cấp chỉ có một loại
ngân hàng duy nhất là Ngân hàng Nhà nước có Chi nhánh ở các tỉnh, huyện, vừa
thực hiện chức năng quản lý nhà nước về tiền tệ, vừa trực tiếp kinh doanh tiền tệ.
Chuyển sang cơ chế mới - cơ chế thị trường có sự quản lý của Nhà nước, hệ
thống ngân hàng nước ta được tổ chức thành hai cấp hay hai phân hệ là: Ngân
hàng Nhà nước và ngân hàng thương mại.
- Ngân hàng Nhà nước Việt Nam hay Ngân hàng Trung ương giữ vai trò ổn
định tiền tệ, đề xuất chính sách tiền tệ và tổ chức hệ thống tiền tệ của đất nước,
thực hiện các mục tiêu phát triển kinh tế quốc dân. Có thể nói: Ngân hàng Trung 164
ương là "Ngân hàng phát hành" hoặc "Ngân hàng của các ngân hàng". Ngân hàng
Nhà nước có chức năng và nhiệm vụ sau:
Chức năng Ngân hàng Nhà nước:
+ Phát hành tiền tệ, điều tiết lưu thông tiền tệ, tín dụng, thanh toán.
+ Là người đại diện về tài chính, tiền tệ của Nhà nước, quản lý tiền vốn của
Nhà nước, cung cấp tín dụng của Nhà nước, nhận mua quốc trái.
+ Thông qua cho vay, huy động tiền gửi, tiến hành quản lý các ngân hàng
và các cơ cấu tiền tệ khác, định ra chính sách tiền tệ, điều tiết giá cả và nhu cầu
tiền tệ, hỗ trợ nền kinh tế tăng trưởng ổn định.
Nhiệm vụ của Ngân hàng Nhà nước: Ngân hàng Nhà nước có hai nhiệm vụ cơ bản là:
+ Thực hiện vai trò là chủ ngân hàng (hay ngân hàng của ngân hàng) đối
với các ngân hàng thương mại, bảo đảm cho hệ thống ngân hàng hoạt động bình thường.
+ Thực hiện vai trò là chủ của ngân hàng đối với Nhà nước, chịu trách
nhiệm kiểm soát việc cung ứng tiền tệ và việc tài trợ cho thâm hụt ngân sách của Nhà nước.
- Chức năng và nghiệp vụ của ngân hàng thương mại:
Nếu như hoạt động của Ngân hàng Nhà nước gắn với chức năng quản lý
thì hoạt động của các ngân hàng thương mại lại gắn với chức năng quản lý vi
- chức năng kinh doanh của các doanh nghiệp trong nền kinh tế thị trường.
Với tư cách là một doanh nghiệp kinh doanh tiền tệ, các ngân hàng thương mại
phải là những doanh nghiệp có các chức năng sau:
+ Có tư cách pháp nhân, tự chủ về tài chính, hoạt động theo nguyên tắc
hạch toán kinh tế và dưới quyền quản trị của Hội đồng quản trị và điều hành của Giám đốc.
+ Chịu sự quản lý vĩ mô của Ngân hàng Nhà nước.
+ Có quan hệ với khách hàng theo nguyên tắc tự chịu trách nhiệm về vật
chất và hành chính đối với tài sản, tiền vốn và cam kết giữ bí mật về số liệu và
hoạt động, cũng như tạo sự tín nhiệm và thuận lợi cho khách hàng.
+ Có quan hệ với các tổ chức tín dụng khác theo nguyên tắc bình đẳng, tự
nguyện, cùng có lợi, vừa hợp tác vừa cạnh tranh với nhau trong khuôn khổ pháp
luật, cùng thúc đẩy nhau phát triển.
Ngân hàng thương mại dù được thành lập dưới hình thức nào cũng đều hoạt
động theo ba nghiệp vụ chính là huy động vốn, cho vay vốn và thanh toán. 165
+ Nghiệp vụ huy động vốn là nghiệp vụ đầu tiên của Ngân hàng thương mại
nhằm tạo vốn để cho vay. Vốn huy động của ngân hàng bao gồm: vốn tiền tệ,
vốn huy động, vốn tiếp nhận, vốn đi vay.
+ Nghiệp vụ cho vay vốn là nghiệp vụ mà thông qua đó, các nguồn vốn huy
động được đem đi cho vay nhằm phục vụ yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội.
Tùy theo tiêu thức phân loại, có các hình thức cho vay khác nhau như cho
vay ngắn hạn, dài hạn; cho vay sản xuất và chi phí sản xuất; cho vay đầu tư phát
triển sản xuất; cho vay thanh toán và cho vay dự trữ...
+ Nghiệp vụ thanh toán: được thực hiện trên cơ sở sự uỷ nhiệm của khách
hàng trong các khâu thanh toán, giữ hộ, đòi nợ... thông qua các hoạt động chuyển
tiền, thanh toán chứng từ và phát hành chứng khoán.
Các nghiệp vụ huy động, cho vay và thanh toán có mối quan hệ khăng khít
với nhau cấu thành nội dung hoạt động của ngân hàng thương mại, trong đó
nghiệp vụ huy động vốn là tiền đề để phát triển nghiệp vụ cho vay. Đến lượt nó,
việc cho vay càng mở rộng sẽ thúc đẩy nghiệp vụ huy động vốn ngày một tăng
lên. Dưới hình thức "nợ" và "có", sẽ có tác dụng làm tăng nghiệp vụ trung gian -
nghiệp vụ thanh toán hộ khách hàng - nhờ đó các khoản tiền phân tán được tập
trung để bổ sung cho nghiệp vụ cho vay và huy động vốn, thúc đẩy hoạt động tín
dụng phát triển nhanh chóng.
- Vai trò của hệ thống ngân hàng:
Điều tiết kinh tế vĩ mô qua việc nắm tình hình kinh tế nói chung, phát
hiện những mất cân đối trong nền kinh tế quốc dân để từ đó điều tiết quy mô tín
dụng và lượng cung ứng tiền tệ.
Điều tiết, lưu thông tiền tệ và phân phối tiền vốn bằng huy động vốn và cho vay.
• Giám đốc của ngân hàng đối với hoạt động sản xuất kinh doanh chủ yếu
thông qua việc cho vay vốn, mở rộng tín dụng ngân hàng.
• Quản lý ngoại hối (ra sức thu hút tiền gửi ngoại tệ, tập trung ngoại hối,
giữ vững sự cân đối thu - chi ngoại hối, sử dụng tốt ngoại hối...).
Quá trình hoàn thiện và tổ chức hoạt động hợp lý của hệ thống ngân hàng
đã góp phần làm cho lưu thông tiền tệ ở nước ta được thông suốt, nâng cao hiệu
quả kinh tế - xã hội, giảm mức lạm phát, củng cố sức của của đồng tiền Việt
Nam, mở rộng hội nhập với khu vực và thế giới.
Chính vì vậy ngân hàng là một trong những công cụ của nhà nước trong
quán lý vĩ mô nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa.
- Chính sách tiền tệ và tín dụng 166
Ngân hàng Nhà nước Việt Nam có trách nhiệm và quyền hạn trong hoạch
định và thực thi chính sách tiền tệ trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa.
Chính sách tiền tệ là công cụ điều tiết kinh tế vĩ mô trọng yếu, vai trò của
nó ngày càng tăng cùng với sự phát triển của nền kinh tế thị trường định hướng
xã hội chủ nghĩa. Chính sách tiền tệ phải khống chế được lượng tiền phát hành và
tổng quy mô cho tín dụng. Trong chính sách tiền tệ, lãi suất là công cụ quan
trọng, là phương tiện điều tiết cung, cầu tiền tệ. Việc thắt chặt hay nới lỏng cung
ứng tiền tệ, kiềm chế lạm phát thông qua hoạt động của hệ thống ngân hàng sẽ có
tác dụng trực tiếp đến nền kinh tế.
Trong giai đoạn hiện nay, mục tiêu của chính sách tiền tệ của Nhà nước
Việt Nam là ổn định giá trị đồng tiền, kiểm soát lạm phát, góp phần tăng trưởng
kinh tế và đảm bảo an ninh hệ thống các ngân hàng và tổ chức tín dụng.
Nội dung cơ bản của chính sách tiền tệ và tín dụng ở nước ta trong giai
đoạn hiện nay là: khẩn trương thực hiện đầy đủ các chuẩn mực và thông lệ quốc
tế về hoạt động ngân hàng; mở rộng các hình thức thanh toán không dùng tiền
mặt; thực hiện chính sách lãi suất thoả thuận và tiếp tục thực hiện chính sách tỷ
giá hối đoái linh hoạt theo nguyên tắc thị trường; nâng cao trách nhiệm và quyền
hạn của ngân hàng Nhà nước trong việc hoạch định và thực thi chính sách tiền tệ;
xây dựng hệ thống ngân hàng thương mại nhà nước lớn mạnh về mọi mặt; thực
hiện mở cửa thị trường dịch vụ ngân hàng theo lộ trình hội nhập kinh tế quốc tế;
phát triển và tiếp tục đổi mới hoạt động của hệ thống quỹ tín dụng nhân dân; hình
thành môi trường pháp lý về tiền tệ, tín dụng, minh bạch và công khai; loại bỏ
các hình thức bảo hộ, bao cấp, ưu đãi và phân biệt đối xử giữa các tổ chức tín dụng...
h) Các công cụ điều tiết kinh tế đối ngoại
Để thực hiện tốt chiến lược kinh tế mở, xúc tiến các quan hệ kinh tế đối
ngoại, Nhà nước phải sử dụng nhiều công cụ, trong đó chủ yếu là: thuế xuất nhập
khẩu hạn ngạch (quota), tỷ giá hối đoái, bảo đảm tín dụng xuất khẩu, trợ cấp xuất khẩu, v.v..
Thông qua những công cụ này, Nhà nước có thể khuyến khích việc xuất,
nhập khẩu; đồng thời lại bảo hộ một cách hợp lý nền sản xuất nội địa, nâng cao
sức cạnh tranh của hàng hóa Việt Nam, thu hút vốn đầu tư của nước ngoài ngày
càng nhiều, giữ vững độc lập, chủ quyền quốc gia, lợi ích dân tộc theo định
hướng xã hội chủ nghĩa. 167 Câu hỏi ôn tập
1. Thế nào là kinh tế hàng hóa, kinh tế thị trường? Phân tích sự cần thiết
khách quan của phát triển kinh tế hàng hóa, kinh tế thị trường ở Việt Nam.
2. Phân tích đặc điểm kinh tế hàng hóa, kinh tế thị trường trong thời kỳ quá độ ở Việt Nam.
3. Phân tích các giải pháp chủ yếu để phát triển kinh tế thị trường định
hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam.
4. Phân tích vai trò của nhà nước trong nền kinh tế thị trường định hướng xã
hội chủ nghĩa ở Việt Nam.
5. Phân tích các công cụ quản lý vĩ mô của Nhà nước trong nền kinh tế thị
trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam. 168 Chương XII
Lợi ích kinh tế và phân phối thu nhập trong thời kỳ
quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam

I- Lợi ích kinh tế
1. Bản chất, hệ thống và vai trò của lợi ích kinh tế
a) Bản chất và hệ thống lợi ích kinh tế
Lợi ích kinh tế là lợi ích vật chất, nó phản ánh mục đích và động cơ khách
quan của các chủ thể khi tham gia vào các hoạt động kinh tế - xã hội và do hệ
thống quan hệ sản xuất quyết định.
Mỗi một con người hay xã hội muốn tồn tại
và phát triển thì nhu cầu của họ phải được đáp ứng. Lợi ích và nhu cầu có mối
quan hệ mật thiết với nhau. Lợi ích bắt nguồn từ nhu cầu và là cái để đáp ứng
nhu cầu, nhu cầu làm nảy sinh lợi ích.
Cũng giống như lợi ích của con người nói chung, lợi ích kinh tế gắn liền với
nhu cầu, song đây không phải là nhu cầu bất kỳ, mà là nhu cầu kinh tế (nhu cầu
vật chất). Chỉ có những nhu cầu kinh tế mới làm phát sinh lợi ích kinh tế. Vì vậy
lợi ích kinh tế là một phạm trù kinh tế, một mặt, nó phản ánh những điều kiện,
những phương tiện nhằm đáp ứng nhu cầu vật chất của mỗi con người, mỗi chủ
thể. Suy cho cùng, lợi ích kinh tế được biểu hiện ở mức độ của cải vật chất mà
mỗi con người có được khi tham gia vào các hoạt động kinh tế - xã hội. Mặt
khác, nó phản ánh quan hệ giữa con người với con người trong quá trình tham gia
vào các hoạt động đó để tạo ra của cải vật chất cho mình. Những quan hệ đó
chính là quan hệ sản xuất trong xã hội. Vì vậy lợi ích kinh tế còn là hình thức
biểu hiện của quan hệ sản xuất, do quan hệ sản xuất quyết định.
Quan hệ sản xuất, mà trước hết là quan hệ sở hữu về tư liệu sản xuất, quyết
định vị trí, vai trò của mỗi con người, mỗi chủ thể trong quá trình tham gia vào
các hoạt động kinh tế - xã hội. Do đó, không có lợi ích kinh tế nằm ngoài những
quan hệ sản xuất, mà nó là sản phẩm của những quan hệ sản xuất, là hình thức
vốn có bên trong, hình thức tồn tại và biểu hiện của các quan hệ sản xuất. Chính
vì vậy, theo Ph.Ăngghen: Các quan hệ kinh tế của một xã hội nhất định biểu hiện
trước hết dưới hình thức lợi ích.
Hệ thống quan hệ sản xuất của mỗi một chế độ xã hội nhất định sẽ quy định
hệ thống lợi ích kinh tế của xã hội đó. 169
Trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở nước ta tồn tại nhiều quan hệ
sản xuất, mà trước hết là nhiều quan hệ sở hữu khác nhau về tư liệu sản xuất,
nhiều thành phần kinh tế, do đó hệ thống lợi ích kinh tế cũng mang tính đa dạng.
Tuỳ góc độ xem xét mà ta có thể phân chia thành các nhóm, các loại lợi ích kinh tế khác nhau sau đây:
- Dưới góc độ khái quát nhất có thể phân chia hệ thống lợi ích kinh tế
thành: Lợi ích kinh tế cá nhân, lợi ích kinh tế tập thể và lợi ích kinh tế xã hội.
- Dưới góc độ các thành phần kinh tế, có lợi ích kinh tế tương ứng với các thành phần kinh tế đó.
- Dưới góc độ các khâu của quá trình tái sản xuất xã hội, có lợi ích kinh tế
của người sản xuất, người phân phối, người trao đổi, người tiêu dùng.
Dù cách phân chia có thể khác nhau nhưng các lợi ích kinh tế bao giờ cũng
có mối quan hệ chặt chẽ với nhau: vừa thống nhất, vừa mâu thuẫn với nhau. Mặt
thống nhất thể hiện ở chỗ: chúng cùng đồng thời tồn tại trong một hệ thống, trong
đó lợi ích kinh tế này là cơ sở, là tiền đề cho lợi ích kinh tế khác. Chẳng hạn, có
lợi ích kinh tế của người sản xuất, thì mới có lợi ích kinh tế của người trao đổi,
người tiêu dùng và ngược lại. Mặt mâu thuẫn biểu hiện ở sự tách biệt nhất định
giữa các lợi ích đó dẫn đến xu hướng lấn át của lợi ích kinh tế này đối với lợi ích
kinh tế khác. Do đó, nó có thể gây nên những xung đột nhất định, ảnh hưởng tiêu
cực đến các hoạt động kinh tế - xã hội. Trong các xã hội có đối kháng giai cấp,
thì các lợi ích kinh tế cũng mang tính đối kháng, do đó, nó dẫn đến những cuộc
đấu tranh không khoan nhượng giữa các giai cấp.
Trong thực tế, lợi ích kinh tế thường được biểu hiện ở các hình thức thu
nhập như: tiền lương, tiền công, lợi nhuận, lợi tức, địa tô, thuế, phí, lệ phí...
b) Vai trò của lợi ích kinh tế
Trong hệ thống lợi ích của con người nói chung bao gồm lợi ích kinh tế,
chính trị, tư tưởng, văn hóa - xã hội, thì lợi ích kinh tế giữ vai trò quyết định nhất,
chi phối các lợi ích khác. Bởi vì, nó gắn liền với nhu cầu vật chất, nhằm đáp ứng
nhu cầu vật chất - là nhu cầu đầu tiên, cơ bản nhất cho sự tồn tại và phát triển của
con người, của xã hội. Đồng thời, khi lợi ích kinh tế được thực hiện thì nó cũng
tạo cơ sở, tiền đề để thực hiện các lợi ích khác. Đời sống vật chất của xã hội được
phồn thịnh, thì đời sống tinh thần cũng mới được nâng cao.
Chính vì vậy, lợi ích kinh tế giữ vai trò quan trọng nhất, quyết định nhất, là
cơ sở, là nền tảng cho sự tồn tại và phát triển của mỗi con người nói riêng, cũng
như xã hội nói chung. Lợi ích kinh tế là động lực của các hoạt động kinh tế, của sự phát triển xã hội.
Tuy nhiên, điều đó không có nghĩa là chúng ta hạ thấp vai trò của lợi ích 170
chính trị, tư tưởng, văn hóa - xã hội. Nhất là trong điều kiện mở rộng hợp tác,
giao lưu kinh tế với các nước khác, phải quan tâm chú trọng không chỉ đến lợi
ích kinh tế, mà cả lợi ích chính trị, tư tưởng, văn hóa - xã hội. Trong những điều
kiện đặc biệt (trong điều kiện chiến tranh, đất nước có giặc ngoại xâm...), thì
thậm chí, lợi ích chính trị, tư tưởng, vấn đề an ninh, độc lập chủ quyền của quốc
gia còn phải đặt lên trên hết và trước hết.
2. Hệ thống lợi ích kinh tế: cá nhân, tập thể và xã hội
Trong hệ thống lợi ích kinh tế: cá nhân, tập thể và xã hội, thì lợi ích kinh tế
cá nhân là động lực trực tiếp, mạnh mẽ nhất thúc đẩy các chủ thể tham gia một
cách tích cực vào các hoạt động kinh tế - xã hội và nâng cao hiệu quả kinh tế của chúng. Bởi vì:
Thứ nhất: lợi ích kinh tế cá nhân là lợi ích thiết thực nhất, gắn liền với từng cá
nhân, từng chủ thể. Nó trực tiếp đáp ứng nhu cầu vật chất của từng cá nhân, của
từng chủ thể đó khi tham gia vào các hoạt động sản xuất xã hội. ở đâu và khi nào lợi
ích kinh tế cá nhân được bảo đảm, thì ở đó sẽ tạo ra được động lực mạnh mẽ nhất
kích thích họ phát huy sáng kiến, cải tiến kỹ thuật, nâng cao năng suất, chất lượng và
hiệu quả kinh tế. Có thể nói, lợi ích kinh tế cá nhân là "huyệt" mà sự tác động vào đó
sẽ gây nên phản ứng nhanh nhạy nhất của các chủ thể trên. Nó là chất kết dính người
lao động với quá trình sản xuất kinh doanh, là một thứ "dầu nhờn" đặc biệt để bôi
trơn guồng máy kinh tế. Điều đó lý giải vì sao cơ chế thị trường đã tạo ra động lực
mạnh mẽ thúc đẩy sản xuất phát triển, đồng thời nó cũng lý giải vì sao cơ chế thị
trường còn có nhiều mặt trái. Thực tiễn phát triển kinh tế ở nước ta trong những năm
qua cũng đã chứng minh điều đó. Chẳng hạn, trong lĩnh vực nông nghiệp, với cơ chế
khoán hộ, Nhà nước giao quyền sử dụng ruộng đất lâu dài cho các hộ nông dân,
cùng với những chính sách khác, nước ta đã từ một nước thiếu lương thực, phải
nhập khẩu lương thực, trở thành nước xuất khẩu gạo lớn thứ hai, thứ ba trên thế giới.
Thứ hai: lợi ích kinh tế cá nhân tạo điều kiện để thực hiện và nâng cao lợi
ích văn hóa, tinh thần của từng cá nhân. Khi lợi ích kinh tế cá nhân bảo đảm, các
chủ thể tham gia một cách tích cực và nâng cao hiệu quả sản xuất kinh doanh, từ
đó họ cũng có điều kiện để nâng cao đời sống văn hóa tinh thần của mình.
Thứ ba: lợi ích kinh tế cá nhân là cơ sở thực hiện lợi ích kinh tế tập thể và
lợi ích xã hội vì dân có giàu thì nước mới mạnh. Khi lợi ích kinh tế cá nhân được
bảo đảm, người dân hăng say, tích cực sản xuất để thực hiện nghĩa vụ của mình
với Nhà nước, tập thể thì lợi ích kinh tế của Nhà nước (xã hội), tập thể cũng mới được thực hiện.
Vậy, để kích thích tính tích cực của người lao động, phát huy tối đa vai trò
nhân tố con người, thì vấn đề mấu chốt, căn bản nhất là phải tác động vào lợi ích
kinh tế mỗi cá nhân. Tạo điều kiện để mỗi người lao động, mỗi cá nhân, mỗi chủ 171
thể thực hiện được lợi ích kinh tế của mình, bảo đảm sao cho mỗi người được
đóng góp và được hưởng phần thu nhập phù hợp với sự đóng góp của họ.
Nhấn mạnh đến vai trò của lợi ích kinh tế, đặc biệt là vai trò lợi ích kinh tế
cá nhân, điều đó không có nghĩa là khuyến khích thực hiện lợi ích kinh tế cá
nhân bằng mọi cách, mà Nhà nước phải có những chính sách, biện pháp nhằm
khuyến khích việc thực hiện lợi ích kinh tế cá nhân bằng con đường chính đáng.
Phải kiên quyết nghiêm trị các tệ nạn như: làm hàng giả, buôn lậu, trốn thuế,
tham nhũng... Bởi vì, ba lợi ích kinh tế: cá nhân, tập thể và xã hội có mối quan hệ
chặt chẽ với nhau, vừa thống nhất, vừa có mặt mâu thuẫn với nhau, đặc biệt trong
điều kiện thời kỳ quá độ.
Mặt thống nhất biểu hiện ở chỗ: ba lợi ích kinh tế đó cùng đồng thời tồn tại
trong một hệ thống kinh tế của xã hội, trong đó lợi ích kinh tế cá nhân là cơ sở để
thực hiện lợi ích kinh tế tập thể và xã hội. Đồng thời, lợi ích kinh tế tập thể và xã
hội lại tạo điều kiện thực hiện tốt hơn lợi ích kinh tế cá nhân. Không chỉ dân
giàu thì nước mới mạnh, mà ngược lại nước có mạnh thì dân mới càng giàu.
Chẳng hạn, khi Nhà nước thu được đúng và đủ thuế, tức lợi ích kinh tế của Nhà
nước, của xã hội được bảo đảm, từ đó Nhà nước mới có điều kiện đầu tư xây
dựng những cơ sở hạ tầng kinh tế như đường sá, cầu cống, hệ thống thuỷ lợi...
Điều đó sẽ tạo điều kiện để các hoạt động sản xuất kinh doanh cũng như đời sống
của từng cá nhân, đơn vị, cơ sở được nâng cao hơn, có nghĩa là lợi ích kinh tế của
họ được thực hiện tốt hơn. Mặt khác, để khai thác tối đa động lực của lợi ích cá
nhân trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa không thể xem
nhẹ lợi ích tập thể và lợi ích xã hội. Xem xét một cách căn bản, lâu dài thì lợi ích
xã hội xã hội chủ nghĩa là bảo đảm vững chắc cho sự phát triển đúng hướng của
các lợi ích khác. Lợi ích xã hội xã hội chủ nghĩa là cơ sở để đảm bảo công bằng
thực sự, là cơ sở kinh tế để giải phóng áp bức bất công đối với mọi thành viên
trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa.
Mặt mâu thuẫn giữa ba lợi ích kinh tế thể hiện ở sự tách biệt nhất định giữa
chúng, do đó nếu dành quá nhiều cho lợi ích này thì bộ phận lợi ích khác sẽ bị vi
phạm. Nhìn chung, mỗi chủ thể thường có xu hướng chỉ theo đuổi lợi ích kinh tế
cá nhân, làm cho lợi ích kinh tế cá nhân nhiều khi đi ngược lại với lợi ích kinh tế
tập thể và xã hội. Đôi khi vấn đề cũng có thể diễn ra theo chiều hướng ngược lại.
Ví dụ: trong trường hợp Nhà nước quy định mức thuế quá cao.
Cũng cần lưu ý rằng, để phát huy tối đa tính tích cực của người lao động
không phải chỉ chú trọng đến lợi ích kinh tế của họ là đủ, mà còn cần phải phát
huy vai trò của các lợi ích khác như lợi ích chính trị, lợi ích tinh thần. Người nào
lao động giỏi, xuất sắc không chỉ được khen thưởng bằng vật chất mà còn có thể
được khen thưởng bằng tinh thần. Có như vậy, mới khai thác được thế mạnh
không chỉ của lợi ích kinh tế, mà cả thế mạnh của các lợi ích khác, và thế mạnh 172
tương hỗ giữa các lợi ích đó trong mỗi con người.
Tóm lại, lợi ích kinh tế, mà trước hết là lợi ích kinh tế cá nhân phản ánh
mục đích và động cơ khách quan của các chủ thể khi tham gia vào các hoạt động
kinh tế xã hội, nó là động lực mạnh mẽ nhất thúc đẩy các chủ thể tham gia một
cách tích cực vào hoạt động đó. Tuy nhiên, không nên tuyệt đối hoá chúng mà
xem nhẹ vai trò của lợi ích tập thể, lợi ích xã hội; không thể quá nhấn mạnh lợi
ích vật chất mà coi nhẹ lợi ích chính trị, tư tưởng, vì các lợi ích đó cùng tồn tại
trong một hệ thống, có mối quan hệ chặt chẽ với nhau.
Mọi lợi ích kinh tế được thực hiện thông qua quan hệ thống phân phối.
II- Phân phối thu nhập trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam
1. Vị trí của vấn đề phân phối thu nhập
Phân phối là một khâu của quá trình tái sản xuất xã hội, là một trong những
nội dung cơ bản của quan hệ sản xuất xã hội.
Phân phối là một khâu của quá trình tái sản xuất xã hội. Nó do sản xuất
quyết định. Có sản xuất thì mới có phân phối, sản xuất được nhiều thì mới có
nhiều cái để phân phối và ngược lại. Đồng thời, phân phối cũng có tác động trở
lại đối với sản xuất. Một mặt, phân phối cho tiêu dùng sản xuất là tiền đề, là điều
kiện của sản xuất, nó quy định quy mô, cơ cấu và tốc độ phát triển của sản xuất;
mặt khác, thu nhập của các tầng lớp dân cư được hình thành thông qua phân phối
thu nhập quốc dân, nếu phân phối thu nhập quốc dân hợp lý bảo đảm lợi ích kinh
tế của các chủ thể tham gia vào quá trình sản xuất, thì sẽ thúc đẩy sản xuất phát
triển và ngược lại, nếu phân phối không hợp lý, không bảo đảm lợi ích kinh tế hài
hoà sẽ không thúc đẩy sản xuất phát triển, chủ sở hữu không tích cực bỏ vốn để
đầu tư sản xuất, người lao động không tích cực lao động.
Mỗi phương thức sản xuất khác nhau có quan hệ phân phối khác nhau. Phân
phối là một mặt của quan hệ sản xuất, do quan hệ sở hữu về tư liệu sản xuất
quyết định. Quan hệ sở hữu về tư liệu sản xuất quyết định tính chất của quan hệ
phân phối. Chẳng hạn, dưới hình thức sở hữu tư nhân tư bản chủ nghĩa về tư liệu
sản xuất, thì sản phẩm làm ra thuộc quyền sở hữu và chi phối của các nhà tư bản,
do đó phân phối mang tính chất tư nhân tư bản chủ nghĩa. Ngược lại, dưới hình
thức tập thể về tư liệu sản xuất, thì sản phẩm làm ra thuộc tập thể, quan hệ phân
phối mang tính chất tập thể, v.v.. Quan hệ phân phối là cái bảo đảm cuối cùng để
quan hệ sở hữu từ hình thức pháp lý được thực hiện về mặt kinh tế.
Phân phối có nhiều loại khác nhau: tuỳ theo góc độ xem xét. Phần này chỉ
trình bày vấn đề phân phối thu nhập quốc dân hình thành thu nhập của các tầng
lớp dân cư trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam. 173
2. Tính tất yếu khách quan của nhiều hình thức phân phối thu nhập cá
nhân trong thời kỳ quá độ ở nước ta

Tính tất yếu khách quan của nhiều hình thức phân phối thu nhập cá nhân
trong thời kỳ quá độ ở nước ta được quy định bởi các yếu tố sau:
Thứ nhất: Nền kinh tế nước ta là nền kinh tế nhiều thành phần. Mỗi thành
phần kinh tế là một kiểu quan hệ kinh tế dựa trên cơ sở một hình thức sở hữu
nhất định, và như trên đã chỉ ra, tương ứng với mỗi hình thức sở hữu nhất định sẽ
có một hình thức phân phối nhất định. Mặc dù, các hình thức sở hữu, các thành
phần kinh tế ở nước ta không tồn tại biệt lập mà đan xen vào nhau, và hợp thành
một cơ cấu kinh tế thống nhất, song chừng nào còn tồn tại nhiều hình thức sở
hữu, nhiều thành phần kinh tế khác nhau thì còn tồn tại nhiều hình thức phân phối thu nhập khác nhau.
Thứ hai: Trong nền kinh tế nước ta tồn tại nhiều loại hình tổ chức - sản xuất
- kinh doanh khác nhau. Trong nền kinh tế có nhiều chủ thể sản xuất, kinh doanh
thuộc nhiều thành phần kinh tế tham gia. Các thành phần kinh tế có hình thức tổ
chức - sản xuất kinh doanh khác nhau. Ngay trong mỗi thành phần kinh tế cũng
có thể có các loại hình tổ chức - sản xuất - kinh doanh khác nhau, do đó tồn tại
nhiều hình thức phân phối thu nhập khác nhau.
Thứ ba: Lực lượng sản xuất ở nước ta còn kém phát triển, do đó để huy
động tối đa mọi nguồn lực vào phát triển sản xuất, tạo thêm công ăn việc làm,
làm tăng của cải cho xã hội, cũng phải thực hiện nhiều hình thức phân phối khác
nhau tương ứng với sự đóng góp các nguồn lực đó.
Thứ tư: Nước ta đang trong thời kỳ hình thành và phát triển kinh tế thị
trường theo định hướng xã hội chủ nghĩa, do đó quan hệ phân phối cũng phải là
sự kết hợp các hình thức phân phối của cơ chế thị trường (như phân phối theo
vốn), với các hình thức phân phối của chủ nghĩa xã hội (như phân phối theo lao
động...), trong đó, các hình thức phân phối của chủ nghĩa xã hội phải đóng vai trò chủ đạo.
Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VIII của Đảng đã khẳng định: "Thực
hiện nhiều hình thức phân phối, lấy phân phối theo kết quả lao động và hiệu quả
kinh tế là chủ yếu, đồng thời phân phối dựa trên mức đóng góp các nguồn lực
khác vào kết quả sản xuất - kinh doanh và phân phối thông qua phúc lợi xã hội"1.
Điều đó tiếp tục được khẳng định tại Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX và lần
1. Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VIII, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1996, tr. 92. 174 thứ X của Đảng.2
3. Các hình thức phân phối thu nhập cơ bản trong thời kỳ quá độ
a) Phân phối theo lao động
Đây là hình thức (nguyên tắc) phân phối cơ bản dưới chủ nghĩa xã hội. Đó
là nguyên tắc phân phối thu nhập cho người lao động dựa vào số lượng và chất
lượng lao động mà mỗi người đã đóng góp cho xã hội, không phân biệt giới tính,
màu da, dân tộc, tôn giáo và tuổi tác. Ai làm nhiều thì hưởng nhiều, ai làm ít thì
hưởng ít, ai không làm thì không hưởng. Thực chất của nguyên tắc phân phối
theo lao động là phân phối theo hiệu quả mà lao động sống đã cống hiến.
Nguyên tắc phân phối theo lao động yêu cầu:
- Trong điều kiện như nhau, lao động ngang nhau thì trả công ngang nhau,
và lao động khác nhau thì trả công khác nhau.
- Trong điều kiện khác nhau, lao động như nhau có thể phải trả công khác
nhau, hoặc lao động khác nhau có thể phải trả công bằng nhau.
Căn cứ cụ thể để phân phối theo lao động là: số lượng lao động được đo
bằng thời gian của lao động hoặc số lượng sản phẩm làm ra; trình độ thành thạo
của người lao động và chất lượng sản phẩm làm ra; điều kiện và môi trường lao
động; tính chất của lao động; các ngành nghề cần được khuyến khích...
Phân phối theo lao động không có nghĩa là toàn bộ sản phẩm thuộc về người
lao động. Theo quy luật phân phối tổng sản phẩm xã hội thì trong bất kỳ xã hội
nào, người lao động cũng không thể được hưởng toàn vẹn sản phẩm của lao động,
người lao động chỉ được thụ hưởng một phần những gì họ đã đóng góp cho xã hội.
Phân phối theo lao động là một tất yếu khách quan dưới chủ nghĩa xã hội.
Trong thời kỳ quá độ nó được thực hiện trong thành phần kinh tế nhà nước (và
một phần trong thành phần kinh tế tập thể). Bởi vì:
- Do các thành phần kinh tế nhà nước và tập thể dựa trên chế độ công hữu
về tư liệu sản xuất, do đó tất cả mọi người đều có quyền và nghĩa vụ lao động
như nhau. Vậy, không thể lấy quyền sở hữu về tư liệu sản xuất (lao động quá
khứ) làm cơ sở để phân phối, mà phải lấy lao động (lao động sống đã cống hiến)
làm căn cứ để phân phối.
- Còn có sự khác biệt giữa những người lao động về thái độ lao động (người
tích cực, người chây lười, tránh nặng tìm nhẹ, muốn làm ít hưởng nhiều...), về
tính chất và trình độ lao động, trong cùng một đơn vị thời gian, những lao động
2. Xem Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX, Nxb. Chính trị
quốc gia, Hà Nội, 2001, tr. 88. Và Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ X, Nxb. Chính trị quốc
gia, Hà Nội, 2006, tr. 77, 78. 175
khác nhau đưa lại kết quả ít, nhiều, tốt, xấu khác nhau, điều kiện và môi trường
lao động khác nhau... do đó phải thực hiện phân phối theo lao động. Không thể
phân phối bình quân, vì làm như vậy sẽ triệt tiêu động lực nâng cao năng suất lao
động, kéo thụt lùi sản xuất xã hội.
- Lực lượng sản xuất tuy đã phát triển, nhưng chưa đến mức đủ để phân
phối theo nhu cầu, do đó phải thực hiện phân phối theo lao động.
Thực hiện phân phối theo lao động sẽ có tác dụng:
- Kết hợp chặt chẽ lợi ích kinh tế của người lao động với kết quả sản xuất
kinh doanh, bảo đảm cho ai đóng góp nhiều, lao động giỏi thì thu nhập cao và
ngược lại, từ đó kích thích tính tích cực của người lao động, làm cho họ ra sức
học tập, nâng cao trình độ văn hóa, khoa học, tay nghề, phát huy sáng kiến, cải
tiến kỹ thuật,... để nâng cao năng suất, chất lượng và hiệu quả kinh tế, thúc đẩy sản xuất phát triển.
- Góp phần giáo dục thái độ, tinh thần và kỷ luật lao động đúng đắn cho
người lao động, đấu tranh chống các hiện tượng chây lười, thiếu trách nhiệm,...
từ đó góp phần hình thành con người mới xã hội chủ nghĩa.
Phân phối theo lao động là hợp lý nhất, công bằng nhất so với những hình
thức phân phối đã có trong lịch sử. Cơ sở của sự công bằng xã hội của sự phân
phối đó là sự bình đẳng trong quan hệ sở hữu về tư liệu sản xuất.
Tuy nhiên, phân phối theo lao động cũng có những hạn chế nhất định. Đó
là, mỗi một người lao động thường có thể lực, trí lực, điều kiện và hoàn cảnh gia
đình khác nhau, nên phân phối theo lao động có thể chưa hoàn toàn bình đẳng,
chẳng hạn người công nhân này lập gia đình rồi, người kia chưa; người này có
con nhiều hơn người kia v.v. và v.v.. Như vậy, với một công việc ngang nhau và
do đó, với một phần tham dự như nhau vào quỹ tiêu dùng thì trên thực tế, người
này vẫn lĩnh nhiều hơn người kia, người này vẫn giàu hơn người kia, v.v.. Sự
phân phối như vậy còn mang dấu ấn bình đẳng theo kiểu pháp quyền tư sản. Tuy
nhiên điều đó là khách quan, buộc phải chấp nhận sự "bất bình đẳng" này để có sự bình đẳng cao hơn.
Những hạn chế trên của nguyên tắc phân phối theo lao động là mang tính
tất yếu trong giai đoạn thấp của chủ nghĩa cộng sản - chủ nghĩa xã hội. Vì theo
Mác: "quyền không bao giờ có thể ở một mức cao hơn chế độ kinh tế và sự phát
triển văn hóa của xã hội do chế độ kinh tế đó quyết định"1.
b) Phân phối theo vốn, theo giá cả sức lao động
Trong các cơ sở kinh tế có yếu tố tư bản và lao động làm thuê tồn tại hình
1. C.Mác và Ph.Ăngghen: Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1995, t.19, tr. 36. 176
thức phân phối theo tư bản và theo giá cả sức lao động.
Thu nhập của những người lao động trong các cơ sở kinh tế này dựa trên
quyền sở hữu sức lao động. Giá cả của hàng hoá sức lao động tức là thu nhập của
người lao động không chỉ tuỳ thuộc vào giá trị của nó mà còn phụ thuộc vào
quan hệ cung cầu về sức lao động trên thị trường lao động. Vì thế, phân phối theo
giá trị sức lao động có hạn chế quan trọng là làm cho đời sống người lao động trở
nên bấp bênh, không ổn định. Trong điều kiện sản xuất chưa phát triển, dân số
tăng nhanh, sức ép về cung lao động rất lớn làm cho việc tìm kiếm việc làm trở
nên rất khó khăn, người lao động bị lệ thuộc vào giới chủ. Vì vậy, việc Nhà nước
điều tiết nhằm hạn chế sự bất công là rất cần thiết.
Còn tư bản, biểu hiện ở giá trị tài sản hay vốn đầu tư vào quá trình sản xuất,
do đó chủ sở hữu những khoản đó được hưởng một phần thu nhập từ giá trị thặng
dư do quá trình sản xuất đó tạo ra.
Với thành phần kinh tế cá thể, thì chủ thể vừa là người lao động, vừa là
người sở hữu tư liệu sản xuất, vì vậy kết quả của quá trình sản xuất kinh doanh
đều thuộc về họ. ở đây họ tự phân phối và tự quyết định quan hệ giữa tích luỹ và
tiêu dùng theo sự nhận biết của mình.
Hiện nay ở nước ta đã và đang xuất hiện các hình thức kinh tế cổ phần, mà
cổ đông, tức là những người góp vốn cổ phần là những đối tượng khác nhau: có
thể là Nhà nước, có thể là tập thể, tư nhân, cán bộ viên chức nhà nước, công
nhân,... Các cổ đông được quyền hưởng thu nhập trên cơ sở vốn cổ phần của
mình. Đây cũng chính là quyền sở hữu được thực hiện về mặt kinh tế.
Việc thực hiện phân phối theo sở hữu giá trị tài sản hay theo vốn là tất yếu
khách quan trong nền kinh tế thị trường, có tác dụng to lớn trong việc khai thác
tối đa mọi tiềm năng về vốn trong các thành phần kinh tế và trong mọi tầng lớp
dân cư nhằm đáp ứng nhu cầu về vốn cho sản xuất kinh doanh, tập trung mọi lực
lượng của đất nước để phát triển kinh tế, nhất là trong điều kiện vốn ngân sách
nhà nước còn hạn hẹp. Nó cũng góp phần hình thành thị trường vốn các loại -
một trong những điều kiện cần thiết cho sự phát triển kinh tế hàng hóa ở nước ta
trong giai đoạn hiện nay. Tuy nhiên hình thức phân phối này có thể gia tăng giãn
cách thu nhập giữa các tầng lớp dân cư.
Trong thời kỳ quá độ, các hình thức sở hữu, các thành phần kinh tế không
chỉ tồn tại một cách biệt lập, mà còn có sự đan xen nhau, do đó trong thực tế, một
đơn vị sản xuất kinh doanh có thể áp dụng nhiều hình thức phân phối khác nhau,
ví dụ: trong kinh tế tập thể vừa áp dụng hình thức phân phối theo lao động, vừa
áp dụng hình thức phân phối theo vốn đóng góp...
c) Phân phối thông qua phúc lợi tập thể, phúc lợi xã hội 177
Đây là hình thức phân phối rất cần thiết trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa
xã hội ở nước ta. Sở dĩ như vậy vì nó là hình thức phân phối góp phần khắc phục
hạn chế, đồng thời bổ sung cho các hình thức phân phối thu nhập nói trên. Trong
xã hội luôn có những người không có thu nhập hoặc thu nhập thấp, đời sống hết
sức khó khăn do không có khả năng lao động, không có tài sản để đưa vào sản
xuất kinh doanh, do trình độ thấp và nhiều nguyên nhân chủ quan, khách quan
khác. Điều đó đòi hỏi sự hỗ trợ của tập thể, của xã hội từ các quỹ phúc lợi công
cộng (quỹ xoá đói giảm nghèo, quỹ hỗ trợ người nghèo học tập, chữa bệnh...).
Đồng thời, mọi cá nhân trong xã hội với tư cách là thành viên của tập thể, của xã
hội đều được hưởng phúc lợi chung từ quỹ phúc lợi xã hội dưới hình thức các
trường học và bệnh viện công, nhà văn hoá, công viên... và từ quỹ phúc lợi của
doanh nghiệp, hợp tác xã...
Hình thức phân phối này có tác dụng hết sức quan trọng, vì:
- Góp phần nâng cao thêm mức sống của toàn dân, nhất là đối với những
người có thu nhập thấp, đời sống khó khăn, rút ngắn sự chênh lệch về thu nhập
giữa các thành viên trong cộng đồng; góp phần thực hiện tiến bộ, công bằng xã hội.
- Phát huy tính tích cực lao động của các thành viên trong tập thể và trong xã hội.
- Góp phần phát triển toàn diện con người.
- Giáo dục ý thức cộng đồng.
Xã hội càng phát triển thì các quỹ phúc lợi tập thể, xã hội càng tăng và điều
đó sẽ càng thể hiện được tính ưu việt của chủ nghĩa xã hội. Tuy nhiên, đối với
các quỹ này cần lưu ý một số vấn đề sau:
- Quỹ phúc lợi tập thể, xã hội không thể mở rộng quá khả năng của tập thể và
của nền kinh tế cho phép, nếu không nó sẽ tác động tiêu cực đến tinh thần và thái độ
lao động của người lao động và cuối cùng là ảnh hưởng đến năng suất lao động.
- Việc sử dụng các quỹ tập thể, xã hội phải thiết thực, tiết kiệm, hiệu quả,
tránh lãng phí, phô trương, hình thức và cần phát huy đầy đủ dân chủ, trưng cầu ý
kiến của quảng đại quần chúng, vì các quỹ này có liên quan đến lợi ích của tất cả
mọi thành viên của tập thể, xã hội.
- Trong việc hình thành quỹ phúc lợi tập thể, xã hội, Nhà nước giữ vai trò
nòng cốt, nhưng đồng thời cũng cần động viên mỗi người dân, mỗi doanh
nghiệp, các tổ chức xã hội,... cùng tham gia đóng góp, bởi vì quỹ này liên quan
đến lợi ích của mọi thành viên của xã hội. 178
III- Các hình thức thu nhập. Từng bước thực hiện công bằng xã hội
trong phân phối thu nhập

1. Các hình thức thu nhập
Tương ứng với các hình thức phân phối nêu trên có các hình thức thu nhập chủ yếu sau:
a) Tiền lương, tiền công
Hình thức phân phối theo lao động hoạt động thông qua phạm trù tiền
lương trả cho những người làm việc trong các đơn vị hành chính sự nghiệp hoặc
các đơn vị sản xuất kinh doanh ở thành phần kinh tế nhà nước và tập thể. Nó là
phần thu nhập quốc dân dùng để phân phối cho người lao động dưới hình thức
tiền tệ, căn cứ vào số lượng và chất lượng lao động của từng người.
Tiền lương có thể được tính theo thời gian hoặc theo sản phẩm. Tiền lương
phải bảo đảm tái sản xuất sức lao động, tức là tiền lương phải đáp ứng được các
nhu cầu cơ bản của người lao động về ăn, mặc, ở, đi lại, học tập, chữa bệnh... Tiền
lương danh nghĩa (thu nhập mà người lao động nhận được dưới hình thức tiền
tệ) chưa phản ánh chính xác mức sống của người lao động. Chỉ có tiền lương
thực tế (khối lượng hàng hóa và dịch vụ mà người lao động mua được bằng tiền
lương danh nghĩa) mới cho thấy mức sống của họ. Do vậy chính sách tiền lương
phải bảo đảm cho người lao động nhận được phần thu nhập phù hợp với sự đóng
góp của họ không chỉ trên danh nghĩa (bằng số lượng tiền nhất định) mà cả trên
thực tế. Có như vậy, mới kích thích người lao động hăng hái học tập văn hóa, khoa
học, kỹ thuật, chuyên môn, nghiệp vụ, phát huy sáng kiến, tăng năng suất lao động...
Ngoài ra, phải biết kết hợp tiền lương với các loại tiền thưởng, kết hợp
khuyến khích lợi ích vật chất với việc giáo dục chính trị, tư tưởng (chống chủ
nghĩa cá nhân, ích kỷ, làm dối, làm bừa, làm ẩu...).
Trong thực tế, cần phân biệt tiền lương với tiền công. Thông thường, tiền
công là hình thức trả công cho người lao động trong các tổ chức kinh tế, các đơn
vị tư nhân, cá thể,... ngoài hệ thống do nhà nước trả lương. Nó tuỳ thuộc vào giá
trị sức lao động và quan hệ cung - cầu về các loại lao động trên thị trường sức lao
động. Tiền công phải bảo đảm tái sản xuất sức lao động.
b) Lợi nhuận, lợi tức, lợi tức cổ phần
Các khoản thu nhập này được hình thành từ hình thức phân phối theo vốn.
Tương ứng với các loại vốn chủ yếu có các hình thức thu nhập sau:
- Đối với vốn tự có của các chủ doanh nghiệp cũng như vốn cổ phần của
các cổ đông trong các công ty cổ phần, sau từng chu kỳ sản xuất kinh doanh, đem
lại cho các chủ sở hữu các nguốn vốn trên hình thức thu nhập là lợi nhuận, lợi tức 179
cổ phần (lợi nhuận cổ tức).
- Đối với vốn cho vay, thu nhập từ nguồn vốn này gọi là lợi tức hay lợi tức
cho vay. Mức lợi tức cao hay thấp tuỳ thuộc vào tổng số vốn cho vay và tỷ suất
lợi tức. ở nước ta, tỷ suất này lên xuống theo sự biến động của quan hệ cung -
cầu về tiền cho vay và sự điều tiết của Nhà nước đối với lưu thông tiền mặt và
kiềm chế lạm phát trong từng thời kỳ.
c) Thu nhập từ các quỹ tiêu dùng công cộng
Từ những quỹ phúc lợi xã hội hình thành nên thu nhập của một bộ phận dân
cư (tiền trợ cấp nuôi những người già không nơi nương tựa, tiền cứu tế xã hội,
tiền hỗ trợ từ quỹ xoá đói giảm nghèo...). Cũng từ quỹ phúc lợi xã hội, các thành
viên trong xã hội còn được hưởng các dịch vụ công cộng về văn hoá, y tế, giáo
dục... không phải trả tiền hoặc chỉ phải trả một phần. Như vậy, các thành viên xã
hội đều có thu nhập từ các quỹ tiêu dùng xã hội.
Trong mỗi tập thể (doanh nghiệp, hợp tác xã...) còn có phúc lợi chung và
các thành viên của tập thể đó đều được hưởng phúc lợi này.
Ngoài các hình thức thu nhập trên, còn có những hình thức thu nhập khác:
thu nhập của người lao động thuộc kinh tế cá thể, thu nhập từ kinh tế gia đình,
tiền cho thuê đất, thuê nhà...
2. Từng bước thực hiện công bằng xã hội trong phân phối thu nhập cá nhân
Nước ta đang trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội từ một nước kém
phát triển, tồn tại nhiều thành phần kinh tế, do đó sự bất bình đẳng trong phân
phối thu nhập cá nhân cũng là một tất yếu. Nhưng sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa
xã hội đòi hỏi phải tạo ra những tiền đề, những biện pháp để từng bước thực hiện
sự công bằng xã hội trong phân phối thu nhập.
Để đạt được mục tiêu này chúng ta cần phải thực hiện những biện pháp cơ bản sau:
- Phát triển mạnh mẽ lực lượng sản xuất
Phân phối không chỉ phụ thuộc vào quan hệ sở hữu, mà còn phụ thuộc vào
sản xuất, mà sản xuất căn bản lại phụ thuộc vào lực lượng sản xuất. Do đó, điều
kiện tiên quyết đối với nước ta là phải phát huy mọi tiềm năng vật chất cũng như
tinh thần của đất nước, phát triển mạnh mẽ lực lượng sản xuất, thực hiện thành
công sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa để có được sản phẩm sản xuất ra
ngày càng nhiều, chất lượng ngày càng cao, chủng loại ngày càng phong phú,...
Đó chính là những điều kiện vật chất để thực hiện ngày càng đầy đủ sự công
bằng xã hội trong phân phối.
- Tiếp tục hoàn thiện chính sách tiền lương, tiền công, chống chủ nghĩa 180
bình quân và thu nhập bất hợp lý, bất chính.
Cần có chính sách phân phối thu nhập bảo đảm thu nhập của những người
lao động có thể tái sản xuất mở rộng sức lao động. Gắn chặt tiền lương, tiền công
với năng suất, chất lượng và hiệu quả sẽ bảo đảm quan hệ hợp lý về thu nhập cá
nhân giữa các ngành nghề, giữa các đơn vị kinh tế. Đồng thời phải nghiêm trị
những kẻ có thu nhập bất chính. Cần phải thực hiện triệt để tiền tệ hoá tiền lương
và thu nhập, xoá bỏ những đặc quyền, đặc lợi trong phân phối.
- Ngăn ngừa sự chênh lệch quá đáng về mức thu nhập cá nhân và sự phân
hóa xã hội thành hai cực đối lập.
Trong điều kiện kinh tế thị trường, cũng như trong thời kỳ quá độ, một mặt,
phải thừa nhận sự chênh lệch về mức thu nhập giữa các tập thể, các cá nhân là
khách quan; nhưng mặt khác phải ngăn chặn sự chênh lệch thu nhập quá đáng, sự
phân hóa xã hội thành hai cực đối lập, vì điều đó sẽ dẫn đến những mâu thuẫn
đối kháng, xung đột xã hội, không thực hiện được mục tiêu xây dựng chủ nghĩa xã hội.
- Khuyến khích mọi người làm giàu theo luật pháp, thực hiện có hiệu quả
các chính sách xoá đói giảm nghèo.
Nhà nước không những khuyến khích mọi người làm giàu một cách hợp
pháp, mà còn tạo điều kiện và giúp đỡ bằng mọi biện pháp. Khuyến khích mọi
thành phần kinh tế, mọi công dân, mọi nhà đầu tư phát triển sản xuất, mở mang
ngành nghề, tạo nhiều việc làm cho người lao động. Mọi công dân đều được tự
do hành nghề, thuê mướn nhân công theo pháp luật, phát triển dịch vụ việc làm.
Phân bố lại dân cư và lao động trên địa bàn cả nước. Mở rộng và nâng cao hiệu
quả kinh tế đối ngoại. Tạo mọi điều kiện cho người lao động tự tạo, tìm kiếm
việc làm. Đồng thời, cần thực hiện có hiệu quả các chính sách xoá đói giảm
nghèo, tạo điều kiện và cơ hội tiếp cận bình đẳng các nguồn lực phát triển, hưởng
thụ các dịch vụ xã hội cơ bản, vươn lên thoát đói nghèo vững chắc ở các vùng
nghèo và các bộ phận dân cư nghèo, khắc phục tư tưởng bao cấp, ỷ lại. Chú trọng
các chính sách ưu đãi xã hội, vận động toàn dân tham gia các hoạt động đền ơn
đáp nghĩa, uống nước nhớ nguồn. Đẩy mạnh các hoạt động nhân đạo, từ thiện,
giúp đỡ người nghèo, đồng bào các vùng gặp thiên tai... Câu hỏi ôn tập
1. Phân tích bản chất và vai trò của lợi ích kinh tế.
2. Phân tích mối quan hệ giữa lợi ích kinh tế cá nhân, tập thể và xã hội.
3. Trình bày tính tất yếu của sự tồn tại nhiều hình thức phân phối ở nước ta hiện nay. 181
4. Trình bày nguyên tắc phân phối theo lao động.
5. Trình bày các hình thức phân phối theo vốn, theo giá cả sức lao động.
6. Nêu các hình thức thu nhập và những giải pháp cơ bản để từng bước thực
hiện công bằng xã hội trong phân phối thu nhập ở nước ta hiện nay. 182 Chương XIII
Kinh tế đối ngoại trong thời kỳ quá độ lên
chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam
I- Tính tất yếu khách quan và lợi ích của việc
mở rộng quan hệ kinh tế đối ngoại
1. Tính tất yếu khách quan của việc mở rộng quan hệ kinh tế đối ngoại
Kinh tế đối ngoại là tổng thể các quan hệ kinh tế, khoa học, kỹ thuật, công
nghệ của một quốc gia nhất định với các quốc gia khác hoặc với các tổ chức kinh
tế khu vực và quốc tế, được thực hiện dưới nhiều hình thức, hình thành và phát
triển trên cơ sở phát triển của lực lượng sản xuất và phân công, hợp tác quốc tế ngày càng sâu rộng.
Mở rộng quan hệ kinh tế đối ngoại đã và đang là xu hướng tất yếu với hầu
hết các nước. Mở rộng quan hệ kinh tế đối ngoại bắt nguồn từ yêu cầu của quy
luật về sự phân công và hợp tác quốc tế giữa các nước từ sự phân bố tài nguyên
thiên nhiên và sự phát triển không đều về kinh tế - kỹ thuật giữa các nước. Trong
mấy chục năm gần đây sự phát triển mạnh mẽ của cách mạng khoa học - công
nghệ và tác động của nó đã khiến cho việc mở rộng quan hệ kinh tế đối ngoại trở
nên cấp thiết hơn bao giờ hết đối với tất cả các quốc gia. Cách mạng khoa học và
công nghệ hiện đại đã thúc đẩy mạnh mẽ quá trình quốc tế hoá đời sống kinh tế.
Một mặt, cách mạng khoa học và công nghệ hiện đại đẩy nhanh sự phát
triển của lực lượng sản xuất, làm cho lực lượng sản xuất vượt khỏi khuôn khổ
quốc gia để trở thành lực lượng sản xuất mang tính quốc tế và đẩy nhanh quá
trình hình thành nền kinh tế thế giới như một chỉnh thể có nhiều quốc gia tham
gia, vừa hợp tác vừa đấu tranh với nhau, hình thành thị trường quốc tế với giá cả
quốc tế chi phối mọi hoạt động buôn bán quốc tế. Điều đó có ảnh hưởng sâu sắc
và trực tiếp đến hoạt động kinh tế của mỗi quốc gia. Có thể nói, ngày nay không
một quốc gia nào, dù lớn hay nhỏ, tiên tiến hay lạc hậu có thể phát triển kinh tế
có hiệu quả nếu tách khỏi thị trường thế giới, không có quan hệ kinh tế đối ngoại.
Mặt khác, cách mạng khoa học và công nghệ hiện đại dẫn tới sự phát triển
mạnh mẽ của các phương tiện thông tin liên lạc và phương tiện giao thông, vận
tải. Chính các phương tiện này đã làm rút ngắn khoảng cách và thời gian đi lại,
thu nhận và xử lý thông tin giữa các nước, các khu vực và trên toàn thế giới
nhanh chóng và thuận tiện, làm cho quá trình giao lưu, liên kết, phân công và
hiệp tác quốc tế phát triển nhanh chóng cả về chiều rộng và chiều sâu.
Quá trình quốc tế hoá đời sống kinh tế diễn ra mạnh mẽ trong những thập niên 183
gần đây, được biểu hiện ở các khía cạnh sau:
Một là, sự phân công và hiệp tác quốc tế giữa các nước, các khu vực
ngày càng phát triển. Ngày nay, rất nhiều sản phẩm quan trọng dù được đăng
ký ở một nước, nhưng tham gia chế tạo nó có hàng trăm công ty của hàng chục
nước. Ví dụ: sản xuất máy bay Bôinh có tới 650 công ty trên thế giới đặt ở 30
nước tham gia; sản xuất ôtô Pho có tới 165 công ty ở 20 nước tham gia.
Hai là, sự phụ thuộc lẫn nhau về mặt kinh tế giữa các nước ngày càng tăng.
Sự chuyên môn hóa, hiệp tác hoá sản xuất làm cho các nước phụ thuộc vào nhau
ngày càng chặt chẽ về nhiều mặt như: nguyên liệu, kỹ thuật, công nghệ, vốn đầu
tư, lao động, thị trường... Trong đó, mỗi nước có những lợi thế riêng và đều tìm
cách khai thác tối đa cả lợi thế tuyệt đối và lợi thế so sánh của mình. Có thể
nói, thị trường của nền kinh tế thế giới vừa là đầu vào vừa là đầu ra đối với hoạt
động kinh tế của mỗi nước. Điều đó làm cho các nước vừa phụ thuộc vào nhau vừa
lợi dụng lẫn nhau để phát huy thế mạnh, khắc phục thế yếu của mình, sản xuất
những sản phẩm mình có ưu thế để bán và mua các sản phẩm không sản xuất
được, hoặc nếu tự sản xuất thì chi phí sản xuất cá biệt sẽ rất cao.
Ba là, sự hình thành kết cấu hạ tầng sản xuất quốc tế và chi phí sản xuất quốc tế.
Hệ thống giao thông quốc tế gồm có: đường biển, đường sông, đường ôtô,
đường sắt và hàng không. Ngày nay, mỗi dạng phương tiện đều có những tiêu
chuẩn và điều kiện hoạt động như: tiêu chuẩn về đường ôtô, cảng biển, sân bay,
kho bãi, hệ thống tín hiệu, hệ thống luật... Các tiêu chuẩn đó đã và đang được
quốc tế hóa. Cùng với các phương tiện giao thông, mạng lưới thông tin, liên lạc
hiện đại cũng được quốc tế hóa.
Quốc tế hoá đời sống kinh tế còn biểu hiện ở sự hình thành chi phí sản xuất
quốc tế, giá cả quốc tế. Mỗi nước do có các điều kiện sản xuất khác nhau nên sản
xuất ra cùng một loại hàng hóa sẽ có chi phí sản xuất khác nhau. Dựa vào chi phí
sản xuất quốc tế, các nước tìm cách khai thác các thế mạnh của mình để đạt hiệu quả
kinh tế cao trong quan hệ kinh tế quốc tế. Điều đó lại thúc đẩy quá trình chuyên môn
hóa và hiệp tác quốc tế phát triển.
Như vậy, khu vực hóa, quốc tế hoá đời sống kinh tế là một tất yếu khách
quan, nó đòi hỏi các quốc gia phải tăng cường mở rộng quan hệ kinh tế đối ngoại
nhằm khai thác có hiệu quả các nguồn lực quốc tế và trong nước. Đối với nước ta,
mở rộng quan hệ kinh tế đối ngoại không nằm ngoài tính quy luật và mục đích nói trên.
Sự tác động của cách mạng khoa học và công nghệ cùng với sự phát triển
của các công ty xuyên quốc gia và vai trò ngày càng tăng của các định chế kinh
tế - tài chính toàn cầu và khu vực đã thúc đẩy quốc tế hoá đời sống kinh tế phát 184
triển đến giai đoạn cao - toàn cầu hoá kinh tế. Toàn cầu hoá kinh tế là xu thế
khách quan của thời đại, lôi cuốn ngày càng nhiều nước tham gia. Toàn cầu hoá
kinh tế đang phát triển nhanh chóng, gia tăng mạnh mẽ quy mô và phạm vi giao
dịch hàng hoá, dịch vụ, vốn, công nghệ, kỹ thuật. Toàn cầu hoá kinh tế tạo khả
năng để mở rộng thị trường, thu hút vốn, công nghệ, đồng thời đặt ra thách thức
mới về nguy cơ tụt hậu ngày càng xa của các nước kém phát triển và sự cạnh
tranh quốc tế rất gay gắt. Toàn cầu hoá kinh tế khiến cho không một nền kinh tế
nào có thể phát triển một cách biệt lập "đóng cửa", vì nếu biệt lập "đóng cửa" thì sẽ
lạc hậu về kinh tế, xã hội... Đồng thời, cộng đồng quốc tế đứng trước nhiều vấn đề
kinh tế, xã hội có tính toàn cầu mà không một nước riêng lẻ nào có thể giải quyết
được mà không cần có sự hợp tác đa phương.
Như vậy, toàn cầu hoá kinh tế càng khẳng định tính tất yếu khách quan của
mở rộng quan hệ kinh tế đối ngoại và hội nhập kinh tế quốc tế.
2. Lợi ích của mở rộng quan hệ kinh tế đối ngoại
Mở rộng quan hệ kinh tế đối ngoại mang lại lợi ích to lớn đối với sự phát
triển kinh tế - xã hội của nước ta.
- Góp phần nối liền sản xuất và trao đổi trong nước với sản xuất và trao
đổi quốc tế, nối liền thị trường trong nước với thị trường khu vực và thế giới,
mở rộng thị trường ra bên ngoài, đồng thời góp phần phát triển thị trường trong nước.
- Mở rộng quan hệ kinh tế đối ngoại, nước ta sẽ khai thác được các nguồn
lực bên ngoài vô cùng quan trọng để đẩy mạnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất
nước, đó là nguồn vốn, công nghệ hiện đại và kinh nghiệm quản lý tiên tiến.
- Tạo điều kiện khai thác và phát huy có hiệu quả lợi thế so sánh, các nguồn
lực trong nước, kết hợp nguồn lực trong nước với nguồn lực bên ngoài, mở rộng
không gian và môi trường để phát triển kinh tế.
- Góp phần thúc đẩy tăng trường kinh tế, tạo nhiều công ăn việc làm, giảm
thất nghiệp, tăng thu nhập, ổn định và nâng cao đời sống của nhân dân.
- Góp phần đưa nước ta sớm ra khỏi tình trạng kém phát triển, thực hiện dân
giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh.
Tất nhiên, những lợi ích to lớn của mở rộng quan hệ kinh tế đối ngoại chỉ
đạt được khi hoạt động kinh tế đối ngoại vượt qua được những thách thức của
toàn cầu hoá kinh tế và hội nhập kinh tế quốc tế và giữ đúng định hướng xã hội chủ nghĩa.
Nhận thức sâu sắc về tính tất yếu khách quan và lợi ích to lớn của mở rộng
quan hệ kinh tế đối ngoại và hội nhập kinh tế quốc tế, xuất phát từ tình hình phát 185
triển kinh tế - xã hội của đất nước, Đại hội lần thứ VIII của Đảng đã xác định
nhiệm vụ "mở rộng quan hệ đối ngoại, chủ động tham gia các tổ chức quốc tế và
khu vực, củng cố và nâng cao vị thế của nước ta trên trường quốc tế"1. Đại hội
lần thứ IX của Đảng đã khẳng định chủ trương: "phát huy cao độ nội lực, đồng
thời tranh thủ nguồn lực bên ngoài và chủ động hội nhập kinh tế quốc tế để phát
triển nhanh, có hiệu quả và bền vững"2, xác định nhiệm vụ: "chủ động hội nhập
kinh tế có hiệu quả, mở rộng kinh tế đối ngoại"3. Đại hội lần thứ X của Đảng đã
đánh giá những thành tựu và hạn chế của hoạt động kinh tế đối ngoại và hội nhập
kinh tế quốc tế trong giai đoạn 2001-2005, đồng thời xác định "đẩy mạnh hoạt
động kinh tế đối ngoại, hội nhập sâu hơn và đầy đủ hơn với các thể chế kinh tế
toàn cầu, khu vực và song phương, lấy phục vụ lợi ích đất nước làm mục tiêu cao
nhất"4 là một nhiệm vụ của kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội 5 năm 2006 - 2010.
II- Mục tiêu, phương hướng, nguyên tắc cơ bản
nhằm mở rộng và nâng cao hiệu quả kinh tế đối ngoại 1. Mục tiêu
Mở rộng quan hệ kinh tế đối ngoại nhằm mở rộng thị trường, tranh thủ
nguồn lực bên ngoài về vốn, công nghệ, kiến thức quản lý để đẩy mạnh công
nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa, thực hiện
dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh.
Mục tiêu đó phải được quán triệt đối với mọi ngành, mọi cấp trong hoạt
động kinh tế đối ngoại, đồng thời cũng phải được quán triệt trong mọi lĩnh vực
của kinh tế đối ngoại.
2. Phương hướng cơ bản nhằm mở rộng và nâng cao hiệu quả kinh tế
đối ngoại, phát triển kinh tế đối ngoại
Xuất phát từ quan điểm của Đảng: "Việt Nam sẵn sàng là bạn, là đối tác tin
cậy của các nước trong cộng đồng quốc tế, phấn đấu vì hoà bình, độc lập và phát
triển"1, phương hướng cơ bản nhằm phát triển kinh tế đối ngoại trong thời kỳ quá
1. Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VIII, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1996, tr.84.
2. Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, .2001, tr. 89. 3. Sđd, tr.330.
4. Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ X, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, .2006, tr.113-114.
1. Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2001, tr. 119. 186 độ là:
Thứ nhất, đa phương hoá quan hệ kinh tế đối ngoại và đa dạng hoá các hình
thức kinh tế đối ngoại. Đây là phương hướng chủ yếu của quan hệ quốc tế trong
giai đoạn hiện nay - giai đoạn hoà bình, phát triển trở thành xu hướng cơ bản của thời đại ngày nay.
Thứ hai, chủ động hội nhập kinh tế quốc tế và khu vực theo tinh thần phát
huy tối đa nội lực, dựa vào nguồn lực trong nước là chính đi đôi với tranh thủ tối
đa nguồn lực bên ngoài nhằm kết hợp sức mạnh dân tộc với sức mạnh thời đại
một cách có hiệu quả. Cần phải nhận thức rõ hội nhập kinh tế quốc tế là quá trình
vừa hợp tác, vừa đấu tranh mà vấn đề cốt lõi là giành thị trường, vốn, công nghệ
và kỹ thuật, phải tuân thủ các nguyên tắc, luật lệ, tập quán quốc tế trên cơ sở
cùng có lợi, "có đi có lại".
Thứ ba, trong điều kiện nền kinh tế thị trường quốc tế đã và đang từng bước
trở thành nền kinh tế thị trường hiện đại và thống nhất, đồng thời luôn luôn biến
động, việc phát triển kinh tế đối ngoại ở nước ta vừa cần tôn trọng và tuân thủ cơ
chế thị trường vừa phải hết sức chú ý củng cố và phát triển kinh tế thị trường
định hướng xã hội chủ nghĩa. Mỗi bước tiến của quan hệ kinh tế đối ngoại phải là
mỗi bước tiến của kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam.
3. Nguyên tắc cơ bản cần quán triệt trong việc mở rộng và nâng cao
hiệu quả kinh tế đối ngoại
Để mở rộng kinh tế đối ngoại có hiệu quả cần quán triệt những nguyên tắc
phản ánh những thông lệ quốc tế, đồng thời đảm bảo lợi ích chính đáng về kinh
tế, chính trị của đất nước. Những nguyên tắc đó là:
a) Nguyên tắc bình đẳng
Đây là nguyên tắc có ý nghĩa rất quan trọng làm nền tảng cho việc thiết lập
và lựa chọn đối tác trong quan hệ kinh tế giữa các nước.
Nguyên tắc này xuất phát từ thực tế là mọi quốc gia trong cộng đồng quốc
tế đều là những quốc gia độc lập, có chủ quyền, có quyền bình đẳng trong quan
hệ quốc tế. Nó cũng bắt nguồn từ yêu cầu của sự hình thành và phát triển thị
trường quốc tế mà mỗi quốc gia là thành viên. Với tư cách là thành viên, mỗi
quốc gia phải được bảo đảm có quyền tự do kinh doanh, quyền tự chủ như mọi
quốc gia khác. Nói cách khác, bảo đảm tư cách pháp nhân của mỗi quốc gia
trước luật pháp quốc tế và cộng đồng quốc tế.
Kiên trì đấu tranh để thực hiện nguyên tắc này là nhiệm vụ chung của các
quốc gia, nhất là các nước đang phát triển khi thực hiện mở cửa và hội nhập kinh
tế ở thế bất lợi so với các nước phát triển. 187
b) Nguyên tắc cùng có lợi
Nguyên tắc này giữ vai trò là nền tảng kinh tế để thiết lập và mở rộng quan
hệ kinh tế giữa các nước với nhau.
Cơ sở khách quan của nguyên tắc này là cùng có lợi bắt nguồn từ yêu cầu
phải thực hiện đúng các quy luật kinh tế của thị trường diễn ra trên phạm vi quốc
tế mà mỗi nước có lợi ích kinh tế dân tộc khác nhau. Trong nền kinh tế thị trường
thế giới, nguyên tắc bình đẳng giữa các quốc gia sẽ là hình thức nếu các quốc gia
tham dự không cùng có lợi ích kinh tế. Vì trong trường hợp đó, quan hệ kinh tế
giữa các nước sẽ đi ra ngoài yêu cầu của quy luật giá trị. Quy luật dựa trên
nguyên tắc ngang giá của kinh tế thị trường trong cộng đồng quốc tế.
Nguyên tắc cùng có lợi còn là động lực kinh tế để thiết lập và duy trì lâu dài
mối quan hệ kinh tế giữa các quốc gia.
Cùng có lợi là một trong những nguyên tắc làm cơ sở cho chính sách kinh
tế đối ngoại. Nguyên tắc này được cụ thể hoá thành những điều khoản làm cơ sở
để ký kết các nghị định thư, hiệp định thương mại..., giữa các chính phủ và trong
các hợp đồng kinh tế giữa các tổ chức kinh tế các nước với nhau.
c) Nguyên tắc tôn trọng chủ quyền và không can thiệp vào công việc nội bộ của mỗi quốc gia
Trong cộng đồng quốc tế, mỗi quốc gia với tư cách là quốc gia độc lập đều
có chủ quyền về chính trị, kinh tế, xã hội và địa lý. Vì vậy trong quan hệ kinh tế,
các bên quan hệ phải tôn trọng chủ quyền, đồng thời trên cơ sở tôn trọng chủ
quyền không được phép can thiệp vào công việc nội bộ của nhau. Đó cũng chính
là nguyên tắc để bảo đảm yêu cầu của nguyên tắc bình đẳng, cùng có lợi.
Để thực hiện nguyên tắc này đòi hỏi mỗi bên trong các quan hệ phải tôn
trọng các điều kiện ký kết, không đưa ra những điều kiện phương hại đến lợi ích
của nhau, không được dùng các biện pháp có tính chất can thiệp vào nội bộ của
các quốc gia, đặc biệt là không dùng các thủ đoạn kinh tế, kỹ thuật, kích động,
can thiệp vào đường lối chính trị của các quốc gia, tôn trọng quyền tự lựa chọn
con đường phát triển của các quốc gia.
d) Nguyên tắc giữ vững độc lập tự chủ và định hướng xã hội chủ nghĩa
Đây là nguyên tắc cơ bản nhất trong việc phát triển kinh tế đối ngoại của Việt Nam.
Việc mở rộng quan hệ kinh tế đối ngoại nhằm khai thác có hiệu quả nguồn
lực quốc tế chủ yếu về vốn, công nghệ, kinh nghiệm quản lý nhằm phát huy lợi
thế, tăng sức cạnh tranh, nâng cao hiệu quả nhằm thực hiện mục tiêu cao nhất là
độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội. Mọi hoạt động trong lĩnh vực kinh tế đối 188
ngoại đều phải hướng vào mục tiêu đó, tránh tình trạng vì lợi ích kinh tế trước
mắt, xa rời mục tiêu dẫn đến chệch hướng xã hội chủ nghĩa.
III- Những hình thức kinh tế
đối ngoại chủ yếu hiện nay 1. Ngoại thương
Ngoại thương hay còn gọi là thương mại quốc tế là sự trao đổi hàng hóa,
dịch vụ (hàng hóa hữu hình và vô hình) giữa các quốc gia thông qua xuất nhập khẩu.
Ngoại thương là một trong những hình thức chủ yếu và có hiệu quả nhất
trong các hình thức của kinh tế đối ngoại.
Đối với các nước, đặc biệt là những nước đang phát triển như nước ta,
ngoại thương có tác dụng to lớn: góp phần làm tăng của cải và sức mạnh tổng
hợp, tắng tích luỹ của mỗi nước nhờ sử dụng có hiệu quả lợi thế so sánh giữa các
quốc gia trong trao đổi quốc tế; là một động lực thúc đẩy tăng trưởng kinh tế;
"điều tiết thừa, thiếu" của mỗi nước; nâng cao trình độ công nghệ và cơ cấu
ngành nghề trong nước; tạo công ăn việc làm và nâng cao đời sống của người lao
động, nhất là trong các ngành xuất khẩu.
Nội dung của ngoại thương bao gồm: xuất khẩu và nhập khẩu hàng hóa, gia
công tái xuất khẩu, xuất khẩu tại chỗ (bán hàng thu ngoại tệ trong nước). Trong
đó, xuất khẩu là hướng ưu tiên và là trọng điểm của hoạt động ngoại thương ở
các nước nói chung và ở nước ta nói riêng.
Quá trình phát triển thương mại quốc tế đòi hỏi tự do hoá thương mại; đồng
thời thực hiện bảo hộ mậu dịch một cách hợp lý. Đối với nước ta hiện nay, để
đẩy mạnh hoạt động ngoại thương cần hướng vào giải quyết các vấn đề sau:
+ Tăng kim ngạch xuất khẩu để đáp ứng nhu cầu nhập khẩu.
Nhu cầu phát triển sản xuất và đời sống trong nền kinh tế "mở" đòi hỏi phải
tăng nhập khẩu. Do vậy, tăng kim ngạch xuất khẩu là yêu cầu bức xúc đối với nước ta.
Định hướng đẩy mạnh xuất khẩu trong những năm tới là: Tăng nhanh tỷ
trọng xuất khẩu các sản phẩm chế biến có giá trị tăng thêm cao, giàu hàm lượng
công nghệ, có sức cạnh tranh, tạo thêm các sản phẩm xuất khẩu chủ lực mới, hạn
chế và tiến tới chấm dứt xuất khẩu tài nguyên thiên nhiên và nông sản chưa qua
chế biến; Củng cố và mở rộng thị trường xuất khẩu, tạo thị trường ổn định cho
các mặt hàng có khả năng cạnh tranh; Tăng thêm thị phần ở các thị trường lớn và
khai mở các thị trường còn nhiều tiềm năng. Phấn đấu đưa tổng kim ngạch xuất
khẩu 5 năm tới (2006-2010) lên hơn hai lần 5 năm trước (tổng kim ngạch xuất 189
khẩu hàng hoá 5 năm: 2001-2005 đạt gần 111 tỷ USD).
+ Về nhập khẩu - chính sách mặt hàng nhập.
Chính sách nhập khẩu phải tập trung vào việc hình thành và chuyển dịch cơ
cấu kinh tế theo hướng công nghiệp hóa, hiện đại hóa, phục vụ chiến lược hướng
mạnh vào xuất khẩu đồng thời thay thế nhập khẩu những mặt hàng có thể sản
xuất có hiệu quả ở trong nước;
+ Giải quyết đúng đắn mối quan hệ giữa chính sách thương mại tự do và
chính sách bảo hộ thương mại.
Chính sách thương mại tự do có nghĩa là Chính phủ không can thiệp bằng
biện pháp hành chính đối với ngoại thương, cho phép hàng hóa cạnh tranh tự do
trên thị trường trong nước và nước ngoài, không thực hiện đặc quyền và ưu đãi
đối với hàng hóa xuất nhập khẩu của nước mình, không có sự kỳ thị đối với hàng
hóa xuất khẩu của nước ngoài.
Chính sách bảo hộ thương mại có nghĩa là Chính phủ thông qua biện pháp
thuế quan và phi thuế quan như: hạn chế về số lượng nhập khẩu, chế độ quản lý
ngoại tệ để hạn chế hàng hóa nước ngoài xâm nhập. Cần kết hợp hai xu hướng đó
trong chính sách ngoại thương sao cho vừa bảo vệ và phát triển kinh tế, bảo vệ
thị trường trong nước, vừa thúc đẩy tự do thương mại, khai thác có hiệu quả thị trường thế giới.
+ Hình thành tỷ giá hối đoái một cách chủ động, hợp lý.
Tỷ giá hối đoái là tỷ giá giữa đồng tiền của nước sở tại với đồng tiền của nước
ngoài. Tỷ giá hối đoái là một trong những đòn bẩy kinh tế quan trọng trong trao đổi
kinh tế đặc biệt ảnh hưởng trực tiếp đối với xuất, nhập khẩu. Do vậy, việc xây dựng
một tỷ giá hối đoái thống nhất, sát giá thị trường tiền tệ là rất cần thiết cho mỗi nước.
2. Đầu tư quốc tế
Đầu tư quốc tế là một hình thức cơ bản của quan hệ kinh tế đối ngoại. Nó là
quá trình trong đó một hay nhiều bên (có quốc tịch khác nhau) cùng góp vốn để
xây dựng và triển khai một dự án đầu tư nhằm đưa lại lợi ích cho tất cả các bên
tham gia. yếu tố quốc tế của đầu tư quốc tế thể hiện sự khác nhau về quốc tịch
của các bên tham gia đầu tư, nhưng mọi hoạt động đầu tư quốc tế đều nhằm mục đích sinh lợi.
Đầu tư quốc tế có tác động hai mặt đối với các nước nhận đầu tư. Một mặt
làm tăng thêm nguồn vốn, tăng công nghệ mới, nâng cao trình độ quản lý tiên
tiến, tạo thêm việc làm, đào tạo tay nghề, khai thác tài nguyên, chuyển đổi cơ cấu
kinh tế theo hướng hiện đại, tiếp cận kinh tế thị trường hiện đại trên thế giới. Mặt
khác đối với các nước kém phát triển, đầu tư quốc tế cũng có khả năng làm tăng 190
sự phân hóa giữa các giai tầng trong xã hội, giữa các vùng lãnh thổ, làm cạn kiệt
tài nguyên, làm ô nhiễm môi trường sinh thái, tăng tính lệ thuộc vào bên ngoài.
Những điều bất lợi này cần được tính đến và cân nhắc kỹ trong quá trình xây
dựng, thẩm định, ký kết và thực thi dự án nhận đầu tư.
Có hai loại hình đầu tư quốc tế: đầu tư trực tiếp và đầu tư gián tiếp.
Đầu tư trực tiếp (FDI) là hình thức đầu tư mà quyền sở hữu và quyền sử
dụng quản lý vốn của người đầu tư thống nhất với nhau, tức là người có vốn đầu
tư trực tiếp tham gia vào việc tổ chức quản lý và điều hành dự án đầu tư, chịu
trách nhiệm về kết quả, rủi ro trong kinh doanh và thu lợi nhuận.
Đầu tư quốc tế trực tiếp được thực hiện dưới các hình thức chủ yếu sau:
- Hợp tác kinh doanh trên cơ sở hợp đồng. Hình thức này không cần thành
lập một pháp nhân mới.
- Xí nghiệp liên doanh mà vốn do hai bên cùng góp theo tỷ lệ nhất định để
hình thành xí nghiệp mới có Hội đồng quản trị và ban điều hành chung.
- Xí nghiệp 100% vốn nước ngoài.
- Hợp đồng xây dựng - kinh doanh - chuyển giao. Hình thức này đòi hỏi cần
có nguồn vốn lớn của bên ngoài và thường đầu tư cho các công trình kết cấu hạ tầng.
Thông qua các hình thức trên mà các khu chế xuất, khu công nghiệp, khu
công nghệ cao... sớm hình thành và phát triển.
Đầu tư gián tiếp là loại hình đầu tư mà quyền sở hữu tách rời quyền sử dụng
vốn đầu tư, tức là người có vốn không trực tiếp tham gia vào việc tổ chức, điều
hành dự án mà thu lợi dưới hình thức lợi tức cho vay (nếu là vốn cho vay) hoặc
lợi tức cổ phần (nếu là cổ phần). Trong các nguồn vốn đầu tư gián tiếp, một bộ
phận quan trọng là viện trợ phát triển chính thức (ODA) cho chính phủ một số
nước có nền kinh tế đang phát triển. Bộ phận này có tỷ trọng lớn và thường đi
kèm với điều kiện ưu đãi. ODA bao gồm các khoản hỗ trợ không hoàn lại và các
khoản tín dụng ưu đãi khác do các tổ chức trong hệ thống Liên Hợp Quốc, các
chính phủ, các tổ chức kinh tế dành cho các nước chậm phát triển. Các hình thức
viện trợ chủ yếu của ODA là tiền mặt, hàng hóa, tín dụng thương mại ưu đãi, hỗ
trợ công trình, hỗ trợ dự án.
Từ năm 1988 đến hết năm 2005, nguồn vốn đầu tư trực tiếp vào nước ta đã
có gần 65,7 tỷ USD đăng ký và khoảng 33 tỷ USD thực hiện. Trong giai đoạn
2001-2005, tổng vốn FDI thực hiện là 14,3 tỷ USD; tổng vốn ODA cam kết đạt
11,2 tỷ USD, vốn ODA giải ngân đạt 7,9 tỷ USD. Tuy nhiên, môi trường đầu tư
của Việt Nam kém hấp dẫn so với một số nước xung quanh. Chưa thu hút được 191
nhiều vốn đầu tư và công nghệ tiên tiến của các tập đoàn kinh tế lớn; chưa chủ
động khai thác vốn đầu tư gián tiếp quốc tế.
Định hướng đẩy mạnh thu hút đầu tư nước ngoài trong giai đoạn 2006-2010
là: Tiếp tục cải thiện môi trường đầu tư, chú trọng cải cách hành chính, đào tạo
nguồn nhân lực, tạo lập những điều kiện thuận lợi hơn nữa để thu hút mạnh các
nguồn vốn quốc tế; mở rộng địa bàn và hình thức thu hút FDI, hướng vào các thị
trường giàu tiềm năng và các tập đoàn kinh tế hàng đầu thế giới, tạo sự chuyển
biến mạnh mẽ về số lượng và chất lượng, hiệu quả nguồn FDI. Đẩy nhanh tốc độ
giải ngân ODA. Từng bước mở rộng đầu tư gián tiếp của nước ngoài.
3. Hợp tác khoa học - kỹ thuật
Hợp tác khoa học - kỹ thuật được thực hiện dưới nhiều hình thức, như: trao
đổi những tài liệu - kỹ thuật và thiết kế, mua bán giấy phép, trao đổi kinh
nghiệm, chuyển giao công nghệ, phối hợp nghiên cứu khoa học kỹ thuật, hợp tác
đào tạo, bồi dưỡng cán bộ và công nhân.
Đối với những nước lạc hậu về kỹ thuật, vốn chi cho nghiên cứu khoa học
kỹ thuật còn ít, đội ngũ cán bộ khoa học kỹ thuật chưa nhiều, phương tiện vật
chất còn thiếu thốn như nước ta thì việc tham gia hợp tác khoa học kỹ thuật với
nước ngoài là vô cùng quan trọng. Đó là điều kiện thiết yếu để rút ngắn khoảng
cách với các nước tiên tiến.
4. Tín dụng quốc tế
Đây là quan hệ tín dụng giữa nhà nước, các tổ chức kinh tế - xã hội, các cá
nhân ở trong nước với các chính phủ, các tổ chức (gồm cả tổ chức phi chính phủ)
và cá nhân ở nước ngoài, trong đó với các tổ chức ngân hàng thế giới và ngân
hàng khu vực là chủ yếu.
Tín dụng quốc tế được thể hiện dưới nhiều hình thức: hoặc vay nợ bằng tiền
tệ, vàng, công nghệ, hàng hóa, hoặc có thể qua hình thức đầu tư trực tiếp (bên
nhận đầu tư không có vốn, phải vay của bên đầu tư).
Ưu điểm của hình thức này là vay nợ để có vốn đầu tư mở rộng sản xuất,
xây dựng kết cấu hạ tầng - những khu vực cần vốn đầu tư lớn, thu hồi vốn chậm.
Tuy nhiên, nếu không có phương án đầu tư đúng, được tính toán một cách
khoa học thì việc chi tiêu vốn vay sẽ không có hiệu quả, vốn vay sẽ trở thành một
gánh nặng cho nền kinh tế.
5. Các hình thức dịch vụ thu ngoại tệ
Các hình thức dịch vụ thu ngoại tệ chủ yếu là:
a) Du lịch quốc tế 192
Du lịch là nhu cầu khách quan, vốn có của con người, kinh tế càng phát
triển, năng suất lao động càng cao thì nhu cầu du lịch - nhất là du lịch quốc tế càng tăng.
Ngành kinh tế du lịch là một ngành kinh doanh tổng hợp bao gồm các hoạt
động tổ chức, hướng dẫn du lịch, sản xuất, trao đổi hàng hóa và dịch vụ nhằm
đáp ứng các nhu cầu đi lại, ăn uống, nghỉ ngơi, lưu trú, thăm quan, giải trí, tìm
hiểu, lưu niệm... của du khách.
Phát triển ngành du lịch quốc tế sẽ phát huy lợi thế của Việt Nam về cảnh
quan thiên nhiên, về nhiều loại lao động đặc thù mang tính dân tộc, truyền thống của Việt Nam.
b) Vận tải quốc tế
Sự ra đời và phát triển của vận tải quốc tế gắn liền với sự phân công lao
động xã hội và quan hệ buôn bán giữa các nước với nhau.
Sự phát triển của vận tải quốc tế có tác dụng tăng nguồn thu ngoại tệ thông
qua vận tải và tiết kiệm chi ngoại tệ do phải thuê vận chuyển khi nhập khẩu hàng hóa.
Vận tải quốc tế sử dụng các phương thức như: đường biển, đường sắt,
đường bộ (ôtô), đường hàng không... trong các phương thức đó, vận tải đường
biển có vai trò quan trọng nhất.
Việt Nam có vị trí địa lý quan trọng lại có nhiều hải cảng thuận tiện cho vận
tải đường biển nên có thể phát huy thế mạnh của mình thông qua việc đẩy mạnh vận tải quốc tế.
c) Xuất khẩu lao động ra nước ngoài và tại chỗ
Hiện nay nhu cầu lao động ở các nước phát triển vẫn còn lớn do kinh tế
phát triển, tỷ lệ tăng dân số ở các nước này có xu hướng giảm và nhất là do
chuyển dịch cơ cấu kinh tế bởi cách mạng khoa học và công nghệ. Những
ngành khó cơ giới hoá tự động hoá, độc hại, nguy hiểm hoặc cần nhiều lao
động không lành nghề như xây dựng, khai mỏ, công nghiệp nhẹ, công nghiệp
lắp ráp ôtô, điện tử hiện vẫn cần lao động.
Việt Nam với dân số trên 83 triệu người, kinh tế chưa phát triển là một
nước có thương mại lao động lớn. Việc xuất khẩu lao động mang lại nhiều lợi ích trước mắt và lâu dài.
d) Các hoạt động dịch vụ thu ngoại tệ khác
Ngoài những hoạt động nêu trên, lĩnh vực kinh tế đối ngoại còn có nhiều
hoạt động dịch vụ thu ngoại tệ khác như dịch vụ thu bảo hiểm, dịch vụ thông tin
bưu điện, dịch vụ kiều hối, dịch vụ ăn uống, dịch vụ tư vấn. 193
6. Phân công hợp tác sản xuất quốc tế trên cơ sở chuyên môn hóa
Do sự phát triển của lực lượng sản xuất, phân công và hợp tác sản xuất
không chỉ trong phạm vi quốc gia mà mang tính quốc tế. Trong nền kinh tế hiện
đại, mỗi quốc gia có những ưu thế riêng trong việc sản xuất ra những sản phẩm
nhất định, thậm chí những chi tiết sản phẩm nhất định. Nếu các quốc gia thực
hiện phân công và hợp tác sản xuất trên cơ sở chuyên môn hoá, sản phẩm có thể
đạt được chất lượng tốt nhất, chi phí thấp nhất và đem lại lợi ích cho tất cả các bên tham gia.
Chuyên môn hóa bao gồm: chuyên môn hóa những ngành khác nhau và
chuyên môn hóa trong cùng một ngành (chuyên môn hóa theo sản phẩm, theo bộ
phận sản phẩm hay chi tiết và công nghệ). Hình thức hợp tác này làm cho cơ cấu
kinh tế ngành của các nước tham gia đan kết vào nhau, phụ thuộc lẫn nhau.
IV- Các giải pháp chủ yếu nhằm mở rộng,
nâng cao hiệu quả kinh tế đối ngoại
Để thực hiện mở rộng và nâng cao hiệu quả của kinh tế đối ngoại cần thực
hiện đồng thời hàng loạt các giải pháp trong đó có các giải pháp chủ yếu sau đây:
1. Bảo đảm sự ổn định về môi trường chính trị, kinh tế - xã hội
Môi trường chính trị, kinh tế - xã hội là nhân tố cơ bản, có tính quyết định
đối với hoạt động kinh tế đối ngoại, đặc biệt là đối với việc thu hút đầu tư nước
ngoài - hình thức chủ yếu, quan trọng của hoạt động kinh tế đối ngoại. Kinh
nghiệm thực tiễn đã chỉ ra rằng nếu sự ổn định chính trị không được bảo đảm, môi
trường kinh tế không thuận lợi, thiếu các chính sách khuyến khích, môi trường xã
hội thiếu tính an toàn.. sẽ tác động gián tiếp hoặc trực tiếp đến tỷ suất lợi nhuận của
các đối tác, theo đó, sẽ tác động xấu tới quan hệ hợp tác kinh tế, trước hết là đối
với việc thu hút đầu tư nước ngoài.
2. Có chính sách thích hợp đối với từng hình thức kinh tế đối ngoại
Đây là giải pháp quan trọng nhằm phát triển đa dạng, hiệu quả kinh tế đối
ngoại. Một mặt phải mở rộng các hình thức kinh tế đối ngoại, mặt khác phải sử
dụng linh hoạt phù hợp với điều kiện cụ thể. Đặc biệt là phải sử dụng chính
sách thích hợp đối với mỗi hình thức kinh tế đối ngoại. Chẳng hạn đối với hình
thức ngoại thương cần phải có chính sách khuyến khích mạnh mẽ sản xuất kinh
doanh hàng xuất khẩu, tăng nhanh tỷ trọng sản phẩm có hàm lượng công nghệ
cao, phát triển mạnh mẽ những sản phẩm hàng hóa dịch vụ có khả năng cạnh
tranh, có cơ chế bảo hiểm hàng xuất khẩu, đặc biệt là nông sản, đầu tư cho sản
xuất trong nước, tăng nhanh kim ngạch xuất khẩu tiến tới cân bằng xuất nhập khẩu, v.v..
3. Xây dựng và phát triển hệ thống kết cấu hạ tầng kinh tế - xã hội 194
Kết cấu hạ tầng kinh tế - xã hội có vai trò quan trọng trong phát triển kinh
tế nói chung, kinh tế đối ngoại nói riêng. Trong điều kiện nền kinh tế tri thức
đang hình thành và từng bước phát triển, kết cấu hạ tầng kinh tế - xã hội càng
đóng vai trò quan trọng và yêu cầu chất lượng ngày càng cao. Trong đó đặc biệt
là kết cấu hạ tầng kinh tế - kỹ thuật mà trước hết là hệ thống thông tin liên lạc, giao thông vận tải.
Do vậy, phải có chiến lược đầu tư đúng, nhất là đầu tư tập trung có trọng
điểm, dứt điểm và có hiệu quả cao, đặc biệt phải kiên quyết chống các hiện tượng
tiêu cực gây thất thoát vốn đầu tư.
4. Tăng cường vai trò quản lý của Nhà nước đối với kinh tế đối ngoại
Kinh nghiệm quốc tế và thực tiễn những năm vừa qua đã khẳng định
rằng nếu thiếu sự quản lý của Nhà nước, kinh tế đối ngoại sẽ không thể mở
rộng và mang lại hiệu quả cao, thậm chí còn dẫn đến những hậu quả khó
lường trước không chỉ về kinh tế mà còn nguy hại hơn là hậu quả về chính trị.
Vì vậy việc tăng cường quản lý nhà nước trở thành vấn đề cấp bách. Chỉ có
tăng cường vai trò quản lý của Nhà nước mới có thể bảo đảm mục tiêu,
phương hướng và giữ vững được những nguyên tắc cơ bản trong kinh tế đối
ngoại và có như vậy hoạt động kinh tế đối ngoại mới mang lại hiệu quả cao.
Thông qua sự tăng cường vai trò quản lý của Nhà nước sẽ khắc phục được
tình trạng cạnh tranh thiếu lành mạnh, phát huy hiệu quả của sự hợp tác trong
nước để có sức mạnh cạnh tranh quốc tế, tránh được sự thua thiệt về lợi ích...
5. Xây dựng đối tác và tìm kiếm đối tác trong quan hệ kinh tế đối ngoại
Do hình thức kinh tế đối ngoại rất đa dạng nên đối tác cũng hết sức đa dạng.
Cũng vì thế vừa xây dựng đối tác và tìm kiếm đối tác quan hệ trở thành vấn đề
phức tạp cần được xử lý linh hoạt.
Đối với việc xây dựng đối tác trong nước, điều quan trọng là phải từng
bước xây dựng các đối tác mạnh (về vốn, công nghệ, năng lực quản lý, phong
cách giao tiếp quốc tế...) có tầm cỡ quốc tế, đóng vai trò đầu tàu trong quan hệ
kinh tế quốc tế. Trong nền kinh tế thị trường, doanh nghiệp vẫn là những chủ thể
chủ yếu trực tiếp hoạt động kinh tế đối ngoại nên cần phải xúc tiến xây dựng
một số doanh nghiệp nhà nước thành tập đoàn xuyên quốc gia. Các tập đoàn này
sẽ là lực lượng đầu tàu trong việc mở rộng quan hệ kinh tế đối ngoại và thông
qua đó lôi cuốn các doanh nghiệp khác.
Trong quan hệ kinh tế đối ngoại, việc lựa chọn đối tác thích hợp luôn là
vấn đề quan trọng đối với Việt Nam. Song trong tương lai và lâu dài cần quan
tâm hơn đối với các công ty xuyên quốc gia vì đó là nguồn lực quốc tế lớn về
vốn, công nghệ, kinh nghiệm quản lý mà chúng ta rất cần khai thác. 195
Mỗi giải pháp trong hệ thống 5 giải pháp nói trên tuy đều có vị trí khác
nhau, song sự phân định cũng chỉ có ý nghĩa tương đối. Để mở rộng và nâng cao
hiệu quả kinh tế đối ngoại cần phải thực hiện đồng bộ các giải pháp tạo nên sức
mạnh tổng hợp nâng cao hiệu quả hoạt động kinh tế đối ngoại của nền kinh tế nước ta.
Các giải pháp mở rộng và nâng cao hiệu quả kinh tế đối ngoại phải đặt
trong tổng thể các giải pháp đẩy mạnh hội nhập kinh tế quốc tế. Đó là các giải
pháp chủ yếu sau: Nâng cao nhận thức chung về hội nhập kinh tế quốc tế; xây
dựng chiến lược phát triển, nâng cao sức cạnh tranh của nền kinh tế; nâng cao
năng lực cạnh tranh của các doanh nghiệp trong nước; đổi mới cơ chế chính
sách quản lý, hoàn thiện hệ thống pháp luật; đẩy mạnh công tác đào tạo nguồn
nhân lực; đẩy mạnh cải cách hành chính; tăng cường sự lãnh đạo của Đảng và
Nhà nước đối với các hoạt động hội nhập kinh tế quốc tế. Câu hỏi ôn tập
1. Phân tích sự tất yếu khách quan và lợi ích của việc mở rộng quan hệ kinh
tế đối ngoại ở nước ta hiện nay.
2. Phân tích các nguyên tắc cơ bản trong hoạt động kinh tế đối ngoại.
3. Trình bày các hình thức kinh tế đối ngoại chủ yếu.
4. Trình bày các giải pháp chủ yếu nhằm mở rộng và nâng cao hiệu quả kinh tế đối ngoại. 196 Mục lục
Phần mở đầu:
Nhập môn kinh tế chính trị
Chương I: Đối tượng, phương pháp, chức năng của kinh tế chính trị Mác - Lênin
Chương II: Tái sản xuất xã hội và tăng trưởng kinh tế
Phần thứ nhất:
Những vấn đề kinh tế chính trị của
phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa
Chương III: Sản xuất hàng hóa và các quy luật kinh tế của sản xuất hàng hóa
Chương IV: Sản xuất giá trị thặng dư - Quy luật kinh tế cơ bản của chủ nghĩa tư bản
Chương V: Vận động của tư bản cá biệt và tái sản xuất tư bản xã hội
Chương VI: Các hình thái tư bản và các hình thức biểu hiện của giá trị thặng dư
Chương VII: Chủ nghĩa tư bản độc quyền và chủ nghĩa tư bản độc quyền nhà nước
Phần thứ hai:
Những vấn đề kinh tế chính trị của thời kỳ quá độ
lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam
Chương VIII: Quá độ lên chủ nghĩa xã hội và cơ cấu kinh tế nhiều
thành phần trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam
Chương IX: Công nghiệp hóa, hiện đại hóa nền kinh tế trong thời kỳ
quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam
Chương X: Kinh tế nông thôn trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam
Chương XI: Kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam
Chương XII: Lợi ích kinh tế và phân phối thu nhập trong thời kỳ quá
độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam
Chương XIII: Kinh tế đối ngoại trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam 197
Document Outline

  • Phần mở đầu
  • Nhập môn kinh tế chính trị
    • Chương I
    • Đối tượng, phương pháp, chức năng của kinh tế chính trị Mác
      • I- Lược sử hình thành và phát triển môn kinh tế - chính trị
        • 1. Chủ nghĩa trọng thương
        • 2. Chủ nghĩa trọng nông
        • 3. Kinh tế chính trị tư sản cổ điển
        • 4. Kinh tế chính trị Mác - Lênin
      • II- Đối tượng của kinh tế chính trị Mác - Lênin
        • 1. Nền sản xuất xã hội
          • a\) S?n xu?t c?a c?i v?t ch?t và vai tr
          • b\) Các y?u t? co b?n c?a quá trình s?
          • c\) S?n ph?m xã h?i
          • d) Hai m?t c?a n?n s?n xu?t
        • 2. Đối tượng nghiên cứu của kinh tế chính trị
      • III- Phương pháp nghiên cứu của kinh tế chính trị
        • 1. Phương pháp biện chứng duy vật
        • 2. Phương pháp trừu tượng hoá khoa học
      • IV- Chức năng và ý nghĩa của việc nghiên cứu kinh tế chính t
      • Mác - Lênin
        • 1. Chức năng của kinh tế chính trị
          • a) Ch?c nang nh?n th?c
          • b) Ch?c nang th?c ti?n
          • c\) Ch?c nang phuong pháp lu?n
          • d) Ch?c nang tu tu?ng
        • 2. Quan hệ giữa kinh tế chính trị với các khoa học kinh tế k
        • 3. Sự cần thiết học tập môn kinh tế chính trị
    • Chương II
    • Tái sản xuất xã hội và tăng trưởng kinh tế
      • I- Tái sản xuất xã hội
        • 1. Những khái niệm cơ bản về tái sản xuất xã hội
          • a\) Tái s?n xu?t gi?n don
          • b\) Tái s?n xu?t m? r?ng
        • 2. Các khâu của quá trình tái sản xuất xã hội
        • 3. Nội dung chủ yếu của tái sản xuất xã hội
          • a\) Tái s?n xu?t c?a c?i v?t ch?t
          • b\) Tái s?n xu?t s?c lao d?ng
          • c\) Tái s?n xu?t quan h? s?n xu?t
          • d\) Tái s?n xu?t môi tru?ng sinh thái
        • 4. Hiệu quả của tái sản xuất xã hội
        • 5. Xã hội hóa sản xuất
      • II- Tăng trưởng kinh tế, phát triển kinh tế và tiến bộ xã hộ
        • 1. Tăng trưởng kinh tế
          • a\) Khái ni?m
          • b\) Vai trò c?a tang tru?ng kinh t?
          • c\) Các nhân t? tang tru?ng kinh t?
        • 2. Phát triển kinh tế
          • a\) Khái ni?m
          • b\) Các y?u t? ?nh hu?ng d?n s? phát tr
        • 3. Quan hệ giữa phát triển kinh tế và tiến bộ xã hội
          • a\) Ti?n b? xã h?i
          • b\) Quan h? gi?a phát tri?n kinh t? v?i
        • 4. Phát triển bền vững
  • Phần thứ nhất
  • Những vấn đề kinh tế chính trị của phương thức sản xuất tư
    • Chương III
    • Sản xuất hàng hóa và các quy luậtkinh tế của sản xuất hàng h
      • I- Điều kiện ra đời, tồn tại, đặc trưng và ưu thế của sản xu
        • 1. Điều kiện ra đời, tồn tại của sản xuất hàng hóa
        • 2. Đặc trưng và ưu thế của sản xuất hàng hóa
          • a\) Ð?c trung c?a s?n xu?t hàng hóa
          • b\) Uu th? c?a s?n xu?t hàng hóa
      • II- Hàng hóa
        • 1. Hàng hóa và hai thuộc tính của nó
          • a\) Giá tr? s? d?ng c?a hàng hóa
          • b\) Giá tr? c?a hàng hóa
          • c\) M?i quan h? gi?a hai thu?c tính c?a
        • 2. Tính chất hai mặt của lao động sản xuất hàng hóa
          • a) Lao d?ng c? th?
          • b) Lao d?ng tr?u tu?ng
        • 3. Lượng giá trị của hàng hóa và các yếu tố ảnh hưởng tới nó
          • a\) Th?i gian lao d?ng xã h?i c?n thi?t
          • b\) Nh?ng y?u t? ?nh hu?ng d?n lu?ng gi
      • III- Tiền tệ
        • 1. Nguồn gốc và bản chất của tiền
          • a\) Hình thái gi?n don hay ng?u nhiên
          • b\) Hình thái d?y d? hay m? r?ng c?a gi
          • c\) Hình thái chung c?a giá tr?
          • d\) Hình thái ti?n
        • 2. Các chức năng của tiền
          • a\) Thu?c do giá tr?
          • b\) Phuong ti?n luu thông
          • c) Phuong ti?n c?t tr?
          • d\) Phuong ti?n thanh toán
          • e) Ti?n th? gi?i
      • IV- các quy luật của sản xuất hàng hóa
        • 1. Quy luật giá trị
          • a\) N?i dung và yêu c?u c?a quy lu?t gi
          • b\) Tác d?ng c?a quy lu?t giá tr?
        • 2. Quy luật cạnh tranh
        • 3. Quy luật cung cầu
        • 4. Quy luật lưu thông tiền tệ và lạm phát
      • V- Thị trường
        • 1. Thị trường và chức năng của thị trường
        • 2. Giá cả thị trường
    • Chương IV
    • Sản xuất giá trị thặng dư - quy luật kinh tế cơ bản của chủ
      • I- Sự chuyển hóa tiền thành tư bản
        • 1. Công thức chung của tư bản
          • a\) So sánh hai công th?c:
          • b\) Mâu thu?n c?a công th?c chung c?a t
        • 2. Hàng hóa sức lao động
          • a\) S?c lao d?ng, s? chuy?n hóa s?c lao
          • b\) Hai thu?c tính c?a hàng hóa s?c la
      • II- Sản xuất giá trị thặng dư
        • 1. Quá trình sản xuất giá trị thặng dư
        • 2. Tư bản bất biến và tư bản khả biến
        • 3. Tỷ suất và khối lượng giá trị thặng dư
        • 4. Giá trị thặng dư tuyệt đối, tương đối và siêu ngạch
        • 5. Sản xuất giá trị thặng dư - quy luật kinh tế cơ bản của c
      • III- Tiền công trong chủ nghĩa tư bản
        • 1. Bản chất của tiền công
        • 2. Các hình thức tiền công cơ bản
        • 3. Tiền công danh nghĩa và tiền công thực tế
      • IV- Tích luỹ tư bản chủ nghĩa
        • 1. Thực chất của tích luỹ tư bản và các nhân tố quyết định q
          • a\) Giá tr? th?ng du - ngu?n g?c c?a tí
          • b\) Nh?ng nhân t? ?nh hu?ng d?n quy mô
        • 2. Quy luật chung của tích luỹ tư bản chủ nghĩa
          • a\) Quá trình tích lu? tu b?n là quá
          • b\) Quá trình tích lu? tu b?n là quá
          • c\) Quá trình tích lu? tu b?n là quá
    • Chương V
    • Vận động của tư bản cá biệt và tái sản xuất tư bản xã hội
      • I -Vận động của tư bản cá biệt
        • 1. Tuần hoàn của tư bản
          • a) Giai do?n th? nh?t
          • b) Giai do?n th? hai
          • c) Giai do?n th? ba:
        • 2. Chu chuyển của tư bản
          • a) Th?i gian chu chuy?n c?a tu b?n
          • b) T?c d? chu chuy?n c?a tu b?n
        • 3. Tư bản cố định và tư bản lưu động
      • II- Tái sản xuất tư bản xã hội và khủng hoảng kinh tế
        • 1. Tái sản xuất tư bản xã hội
        • 2. Điều kiện thực hiện sản phẩm trong tái sản xuất tư bản xã
          • a\) Ði?u ki?n th?c hi?n s?n ph?m xã h?i
          • b\) Ði?u ki?n th?c hi?n s?n ph?m xã h?i
        • 3. Khủng hoảng kinh tế
          • a\) Mâu thu?n gi?a tính có t? ch?c, có
          • b\) Mâu thu?n gi?a xu hu?ng m? r?ng s?n
          • c\) Mâu thu?n d?i kháng gi?a tu b?n và
    • Chương VI
    • Các hình thái tư bản và các hình thức biểu hiện của giá tr
      • I- Lợi nhuận bình quân và giá cả sản xuất
        • 1. Lợi nhuận và tỷ suất lợi nhuận
          • a\) Chi phí s?n xu?t tu b?n ch? nghia
          • b) L?i nhu?n
          • c) T? su?t l?i nhu?n
        • 2. Sự hình thành tỷ suất lợi nhuận bình quân và giá cả sản x
          • a\) C?nh tranh trong n?i b? ngành và s?
          • b\) C?nh tranh gi?a các ngành và s? hì
          • c\) S? hình thành giá c? s?n xu?t
      • II- Các hình thái tư bản và lợi nhuận của chúng
        • 1. Tư bản thương nghiệp và lợi nhuận thương nghiệp
          • a) Ngu?n g?c tu b?n thuong nghi?p
          • b) L?i nhu?n thuong nghi?p
        • 2 . Tư bản cho vay và lợi tức cho vay
          • a\) S? hình thành tu b?n cho vay
          • b\) L?i t?c và t? su?t l?i t?c
        • 3. Công ty cổ phần, tư bản giả và thị trường chứng khoán
          • a\) Công ty c? ph?n
          • b) Tu b?n gi?
          • c\) Th? tru?ng ch?ng khoán
        • 4. Tư bản kinh doanh nông nghiệp và địa tô tư bản chủ nghĩa
          • a\) Tu b?n kinh doanh nông nghi?p
          • b\) B?n ch?t c?a d?a tô tu b?n ch? nghi
          • c\) Các hình th?c d?a tô tu b?n ch? n
          • d\) Giá c? ru?ng d?t
    • Chương VII
    • Chủ nghĩa tư bản độc quyền và chủ nghĩa tư bản độc quyền nhà
      • I- Chủ nghĩa tư bản độc quyền
        • 1. Nguyên nhân hình thành tư bản độc quyền và bản chất của c
          • a\) Nguyên nhân hình thành tu b?n d?c
          • b) B?n ch?t c?a ch? nghia tu b?n d?c quy?n
        • 2. Đặc điểm kinh tế cơ bản của chủ nghĩa tư bản độc quyền
          • a\) S? t?p trung s?n xu?t và s? th?ng t
          • b\) Tu b?n tài chính và b?n d?u s? tài
          • c) Xu?t kh?u tu b?n
          • d\) S? phân chia th? gi?i v? m?t kinh t
          • e\) S? phân chia th? gi?i v? m?t lãnh t
      • II- Chủ nghĩa tư bản độc quyền Nhà nước
        • 1. Nguyên nhân ra đời và bản chất của chủ nghĩa tư bản độc q
          • a\) Nguyên nhân ra d?i c?a ch? nghia tu
          • b\) B?n ch?t c?a ch? nghia tu b?n d?c qu
        • 2. Những biểu hiện chủ yếu của chủ nghĩa tư bản độc quyền nh
          • a\) S? k?t h?p v? nhân s? gi?a các t? c
          • b\) S? hình thành và phát tri?n c?a s?
          • c\) S? di?u ti?t kinh t? c?a nhà nu?c t
      • III- Những biểu hiện mới của chủ nghĩa tư bản trong giai đoạ
        • 1. Những biểu hiện mới trong năm đặc điểm của chủ nghĩa tư b
          • a\) S? t?p trung s?n xu?t và s? th?ng t
          • b\) S? thay d?i trong các hình th?c t?
          • c\) Xu?t kh?u tu b?n v?n là co s? c?a t
          • d\) S? phân chia th? gi?i gi?a các liê
          • e\) S? phân chia th? gi?i gi?a các cu?n
        • 2. Những biểu hiện mới trong cơ chế điều tiết kinh tế của ch
      • IV- Những thành tựu, giới hạn và xu hướng vận động của chủ n
        • 1. Những thành tựu chủ nghĩa tư bản đạt được trong sự vận độ
        • 2. Giới hạn và hậu quả chủ nghĩa tư bản gây ra
        • 3. Xu hướng vận động của chủ nghĩa tư bản
  • Phần thứ hai
  • Những vấn đề kinh tế chính trị Của thời kỳ quá độ lên chủ ng
    • Chương VIII
    • Quá độ lên chủ nghĩa xã hội và cơ cấu kinh tế nhiều thành ph
      • I- Thời kỳ quá độ và quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam
        • 1. Quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin về thời kỳ quá độ lên
          • a\) Th?i k? quá d? lên ch? nghia xã h?
          • b\) Ð?c di?m kinh t? co b?n nh?t c?a th
          • c\) Kh? nang quá d? lên ch? nghia xã h
        • 2. Tính tất yếu và đặc điểm của thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa
        • 3. Nhiệm vụ kinh tế cơ bản trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩ
          • a\) Phát tri?n l?c lu?ng s?n xu?t, coi
          • b\) Xây d?ng t?ng bu?c quan h? s?n xu?t
          • c\) M? r?ng và nâng cao hi?u qu? c?a qu
      • II- Sở hữu về tư liệu sản xuất và nền kinh tế nhiều thành ph
        • 1. Sở hữu tư liệu sản xuất trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩ
        • 2. Nền kinh tế nhiều thành phần trong thời kỳ quá độ lên chủ
          • a\) Tính t?t y?u khách quan và vai trò
          • b\) Co c?u các thành ph?n kinh t? trong
          • c\) M?i quan h? gi?a các thành ph?n kin
    • Chương IX
    • Công nghiệp hóa, hiện đại hóa nền kinh tế trong thời kỳ quá
      • I- Tính tất yếu và tác dụng của công nghiệp hóa, hiện đại hó
        • 1. Tính tất yếu của công nghiệp hóa, hiện đại hóa nền kinh t
          • a\) Khái ni?m công nghi?p hóa, hi?n d?
          • b\) Tính t?t y?u c?a công nghi?p hóa,
        • 2. Tác dụng của công nghiệp hóa, hiện đại hóa
      • II- Cách mạng khoa học và công nghệ hiện đại và nền kinh tế
        • 1. Đặc điểm của cuộc cách mạng khoa học và công nghệ hiện đạ
        • 2. Sự hình thành và những đặc điểm chủ yếu của nền kinh tế t
      • III- Mục tiêu, quan điểm của công nghiệp hóa, hiện đại hóa ở
        • 1. Mục tiêu công nghiệp hóa, hiện đại hóa ở nước ta
        • 2. Quan điểm về công nghiệp hóa, hiện đại hóa ở nước ta
      • IV- Nội dung của công nghiệp hoá, hiện đại hoá ở Việt Nam
        • 1. Những nội dung cơ bản của công nghiệp hóa, hiện đại hóa t
          • a\) Th?c hi?n cu?c cách m?ng khoa h?c -
          • b\) Xây d?ng co c?u kinh t? h?p lý và
        • 2. Những nội dung cụ thể của công nghiệp hoá, hiện đại hoá ở
          • a\) Ð?y m?nh công nghi?p hoá, hi?n d?i
          • b\) Phát tri?n nhanh hon công nghi?p, x
          • c\) Phát tri?n kinh t? vùng
          • d\) Phát tri?n kinh t? bi?n
      • V- Những tiền đề để đẩy mạnh sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện
        • 1. Tạo vốn cho công nghiệp hóa, hiện đại hóa
        • 2. Đào tạo nguồn nhân lực cho công nghiệp hóa, hiện đại hóa
        • 3. Xây dựng tiềm lực khoa học, công nghệ theo yêu cầu của cô
        • 4. Mở rộng quan hệ kinh tế đối ngoại
        • 5. Tăng cường sự lãnh đạo của Đảng và sự quản lý của Nhà nướ
    • Chương X
    • Kinh tế nông thôn trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội
      • I- Kinh tế nông thôn và vai trò của nó trong thời kỳ quá độ
        • 1. Kinh tế nông thôn
          • a\) Co c?u ngành ngh? kinh t? nông thô
          • b\) Co c?u thành ph?n kinh t? nông thô
          • c\) V? trình d? công ngh? kinh t? nông
          • d\) V? co c?u xã h?i - giai c?p
        • 2. Vai trò của kinh tế nông thôn trong thời kỳ quá độ lên ch
          • a\) S? phát tri?n c?a kinh t? nông thô
          • b\) S? phát tri?n c?a kinh t? nông thô
          • c\) S? phát tri?n c?a kinh t? nông thô
          • d\) S? phát tri?n c?a kinh t? nông thô
          • d\) S? phát tri?n c?a kinh t? nông thô
      • II- Phát triển kinh tế nông thôn trong thời kỳ quá độ lên ch
        • 1. Công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông nghiệp, nông thôn
          • a\) Khái ni?m công nghi?p hóa, hi?n d?
          • b\) Tính t?t y?u khách quan c?a công n
          • c\) Quan di?m, m?c tiêu c?a công nghi?p
        • 2. Phát triển kinh tế hàng hóa ở nông thôn với cơ cấu kinh t
        • 3. Ngăn chặn sự xung đột lợi ích trong nội bộ nông thôn, giữ
    • Chương XI
    • Kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam
      • I- Sự cần thiết khách quan phát triển nền kinh tế thị trường
        • 1. Sự tồn tại khách quan và lợi ích của việc phát triển kinh
        • 2. Đặc điểm kinh tế thị trường trong thời kỳ quá độ ở Việt N
          • a\) N?n kinh t? th? tru?ng dang hình th
          • b\) N?n kinh t? th? tru?ng v?i nhi?u th
          • c\) N?n kinh t? th? tru?ng phát tri?n t
          • d\) N?n kinh t? th? tru?ng phát tri?n t
        • 3. Đặc trưng chủ yếu của kinh tế thị trường định hướng xã hộ
        • 4. Những giải pháp chủ yếu để phát triển kinh tế thị trường
          • a\) Th?c hi?n nh?t quán chính sách kin
          • b\) M? r?ng phân công lao d?ng xã h?i,
          • c\) Ð?y m?nh công tác nghiên c?u, ?ng
          • d\) Gi? v?ng ?n d?nh chính tr?, hoàn th
          • e\) Xây d?ng và hoàn thi?n h? th?ng di
          • h\) Th?c hi?n chính sách d?i ngo?i có
      • II- Vai trò của nhà nước và các công cụ quản lý vĩ mô đối vớ
        • 1. Vai trò của Nhà nước trong nền kinh tế thị trường định hư
          • a\) Nhà nu?c xã h?i ch? nghia có vai t
          • b\) Ch?c nang qu?n lý kinh t? c?a nhà n
        • 2. Các công cụ quản lý vĩ mô nền kinh tế thị trường định hướ
          • a\) H? th?ng pháp lu?t
          • b\) K? ho?ch và th? tru?ng
          • c\) Xây d?ng kinh t? nhà nu?c và kinh
          • d\) Tài chính
          • e\) Tín d?ng
          • g\) Ngân hàng:
          • h\) Các công c? di?u ti?t kinh t? d?i n
    • Chương XII
    • Lợi ích kinh tế và phân phối thu nhập trong thời kỳ quá độ l
      • I- Lợi ích kinh tế
        • 1. Bản chất, hệ thống và vai trò của lợi ích kinh tế
          • a\) B?n ch?t và h? th?ng l?i ích kinh t
          • b\) Vai trò c?a l?i ích kinh t?
        • 2. Hệ thống lợi ích kinh tế: cá nhân, tập thể và xã hội
      • II- Phân phối thu nhập trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã
        • 1. Vị trí của vấn đề phân phối thu nhập
        • 2. Tính tất yếu khách quan của nhiều hình thức phân phối thu
        • 3. Các hình thức phân phối thu nhập cơ bản trong thời kỳ quá
          • a\) Phân ph?i theo lao d?ng
          • b\) Phân ph?i theo v?n, theo giá c? s?c
          • c\) Phân ph?i thông qua phúc l?i t?p t
      • III- Các hình thức thu nhập. Từng bước thực hiện công bằng x
        • 1. Các hình thức thu nhập
          • a\) Ti?n luong, ti?n công
          • b) L?i nhu?n, l?i t?c, l?i t?c c? ph?n
          • c\) Thu nh?p t? các qu? tiêu dùng công
        • 2. Từng bước thực hiện công bằng xã hội trong phân phối thu