Thông tin
Quiz

Giáo trình môn Kinh tế du lịch | Trường Đại học Thương Mại

Tài liệu gồm 329 trang, có 8 chương chính bao gồm các kiến thức cơ bản liên quan đến kinh tế du lịch bao gồm khái niệm và đặc trưng của kinh tế du lịch, các biến số của kinh tế vĩ mô trong du lịch, thị trường du lịch, hiệu quả kinh tế du lịch,... giúp bạn ôn luyện và nắm vững kiến thức môn học Kinh tế du lịch. Mời bạn đọc đón xem!

Môn:

Kinh tế du lịch 3 tài liệu

Trường:

Đại học Thương Mại 382 tài liệu

Thông tin:

346 trang 1 năm trước

Tác giả:

VietJack

docx.com.vn

Bình luận

Vui lòng đăng nhập hoặc đăng ký để gửi bình luận.

Giáo trình môn Kinh tế du lịch | Trường Đại học Thương Mại

797 399 lượt tải Tải xuống

iii

LỜI NÓI ĐẦU

Trong nhiều thập kỷ qua, du lịch đã có sự tăng trưởng và đa dạng

hóa mạnh mẽ để trở thành một trong những khu vực kinh tế phát triển

nhanh nhất trên thế giới. Du lịch hiện đại gắn liền với sự phát triển với

số lượng ngày càng nhiều các điểm đến mới. Những động thái này đã

biến du lịch thành động lực chính cho sự tiến bộ kinh tế - xã hội. Ngày

nay, khối lượng kinh doanh của ngành du lịch bằng hoặc thậm chí vượt

quá lượng xuất khẩu dầu và các sản phẩm lương thực. Du lịch trở thành

một trong những lĩnh vực chủ chốt trong thương mại quốc tế và đồng

thời là một trong những nguồn thu nhập chính của nhiều nước đang phát

triển. Sự lan rộng của du lịch toàn cầu ở các quốc gia công nghiệp hóa

và phát triển đã mang lại nhiều lợi ích kinh tế và việc làm trong nhiều

lĩnh vực liên quan - từ xây dựng tới nông nghiệp hoặc viễn thông. Sự

đóng góp của kinh tế du lịch phụ thuộc vào chất lượng và thu nhập của

dịch vụ du lịch. Theo Tổ chức Du lịch Thế giới (UNWTO), năm 2018, du

lịch quốc tế đóng góp 10,4% GDP toàn cầu, 319 triệu việc làm, chiếm

khoảng 10% việc làm trên toàn thế giới, 7% giá trị xuất khẩu quốc tế,

30% giá trị xuất khẩu ngành dịch vụ, tương ứng 1.717 tỷ USD. Vì thế du

lịch có vai trò quan trọng trong kinh tế đối với thế giới nói chung và đối

với từng quốc gia đã và đang phát triển nói riêng.

Với mục tiêu thực hiện Chiến lược phát triển du lịch Việt Nam đến

năm 2020, tầm nhìn đến năm 2030, ngày 3/8/2016, Bộ Văn hóa, Thể thao

và Du lịch ban hành Quyết định số 2714/QĐ-BVHTTDL phê duyệt Đề án

“Chiến lược phát triển sản phẩm du lịch Việt Nam đến năm 2025, định

hướng đến năm 2030”. Mục tiêu tổng quát của Đề án là phấn đấu đến

năm 2030, Việt Nam trở thành quốc gia có ngành du lịch phát triển. Bên

cạnh đó, Nghị quyết số 08-NQ/TW ngày 16/1/2017 của Bộ Chính trị, nêu

rõ mục tiêu ngành Du lịch cơ bản trở thành ngành kinh tế mũi nhọn, tạo

động lực thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội; có tính chuyên nghiệp,

có hệ thống cơ sở vật chất kỹ thuật tương đối đồng bộ, hiện đại; sản

phẩm du lịch có chất lượng cao, đa dạng, có thương hiệu, mang đậm bản

sắc văn hoá dân tộc, cạnh tranh được với các nước trong khu vực. Theo

Quyết định 147/2020/QĐ-TTg về Phê duyệt chiến lược phát triển du lịch

Việt Nam đến năm 2030, mục tiêu đặt ra là đến năm 2030, Việt Nam sẽ

thu hút được 50 triệu khách quốc tế và 160 triệu lượt khách nội địa, chỉ

tiêu tổng thu du lịch là 130 - 135 tỷ USD, đóng góp trực tiếp vào GDP

đạt 15 - 17%; tăng tổng số lao động trong ngành du lịch lên hơn 8,5

triệu lao động (trong đó, có 3 triệu lao động trực tiếp), đảm bảo phát

triển du lịch sẽ góp phần bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa Việt

Nam, cải thiện cuộc sống cho người dân; phát triển du lịch xanh, gắn

hoạt động du lịch với giữ gìn và phát huy các giá trị tài nguyên, bảo vệ

môi trường, đảm bảo các dự án phát triển du lịch phải tuân thủ luật môi

trường...

Để phát triển du lịch thực sự trở thành ngành kinh tế mũi nhọn và

nâng cao vị trí và vai trò của lĩnh vực du lịch trong nền kinh tế nước ta,

đòi hỏi các nhà quản trị doanh nghiệp, những người kinh doanh trong

lĩnh vực du lịch cần phải có những kiến thức căn bản về các vấn đề kinh

tế trong hoạt động kinh doanh du lịch và trong ngành du lịch. Giáo trình

Kinh tế du lịch được biên soạn nhằm trang bị cho người học có những

kiến thức cần thiết của một nhà quản trị kinh doanh du lịch trong xu

hướng hội nhập kinh tế quốc tế, vận dụng các kiến thức đã học để giải

quyết các vấn đề quản lý phát sinh trong quá trình kinh doanh du lịch,

đồng thời góp phần đào tạo đáp ứng nhu cầu xã hội đối với ngành du

lịch ở nước ta hiện nay.

Giáo trình được biên soạn theo chương trình môn học thuộc

chương trình khung ngành Quản trị dịch vụ du lịch và lữ hành, Quản trị

khách sạn theo Quyết định 68/QĐ-ĐHTM ngày 10/02/2017 về việc Ban

hành bộ chương trình đào tạo các chuyên ngành trình độ đại học hệ

chính quy theo hệ thống tín chỉ và Quyết định 1566/QĐ-ĐHTM ngày

25/12/2019 về việc Hoàn thiện chuẩn đầu ra và chương trình đào tạo

trình độ đại học hệ chính quy do Hiệu trưởng Trường Đại học Thương

mại phê chuẩn và được Hiệu trưởng phê duyệt làm tài liệu chính thức

dùng trong giảng dạy, học tập ở Trường Đại học Thương mại.

Giáo trình Kinh tế du lịch được biên soạn, cấu trúc lại và phát triển

mới gồm 8 chương, bao gồm các nội dung, kiến thức và phương pháp

khá toàn diện nhằm đáp ứng những yêu cầu đổi mới và nâng cao chất

lượng đào tạo, phù hợp với chương trình đào tạo theo tín chỉ của trường.

Chương 1: Khái quát về ngành du lịch.

Chương 2: Thị trường du lịch.

Chương 3: Cán cân thanh toán trong du lịch.

Chương 4: Công ty đa quốc gia trong du lịch.

Chương 5: Đầu tư du lịch.

Chương 6: Lao động và vốn kinh doanh du lịch.

Chương 7: Chi phí và lợi nhuận kinh doanh du lịch.

Chương 8: Hiệu quả kinh tế - xã hội của du lịch.

Giáo trình được hoàn thành bởi tập thể giảng viên Bộ môn Quản

trị doanh nghiệp du lịch. PGS.TS Nguyễn Thị Nguyên Hồng - đồng chủ

biên và viết 6.1 và 7.1; PGS.TS Vũ Đức Minh - đồng chủ biên và viết

các chương 1, 2, 3, 4, 5; ThS. Dương Thị Hồng Nhung viết 6.2 và 7.3;

ThS. Trần Thị Kim Anh viết 7.2 và chương 8.

Tập thể tác giả mong rằng, việc biên soạn giáo trình sẽ đáp ứng tốt

yêu cầu nâng cao chất lượng đào tạo của trường và là tài liệu hữu ích

cho nghiên cứu khoa học và triển khai hoạt động kinh doanh dịch vụ du

lịch tại các loại hình doanh nghiệp dịch vụ du lịch hiện nay.

Trong quá trình biên soạn, tập thể tác giả đã nhận được sự đóng

góp hết sức quý báu của Ban Giám hiệu nhà trường, của Hội đồng Khoa

Khách sạn - Du lịch, của các nhà giáo trong Bộ môn Quản trị doanh

nghiệp du lịch. Do còn một số hạn chế nhất định, giáo trình không thể

tránh khỏi những thiếu sót, chúng tôi xin trân trọng cảm ơn và rất mong

nhận được các ý kiến đóng góp để nâng cao chất lượng của giáo trình.

Xin trân trọng giới thiệu cùng bạn đọc.

TM. TẬP THỂ TÁC GIẢ

PGS.TS. NGUYỄN THỊ NGUYÊN HỒNG

PGS.TS. VŨ ĐỨC MINH

vii

MỤC LỤC

Trang

LỜI NÓI ĐẦU

iii

ĐỐI TƯỢNG, NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU HỌC PHẦN

Chương 1. KHÁI QUÁT VỀ NGÀNH DU LỊCH

1.1. Một số vấn đề chung về du lịch

1.1.1. Khái niệm và các yếu tố cấu thành của hệ thống du lịch

1.1.2. Động cơ và loại hình du lịch

1.1.3. Điểm đến và điểm hấp dẫn du lịch

1.1.4. Đặc điểm và các bộ phận cấu thành của ngành du lịch

1.2. Vai trò của du lịch trong nền kinh tế quốc dân

1.2.1. Vai trò trong tổng sản phẩm trong nước (GDP)

1.2.2. Vai trò trong thu nhập quốc dân và tạo việc làm

1.2.3. Vai trò và chính sách kinh tế của chính phủ

trong phát triển du lịch

Câu hỏi ôn tập và thảo luận

Chương 2. THỊ TRƯỜNG DU LỊCH

2.1. Cầu du lịch

2.1.1. Khái niệm và bản chất của cầu du lịch

2.1.2. Đặc điểm của cầu du lịch

2.1.3. Các nhân tố ảnh hưởng đến cầu du lịch

2.1.4. Đặc điểm một số loại cầu sản phẩm và dịch vụ du lịch

2.1.5. Dự báo cầu du lịch

2.2. Cung du lịch

2.2.1. Khái niệm và bản chất của cung du lịch

2.2.2. Đặc điểm của cung du lịch

2.2.3. Các nhân tố ảnh hưởng đến cung du lịch

2.2.4. Đặc điểm một số loại hình cung du lịch

viii

2.3. Quan hệ cung cầu và thị trường du lịch

106

2.3.1. Quan hệ cung cầu du lịch

106

2.3.2. Thị trường du lịch

110

Câu hỏi ôn tập và thảo luận

114

Chương 3. CÁN CÂN THANH TOÁN TRONG DU LỊCH

117

3.1. Sự tham gia của du lịch trong cán cân thanh toán

và cơ sở của cán cân thanh toán du lịch

117

3.1.1. Khái niệm và nội dung cán cân thanh toán

117

3.1.2. Sự tham gia của du lịch trong cán cân thanh toán

119

3.1.3. Cơ sở của cán cân thanh toán du lịch: Lợi thế so sánh

trong du lịch

120

3.2. Xác định các khoản mục chính của cán cân thanh toán du lịch

121

3.2.1. Thống kê các thanh toán du lịch

121

3.2.2. Các khoản thu nhập và thanh toán vận chuyển

123

3.2.3. Các khoản thu nhập và thanh toán du lịch

125

3.3. Phát triển du lịch và chính sách đối với cán cân thanh toán du lịch

127

3.3.1. Sự phụ thuộc vào du lịch trong cán cân thanh toán quốc gia

127

3.3.2. Tác động của phát triển du lịch đối với cán cân thanh toán

128

3.3.3. Các chính sách đối với cán cân thanh toán du lịch

130

Câu hỏi ôn tập và thảo luận

134

Chương 4. CÔNG TY ĐA QUỐC GIA TRONG DU LỊCH

137

4.1. Kinh doanh đa quốc gia trong du lịch

137

4.1.1. Các mối liên hệ đa quốc gia

137

4.1.2. Các lý thuyết về đầu tư đa quốc gia

139

4.1.3. Lý do kinh doanh đa quốc gia trong du lịch

142

4.2. Công ty đa quốc gia trong du lịch và tác động của nó

145

4.2.1. Các hình thức công ty đa quốc gia phổ biến

trong kinh doanh du lịch

145

4.2.2. Tác động của công ty đa quốc gia

154

Câu hỏi ôn tập và thảo luận

164

Chương 5. ĐẦU TƯ DU LỊCH

167

5.1. Khái niệm và các yếu tố cơ bản của đầu tư

167

5.1.1. Khái niệm đầu tư

167

5.1.2. Các yếu tố cơ bản của đầu tư

168

5.2. Một số vấn đề cơ bản của đầu tư du lịch

171

5.2.1. Các lý do của đầu tư du lịch

171

5.2.2. Đặc điểm của đầu tư du lịch

172

5.2.3. Đầu tư vào các "sự kiện" du lịch

177

5.3. Các nhân tố ảnh hưởng đến đầu tư du lịch

178

5.3.1. Các nhân tố ngắn hạn

178

5.3.2. Các nhân tố bất thường

179

5.3.3. Các nhân tố dài hạn

180

5.4. Mô hình và nguồn vốn đầu tư

181

5.4.1. Nghiên cứu khả thi và các mô hình đầu tư

181

5.4.2. Nguồn vốn đầu tư

184

Câu hỏi ôn tập và thảo luận

185

Chương 6. LAO ĐỘNG VÀ VỐN KINH DOANH DU LỊCH

187

6.1. Lao động kinh doanh du lịch

187

6.1.1. Đặc điểm lao động

188

6.1.2. Cung và cầu lao động

193

6.1.3. Năng suất lao động

205

6.1.4. Tiền lương

209

6.1.5. Đánh giá tình hình lao động - tiền lương

223

6.2. Vốn kinh doanh du lịch

225

6.2.1. Đặc điểm và tầm quan trọng của vốn kinh doanh du lịch

226

6.2.2. Nhu cầu vốn kinh doanh

229

6.2.3. Cơ cấu và nguồn vốn kinh doanh du lịch

231

6.2.4. Đánh giá tình hình vốn kinh doanh

232

Câu hỏi ôn tập và thảo luận

234

Chương 7. CHI PHÍ VÀ LỢI NHUẬN KINH DOANH DU LỊCH

237

7.1. Chi phí kinh doanh du lịch

237

7.1.1. Đặc điểm và cơ cấu chi phí

237

7.1.2. Tỷ suất chi phí kinh doanh

243

7.1.3. Chi phí ngắn hạn và chi phí dài hạn

244

7.1.4. Chi phí cơ hội

262

7.1.5. Các nhân tố ảnh hưởng đến chi phí kinh doanh

264

7.1.6. Đánh giá tình hình chi phí kinh doanh

267

7.2. Lợi nhuận kinh doanh du lịch

268

7.2.1. Đặc điểm và tầm quan trọng của lợi nhuận kinh doanh

269

7.2.2. Tỷ suất lợi nhuận kinh doanh

271

7.2.3. Các nhân tố ảnh hưởng đến lợi nhuận kinh doanh

271

7.2.4. Đánh giá tình hình lợi nhuận kinh doanh

272

7.3. Chi phí hoạt động và khả năng sinh lời

273

7.3.1. Chi phí vốn

274

7.3.2. Chi phí hoạt động

276

7.3.3. Hiệu quả kinh tế theo quy mô

287

Câu hỏi ôn tập và thảo luận

291

Chương 8. HIỆU QUẢ KINH TẾ - XÃ HỘI CỦA DU LỊCH

295

8.1. Bản chất kinh tế - xã hội của hiệu quả

295

8.1.1. Khái niệm và bản chất của hiệu quả

296

8.1.2. Các loại hiệu quả

298

8.2. Đo lường hiệu quả kinh tế - xã hội của du lịch

299

8.2.1. Đo lường hiệu quả kinh tế - xã hội của ngành du lịch

299

8.2.2. Đo lường hiệu quả kinh doanh của doanh nghiệp du lịch

311

8.3. Các nhân tố ảnh hưởng đến hiệu quả kinh tế - xã hội của du lịch

324

8.3.1. Các nhân tố vĩ mô

324

8.3.2. Các nhân tố vi mô

325

Câu hỏi ôn tập và thảo luận

326

Tài liệu tham khảo

329

ĐỐI TƯỢNG, NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP

NGHIÊN CỨU HỌC PHẦN

1. VỊ TRÍ VÀ NHIỆM VỤ CỦA HỌC PHẦN

Theo Quyết định 68/QĐ-ĐHTM ngày 10/02/2017 về việc Ban hành

bộ chương trình đào tạo các chuyên ngành trình độ đại học hệ chính quy

theo hệ thống tín chỉ và Quyết định 1566/QĐ-ĐHTM ngày 25/12/2019

về việc Hoàn thiện chuẩn đầu ra và chương trình đào tạo trình độ đại học

hệ chính quy của Hiệu trưởng Trường Đại học Thương mại, học phần

Kinh tế du lịch được xác định là học phần thuộc khối kiến thức ngành và

khối kiến thức bổ trợ của các hệ, hình thức đào tạo và bậc đào tạo đại học

của ngành Quản trị dịch vụ du lịch và lữ hành, Quản trị khách sạn và một

số ngành, chuyên ngành khác. Kinh tế du lịch là môn khoa học kinh tế

ngành và doanh nghiệp với những nguyên lý của kinh tế học vĩ mô và vi

mô được vận dụng trong ngành du lịch của quốc gia. Mục tiêu của Kinh

tế du lịch cũng nhằm giải quyết bài toán mất cân đối giữa nhu cầu du lịch

trong xã hội ngày càng tăng với nguồn lực phát triển du lịch ngày càng

khan hiếm. Chính vì vậy, Kinh tế du lịch cung cấp một bộ phận kiến thức

cần thiết trong chương trình đào tạo chuyên ngành kinh tế, thương mại,

dịch vụ, một bộ phận kiến thức không thể thiếu đối với cán bộ quản lý

ngành du lịch ở trung ương và các địa phương, cũng như đội ngũ các nhà

quản trị doanh nghiệp. Trong chương trình đào tạo Quản trị dịch vụ du

lịch và lữ hành và Quản trị khách sạn, Kinh tế du lịch trang bị một bộ

phận kiến thức ngành cần thiết để tạo cho sinh viên nhận thức được một

bức tranh tổng thể và tương đối hoàn chỉnh về du lịch và ngành du lịch

của một quốc gia. Vì vậy, Kinh tế du lịch là học phần kiến thức ngành

bắt buộc được giảng dạy cho sinh viên ngành Quản trị dịch vụ du lịch và

lữ hành và ngành Quản trị khách sạn. Đồng thời học phần cũng rất cần

thiết trong các chương trình đào tạo của ngành, chuyên ngành có đào tạo

về du lịch.

xii

Ngoài Kinh tế học tạo nền kiến thức căn bản cho học phần này,

Kinh tế du lịch còn có mối liên hệ mật thiết về kiến thức với các học

phần khác như: Tổng quan du lịch, Tổng quan khách sạn, Nguyên lý quản

lý kinh tế, Kinh tế phát triển, Kinh tế công cộng, Kinh tế quốc tế, Kinh tế

đầu tư, Các phương pháp toán kinh tế, Kinh tế lượng,... Trong đó, Kinh

tế du lịch thường được giảng dạy và học tập sau các học phần nói trên.

Nhiệm vụ của học phần:

- Về tư duy: Tăng cường phương pháp tư duy năng động, sáng tạo và

hiệu quả của người học theo cách tiếp cận những kiến thức căn bản về các

vấn đề kinh tế trong hoạt động kinh doanh du lịch và trong ngành du lịch.

- Về kiến thức: Trang bị cho người học những kiến thức ngành cốt

lõi của ngành kinh tế du lịch, giúp người học vận dụng các kiến thức đã

học để giải quyết các vấn đề quản lý phát sinh trong quá trình kinh doanh

du lịch. Người học nắm được các kiến thức chuyên sâu và thực tiễn về

quản trị khách sạn và quản trị du lịch. Sau khi học xong học phần, sinh

viên có kiến thức khái quát về kinh tế du lịch; thị trường du lịch; cán cân

thanh toán trong du lịch; công ty đa quốc gia trong du lịch; đầu tư trong

du lịch; chi phí và lợi nhuận kinh doanh du lịch; lao động và vốn kinh

doanh du lịch và hiệu quả kinh tế - xã hội của du lịch.

- Về kỹ năng: Giúp người học có năng lực cơ bản trong phân tích,

hoạch định chiến lược, chính sách quản lý nhà nước về phát triển du lịch;

phân tích, lập dự án, chương trình phát triển hệ thống phân phối và kết

cấu hạ tầng du lịch; phân tích hoạt động kinh tế trong ngành và doanh

nghiệp du lịch. Qua đó, người học có năng lực vận dụng tổng hợp và

sáng tạo những kiến thức đã học để giải quyết bài toán thực tiễn ở nước

ta đặt ra trong điều kiện hội nhập.

2. ĐỐI TƯỢNG VÀ NỘI DUNG NGHIÊN CỨU CỦA

HỌC PHẦN

Kinh tế du lịch là học phần thuộc lĩnh vực khoa học kinh tế, có đối

tượng nghiên cứu là các hiện tượng, các mối quan hệ và các phạm trù

xiii

kinh tế cơ bản nhất liên quan đến sự hình thành và phát triển của ngành

và doanh nghiệp du lịch trong nền kinh tế quốc dân. Trên cơ sở đó có thể

hiểu rõ bản chất và rút ra được các quy luật hoặc tính quy luật vận động

của các hiện tượng và các quan hệ kinh tế trong phạm vi ngành và phạm

vi doanh nghiệp. Sự vận hành của ngành du lịch bao gồm hoạt động của

khách du lịch, hoạt động của người cung cấp các hàng hóa và dịch vụ

cho khách du lịch, hoạt động của các cơ quan quản lý du lịch và hoạt

động của cộng đồng dân cư tại các điểm đến du lịch. Những hoạt động

này không mang tính riêng lẻ mà có tính xã hội phổ biến trên hai phương

diện cung và cầu về du lịch trong điều kiện tồn tại và phát triển nền kinh

tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta và trong mối quan hệ

với khu vực và toàn cầu hóa về du lịch.

Kinh tế du lịch còn nghiên cứu ngành du lịch với tính chất của một

hệ thống mở. Hệ thống du lịch dưới góc độ kinh tế bao gồm nhiều yếu tố

cấu thành có mối liên hệ bên trong cũng như bên ngoài hệ thống với các

yếu tố môi trường. Sự phát triển của hệ thống du lịch dưới góc độ kinh tế

phải dựa trên cơ sở sự phát triển của các phần tử trong hệ thống. Ngược

lại, sự phát triển của mỗi yếu tố cấu thành phải tuân theo sự phát triển

chung của toàn bộ hệ thống. Học phần sẽ giúp chỉ ra bản chất của các

mối liên hệ này.

Ngoài ra, học phần còn gợi mở sự liên hệ hoặc vận dụng các khái

niệm, các phạm trù, các mối quan hệ kinh tế cơ bản đó trong thực tiễn

của ngành du lịch Việt Nam. Đây là vấn đề rất cần thiết và quan trọng vì

nhận thức đúng đắn các vấn đề lý luận căn bản về kinh tế du lịch và biết

vận dụng nhuần nhuyễn trong thực tế sẽ giúp cho ngành du lịch Việt

Nam có thể hội nhập ngày càng sâu hơn với khu vực và thế giới trong

quá trình phát triển.

Với các kiến thức kinh tế học được vận dụng và phát triển trong

lĩnh vực du lịch nên nội dung của học phần khá phong phú. Tuy nhiên,

những nội dung được đề cập trong giáo trình này trước hết dựa trên cơ sở

xiv

đề cương học phần đã được bộ môn, hội đồng khoa và nhà trường thông

qua. Ngoài ra, những người biên soạn đã bổ sung thêm những vấn đề có

tính phổ biến trên thế giới (đặc biệt ở các quốc gia có ngành du lịch phát

triển) nhưng ít hoặc chưa được đề cập ở Việt Nam. Do đó, giáo trình

được biên soạn với kết cấu thành 8 chương tương ứng với thời lượng

dành cho học phần theo quy định, bao gồm:

Chương 1: Khái quát về ngành du lịch.

Chương 2: Thị trường du lịch, giới thiệu những yếu tố cơ bản và

đặc trưng của thị trường du lịch, các yếu tố cấu thành

thị trường và nội dung cân bằng thị trường du lịch.

Chương 3: Cán cân thanh toán trong du lịch, nghiên cứu sự tham

gia của du lịch và tác động của du lịch đến cán cân

thanh toán.

Chương 4: Công ty đa quốc gia trong du lịch, đề cập những vấn

đề chung và cụ thể về kinh doanh đa quốc gia và công

ty đa quốc gia trong du lịch cùng với tác động của nó

đến nền kinh tế.

Chương 5: Đầu tư du lịch, giới thiệu một số vấn đề về đầu tư

trong du lịch, bao gồm các đặc điểm và nhân tố ảnh

hưởng đến đầu tư du lịch.

Chương 6: Lao động và vốn kinh doanh du lịch, khái quát về lao

động và vốn kinh doanh du lịch. Trong đó, nội dung

tập trung vào các vấn đề như đặc điểm lao động, cung

- cầu lao động, năng suất lao động và tiền lương cho

người lao động và các vấn đề về vốn như đặc điểm và

nhu cầu vốn kinh doanh du lịch.

Chương 7: Chi phí và lợi nhuận kinh doanh du lịch, trình bày

những vấn đề cơ bản về chi phí và lợi nhuận kinh

doanh du lịch, mối quan hệ giữa chi phí và khả năng

sinh lời trong kinh doanh du lịch.

Chương 8: Hiệu quả kinh tế - xã hội của du lịch, đo lường hiệu

quả kinh tế - xã hội của du lịch, gồm những vấn đề cơ

bản có liên quan đến việc đo lường hiệu quả kinh tế -

xã hội của ngành và hiệu quả kinh doanh của doanh

nghiệp du lịch.

3. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU HỌC PHẦN

Là môn khoa học kinh tế thuộc lĩnh vực khoa học xã hội và nhân

văn nên học phần Kinh tế du lịch sử dụng phương pháp luận duy vật biện

chứng và duy vật lịch sử trong nghiên cứu. Đồng thời, các học phần kinh

tế nói chung và Kinh tế du lịch nói riêng cũng sử dụng các phương

pháp chính để nghiên cứu như phương pháp tổng hợp, phương pháp

phân tích,...

Bên cạnh đó, do du lịch được tiếp cận như một hệ thống với sự

tham gia của nhiều yếu tố cấu thành nên phương pháp tiếp cận hệ thống

cũng cần thiết được sử dụng trong quá trình nghiên cứu học phần này.

Phương pháp đòi hỏi việc nghiên cứu đi từ các yếu tố riêng lẻ để có thể

nhận thức đầy đủ, khái quát mang tính tổng thể toàn bộ hệ thống du lịch.

Mặt khác, trên cơ sở nghiên cứu tìm hiểu toàn bộ hệ thống một cách tổng

thể để có thể xử lý các yếu tố cấu thành một cách phù hợp nhằm đảm

bảo phát triển toàn bộ hệ thống cũng như từng yếu tố cấu thành trong

hệ thống.

Ngoài ra, học phần còn sử dụng các phương pháp nghiên cứu cụ thể

như phương pháp mô hình hóa toán kinh tế, phương pháp thống kê,

phương pháp điều tra xã hội học, phương pháp so sánh,... nhằm làm rõ

một số nội dung cần thiết và đặc thù.

Chương 1

KHÁI QUÁT VỀ NGÀNH DU LỊCH

Mục tiêu của chương:

Sau khi học xong chương này, người học có khả năng:

 Hiểu rõ đặc điểm và các bộ phận cấu thành của ngành du lịch.

 Đánh giá được sự đóng góp của du lịch trong GDP của một quốc

gia; tác động của phát triển du lịch đến nền kinh tế quốc dân và tác động

của lạm phát đến sự phát triển du lịch.

 Phân tích được sự phân phối thu nhập do du lịch tạo ra.

 Đánh giá được vai trò trực tiếp của du lịch nội địa và du lịch quốc

tế đối với quốc gia (hoặc địa phương) điểm đến.

 Đánh giá được vai trò gián tiếp của du lịch thông qua các loại bội

số và kỹ thuật phân tích đầu vào - đầu ra.

 Đánh giá được vai trò của chính phủ và các chính sách của chính

phủ liên quan đến du lịch.

1.1. MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ DU LỊCH

1.1.1. Khái niệm và các yếu tố cấu thành của hệ thống du lịch

Từ khi xuất hiện và phát triển đến nay, khái niệm du lịch thường

được tiếp cận là một hoạt động xã hội của con người với 5 đặc điểm

chủ yếu:

- Sự thay đổi vị trí một cách tự nguyện;

- Đi lại hai chiều nhưng không thường xuyên (có tính chất tạm thời);

- Lưu trú và các hoạt động tại điểm đến;

- Thực hiện vào thời gian nghỉ, thời gian rảnh rỗi;

- Mục đích du lịch: Nhiều mục đích khác nhau trừ cư trú vĩnh viễn

và kiếm tiền.

Khi xem xét du lịch như một hệ thống mở thì khái niệm du lịch trở

nên đầy đủ và rõ ràng hơn. Cách tiếp cận du lịch như một hoạt động xã

hội nói trên tạo thành hệ thống du lịch cơ bản và có thể được biểu diễn

như trong hình 1.1.

Hình 1.1. Hệ thống du lịch cơ bản

Khi du lịch được tiếp cận dưới góc độ kinh tế thì hệ thống du lịch

có thể được biểu diễn như trong hình 1.2 sau đây:

Hình 1.2. Hệ thống du lịch dưới góc độ kinh tế

Qua các mô hình trên, có 3 yếu tố cơ bản trong hệ thống du lịch:

- Khách du lịch: Là những người có nhu cầu và thực hiện các hành

trình du lịch.

- Nhóm yếu tố thuộc về địa lý: Gồm 3 khu vực địa lý:

+ Nơi cư trú của du khách: Đây là khu vực có nhu cầu du lịch nảy

sinh nên được gọi là khu vực nguồn khách hay thị trường khách (thị

trường cầu).

+ Nơi đến du lịch: Là khu vực mà du khách được thoả mãn nhu cầu

du lịch của mình thông qua tiêu dùng các hàng hoá và dịch vụ du lịch

nên được gọi là khu vực điểm đến du lịch hay thị trường điểm đến (thị

trường cung).

+ Khu vực thuộc tuyến hành trình: Đó là những nơi đi qua, hoặc

ghé thăm trên tuyến hành trình du lịch.

- Ngành du lịch: Bao gồm tất cả các doanh nghiệp, các tổ chức và

cá nhân liên quan đến việc cung ứng hàng hoá và dịch vụ cho khách du

lịch ở cả 3 khu vực địa lý nói trên.

1.1.2. Động cơ và loại hình du lịch

1.1.2.1. Động cơ du lịch

Động cơ là sự thúc đẩy con người thực hiện hoạt động theo mục

tiêu nhất định nhằm thoả mãn các nhu cầu đặt ra. Động cơ du lịch phản

ánh những nhu cầu, mong muốn của du khách và là lý do của hành động

đi du lịch. Nhu cầu du lịch mang tính cá nhân và chủ quan nên khá phức

tạp, đa dạng, nhưng có thể phân thành ba nhóm: Nhu cầu đặc trưng, nhu

cầu cơ bản và nhu cầu bổ sung.

Động cơ du lịch cũng mang tính cá nhân và chủ quan nên rất khó

xác định. Nó được bộc lộ qua lý do đi du lịch của mỗi cá nhân. Tuy

nhiên, khách du lịch vì lý do này hay lý do khác mà không muốn hay

không thể nói ra động cơ thực sự thúc đẩy họ tham gia vào chuyến đi cụ

thể. Chính vì vậy, việc nhận thức được động cơ và bộc lộ động cơ du lịch

của khách có thể thuộc một trong ba trường hợp: i) Nhận thức được động

cơ và sẵn sàng bộc lộ qua lý do thật sự của chuyến đi; ii) Nhận thức được

động cơ nhưng không muốn bộc lộ hoặc bộc lộ qua những lý do không

đúng; iii) Không nhận thức được động cơ, không bộc lộ được lý do thực

sự của chuyến đi du lịch.

Xuất phát từ nhu cầu, các học giả Mỹ là McIntosh, Goeldner và

Ritchie đã nhóm các động cơ du lịch thành bốn loại:

- Động cơ thể chất: Nhóm động cơ này nhằm giảm bớt tình trạng

căng thẳng, hồi phục sức khoẻ thông qua các hoạt động thể chất như nghỉ

dưỡng, tham gia thể thao, nghỉ biển, tắm suối khoáng, giải trí thư giãn và

các động cơ khác liên quan trực tiếp tới sức khỏe.

- Động cơ tri thức: Sự khát khao của con người để được nhìn, được

trải nghiệm và được học những điều mới lạ là không có giới hạn. Với

trình độ giáo dục ngày một tăng cao, khi con người biết nhiều hơn về các

vùng, các nước, các nền văn hóa và các điểm hấp dẫn khác nhau thì càng

thôi thúc nhu cầu được đi du lịch và khám phá.

- Động cơ giao lưu: Đi du lịch nhằm gặp gỡ những con người mới,

tạo những mối quan hệ bè bạn mới; thăm lại người thân hoặc bạn bè;

thoát ly sự nhàm chán của công việc và gia đình thường ngày; hoặc để

tận hưởng sự đồng hành cùng với những người khác.

- Động cơ địa vị, uy tín: Liên quan đến nhu cầu đề cao và phát triển

cá nhân. Thông qua du lịch để nhằm thỏa mãn khát vọng được chú ý,

đánh giá, thừa nhận và kính trọng.

Những nghiên cứu gần đây về động cơ du lịch thường đề cập đến

khái niệm “đẩy và kéo”. Động cơ "đẩy" giúp giải thích tại sao con người

phát triển nhu cầu và khát vọng đi du lịch, còn động cơ "kéo" giúp giải

thích sự lựa chọn nơi đến du lịch.

1.1.2.2. Loại hình du lịch

Có thể phân chia hoạt động du lịch thành các nhóm - các loại hình

theo những tiêu thức nhằm các mục đích khác nhau, trong đó loại hình

du lịch biểu hiện những nét đặc trưng của một nhóm khách du lịch. Đến

nay, nhiều nhà nghiên cứu đã đưa ra nhiều cách phân loại các hoạt động

du lịch dựa trên các tiêu thức (căn cứ) khác nhau.

a. Căn cứ vào mục đích chuyến đi

Mục đích chuyến đi là động lực thúc đẩy hoạt động nhằm thoả mãn

nhu cầu du lịch của con người. Do đó, cách phân loại này còn được gọi là

căn cứ vào động cơ hoặc căn cứ vào nhu cầu và có 10 loại hình du lịch

phổ biến theo cách phân chia này:

- Du lịch thiên nhiên (hoặc sinh thái) hấp dẫn những người thích

tận hưởng bầu không khí ngoài trời, thích thưởng thức phong cảnh đẹp

và đời sống động thực vật hoang dã.

- Du lịch văn hóa thu hút những người có mối quan tâm chủ yếu là

truyền thống lịch sử, phong tục tập quán, nền văn hóa nghệ thuật... của

điểm đến.

- Du lịch xã hội hấp dẫn những người mà đối với họ sự tiếp xúc,

giao lưu với những người khác là quan trọng nhất.

- Du lịch hoạt động thu hút du khách bằng một hoạt động được xác

định trước và thách thức phải hoàn thành trong chuyến đi, trong kỳ nghỉ

của họ.

- Du lịch giải trí nảy sinh từ nhu cầu nghỉ ngơi, thư giãn để phục

hồi thể lực và tinh thần cho con người.

- Du lịch thể thao thu hút những người ham mê thể thao để nâng

cao thể chất, sức khoẻ.

- Du lịch chuyên đề liên quan đến một nhóm nhỏ, ít người, đi du

lịch với cùng một mục đích chung hoặc mối quan tâm đặc biệt nào đó.

- Du lịch tôn giáo thỏa mãn nhu cầu tín ngưỡng đặc biệt của những

người theo các đạo phái khác nhau.

- Du lịch sức khỏe hấp dẫn những người tìm kiếm cơ hội cải thiện

điều kiện thể chất của mình.

- Du lịch dân tộc học đặc trưng hóa cho những người quay trở về

nơi quê cha đất tổ tìm hiểu lịch sử nguồn gốc của quê hương, dòng dõi

gia đình hoặc tìm kiếm, khôi phục các truyền thống văn hóa bản địa.

Sự phát triển nhanh chóng của du lịch hiện nay làm nảy sinh thêm

nhiều loại hình du lịch khác như: Du lịch học tập, du lịch đi công việc, du

lịch hội nghị hội thảo, du lịch thăm hỏi, du lịch chữa bệnh, du lịch ẩm

thực... Trong một chừng mực nhất định, những loại hình du lịch này đã

được bao hàm phần nào trong 10 loại hình phổ biến nói trên hoặc là sự

phát triển các mục đích chi tiết và cụ thể hơn từ các loại hình du lịch sẵn

có. Để đơn giản hóa và hệ thống hóa, có thể phân các loại hình du lịch

theo mục đích chuyến đi làm hai nhóm chính:

- Nhóm có mục đích du lịch thuần túy, bao gồm các loại hình

du lịch tham quan, giải trí, nghỉ dưỡng, thể thao (chơi, tập luyện),

khám phá.

- Nhóm có mục đích kết hợp du lịch, bao gồm các loại hình du lịch

tín ngưỡng, học tập nghiên cứu, hội họp, thể thao (thi đấu, cổ vũ), kinh

doanh, công tác, chữa bệnh, thăm thân...

b. Căn cứ vào phạm vi lãnh thổ

Căn cứ vào tiêu thức này có thể phân chia thành các loại hình du

lịch sau:

- Du lịch quốc tế liên quan đến các chuyến đi vượt ra khỏi phạm vi

lãnh thổ (biên giới) quốc gia của khách du lịch. Loại hình du lịch này

được phân chia làm hai nhóm: i) Du lịch quốc tế đến là chuyến viếng

thăm của những người từ các quốc gia khác; ii) Du lịch ra nước ngoài là

chuyến đi của cư dân trong nước đến một nước khác.

- Du lịch trong nước là chuyến đi của những cư dân chỉ trong phạm

vi quốc gia của họ.

- Du lịch nội địa bao gồm du lịch trong nước và du lịch quốc tế đến.

- Du lịch quốc gia bao gồm du lịch nội địa và du lịch ra nước ngoài.

c. Căn cứ vào sự tương tác của du khách đối với điểm đến du lịch

Cách phân loại này quan tâm đến sự tác động (về kinh tế, xã hội và

môi trường) của du khách đối với điểm đến du lịch thông qua một số

biến số quan trọng như: Phạm vi khách du lịch quan tâm (ảnh hưởng đến

môi trường), thời gian lưu lại và đối tượng dân cư du khách thường gặp

gỡ (và mục đích của cuộc gặp gỡ). Theo cách này, có các loại hình du

lịch sau:

- Du lịch thám hiểm: Bao gồm các nhà nghiên cứu, học giả, người

leo núi và những nhà thám hiểm đi theo nhóm với số lượng nhỏ. Loại

hình du lịch này ảnh hưởng không đáng kể tới kinh tế, văn hóa - xã hội

và môi trường của điểm đến.

- Du lịch cao cấp: Chuyến đi của tầng lớp thượng lưu đến những

nơi độc đáo để giải trí và tìm kiếm sự mới lạ. Số lượng khách của nhóm

này tương đối ít, có nhu cầu về những sản phẩm du lịch chất lượng cao

và không đàn hồi theo giá cả. Chuyến du lịch của họ có thể dẫn tới những

hoạt động đầu tư sau này có lợi cho điểm đến.

- Du lịch khác biệt: Bao gồm những khách du lịch không giàu có

như tầng lớp thượng lưu, nhưng họ thích đến những nơi xa xôi, hoang dã,

quan tâm đến những nền văn hóa sơ khai hoặc tìm kiếm những phần bổ

sung thêm (không có) trong một tour du lịch tiêu chuẩn.

- Du lịch đại chúng: Ban đầu, một dòng khách du lịch ổn định đi cá

nhân hoặc theo nhóm nhỏ đến các nơi an toàn, phổ biến, khí hậu phù

hợp. Về sau lôi kéo một lượng lớn khách du lịch tạo thành dòng chảy liên

tục tràn ngập các khu nghỉ mát nổi tiếng vào mùa du lịch. Khách du lịch

thuộc tầng lớp trung lưu, yêu cầu các tiện nghi tiêu chuẩn tại điểm đến du

lịch. Với số lượng nhiều, phạm vi du lịch rộng và nhu cầu có thể đàn hồi

theo giá cả, loại hình du lịch này có ý nghĩa quan trọng đối với sự phát

triển du lịch ở các nơi, các quốc gia gửi khách lẫn các quốc gia đón

khách, các điểm đến du lịch.

- Du lịch thuê bao: Đây là loại hình du lịch phát triển rộng rãi, thị

trường phát triển đến các tầng lớp có thu nhập trung bình và thấp nên có

dung lượng lớn. Khách du lịch thuộc loại này yêu cầu các tiện nghi tiêu

chuẩn (đặc biệt về vận chuyển và lưu trú) và nhu cầu của họ đàn hồi theo

giá cả. Với số lượng lớn, chi tiêu của du khách tạo ra nguồn thu nhập lớn

đối với các cơ sở kinh doanh và khu vực điểm đến. Tuy nhiên, loại hình

du lịch này cũng gây ra nhiều tác động tiêu cực (đặc biệt đến môi trường

và xã hội) đối với điểm đến du lịch.

d. Các cách phân loại khác

Ngoài ba cách phân loại phổ biến và có ý nghĩa nói trên còn có rất

nhiều cách phân chia du lịch thành các loại hình khác nhau. Đó là:

- Căn cứ vào đặc điểm địa lý của điểm đến du lịch có du lịch biển,

du lịch núi, du lịch thành phố (đô thị), du lịch nông thôn (đồng quê, điền

dã, trang trại, miệt vườn).

- Căn cứ vào phương tiện giao thông có du lịch xe đạp và các

phương tiện thô sơ (xích lô, xe ngựa, lạc đà), du lịch xe máy, du lịch ô tô

(ô tô du lịch hoặc xe buýt đường dài), du lịch tàu hoả, du lịch tàu thủy

(bao gồm cả thuyền bè, ca nô), du lịch máy bay (bao gồm cả tàu lượn,

trực thăng, khinh khí cầu). Trong loại hình này cần chú ý, du khách có

thể có nhu cầu về dịch vụ chuyên chở hoặc thuê phương tiện.

- Căn cứ vào phương tiện lưu trú có du lịch ở khách sạn, motel, nhà

trọ, homestay, làng du lịch và bãi cắm trại.

- Căn cứ vào thời gian du lịch có du lịch dài ngày và du lịch

ngắn ngày.

- Căn cứ vào lứa tuổi có du lịch thiếu niên, du lịch thanh niên, du

lịch trung niên và du lịch cao niên.

- Căn cứ vào hình thức tổ chức du lịch có du lịch theo đoàn, du lịch

gia đình và du lịch cá nhân (du lịch “ba lô”).

- Căn cứ vào phương thức (hợp đồng) bán sản phẩm có du lịch trọn

gói và du lịch từng phần.

1.1.3. Điểm đến và điểm hấp dẫn du lịch

1.1.3.1. Điểm đến du lịch

Điểm đến du lịch là vị trí địa lý mà một du khách đang thực hiện

hành trình đến đó nhằm thoả mãn nhu cầu tùy theo mục đích chuyến đi

của người đó. Có thể phân biệt hai loại điểm đến: Điểm đến cuối cùng

thường là điểm xa nhất tính từ điểm xuất phát gốc của du khách và

(hoặc) là địa điểm mà người đó dự định tiêu dùng phần lớn thời gian.

Điểm đến trung gian hoặc điểm ghé thăm là địa điểm dành thời gian ngắn

hơn để nghỉ ngơi qua đêm hoặc tham quan một điểm hấp dẫn du lịch.

Hầu hết các điểm đến bao gồm một hạt nhân cùng với các yếu tố

cấu thành sau:

- Các điểm hấp dẫn du lịch;

- Giao thông, phương tiện đi lại (khả năng tiếp cận điểm đến);

- Nơi ăn nghỉ;

- Các tiện nghi và dịch vụ hỗ trợ;

- Các hoạt động bổ sung.

Các yếu tố cấu thành này cần hiện hữu đồng thời trước khi hoạt

động du lịch có thể xảy ra và cần có sự phối hợp hoàn chỉnh thể hiện

điểm đến đó hoạt động được và cung cấp được các trải nghiệm du lịch

cho khách thăm.

Các điểm đến du lịch rất đa dạng nhưng chúng thường có các đặc

điểm chung sau:

- Được thẩm định về văn hóa: Du khách thường cân nhắc một điểm

đến có hấp dẫn và đáng đầu tư thời gian, tiền bạc đến viếng thăm hay

không. Như vậy, điểm đến là kết quả của sự thẩm định về văn hóa của

khách thăm.

- Tính không tách biệt: Du lịch được tiêu thụ ở nơi mà nó được sản

xuất ra - du khách phải hiện hữu tại điểm đến để thu nhận được các trải

nghiệm du lịch.

- Tính đa dụng: Các tiện nghi ở điểm đến thường phục vụ cư dân

địa phương quanh năm, nhưng vào một số thời gian nhất định hoặc cả

năm lại có những người sử dụng tạm thời các tiện nghi này, đó là khách

du lịch hoặc khách tham quan.

- Tính bổ sung: Các yếu tố cấu thành điểm đến có mối quan hệ mật

thiết với nhau. Chất lượng của mỗi yếu tố cấu thành và khả năng cung

cấp dịch vụ du lịch của chúng cần có sự tương đồng, bổ sung cho nhau

một cách phù hợp.

1.1.3.2. Điểm hấp dẫn du lịch

Các điểm hấp dẫn là yếu tố cấu thành quan trọng nhất của điểm đến

du lịch nói riêng và của hệ thống du lịch nói chung. Nó là động cơ chính

cho các chuyến đi du lịch và là hạt nhân của sản phẩm du lịch. Điểm hấp

dẫn là các thực thể có khả năng quản lý và được giới hạn trong một phạm

vi nhất định. Chúng có thể tiếp cận và thúc đẩy một số lượng lớn những

người vượt qua khoảng cách không gian từ nơi ở của mình để đến tham

quan vào lúc rảnh rỗi trong một thời gian ngắn (thời gian hạn chế).

Để hiểu rõ hơn bản chất của điểm hấp dẫn du lịch, cần nắm bắt

được các đặc điểm chính của nó như sau:

- Cho phép sự tiếp cận của công chúng nhằm mục đích giải trí,

thưởng thức, tìm hiểu và giáo dục;

- Khách thăm có thể là dân cư địa phương và khách du lịch;

- Có sự quản lý và kiểm soát nhằm tạo ra sự hài lòng cho khách thăm;

- Cung cấp các tiện nghi và dịch vụ ở một mức độ phù hợp nhằm

đáp ứng nhu cầu và sở thích của khách thăm;

- Có giới hạn về không gian hoặc không có giới hạn không gian;

- Có mối quan hệ chặt chẽ với điểm đến, các tiện nghi và dịch vụ

hỗ trợ, các hoạt động bổ sung ở điểm đến du lịch.

Các điểm hấp dẫn có thể được phân thành bốn loại chính sau:

i) Điểm hấp dẫn gắn với các đặc điểm môi trường tự nhiên (tài

nguyên tự nhiên).

ii) Các tòa nhà, công trình và điểm xây dựng nhân tạo được thiết kế

nhằm mục đích khác như thờ cúng, tôn giáo mà không phải để thu hút

khách thăm nhưng hiện nay chúng hấp dẫn một số lượng du khách đáng

kể, sử dụng chúng như các cơ sở giải trí.

iii) Các tòa nhà, công trình và điểm xây dựng nhân tạo được thiết

kế để thu hút khách thăm và được xây dựng có chủ đích nhằm đáp ứng

nhu cầu của du khách, ví dụ như các công viên chủ đề.

iv) Các sự kiện đặc biệt.

1.1.4. Đặc điểm và các bộ phận cấu thành của ngành du lịch

1.1.4.1. Đặc điểm của ngành du lịch

Từ cách tiếp cận kinh tế, du lịch được quan niệm là một ngành

cung cấp các loại hàng hoá và dịch vụ cho du khách trong hành trình và

tại điểm đến du lịch. Mặc dù hoạt động du lịch phát triển từ khá lâu,

nhưng nhận thức và quan niệm về ngành du lịch giữa các quốc gia vẫn

còn nhiều điểm khác biệt. Hội nghị Liên hợp quốc về du lịch năm 1971

đưa ra khái niệm: Ngành du lịch có thể quan niệm rộng là đại diện cho

tập hợp các hoạt động công nghiệp và thương mại để sản xuất các hàng

hoá và dịch vụ đáp ứng nhu cầu tiêu dùng toàn bộ hoặc phần lớn của

khách du lịch trong nước và quốc tế. Nhà kinh tế Leiper người Anh lại

quan niệm: Ngành du lịch bao gồm tất cả các công ty, các tổ chức và các

tiện nghi nhằm mục đích phục vụ các nhu cầu và mong muốn đặc biệt

của du khách. Trong khi đó, các nhà kinh tế Mỹ như McIntosh, Goeldner

và Ritchie quan niệm cụ thể hơn: Du lịch là ngành tổng hợp các yếu tố lữ

hành, khách sạn, vận chuyển và các yếu tố cấu thành khác kể cả xúc tiến

quảng bá nhằm phục vụ các nhu cầu và mong muốn đặc biệt của khách

du lịch. Ở châu Á, các nhà kinh tế Trung Quốc là Đổng Ngọc Minh và

Vương Lôi Đình quan niệm ngành du lịch hướng về nhu cầu mà không

hướng về cung ứng như quan niệm của các ngành sản xuất khác, do đó

ngành du lịch là một ngành công nghiệp có tính tổng hợp lấy du khách

làm đối tượng, cung cấp sản phẩm và dịch vụ cần thiết cho du khách, tạo

điều kiện thuận lợi cho hoạt động du lịch của họ.

Các quan niệm về ngành du lịch trên đây tuy không thật giống

nhau, nhưng có hai điểm chung: Một là, ngành du lịch là một ngành dịch

vụ (hoặc ngành công nghiệp như quan niệm của một số nước) có tính

tổng hợp với nhiều yếu tố, nhiều bộ phận hợp thành; hai là, ngành du lịch

có mục đích phục vụ các nhu cầu và mong muốn đặc biệt của khách du

lịch. Chính vì tính tổng hợp của ngành du lịch nên việc xác định vị trí

của nó trong phân ngành kinh tế quốc dân không rõ ràng và không thống

nhất giữa các quốc gia.

Du lịch Việt Nam tuy mới thực sự phát triển trong thập kỷ cuối của

thế kỷ XX, nhưng Nhà nước Việt Nam đã quy định phải "có chính sách

huy động mọi nguồn lực cho phát triển du lịch để bảo đảm du lịch trở

thành ngành kinh tế mũi nhọn của đất nước" (khoản 1, Điều 5, Luật Du

lịch năm 2017).

Để nhận thức rõ hơn về ngành du lịch, chúng ta cần hiểu và nắm

vững các đặc điểm cơ bản của du lịch với tư cách là một ngành kinh tế

trong nền kinh tế quốc dân.

a. Du lịch là ngành kinh tế tổng hợp

Xuất phát từ nhu cầu du lịch là nhu cầu tổng hợp về đi lại, ăn, ở,

tham quan, giải trí, mua sắm và các nhu cầu khác trong chuyến đi và tại

điểm đến du lịch. Để đáp ứng từng nhu cầu riêng lẻ trong nhu cầu du lịch

tổng hợp nói trên, đòi hỏi phải có nhiều ngành nghề khác nhau cung ứng

các hàng hoá và dịch vụ cho du khách. Trước hết, ngành du lịch bao gồm

các tổ chức và doanh nghiệp cung ứng hàng hoá và dịch vụ chủ yếu và

trực tiếp cho du khách như các công ty lữ hành, đại lý du lịch, các khách

sạn, đơn vị vận chuyển và bán hàng lưu niệm du lịch; đồng thời nó còn

bao gồm phần cung ứng cho du khách của các tổ chức và doanh nghiệp

khác như các nhà hàng, cửa hàng thương mại, vận chuyển công cộng,

ngân hàng, bưu điện, y tế... (các tổ chức và doanh nghiệp này có phần

cung ứng hàng hóa, dịch vụ chủ yếu cho cư dân địa phương). Chính vì

đặc điểm này làm cho sự phân biệt và nhận diện ngành du lịch một cách

độc lập trong nền kinh tế quốc dân gặp nhiều khó khăn. Nhận thức đầy

đủ đặc điểm tổng hợp của ngành du lịch có ý nghĩa rất quan trọng trong

công tác quản lý ngành và quản lý doanh nghiệp.

b. Du lịch là ngành dịch vụ

Nền kinh tế quốc dân thường được phân chia làm hai khu vực: Khu

vực sản xuất vật chất và khu vực dịch vụ (phi sản xuất vật chất). Ngành

du lịch được xếp trong khu vực thứ hai mặc dù trong ngành vẫn tồn tại

một bộ phận sản xuất ra các sản phẩm hữu hình (như sản phẩm ăn uống,

hàng lưu niệm...) nhưng doanh thu từ bộ phận này chiếm tỷ trọng nhỏ

trong tổng thu nhập từ du lịch. Nhận thức đầy đủ các đặc điểm của dịch

vụ và các ứng xử thích hợp trong kinh doanh dịch vụ là những vấn đề cơ

bản đặt ra trong ngành và các doanh nghiệp du lịch.

c. Du lịch là ngành kinh tế phát triển nhanh

Du lịch thực sự trở thành một ngành kinh tế (ngành công nghiệp)

lớn ở các nước phát triển trong thế kỷ XX. Đối với một số quốc gia, du

lịch thường chiếm một trong ba vị trí các ngành kinh tế hàng đầu, chủ

yếu của quốc gia đó. Sự phát triển nhanh (có thể là nhanh nhất) của

ngành du lịch trên phạm vi toàn thế giới thể hiện thông qua sự phát triển

của số lượng người đi du lịch qua các năm và sự đóng góp của du lịch

trong toàn bộ nền kinh tế thế giới. Ví dụ năm 2017, lượng khách đi du

lịch trên thế giới lên tới 1.323 triệu lượt (tăng khoảng 7%), thu nhập du

lịch quốc tế là 8.272,3 tỷ USD và du lịch thu hút hơn 9,9% tổng số lao

động toàn cầu (313.221.000 việc làm)

. Ở nước ta, du lịch cũng phát triển

nhanh chóng trong những năm gần đây thể hiện qua Bảng 1.1.

Nguồn: Theo WTTC, Travel & Tourism Economic Impact 2018 World.

Bảng 1.1. Sự phát triển của du lịch Việt Nam giai đoạn 2010-2018

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

2018

Khách

quốc tế

(Nghìn

người)

5.049

6.014

6.847

7.572

7.874

7.943

10.012

12.922

15.600

Khách

nội địa

(Nghìn

người)

28.000

30.000

32.500

35.000

38.500

57.000

62.000

73.200

80.000

Thu nhập

từ du lịch

(Tỷ đồng)

96.000

130.000

160.000

200.000

230.000

337.830

400.000

510.900

620.000

Nguồn: www.vietnamtourism.com và báo cáo tổng kết hàng năm của Tổng cục Du lịch

d. Du lịch là ngành kinh doanh có tính thời vụ

Mặc dù một số lĩnh vực kinh doanh trong ngành du lịch có thể phục

vụ 24 giờ một ngày, 7 ngày một tuần và 365 ngày một năm như khách

sạn, ăn uống, nhưng hoạt động du lịch nói chung vẫn mang tính chất thời

vụ do đặc điểm thời vụ của cung, cầu và một số yếu tố ảnh hưởng khác.

Đặc điểm thời vụ này làm cho chính phủ các quốc gia và các doanh nhân

phải cân nhắc một cách thận trọng trong phát triển ngành cũng như các

doanh nghiệp.

đ. Du lịch là "ngành công nghiệp không biên giới"

Bản chất của hoạt động du lịch là sự di chuyển ra khỏi phạm vi

ranh giới địa phương hoặc biên giới quốc gia, mặt khác xu thế toàn cầu

hoá đã tác động mạnh mẽ đến tính chất quốc tế hoá của ngành du lịch

trên cả phương diện cung và cầu du lịch. Tính chất "hướng ngoại" của

hoạt động du lịch và kinh doanh du lịch có tác động mạnh mẽ đến nền

kinh tế của một quốc gia thông qua các dòng ngoại tệ chảy vào hay chảy

ra và ảnh hưởng đến cán cân thương mại quốc tế của quốc gia đó.

e. Các đặc điểm khác

Xuất phát từ trình độ phát triển kinh tế nói chung và phát triển du

lịch nói riêng mà mỗi quốc gia có những nhận định khác nhau về đặc

điểm của ngành du lịch ngoài các đặc điểm chung đề cập ở trên. Các đặc

điểm này có thể là:

- Ngành có vốn đầu tư ban đầu chủ yếu vào cơ sở hạ tầng;

- Ngành sử dụng nhiều lao động trực tiếp;

- Ngành công nghiệp không tập trung và có khả năng làm đa dạng

hoá nền kinh tế khu vực;

- Ngành tập trung nhiều doanh nhiệp vừa và nhỏ với nhiều hình

thức sở hữu khác nhau;

- Ngành thu lợi trực tiếp từ việc bảo vệ và duy trì các giá trị của

môi trường tự nhiên và nhân văn;

- Ngành có tính nhạy cảm với sự thay đổi của các yếu tố môi trường

như: Kinh tế, chính trị, văn hóa - xã hội, pháp lý, công nghệ, tự nhiên...

- Ngành có sự phụ thuộc vào tài nguyên du lịch, trình độ phát triển

kinh tế của các quốc gia nguồn khách và quốc gia điểm đến và các

ngành, các lĩnh vực có liên quan khác.

1.1.4.2. Các bộ phận cấu thành của ngành du lịch

a. Vận chuyển du lịch

Du lịch gắn với sự di chuyển không gian, do đó lĩnh vực vận

chuyển là một trong các bộ phận cấu thành đầu tiên và quan trọng nhất

của ngành. Đến nay, có nhiều loại phương tiện được sử dụng trong vận

chuyển du lịch, nhưng trên phạm vi toàn thế giới, có hai loại phương tiện

phổ biến nhất là vận chuyển bằng ô tô và vận chuyển bằng máy bay (xem

bảng 1.2

). Trong lịch sử phát triển du lịch, sự ra đời và phát triển của ô

tô và máy bay là hai trong những dấu mốc quan trọng nhất.

Theo: Bull, A. (1998), The Economics of Travel and Tourism, 2nd edition, Longman,

Melbourne.

Bảng 1.2. Loại phương tiện vận chuyển du khách

sử dụng ở một số quốc gia (%)

Quốc gia

Du lịch quốc tế

Du lịch nội địa

Máy bay

Ô tô

Loại khác

Máy bay

Ô tô

Loại khác

Mỹ

Nhật

Anh

Ô tô là một trong các phương tiện vận chuyển đường bộ phổ biến

và đa dạng nhất, thích hợp với khoảng cách ngắn, do đó hầu hết được sử

dụng trong du lịch nội địa. Chúng bao gồm nhiều chủng loại và kích cỡ

của các công ty vận chuyển, công ty du lịch cung cấp dịch vụ chuyên chở

hoặc cho thuê phương tiện; ngoài ra, ở nhiều nước chúng còn bao gồm cả

số lượng ô tô riêng trong các hộ gia đình. Các công ty trên thường cung

cấp các chương trình (tour) du lịch tham quan, giải trí bằng xe buýt một

cách thường xuyên như tham quan thành phố hoặc đến các điểm hấp dẫn

trong các chương trình du lịch ngắn ngày.

Vận chuyển hàng không (máy bay) thường thích hợp với quãng

đường dài và được sử dụng phổ biến trong du lịch quốc tế. Bên cạnh

những ưu điểm như rút ngắn thời gian vận chuyển, đến được những điểm

du lịch xa, tiện lợi và thoải mái trong chuyến đi thì những vấn đề như chi

phí cao, độ an toàn là những điểm đáng cân nhắc. Ở các nước phát triển,

các hãng hàng không quốc gia thường là những tập đoàn hoặc công ty

lớn hoạt động mang tính chất thương mại với mục tiêu tối đa hoá doanh

thu và lợi nhuận. Trong khi đó, ở các nước đang phát triển, các hãng

hàng không quốc gia chịu sự kiểm soát một phần hoặc hoàn toàn của

chính phủ. Do vậy, mục tiêu lợi nhuận sẽ bị ảnh hưởng bởi các yếu tố

như mục tiêu xã hội hoặc chính trị của quốc gia đó. Theo Bull - nhà kinh

tế Úc, trong nền kinh tế thị trường cạnh tranh, sự phát triển của vận

chuyển hàng không (cũng như đối với các hình thức vận chuyển khác) sẽ

diễn ra theo tiến trình: sở hữu nhà nước - thiết lập quy chế - xác định lại

mục tiêu - nới lỏng hoặc bãi bỏ quy chế (tự do hoá hoặc tư nhân hoá) -

cạnh tranh.

Vận chuyển bằng đường thuỷ trong du lịch nói chung ít quan trọng

hơn so với hai hình thức trên ngoại trừ tàu biển du lịch (du thuyền) vừa là

phương tiện giao thông nhưng đồng thời là một loại hình du lịch cao cấp

hiện nay. Tuy nhiên, tầm quan trọng của hình thức vận chuyển này trong

du lịch còn tuỳ thuộc vào vị trí và đặc điểm tự nhiên của mỗi quốc gia; ví

dụ các quốc đảo, hoặc các nước có bờ biển dài, có hệ thống sông hồ lớn

thì vận chuyển du lịch bằng đường thuỷ trở thành một trong các hình

thức chủ yếu.

Vận chuyển bằng đường sắt cũng là một phương tiện phổ biến ở

nhiều nước và được sử dụng nhiều trong chuyên chở khách du lịch. Hầu

hết các công ty đường sắt là những nhà cung cấp độc quyền trong một

khu vực hoặc một quốc gia nhưng phải cạnh tranh với các loại phương

tiện vận chuyển du lịch khác. Vận chuyển bằng tàu hoả ngày càng trở

nên quan trọng đối với du lịch ở châu Âu, du lịch nội địa của Trung

Quốc, Nhật Bản và Việt Nam. Nói chung, vận tải đường sắt nhằm đáp

ứng nhu cầu của nền kinh tế quốc dân và của dân cư. Phần vận chuyển

du lịch chỉ có thể tách ra được là các toa (hoặc số chỗ ngồi) được thuê

bao cho các chương trình du lịch trọn gói và các chuyến tàu hoả du lịch

đặc biệt được xem như là một loại hình hoặc một sản phẩm du lịch.

b. Lưu trú và ăn uống

Lĩnh vực lưu trú và ăn uống nói chung được phân hoá và đa dạng

nhiều hơn so với các lĩnh vực khác trong ngành du lịch. Trước hết, các

dịch vụ này phải "cạnh tranh" với việc ăn nghỉ tại nhà người thân hoặc

bạn bè của du khách mà phần này chiếm khoảng 30 - 50% trong tổng số

ngày lưu trú của khách du lịch (bao gồm cả khách đi công việc). Thứ hai,

loại sản phẩm cung ứng rất đa dạng từ các bãi cắm trại hầu như không có

dịch vụ kèm theo đến những khách sạn sang trọng, từ các món ăn bình

dân đến các loại tiệc cao cấp. Sự khác biệt của sản phẩm cung ứng còn

do tính đặc thù của địa phương tạo ra. Thứ ba, các doanh nghiệp cung

ứng có phạm vi rộng từ những cơ sở thuộc sở hữu nhà nước đến các hộ

tư nhân và các công ty đa quốc gia mà mỗi loại hình doanh nghiệp này có

mục tiêu và chính sách kinh doanh khác nhau.

Nói chung, "sản phẩm lưu trú" được cấu thành bởi ba nhóm yếu tố

như trong hình 1.3.

Hình 1.3. Các bộ phận cấu thành của dịch vụ lưu trú

Cạnh tranh trong lĩnh vực lưu trú và ăn uống tuỳ thuộc vào khu vực

địa lý của thị trường mà một cơ sở có thể đáp ứng. Hầu hết dịch vụ lưu

trú và ăn uống được cung cấp trong phạm vi thị trường nội địa và có tính

địa phương. Trong trường hợp này, giới hạn cạnh tranh ở các bộ phận

cấu thành của dịch vụ lưu trú sẽ tuỳ thuộc vào quy mô (kích cỡ) của thị

trường và giá cả dịch vụ phải phù hợp với các điều kiện địa phương. Khi

cung cấp dịch vụ lưu trú cho thị trường quốc tế thì các nhà cung ứng phải

cạnh tranh với các nhà cung ứng lớn và có hiệu quả ở các nước khác, để

phục vụ khách hàng có mô hình cầu rất khác nhau.

c. Điểm hấp dẫn và dịch vụ bổ sung

Giống như lĩnh vực lưu trú, việc cung ứng các điểm hấp dẫn và

dịch vụ bổ sung cũng có sự phân hoá cao và rất đa dạng. Nhưng khác với

bộ phận lưu trú và vận chuyển, các sản phẩm cung ứng này thường có xu

hướng dành cho từng thị trường du khách riêng biệt và các nhà cung ứng

được xác định hoàn toàn thuộc về ngành du lịch.

Có bốn loại điểm hấp dẫn, tuy nhiên trong mỗi loại có sự đa dạng

và ranh giới giữa các loại điểm hấp dẫn này thường không rõ ràng nên

khó xác định một lĩnh vực riêng biệt kinh doanh điểm hấp dẫn trong

ngành du lịch như các lĩnh vực kinh doanh lưu trú hoặc lữ hành.

Đối với các dịch vụ bổ sung có thể còn khó xác định hơn vì chúng

liên quan chặt chẽ với nhu cầu du lịch ở cả khu vực nguồn khách và khu

vực điểm đến. Ví dụ về một số dịch vụ du lịch bổ sung ở hai khu vực như

trong bảng 1.3

Bảng 1.3. Các dịch vụ du lịch bổ sung

Dịch vụ cho khách du lịch

Dịch vụ cho nhà cung ứng

Ở khu vực

nguồn khách

Bảo hiểm du lịch

Tài chính du lịch

Thị thực và hộ chiếu

Thông tin của văn phòng

du lịch quốc gia

Ấn phẩm quảng cáo thương mại

Sách hướng dẫn và thời gian biểu

Hệ thống đăng ký qua mạng

Phân phối sách hướng dẫn du lịch

Ở khu vực

điểm đến du lịch

Hướng dẫn tour

Ngân hàng

Y tế

Thông tin về địa phương

Hỗ trợ của cơ quan quản lý

nhà nước về du lịch

Đào tạo du lịch

Hỗ trợ marketing

Hỗ trợ đặc biệt

Theo: Bull, A. (1998), The Economics of Travel and Tourism, 2nd edition, Longman,

Melbourne.

Mức độ phức tạp của các hoạt động này tuỳ thuộc vào bản chất của

từng thị trường khu vực hoặc quốc gia. Hầu hết các văn phòng du lịch

quốc gia ở nước ngoài và các cơ quan quản lý nhà nước về du lịch trong

nước (trung ương hoặc địa phương) ngoài chức năng quản lý nhà nước

về du lịch còn thực hiện hoạt động cung cấp các dịch vụ trong một phạm

vi nhất định nhằm tối đa hoá lượng khách du lịch cho quốc gia hoặc địa

phương mình.

d. Các doanh nghiệp trung gian (môi giới)

Bộ phận cuối cùng của ngành du lịch bao gồm các doanh nghiệp

trung gian (môi giới) - những người tổ chức, sắp xếp và phân phối các

sản phẩm du lịch. Đó là các hãng đại lý du lịch và các công ty lữ hành

(hãng điều hành tour).

Thông thường, đại lý du lịch là các đại lý bán - cung ứng dịch vụ

bán cho người uỷ thác là các nhà cung ứng vận chuyển, lưu trú... Mặt

khác, đại lý cũng có thể cung ứng dịch vụ lựa chọn nhà cung ứng cho

những người dự định đi du lịch. Do đó, những người này nên được coi là

những người môi giới (trung gian) hơn là người làm đại lý bởi vì họ làm

cầu nối cho cung và cầu trên thị trường lại với nhau. Hầu như toàn bộ thu

nhập của đại lý nhận được là khoản hoa hồng do các nhà uỷ thác trả trên

mức giá (hoặc doanh thu) của dịch vụ bán được.

Tại một số quốc gia nguồn khách chính, các hãng đại lý du lịch

hoạt động trong tình trạng cạnh tranh mạnh mẽ vì có rất nhiều hãng đại

lý (ví dụ, khoảng 2.500 hãng ở Mỹ, mỗi nước Anh và Đức có khoảng

5.000 hãng) đang cung cấp các dịch vụ rất giống nhau, còn các lợi thế

khác biệt về cơ bản chỉ là vị trí hoặc các kỹ năng bán.

Các công ty lữ hành (điều hành tour hoặc nhà bán buôn tour) thực

sự là những nhà sản xuất một loại sản phẩm du lịch đặc biệt. Sản phẩm

chương trình trọn gói bao gồm một hoặc nhiều dịch vụ du lịch "được

đóng gói" để bán cho khách du lịch. Các công ty lữ hành là nhà uỷ thác

và người mua các sản phẩm của họ là khách du lịch. Điểm chung trong

các công ty lữ hành là họ có thể cung cấp sản phẩm du lịch một cách

hoàn hảo cho bất kỳ ai có nhu cầu đi du lịch. Các công ty lữ hành có

nhiều hình thức hoạt động kinh doanh khác nhau như:

- Các công ty ở khu vực nguồn khách cung ứng các chương trình

trọn gói bằng hàng không với các chuyến bay thuê bao hoặc thường kỳ.

- Các công ty cung ứng các chương trình trọn gói mở rộng bằng xe

buýt hoặc các chương trình khác bằng đường bộ hay đường biển.

- Các công ty chỉ tập trung hoạt động như một cơ sở bán buôn cho

các tập đoàn khách sạn hoặc cho thuê phương tiện vận chuyển...

- Các công ty điều hành hoạt động tham quan ở điểm đến và thường

là các đại lý làm đại diện cho các công ty du lịch nước ngoài ở điểm đến.

Mục tiêu của các công ty lữ hành có thể khác nhau, đó là tối đa hoá

lợi nhuận hoặc chỉ để hỗ trợ nhằm gia tăng số du khách hoặc tạo ra sự

chuyển quyền sở hữu cho công ty lữ hành đối với một doanh nghiệp bị

thua lỗ, ví dụ như đối với một hãng vận chuyển du lịch.

1.2. VAI TRÒ CỦA DU LỊCH TRONG NỀN KINH TẾ

QUỐC DÂN

1.2.1. Vai trò trong tổng sản phẩm trong nước (GDP)

1.2.1.1. Sự đóng góp của du lịch trong tổng sản phẩm trong nước

Ở nhiều quốc gia, du lịch được coi là một ngành vừa sử dụng các

nguồn tài nguyên của quốc gia vừa tác động đến sự phát triển của quốc

gia đó. Vì vậy, du lịch được nhìn nhận như là một chủ thể của các chính

sách kinh tế vĩ mô. Du lịch thường liên quan nhiều đến các chính sách về

việc làm hoặc cán cân thanh toán mà những vấn đề này có ý nghĩa rất

quan trọng trong quản lý kinh tế vĩ mô hiện đại.

Quy mô và giá trị của nền kinh tế quốc dân thường được biểu hiện

bằng tổng giá trị của tất cả hàng hoá và dịch vụ cuối cùng được sản xuất

ra trong phạm vi lãnh thổ quốc gia trong một thời kỳ nhất định - trong

một năm. Đó chính là tổng sản phẩm trong nước (GDP) của một quốc

gia. Hàng hoá và dịch vụ được sản xuất ra để tiêu dùng (C) và để đầu tư

(I) nhằm hình thành nên vốn cố định tiếp tục sản xuất các hàng hoá và

dịch vụ khác (tái sản xuất mở rộng). Đây là hai yếu tố chủ yếu nhất

của GDP.

Do đó, có thể xác định một cách đơn giản là GDP = C + I với giả

thiết nền kinh tế đóng, nền kinh tế không có hoạt động thương mại với

bên ngoài. Giả thiết trên không phù hợp với thực tế của hầu hết các quốc

gia trên thế giới, vì vậy, trong thời kỳ xác định GDP phải bao gồm giá trị

của tất cả hàng hoá, dịch vụ xuất khẩu (X) đồng thời khấu trừ giá trị của

tất cả hàng hoá, dịch vụ nhập khẩu (M). Khi đó, ta có GDP = C + I + X - M.

Thống kê ở nhiều quốc gia lại sử dụng tổng sản phẩm quốc dân

(GNP) hoặc thu nhập quốc dân (NI) để đo lường chi tiết hơn sự phát triển

của nền kinh tế. Mặc dù có thể sử dụng nhiều chỉ tiêu khác nhau như vậy,

nhưng hầu hết các quốc gia sử dụng GDP làm chỉ tiêu cơ bản đo lường

nền kinh tế quốc dân.

Ngành du lịch có thể tham gia và đóng góp vào tất cả các khía cạnh

của GDP. Thứ nhất, hầu hết các chi tiêu của du khách được coi như là

tiêu dùng (C) đối với du lịch trong nước và đối với các yếu tố dịch vụ

trong nước cung cấp cho các chuyến đi du lịch ra nước ngoài. Thứ hai,

chi tiêu của các doanh nghiệp về xây dựng, mua sắm nhà cửa và các

trang thiết bị... để cung ứng các dịch vụ du lịch là một phần của đầu tư

(I), trong đó bộ phận lớn hơn cả là khoản đầu tư của chính phủ để phát

triển cơ sở hạ tầng. Thứ ba, một du khách trong nước đi du lịch nước

ngoài sử dụng các hàng hoá và dịch vụ do các doanh nghiệp nước ngoài

cung cấp, hiểu theo một cách nào đấy thì điều này tương tự như "nhập

khẩu" các hàng hoá và dịch vụ đó. Khoản chi tiêu này tạo sự rò rỉ của

tiền tệ (thu nhập) ra khỏi nền kinh tế quốc dân. Cuối cùng là tình huống

ngược lại, khách du lịch quốc tế sử dụng các hàng hoá và dịch vụ do các

doanh nghiệp trong nước cung cấp thì điều này được hiểu tương tự như

"xuất khẩu" các hàng hoá và dịch vụ đó.

1.2.1.2. Các nhân tố ảnh hưởng đến sự đóng góp của du lịch

trong GDP

Mỗi quốc gia thường có những đánh giá khác nhau về sự đóng góp

và vai trò của du lịch đối với nền kinh tế quốc dân. Nguyên nhân là do

một số nhân tố ảnh hưởng đến du lịch: Có những nhân tố thuộc về phía

cầu (sự ổn định và phát triển của cầu du lịch nội địa và cầu du lịch quốc

tế đến địa phương và quốc gia phần nào quyết định tầm quan trọng của

du lịch), nhưng khả năng phát triển của ngành du lịch nhằm thoả mãn

nhu cầu và cầu du lịch trong nền kinh tế lại phụ thuộc nhiều và thường

xuyên hơn vào các nhân tố thuộc về phía cung. Trên phương diện này, du

lịch cũng giống như tất cả các ngành kinh tế khác trong nền kinh tế

quốc dân.

Thông thường có 5 nhân tố chủ yếu ảnh hưởng đến vai trò của du

lịch trong GDP. Mỗi nhân tố có thể ảnh hưởng trực tiếp đến ngành du

lịch trong mối quan hệ với các ngành kinh tế khác hoặc ảnh hưởng đến

toàn bộ nền kinh tế nói chung mà trong đó có ngành du lịch.

a. Nguồn tài nguyên

Hoạt động kinh tế phụ thuộc trước hết và quan trọng nhất vào dự

trữ các nguồn tài nguyên sẵn có để sử dụng như các nhân tố sản xuất.

Những nguồn tài nguyên này bao gồm đất đai, lao động, vốn và doanh

nghiệp. Tài nguyên du lịch (tài nguyên tự nhiên) là yếu tố chủ yếu nhất

quyết định sự phát triển của ngành du lịch ở bất kỳ một quốc gia nào.

Ngành du lịch có một số yêu cầu đặc biệt về các tài nguyên nhất định

liên quan đến đất đai và các đặc tính của nó như sự độc đáo hoặc tính

chất sở hữu. Những đặc tính này tác động đến quyết định cuối cùng của

nền kinh tế là sẽ dành các tài nguyên đó cho ngành du lịch.

Ngoài nhân tố đất đai và các đặc tính của đất đai, hầu hết hoạt động

du lịch hiện đại còn cần đến một số yếu tố khác như sự sẵn có của lực

lượng lao động có kỹ năng. Trong khi nhiều lĩnh vực kinh doanh trong

ngành du lịch có thể không đòi hỏi lao động có mức độ cao về các kỹ

năng hoặc phẩm chất truyền thống, nhưng sự sẵn có hoặc thiếu hụt lực

lượng lao động với thái độ tích cực đối với du lịch và du khách là một

vấn đề có tầm quan trọng căn bản. Tương tự như vậy, nền kinh tế sẵn

sàng và có khả năng cung cấp vốn đầu tư cho ngành du lịch dưới dạng cơ

sở hạ tầng, hệ thống khách sạn, giao thông vận tải... sẽ ảnh hưởng đến

quy mô phát triển của ngành.

b. Tình trạng kỹ thuật và công nghệ

Nhiều nước kém phát triển cho rằng du lịch là một ngành dễ phát

triển vì so với nhiều ngành khác du lịch chỉ cần công nghệ thấp và có thể

làm chủ dễ dàng các kỹ thuật. Nhưng khi du lịch phát triển rộng khắp thế

giới và trở nên phức tạp hơn, đóng góp vào GDP nhiều hơn thì du lịch có

xu hướng phối hợp với các công nghệ cao. Khi các đầu vào áp dụng kỹ

thuật cao sẽ làm tăng năng suất lao động của ngành và vì vậy làm tăng sự

đóng góp của du lịch vào GDP.

Tuy nhiên, vẫn tồn tại hoạt động du lịch với công nghệ thấp, đặc

biệt với những phân khúc thị trường mà du khách có nhu cầu tìm đến

cuộc sống tự nhiên hoặc hoang sơ (ví dụ du lịch sinh thái) nhưng trình độ

phát triển của các nước nguồn khách đảm bảo rằng khoản thu hồi của

ngành du lịch sẽ đạt mức cao ở những nơi có sự hỗ trợ của kiến thức và

áp dụng kỹ thuật cao.

c. Sự ổn định chính trị và xã hội

Các nhân tố phi kinh tế, đặc biệt các nhân tố chính trị và văn hoá

được các nhà kinh tế nhìn nhận là rất quan trọng, ảnh hưởng đến khả

năng và sự phát triển của các ngành trong một nền kinh tế. Đối với du

lịch đây là một nhân tố đặc biệt quan trọng. Vì những người tiêu dùng du

lịch phải đến tận "nhà máy" để mua sản phẩm, nên các điều kiện chính trị

và xã hội ở "nhà máy" đó sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến khả năng chấp nhận

sản phẩm và do đó ảnh hưởng đến sự thành công của ngành du lịch.

Chúng ta có thể vẫn mua hàng hoá được nhập khẩu từ một quốc gia đang

có tình hình chính trị không ổn định, nhưng mong muốn đến thăm quốc

gia đó là điều sẽ không thể xảy ra.

Trong thực tế, sự ổn định chính trị và xã hội được một số nhà

nghiên cứu coi như là một đặc điểm của sản phẩm du lịch ảnh hưởng trực

tiếp đến cầu của nhiều phân khúc thị trường du lịch. Khi các điều kiện

kinh tế, chính trị và xã hội của một điểm đến du lịch biến động lớn hơn

khả năng dự trữ nguồn tài nguyên thì chúng có thể là nguyên nhân làm

vai trò và sự đóng góp của ngành du lịch trong GDP không ổn định.

d. Tâm lý xã hội

Một nhân tố phi kinh tế ảnh hưởng chủ yếu khác là tâm lý xã hội

của cả người cung ứng và người tiêu dùng du lịch.

Thứ nhất, thái độ của người dân nước chủ nhà đối với khách du

lịch, đặc biệt những người lao động trong ngành là một khía cạnh quan

trọng của sản phẩm du lịch và sự ảnh hưởng của nó có bản chất tương tự

như sự ổn định chính trị và xã hội. Một khách hàng mua một đôi giày có

thể rất ít quan tâm đến đạo đức, thái độ và động cơ của những người

công nhân làm ra chúng trong nhà máy, nhưng một người khách du lịch

sẽ chịu ảnh hưởng trực tiếp từ thái độ của những người cung cấp dịch vụ

du lịch.

Thứ hai, về phía cầu, tập quán tiêu dùng du lịch là một nhân tố

quan trọng. Chẳng hạn, có hai thị trường nguồn khách có thu nhập tương

tự, các điều kiện khác như nhau nhưng lại có thể khác nhau về xu hướng

lữ hành. Nguyên nhân có thể do sự khác nhau về các giá trị truyền thống

và văn hoá, thái độ, hoặc chất lượng của bầu không khí và môi trường

vật chất xung quanh các gia đình. Xu hướng lữ hành sẽ ảnh hưởng đến

du lịch nội địa và ảnh hưởng đến sự phát triển của ngành ở bất kỳ một

điểm đến du lịch nào có sự liên kết chặt chẽ với khu vực nguồn khách.

đ. Đầu tư

Các quốc gia có nguồn dự trữ tài nguyên dồi dào và sẵn có để sử

dụng cho du lịch mới tạo tiền đề để phát triển ngành, còn mức độ đầu tư

và sự hình thành vốn cố định của nền kinh tế sẽ có vai trò quan trọng hơn

nhiều. Ví dụ, so sánh với ngành công nghiệp nặng, du lịch không cần đầu

tư nhiều vào nhà xưởng và trang thiết bị trên một đơn vị đầu ra, chỉ có

một số lĩnh vực kinh doanh của ngành có yêu cầu nhiều hơn về sự hình

thành vốn cố định đó là vận chuyển hành khách và lưu trú.

Một số đầu tư nhằm thay thế khả năng suy giảm, như thay thế máy

bay cũ hoặc nội thất cũ trong khách sạn. Tuy nhiên, du lịch là ngành vừa

chịu ảnh hưởng mạnh mẽ của xu hướng mốt và vừa phải tổ chức cho

khách hàng tiêu dùng ngay tại "nhà máy" của mình nên phải đầu tư một

cách chắc chắn vào các phương tiện mới và đầu tư mở rộng, coi đó như

một phần trong chiến lược cạnh tranh của ngành. Khả năng và nguồn

cung cấp tài chính sẵn sàng cho những đầu tư nói trên của một nền kinh

tế sẽ ảnh hưởng đến vai trò của ngành du lịch trong nền kinh tế đó. Các

khả năng và nguồn tài chính này lại phụ thuộc vào các mô hình tiết

kiệm, bản chất của các thị trường tài chính, các tỷ lệ thu hồi đầu tư

hiện tại trong ngành du lịch so sánh với các ngành khác và sự hỗ trợ

của chính phủ.

1.2.1.3. Đo lường sự đóng góp của du lịch trong GDP

a. Một số khó khăn khi đo lường

Đánh giá sự đóng góp của một ngành đối với nền kinh tế quốc dân

luôn luôn là một vấn đề phức tạp. Đánh giá sự đóng góp của một ngành

dịch vụ thậm chí còn phức tạp hơn ngành sản xuất hàng hoá vì bản chất

vô hình của sản phẩm dịch vụ. Đối với du lịch việc đánh giá lại còn đặc

biệt khó khăn hơn nữa vì sự khó phân định các khái niệm dịch vụ trong

ngành này. Đây là một thực tế đối với cả những nơi có các số liệu thống

kê đáng tin cậy của chính phủ hoặc của các hiệp hội trong ngành.

Tuy khó khăn như vậy, nhưng hầu hết các quốc gia vẫn cố gắng tìm

cách đánh giá sự đóng góp của ngành du lịch nhằm mục đích so sánh và

quy hoạch phát triển. Những đóng góp này là sự tổng hợp các giao dịch

thương mại của cá nhân và tổ chức trong hoạt động du lịch. Nhờ đó, có

thể đáp ứng yêu cầu so sánh một cách tương đối với các ngành hoặc các

quốc gia khác. Tuy nhiên, khó có thể xác định chính xác "giá trị thực"

của ngành bởi vì không thể tính toán hết được các khoản làm tăng hoặc

giảm thu nhập từ du lịch, trong đó có những khoản quan trọng và đáng

chú ý như: Các dịch vụ không thanh toán, dịch vụ không khai báo, các

chi phí ảo, hàng hóa công cộng...

b. Các phương pháp đo lường

Đo lường thường là một vấn đề khó khăn trong phân tích sự đóng

góp của du lịch vào GDP. Nếu không tính đến nền kinh tế ngầm, thì tổng

giá trị đầu ra (ví dụ của ngành nông nghiệp) được xác định tương đối dễ

dàng. Tuy nhiên, các dịch vụ du lịch được bán trực tiếp cho hàng nghìn

hoặc hàng triệu cá nhân mà ngay chính bản thân họ cũng không thể xác

định được khi nào mình là khách du lịch. Các dịch vụ và hàng hoá có thể

được bán ở nhiều mức giá khác nhau và có thể được theo dõi, ghi chép

lại không chính xác. Ngoài ra, mỗi quốc gia lại sử dụng các phương pháp

khác nhau để đo lường giá trị của các chi tiêu (hoặc thu nhập) từ du lịch.

Các nhà phân tích kinh tế du lịch đã xác định một số phương pháp

đo lường cơ bản và chủ yếu sau đây:

- Theo dõi trực tiếp chi tiêu của du khách: Một cách lý tưởng là

theo chân tất cả du khách ở khắp mọi nơi và ghi chép các chi tiêu của họ.

Kết quả ghi chép này sẽ cung cấp chính xác sự đóng góp của du lịch

trong GDP từ cách tiếp cận tiêu dùng. Điều này rõ ràng không thể làm

được và thậm chí cũng rất khó thực hiện khi áp dụng cho một mẫu du

khách. Phương án có tính khả thi hơn là chọn mẫu một nhóm du khách

và sử dụng nhật ký chi tiêu của họ để theo dõi mức chi tiêu của từng

người trong nhóm, sau đó nhân kết quả mức chi tiêu bình quân thu được

từ mẫu với tổng số du khách.

- Theo dõi qua doanh thu của doanh nghiệp du lịch: Cách tiếp cận

này xuất phát từ việc tập hợp tất cả doanh số bán của các doanh nghiệp

du lịch. Thông tin này lấy từ cơ quan thuế hoặc cơ quan quản lý ngành và

có thể dễ dàng hơn so với việc theo dõi trực tiếp tại các điểm bán. Tuy

nhiên, cần lưu ý rằng trong khi doanh thu của các doanh nghiệp lữ hành

hoặc vận chuyển du lịch tương đối chính xác, thì doanh thu của các

doanh nghiệp kinh doanh ăn uống, vui chơi giải trí và cả lưu trú sẽ kém

chính xác hơn bởi vì các nhà cung ứng này không thể phân biệt hoàn

toàn giữa doanh số bán cho du khách với cho các đối tượng không phải

là du khách. Ngoài ra, còn có các hiện tượng giấu doanh thu hoặc để

ngoài sổ sách, hoá đơn trong các doanh nghiệp du lịch.

- Điều tra du khách: Điều tra chọn mẫu du khách trên các tuyến

hành trình hoặc tại các điểm đến du lịch là phương pháp được sử dụng

rộng rãi trong phân tích và đánh giá vai trò của du lịch. Kết quả điều tra

có thể tương đối tin cậy tuỳ thuộc vào mẫu lựa chọn, trừ trường hợp một

số đối tượng điều tra không thích việc phải nhớ lại và khai báo những dự

định chưa hoàn thành (điều tra tiến hành khi một du khách chưa kết thúc

chuyến đi). Đối với các quốc gia điểm đến thì phương pháp điều tra tại

cửa khẩu hoặc điều tra tại "cửa ngõ" của một điểm đến du lịch đều phù

hợp. Phương pháp này được sử dụng phổ biến nhất để điều tra du khách

quốc tế tại các cửa khẩu thông qua các dữ liệu xuất, nhập cảnh. Từ kết

quả điều tra có thể dễ dàng xác định được tổng chi tiêu của khách quốc tế

tại một điểm đến du lịch. Tuy nhiên, đối với khách nội địa thì phương

pháp này kém chính xác hơn và kết quả cũng chỉ có tính chất ước tính.

- Điều tra hộ gia đình: Có thể ước tính mức chi tiêu du lịch tại khu

vực nguồn khách bằng cách điều tra hộ gia đình, trong đó chi tiêu của hộ

gia đình nói chung được tách riêng phần chi tiêu dành cho du lịch. Kết

hợp với sự phân tích khoản chi phí du lịch đi công việc của các doanh

nghiệp trong thủ tục hoàn thuế, những số liệu này có thể cung cấp một

bức tranh hợp lý và đáng tin cậy về chi tiêu cho hoạt động du lịch của

quốc gia nguồn khách.

- Điều tra qua ngân hàng: Trong những phạm vi nhất định, có thể

sử dụng một số phương pháp khác có thể đo lường giá trị của du lịch.

Hầu hết khách đi du lịch trong nước hoặc quốc tế hiện nay thường sử

dụng thẻ tín dụng, thẻ thanh toán hoặc thanh toán qua mạng các dịch vụ

du lịch. Điều tra qua các ngân hàng sẽ cho các số liệu tin cậy về chi tiêu

của khách du lịch. Trường hợp khác, đối với một số quốc gia có sự kiểm

soát chặt chẽ ngoại tệ và tất cả du khách nước ngoài đến đều phải chi tiêu

bằng tiền tệ của quốc gia đó thì tổng giá trị ngoại tệ trao đổi của các cá

nhân qua ngân hàng hoặc các cơ sở thu đổi ngoại tệ hợp pháp sẽ cung

cấp tổng chi tiêu (ước tính) của khách du lịch quốc tế.

Trong thực tế, các nhà phân tích thường kết hợp các phương pháp

trên, đồng thời còn có thể xây dựng các loại mô hình mô phỏng khác

nhau. Với bất kỳ một phương pháp đo lường nào ở trên đều có thể chưa

đảm bảo độ tin cậy và chính xác, vì vậy các nhà phân tích kinh tế du lịch

sử dụng nhiều phương pháp cùng một lúc để có các kết quả kiểm tra chéo.

1.2.1.4. Sự tương tác giữa phát triển du lịch và nền kinh tế

quốc dân

a. Tác động của phát triển du lịch đến nền kinh tế quốc dân

Sơ đồ đơn giản hoá một nền kinh tế như trong hình 1.4 phản ánh

các dòng chảy chủ yếu của hàng hoá, dịch vụ hoặc tiền tệ với những "chủ

thể" cấu thành và tham gia chính là doanh nghiệp, người tiêu dùng, chính

phủ và hoạt động thương mại quốc tế.

Hình 1.4. Sơ đồ một nền kinh tế quốc dân đơn giản

Trong hình 1.4 này các dòng tiền tệ được xác định và ký hiệu

như sau:

C = Chi tiêu tiêu dùng I = Đầu tư G = Chi tiêu của chính phủ

Y = Thu nhập M = Nhập khẩu T = Thuế

S = Tiết kiệm X = Xuất khẩu

Như đã biết, phần lớn vai trò (sự đóng góp) của du lịch trong nền

kinh tế thông qua C và I đối với chi tiêu và đầu tư cho du lịch nội địa, X

đối với du lịch quốc tế nhận khách và M đối với du lịch quốc tế gửi

khách. Những chi tiêu du lịch này sẽ lưu thông khắp nền kinh tế.

Doanh thu của các doanh nghiệp du lịch được chuyển thành khoản

thanh toán các nhân tố sản xuất như tiền thuê, tiền lương, lãi suất và lợi

nhuận. Chúng sẽ làm tăng thu nhập (Y) và đóng thuế tiêu thụ và thuế thu

nhập (T) cho chính phủ. Tác động lưu thông trở lại của những thay đổi

trong sự đóng góp của du lịch sẽ được xem xét trong phần sau. Những

khoản tiền bơm thêm vào hoặc rò rỉ trực tiếp khác cũng xảy ra thông qua

du lịch. Chính phủ có thể khuyến khích phát triển ngành du lịch thông

qua tài trợ và cho vay hoặc thực hiện đầu tư vốn cố định vào cơ sở hạ

tầng (G). Nếu nhu cầu vốn cần thiết của các doanh nghiệp được thoả mãn

từ thị trường vốn thì có sự tăng trực tiếp của I. Công dân đi du lịch nước

ngoài đem thu nhập ra khỏi nền kinh tế tương đương sự nhập khẩu (M),

nhưng phương pháp tạo lập ngân quỹ cho các chuyến đi cũng có thể ảnh

hưởng đến nền kinh tế: Các du khách dự định chuyến đi dài ngày và chi

phí cao có thể để dành tiền cho chuyến đi trong một thời gian trước đó

hoặc bằng cách vay tín dụng và trả nợ sau. Trong thời kỳ ngắn hạn, điều

này có thể làm tăng tiết kiệm (S) và giảm tiêu dùng các khoản khác.

Các hãng hàng không và công ty lữ hành cũng có ảnh hưởng đến

thị trường vốn trong thời kỳ ngắn hạn bằng cách tương tự. Do nhận tiền

đặt trước cho nhiều loại vé và chương trình du lịch trọn gói, nhưng lại trì

hoãn việc thanh toán cho các nhà cung ứng "càng lâu càng tốt" nên họ có

thể tối đa hoá khoản tiền nhàn rỗi để sử dụng trong các thị trường vốn

ngắn và trung hạn.

Khi du lịch phát triển, các tác động của nó sẽ làm thay đổi trong các

dòng chảy hàng hoá, tiền tệ khác nhau trong nền kinh tế tuỳ thuộc vào cơ

cấu của nền kinh tế và những biến đổi về loại hình du lịch. Một số tác

động này sẽ được xem xét trong phần 1.2.2.

b. Tác động của lạm phát đến sự phát triển du lịch

Trong một nền kinh tế đang tăng trưởng, vai trò của du lịch có thể

bị thay đổi do tác động của lạm phát (ngoài các nhân tố đã được đề cập

trong mục 1.2.1.2). Theo lý thuyết kinh tế cổ điển, lạm phát làm cho giá

cả tăng nhưng sẽ kích thích sản xuất phần lớn các loại hàng hoá, một

phần để đảm bảo thu hồi các nhân tố đầu vào càng sớm càng tốt trước khi

giá của các nhân tố này tăng lên, một phần khác do sự hấp dẫn của mức

giá bán cao hơn đối với các đầu ra sau này. Trong khi đó, sản xuất du

lịch ít khi có phản ứng giống như vậy bởi vì hầu hết các dịch vụ du lịch

được sản xuất và bán ngay. Đồng thời, lạm phát cũng sẽ ảnh hưởng đến

các quyết định đầu tư của doanh nghiệp du lịch. Dòng vốn đầu tư và sự

sẵn sàng đầu tư của các doanh nghiệp có thể bị giảm sút. Ngoài ra, nếu

tốc độ tăng giá hàng tiêu dùng nhanh hơn tốc độ tăng thu nhập, thì phần

thu nhập chủ yếu sẽ dành để mua các hàng hoá và dịch vụ cơ bản, còn

phần chi tiêu du lịch sẽ tự động giảm xuống.

Lạm phát cũng làm thay đổi sự cân bằng của du lịch nội địa và

quốc tế. Nếu giá cả trong nước tăng lên thì các du khách có thể sẽ có

khuynh hướng đi du lịch nước ngoài nhiều hơn để thay thế, khi đó làm

chuyển chi tiêu từ C sang M trong công thức xác định các yếu tố của GDP.

Cuối cùng, ngành du lịch cũng có thể tự gây ra sự lạm phát do cầu

kéo đối với nền kinh tế ở điểm đến du lịch. Áp lực của cầu tăng thêm ở

những nơi mà có cung không co giãn làm cho giá các dịch vụ du lịch ở

đây tăng nhanh.

1.2.2. Vai trò trong thu nhập quốc dân và tạo việc làm

1.2.2.1. Thu nhập quốc dân và phân phối thu nhập quốc dân

Thu nhập quốc dân phản ánh khối lượng giá trị thuần thu được từ

các nhân tố sản xuất (như lao động, vốn, đất đai, tài nguyên, năng lực

quản lý...) của nền kinh tế hay đồng thời cũng là tổng thu nhập của tất cả

các hộ gia đình (các cá nhân) trong nền kinh tế. Thu nhập quốc dân được

xác định là phần còn lại của tổng sản phẩm quốc dân sau khi khấu trừ giá

trị các tài sản sử dụng hoặc phần vốn đã tiêu dùng.

Phân tích kinh tế vĩ mô đã chỉ ra các nhân tố ảnh hưởng đến quy

mô và sự thay đổi của thu nhập quốc dân trong một nền kinh tế. Trong

đó, một số nhân tố cơ bản gồm: Các mức độ tiết kiệm và đầu tư, mô hình

tiêu dùng, giá cả và lãi suất, sự mất cân bằng trong ngân sách của chính

phủ và mức độ sử dụng các nguồn tài nguyên (bao gồm cả lao động). Vì

hoạt động du lịch liên quan đến hầu hết các lĩnh vực này nên nó có thể

ảnh hưởng trực tiếp đến thu nhập quốc dân, đặc biệt ở các quốc gia có du

lịch chiếm tỷ trọng đáng kể trong GDP. Tầm quan trọng đối với một nền

kinh tế không chỉ ở quy mô của thu nhập quốc dân và mức bình quân đầu

người, mà còn ở cấu thành và sự phân phối thu nhập quốc dân như được

minh họa trong hình 1.5

Hình 1.5. Cấu thành và phân phối thu nhập quốc dân

Theo: Bull, A. (1998), The Economics of Travel and Tourism, 2nd edition, Longman,

Melbourne.

Một nền kinh tế lớn, có nhiều ngành sản xuất và ít tập trung theo

ngành thường ít bị tổn thất hơn trong các cuộc khủng hoảng theo chu kỳ

so với một nền kinh tế nhỏ trên cơ sở ít ngành. Vấn đề này có tầm quan

trọng đặc biệt đối với các giá trị nhận được từ phát triển du lịch.

Trong khi lý thuyết kinh tế cổ điển giả thiết rằng sự phân phối thu

nhập quốc dân sẽ tự hiệu chỉnh thông qua các lực lượng thị trường để

phản ánh năng suất cận biên của các nhân tố sản xuất, nhưng hiện nay

các nhà kinh tế lại chỉ ra rằng điều đó luôn luôn không xảy ra. Do sự

không hoàn hảo của thị trường và của hệ thống xã hội, sự không cân

bằng giữa các khu vực hoặc một số lý do khác, nên có thể có sự phân

phối thu nhập quốc dân "một cách ổn định" không phản ánh các năng

suất cận biên. Khi đó, các chính sách phát triển bao gồm cả phát triển du

lịch có thể thúc đẩy sự sản sinh ra thu nhập và các mục tiêu của phân

phối thu nhập quốc dân.

1.2.2.2. Sự phân phối thu nhập do du lịch tạo ra

Tác động trực tiếp và gián tiếp của chi tiêu du lịch tuỳ thuộc vào

cách phân bổ các khoản thu từ du lịch. Các khoản thu này lại tuỳ thuộc

vào hình thức sở hữu và khả năng khai thác các tài nguyên của ngành du

lịch. Cường độ sử dụng các nhân tố sản xuất không chỉ phụ thuộc vào

năng suất sử dụng từng nhân tố mà còn tuỳ thuộc vào loại hình du lịch

cung ứng. Hình 1.6

minh họa một cách đơn giản về mong muốn của

ngành du lịch trong các trường hợp khác nhau.

Trục hoành trong hình 1.6 biểu diễn sự liên tục từ một nền kinh tế

có tiền công thấp tương đối (so sánh với các nhân tố sản xuất khác) đến

một nền kinh tế có tiền công cao tương đối. Trục tung biểu diễn các loại

hình du lịch từ du lịch đi công việc hoặc văn hoá đến du lịch nghỉ dưỡng

ở những nơi có ánh nắng, biển và bãi cát. Thu nhập của ngành du lịch ở

các điểm đến có xu hướng được phân phối theo cường độ sử dụng các

nhân tố sản xuất (với các điều kiện khác không đổi). Vì vậy, 1 USD chi

Theo: Bull, A. (1998), The Economics of Travel and Tourism, 2nd edition, Longman,

Melbourne.

tiêu cho chuyến đi tới Morocco có thể tạo ra nhiều việc làm hơn so với

chuyến đi tới London mà ở đó đồng USD có thể được sử dụng để thu hồi

vốn đầu tư nhiều hơn.

Hình 1.6. Các nhân tố sản xuất trong ngành du lịch

Do đó, sự phân phối thu nhập từ các nhân tố sản xuất trong du lịch

không chỉ tùy thuộc vào năng suất cận biên hoặc hiệu quả sử dụng mỗi

nhân tố mà còn tùy thuộc vào loại hình du lịch. Ở các nước kém phát

triển dựa trên cơ sở loại hình du lịch nghỉ dưỡng, du lịch thường làm tăng

thêm nhiều việc làm mặc dù với tiền công không cao, nhưng mức lương

này làm tăng trực tiếp C. Trong nền kinh tế có tiền công cao hơn, sự phát

triển du lịch có thể đồng nghĩa với yêu cầu về đất đai và nhu cầu đầu tư

cố định như các hệ thống giao thông hiện đại, xây dựng khu nghỉ dưỡng

và công nhận các công viên quốc gia. Điều đó gắn chặt với thu nhập từ

các đầu tư tài chính (I) (bao gồm cả sở hữu đất đai), sau đó ảnh hưởng

của du lịch đối với nền kinh tế tuỳ thuộc vào ai là người cung cấp vốn và

người đó làm gì với khoản thu nhập từ lãi suất.

Cũng như các ngành khác, trong du lịch, tỷ lệ vốn - lao động đang

thay đổi phản ánh việc sử dụng công nghệ ngày một tăng và do cầu phát

triển nên các chi phí đất đai tăng lên vì khả năng cung bị cố định. Tuy

nhiên, quá trình thay thế lao động trong du lịch diễn ra chậm hơn so với

nhiều ngành công nghiệp khác bởi vì cả người sản xuất và người tiêu

dùng đều tập trung vào đặc điểm dịch vụ cá nhân trong du lịch. Yếu tố

đầu vào lao động vẫn giữ ở mức cao tại những nơi mà đặc điểm trên

được cho là quan trọng (như đại lý du lịch, dịch vụ trên máy bay, nhà

hàng hoặc các công ty lữ hành). Vì vậy, thậm chí trong một nền kinh tế

có tiền công cao sẽ vẫn còn các doanh nghiệp du lịch cần nhiều lao động

(ví dụ, khách sạn Ritz ở Paris hoặc các dịch vụ đặc biệt cho du lịch công

vụ của hãng American Express). Khi khách hàng tiêu dùng du lịch mong

muốn các dịch vụ có tính chất cá nhân này thì họ thường sẵn sàng trả tiền

cho các đặc điểm đó. Như vậy, việc làm trực tiếp và sự phân bổ thu nhập

cho tiền công vẫn giữ ở mức cao.

1.2.2.3. Vai trò trực tiếp của du lịch

Trong các phạm vi trên, du lịch có tác động quan trọng đối với nền

kinh tế của nhiều quốc gia. Thứ nhất, nó là một ngành phát triển gần đây

và vẫn đang tiếp tục phát triển ở nhiều quốc gia. Hiện nay, hầu hết các

nước đều xác định du lịch là một ngành "sản xuất" riêng biệt trong nền

kinh tế của mình, mà trước đây điều này là không bình thường. Thứ hai,

do du lịch có thể có nhiều dạng khác nhau từ "tây ba lô" thích tiếp xúc

với người bản địa đến các khu nghỉ dưỡng cao cấp biệt lập, nên nền kinh

tế có thể chỉ cần một số thay đổi không đáng kể về cơ cấu phân bố lại các

nguồn lực trong du lịch. Đặc điểm này đã khiến chính phủ các quốc gia

đẩy mạnh việc tìm kiếm nhiều cơ hội phát triển du lịch. Thứ ba, du lịch

có thể phát triển ở những địa điểm đặc biệt với nguồn tài nguyên ít có

khả năng lựa chọn kinh tế trong việc sử dụng (có các chi phí cơ hội thấp)

như những nơi có phong cảnh đẹp mà lại không có tài nguyên khoáng

sản hoặc có giá trị nông nghiệp thấp. Điều đó cho phép sử dụng (hoặc

thuê) trực tiếp đất đai như một nhân tố sản xuất ở mức chi phí cận

biên thấp.

a. Vai trò trực tiếp của du lịch nội địa

Trong phạm vi một nền kinh tế, chi tiêu du lịch nội địa thường tính

là một phần của C + I và về nguyên tắc là sự phân phối lại các chi tiêu

của người tiêu dùng hoặc người sản xuất từ những hàng hóa, dịch vụ

khác. Do đó, nó không tạo ra sự tăng thêm về cầu và tiền tệ trong nền

kinh tế. Hiệu quả phân phối lại sẽ tuỳ thuộc vào sự trả lời các câu hỏi

sau đây:

- Có cơ hội nào khác để sử dụng khoản tiền dành chi tiêu cho du

lịch? Điều đó có nghĩa là du khách làm gì với khoản tiền của mình nếu

họ không thực hiện các chuyến du lịch?

- Các du khách có "trải rộng" các chi tiêu của họ theo không gian

(theo khu vực)?

- Các điểm đến du lịch nói chung có thu nhập và việc làm ít hơn

(hoặc kém hơn) nơi xuất phát của du khách?

- Các chuyến đi có "xui khiến" du khách quay trở lại thường

xuyên?

Câu hỏi thứ nhất cung cấp chìa khoá để đánh giá vai trò của du lịch

nội địa ở một số khía cạnh quan trọng. Thứ nhất, nếu du lịch nội địa là sự

lựa chọn thay thế cho chi tiêu du lịch nước ngoài thì chi tiêu cho du lịch

nội địa sẽ là một dạng của thay thế nhập khẩu, làm giảm sự rò rỉ của M

và thực sự tăng C + I. Điều đó có lợi trực tiếp cho thu nhập quốc dân. Sự

thực cũng sẽ như vậy nếu thay thế một chuyến du lịch nội địa bằng việc

chi tiêu cho các hàng hoá nhập khẩu. Thứ hai, nếu không chi tiêu cho du

lịch, mọi người có thể mua các hàng hoá và dịch vụ tại địa phương (ví dụ

cải tạo nhà cửa và giải trí), khi đó thu nhập và của cải sẽ có xu hướng vẫn

tập trung tại các khu vực đó - khu vực nguồn khách.

Trả lời cho các câu hỏi thứ hai và thứ ba sẽ làm rõ hơn vấn đề nêu

ra ở trên. Nếu du khách nội địa trải rộng hoạt động của họ theo không

gian thì sẽ có hiệu quả phân phối lại về thu nhập và việc làm từ địa

phương này cho các địa phương khác. Tuy nhiên, nếu du khách chỉ tập

trung đến một vài địa phương hoặc tính "địa phương hoá" của du lịch nội

địa cao sẽ dẫn đến khuynh hướng tạo ra sự dư cầu ở địa phương, làm

tăng giá và có thể lại làm giảm thật sự thu nhập thực tế ở các địa phương

nơi đến du lịch. Nếu các khu vực nơi đến khởi đầu với thiếu việc làm và

thu nhập thấp một cách tương đối thì du lịch sẽ tạo ra việc làm và có thể

làm tăng thu nhập nhưng tuỳ thuộc vào cơ cấu của thị trường lao động du

lịch. Điều đó có nghĩa là:

+ Khoản chi của chính phủ (G) cho trợ cấp thất nghiệp có thể

giảm xuống.

+ Khoản thuế (T) từ các thu nhập mới kiếm được có thể tăng thêm,

mặc dù điều này còn phụ thuộc vào ngưỡng thuế suất và cơ hội chi tiêu

của khách du lịch.

+ Xu hướng tiết kiệm cận biên có thể giảm nhẹ vì chi tiêu của du

khách chuyển hoá thành thu nhập của những người nghèo mà những

người này có xu hướng tiêu dùng cao hơn.

Câu hỏi thứ tư thường cung cấp chìa khoá cho sự phát triển dài hạn

của các điểm đến du lịch và vì vậy cho sự phân phối lại các hoạt động

kinh tế theo không gian. Ở nhiều quốc gia, khi khách du lịch đến thăm

một nơi (thường là các khu vực có bãi biển) làm họ ưa thích, thì họ

thường xuyên quay lại trong các kỳ nghỉ hàng năm và thậm chí khi nghỉ

hưu họ chuyển đến sinh sống tại đó. Điều này tạo ra một cơ sở cầu cố

định cho điểm đến. Một số doanh nhân lại có thể quyết định chuyển

doanh nghiệp của mình tới các khu vực dễ chịu mà họ đã đến khi là

khách du lịch. Sự di chuyển này ở một số quốc gia (ví dụ ở Anh) còn

được các chính sách của chính phủ khuyến khích nhằm phân tán hoạt

động kinh tế ra khỏi thủ đô và các thành phố lớn khác. Trừ khi các công

ty mang theo tất cả nhân viên của mình, còn sự di chuyển doanh nghiệp

thường tạo ra việc làm cho địa phương nơi đến với mức tiền lương mang

tính chất quốc gia.

b. Vai trò trực tiếp của du lịch quốc tế

Lợi ích trực tiếp chủ yếu đối với thu nhập quốc dân của du lịch

quốc tế nhận khách là sự bơm thêm tiền tệ và cầu từ một nguồn bên

ngoài. Điều này tương đương với sự tăng lên về xuất khẩu (X) cho dù

người chi tiêu là khách du lịch giải trí hay đi công việc. Sự khác nhau cơ

bản giữa doanh thu du lịch quốc tế và doanh thu xuất khẩu hàng hoá là

xuất khẩu thường tạo ra tín dụng nước ngoài tương tự như sự tăng lên

của I. Trong khi đó, hầu hết các trường hợp chi tiêu cho hàng hoá và dịch

vụ du lịch thực tế lại xảy ra bên trong quốc gia nhận khách mà những chi

tiêu này thường được coi là các khoản tiêu dùng (C).

Ngoài những ảnh hưởng đối với cán cân thanh toán quốc tế (sẽ đề

cập trong chương 3) thì du lịch quốc tế (nhận khách) có hai tác động chủ

yếu khác là: Tác động định hướng và tác động giá cả.

Tác động định hướng từ du lịch quốc tế đã được nghiên cứu trong

một thời gian dài. Đặc biệt ở các nước kém phát triển, dân cư địa phương

quan sát và học theo phong cách sống và các mô hình tiêu dùng của du

khách quốc tế và có thể có sự ganh đua với những du khách này trong

tiêu dùng. Trên phương diện kinh tế, điều này có thể dẫn đến sự thay đổi

các mô hình tiêu dùng và xu hướng nhập khẩu nhiều hơn các loại hàng

hoá tiêu dùng giống như của du khách. Hàng hoá nhập khẩu (M) tăng và

bù đắp lại một phần các hàng hoá đã xuất khẩu (X).

Khi du khách đến từ một quốc gia có thu nhập và mức giá cả nói

chung cao hơn khu vực (quốc gia) điểm đến thì họ có thể mang áp lực

giá cả cao đó cho điểm đến. Đây là một dạng của lạm phát nhập khẩu

nhưng khác với khái niệm thông thường (đó là hàng hoá, nguyên liệu

nhập khẩu giá cao làm tăng chi phí sản xuất địa phương) vì nó hoạt động

thông qua áp lực cầu tăng thêm và tác động định hướng. Trong thực tế,

những người dân địa phương tham gia vào cung cũng nhận được lợi ích

từ mức giá cao hơn này và có sự tăng thêm việc làm và thu nhập ở địa

phương. Tuy nhiên, giá cả cao phần nào làm mất đi cuộc sống dễ chịu

trước đây và để duy trì các tiêu chuẩn sống của mình, những người dân

địa phương phải cạnh tranh với khách du lịch làm giá cả (và tổng cầu)

càng tăng thêm. Điều này thường xảy ra với các mặt hàng thực phẩm

công nghiệp và thậm chí cả các vật dụng hàng ngày khi chúng trở thành

vật lưu niệm ở nhiều điểm đến du lịch.

Sự có mặt của các du khách có thu nhập cao tại điểm đến còn làm

phát triển thị trường kép (thị trường hai giá) với giá cả phân biệt theo

khách du lịch và dân cư địa phương. Sự phân biệt giá này nhiều khi được

thừa nhận chính thức ở nhiều quốc gia trong giá thuê phòng, vận chuyển

hoặc tham quan điểm hấp dẫn. Ở một số nơi khác, thị trường kép có thể

phát triển không chính thức thông qua sự phân biệt sản phẩm (những

người bán hàng lưu niệm chỉ tập hợp ở các điểm hấp dẫn du lịch và bán

với mức giá cao mặc dù có mặc cả) hoặc thông qua phương pháp "phát

hiện du khách" để có sự phân biệt giá. Với cách này, thu nhập và việc

làm được tạo ra nhưng không bộc lộ sự tăng giá một cách giả tạo.

Ngoài ra, còn có những tác động trực tiếp, riêng biệt của du lịch

quốc tế trong những hoàn cảnh cụ thể. Ví dụ, sự đóng góp vào thuế (T)

của những du khách quốc tế khi đến chơi ở sòng bạc Monte Carlo

(Monaco). Trong thực tế, chỉ riêng sự đóng góp này cho ngân sách đã

đáp ứng mọi nhu cầu chi tiêu của chính phủ ở quốc gia đó.

c. Vai trò trực tiếp của du lịch ở các quốc gia nguồn khách

Có một số nghiên cứu đã cố gắng phân tích vai trò (nếu có) của du

lịch đối với nền kinh tế ở các quốc gia gửi khách (nguồn khách). Điều

chắc chắn là hoạt động du lịch ra nước ngoài làm giảm thu nhập quốc

dân ở những quốc gia này vì du lịch tạo ra sự rò rỉ (M) khỏi nền kinh tế.

Tuy nhiên, sự sản sinh ra loại hình du lịch đại chúng ít nhất có thể tạo ra

các tác động sau đây cho các nước gửi khách:

- Việc làm trong các đại lý du lịch, công ty lữ hành gửi khách, hãng

vận chuyển và các doanh nghiệp liên quan đến hoạt động marketing ở

các điểm đến;

- Sự đầu tư của các hãng chuyên chở, công ty lữ hành và khả năng

phát triển các công ty du lịch đa quốc gia;

- Giá cả thời vụ có thể giảm ở một mức độ nhất định trong khi

khách du lịch đi xa và cầu không căng thẳng;

- Tăng tiết kiệm ngắn hạn (S) vì mọi người để dành tiền cho các

chuyến đi hoặc các doanh nghiệp nhận được các khoản trả trước, đặt cọc;

- Nguồn thu thuế (T) trên những dịch vụ du lịch được đặt mua

trước hoặc khi xuất phát.

1.2.2.4. Vai trò gián tiếp của du lịch

Thu nhập từ du lịch tạo ra một "dòng chảy lan truyền" khắp nền

kinh tế quốc dân nên ngoài các vai trò trực tiếp (hoặc tác động sơ cấp) nó

còn có các vai trò gián tiếp (tác động thứ cấp) đối với nền kinh tế, đặc

biệt về thu nhập và việc làm. Đây là một trong những lĩnh vực được các

nhà nghiên cứu kinh tế du lịch bàn luận nhiều nhất. Một số kỹ thuật đã

được sử dụng để đánh giá vai trò gián tiếp này của du lịch, trong đó các

kỹ thuật chủ yếu nhất là bội số du lịch và phân tích đầu vào - đầu ra.

a. Bội số du lịch

Các bội số du lịch được phát triển dựa trên cơ sở các nguyên lý của

Keynes về sự lưu thông trở lại của một phần thu nhập do những người

nhận được chi cho tiêu dùng, sau đó khoản chi tiêu này lại gây ra thu

nhập và việc làm tiếp theo. Cơ sở của một bội số đơn giản là sự bơm trực

tiếp tiền mặt vào một nền kinh tế, ví dụ từ chi tiêu du lịch quốc tế. Điều

đó có nghĩa là các nhà cung ứng dịch vụ du lịch sẽ nhận được một mức

thu nhập. Thu nhập của du lịch được phân phối một phần dưới dạng tiền

công và tiền lương, tiền thuê, lãi suất và lợi nhuận và một phần là thu

nhập gián tiếp cho các nhà cung ứng hàng hoá và dịch vụ cho các doanh

nghiệp du lịch như các nhà cung ứng thực phẩm và đồ uống, công ty điện

lực và bưu điện, nhà cung ứng nhiên liệu, nhà in... Thu nhập gián tiếp lại

được phân phối cho các nhân tố sản xuất và các khoản thanh toán cho

nhà cung ứng tiếp theo.

Tất cả những người nhận được phần thu nhập tăng thêm ở trên sau

đó có thể chi tiêu hoặc tiết kiệm các phần tăng thêm này. Trong trường

hợp họ lựa chọn để chi tiêu cho các hàng hoá và dịch vụ được sản xuất

trong nền kinh tế địa phương thì một vòng các giao dịch kinh tế đó tạo

nên thu nhập phái sinh tăng thêm đối với các nhà cung ứng thứ cấp. Sau

đó, những người này có thu nhập nhiều hơn để chi tiêu và quá trình

tương tự tiếp tục diễn ra. Nguyên lý này được tóm tắt trong hình 1.7

Hình 1.7. Sự hoạt động của một bội số du lịch cơ bản

* Bội số đơn giản

Giá trị của bội số đơn giản biểu hiện tổng số thu nhập (hoặc bất cứ

một biến số đo lường nào chẳng hạn như việc làm) trong mối quan hệ với

chi tiêu du lịch ban đầu. Trong ví dụ ở Hình 1.7, chi tiêu ban đầu là 1.000

đơn vị (đv) tiền tệ, trong đó 500đv được chi tiêu lại trong nền kinh tế từ

thu nhập gián tiếp và phái sinh. Trong 500đv này có 250đv được lưu

thông trở lại và quá trình tiếp tục diễn ra. Tổng giá trị của thu nhập tạo ra

sau một thời gian là tổng của cấp số nhân:

1000đv + 500đv + 250đv + 125đv + ... = 2000đv

Theo: Bull, A. (1998), The Economics of Travel and Tourism, 2nd edition, Longman,

Melbourne.

1000

200

100

Tỷ lệ thuế bằng

1/5 thu nhập

800

100

400

250

Ngành

du lịch

Nhà

cung ứng

Thuế

(20%)

Nhập khẩu

(28,5%)

Người

tiêu dùng

Du khách

quốc tế

Tiết kiệm

(12,5%)

500

100

200

Xu hướng tiết kiệm bằng

1/8 thu nhập thuần

Xu hướng nhập khẩu

bằng 2/7 chi tiêu

Vì tổng giá trị thu nhập là 2.000đv gấp đôi 1.000đv chi tiêu ban đầu

nên giá trị của bội số (hệ số nhân) trong trường hợp này bằng 2. Giá trị

bằng 2 liên quan trực tiếp đến tập quán tái chi tiêu của những người nhận

thu nhập - ở mỗi vòng đã chi tiêu đi 1/2 thu nhập thêm và đây chính là xu

hướng tiêu dùng cận biên MPC (marginal propensity to consume). Giá trị

của bội số (hệ số nhân) đơn giản là nghịch đảo của (1 - MPC).

* Sự rò rỉ

Chỉ một phần của thu nhập thêm (trong ví dụ trên là 1/2) được chi

tiêu trở lại trong nền kinh tế địa phương vì còn có những yêu cầu khác

cần phải thực hiện trên thu nhập đó. Những yêu cầu này làm tách một

phần thu nhập ra khỏi dòng chảy và không chi tiêu trở lại trong các giao

dịch ở địa phương. Những yêu cầu cơ bản đó là:

- Thuế thu nhập;

- Phần thu nhập thêm được mọi người lựa chọn để tiết kiệm - xu

hướng tiết kiệm cận biên MPS (marginal propensity to save);

- Chi tiêu cho các hàng hoá nhập khẩu.

Những mất mát này đối với chuỗi tái chi tiêu trực tiếp là những rò

rỉ khỏi vòng lưu thông tiêu dùng - thu nhập thêm của địa phương. Vì

chúng đại diện cho một phần của chuỗi và bằng (1 - MPC) nên có thể xác

định công thức của bội số như sau:

Trong đó:

MTR: Tỉ lệ thuế thu nhập cận biên và giả sử rằng chính phủ không

chi tiêu lại khoản này một cách tức thời cho tiêu dùng.

MPS: Xu hướng tiết kiệm cận biên (tỷ lệ % trên tổng thu nhập).

MPM: Xu hướng nhập khẩu cận biên của địa phương (tỷ lệ % trong

khoản chi tiêu dành cho tiêu dùng).

Ví dụ: Một nền kinh tế có MTR = 20%, MPS trên tổng thu nhập =

1/5, và MPM trên chi tiêu dành cho tiêu dùng = 1/6 (khác với ví dụ trong

Hình 1.7 mà ở đó MTR là 20%, MPS là 10% của tổng thu nhập hoặc

12,5% của thu nhập thuần và MPM là 28,5% của tiêu dùng). Trong ví dụ

mới này:

Mặc dù giá trị của bội số sau khi tính toán tương tự như trong ví dụ

ở Hình 1.7, nhưng khác vì có sự rò rỉ của thu nhập.

* Bội số thu nhập du lịch

Khi phân tích tác động của du lịch, hầu hết các tính toán bội số

được áp dụng cho thu nhập tạo ra và bội số được quan tâm trước hết là

bội số thu nhập du lịch TIM (tourism income multiplier). TIM có hai

công thức cơ bản khác nhau. Thông thường giả thiết rằng tất cả các chi

tiêu du lịch ban đầu được chuyển thẳng vào thu nhập trực tiếp và gián

tiếp, nhưng đây không phải là trường hợp thực tế. Một phần thu nhập có

thể rò rỉ ngay lập tức bằng các khoản thanh toán cho các hãng vận

chuyển nước ngoài, thực phẩm và đồ uống nhập khẩu để đáp ứng nhu

cầu của du khách, các khoản thanh toán lợi nhuận và lãi suất cho các cơ

sở lưu trú và điều hành tour sở hữu nước ngoài hoặc có nguồn tài chính

nước ngoài... Vì thế, TIM vừa có thể liên quan với tổng chi tiêu du lịch

ban đầu (công thức 1) và vừa có thể liên quan với thu nhập trực tiếp và

gián tiếp do chi tiêu ban đầu tạo ra sau khi khấu trừ các rò rỉ L (leakages)

nhập khẩu trực tiếp (công thức 2).

TIM =

𝐿

(1)

TIM = (1 - MPM

) x

𝐿

(2)

Trong đó: MPM

là xu hướng hoặc nhu cầu cận biên về hàng hoá,

dịch vụ nhập khẩu và các nhân tố sản xuất để cung ứng trực tiếp cho nhu

cầu của du khách.

Khi phân tích, có thể sử dụng cả hai công thức, nhưng không nên

so sánh kết quả. Một điểm quan trọng khác là chỉ nên sử dụng bội số để

đo lường tác động (giá trị) của thu nhập thêm (cận biên) do chi tiêu du

lịch thêm tạo ra. Các nghiên cứu cũng lưu ý rằng đôi khi các bội số được

sử dụng không chính xác và nhầm lẫn khi liên hệ tổng chi tiêu du lịch với

tổng thu nhập.

* Bội số việc làm và các bội số khác

TIM là bội số du lịch hữu ích nhất và khái niệm này có thể áp dụng

cho các hoạt động kinh tế khác để miêu tả tác động tổng thể và những

khía cạnh khác nhau do du lịch trực tiếp gây ra. Một số bội số chủ yếu

khác là:

- Bội số việc làm du lịch: Bội số này liên hệ tổng việc làm thêm

được tạo ra với các việc làm trực tiếp trong du lịch do số lượt khách du

lịch tăng lên tạo ra.

- Bội số giao dịch xác định dung lượng hoạt động kinh doanh tăng

lên thông qua giá trị doanh số bán trong mối quan hệ với các chi tiêu du

lịch ban đầu. Với ý nghĩa này làm cho bội số giao dịch giống như TIM

trước khi cung cấp MTR và MPM nên đôi khi bị nhầm lẫn với TIM. Tuy

nhiên, bội số này chỉ quan hệ với tổng doanh thu mà không quan hệ với

thu nhập thuần.

- Bội số đầu ra tương tự như bội số giao dịch, tuy nhiên nó bao gồm

giá trị của tất cả hàng hoá và dịch vụ được sản xuất ra hơn giá trị được

bán vì bao gồm thêm phần dự trữ.

- Bội số vốn hoặc tài sản đánh giá sự tăng lên về giá trị của dự trữ

tài sản của nền kinh tế trong mối quan hệ với đầu tư du lịch hoặc chi tiêu

du lịch. Tỷ lệ này quan trọng không chỉ đối với MPC mà còn đối với cả

MPI các xu hướng đầu tư cận biên. Nếu tất cả tiết kiệm được chuyển trực

tiếp thành đầu tư bằng một thị trường vốn hoàn hảo thì MPS là tỷ lệ đáng

chú ý từ mỗi vòng tiêu dùng - thu nhập tạo ra.

b. Phân tích đầu vào - đầu ra

Trong khi phân tích bội số cố gắng xác định các tác động gián tiếp

đến một nền kinh tế từ các yếu tố bơm thêm trực tiếp như chi tiêu du lịch

quốc tế đến tăng lên, thì phân tích đầu vào - đầu ra cố gắng chỉ ra các tác

động đó bộc lộ như thế nào thông qua nền kinh tế trên cơ sở mối quan hệ

qua lại của cung và cầu giữa các ngành hoặc các lĩnh vực khác nhau.

Phương pháp đầu vào - đầu ra là một công cụ phân tích kinh tế

được phát triển từ những năm 50 và 60 của thế kỷ 20 dựa trên cơ sở khái

niệm về các giao dịch giữa tất cả các nhà sản xuất và người tiêu dùng

trong một nền kinh tế. Trong đó, bao gồm cả các ngành sản xuất nhưng

là người tiêu dùng đầu ra của các ngành khác.

Để xây dựng một tập hợp hoặc một ma trận các giao dịch, phải đảm

bảo các điều kiện cần thiết sau:

- Xác định rõ các ngành hoặc các lĩnh vực liên quan;

- Nhận biết được tổng đầu ra của mỗi ngành và sự phân chia đến

những nơi tiêu dùng nó kể cả tự tiêu dùng và nhu cầu cuối cùng;

- Nhận biết được tổng đầu vào của mỗi ngành nhận được từ các

ngành khác và đặc biệt cần có các đầu vào cận biên nào để tạo ra sự tăng

cận biên của đầu ra.

Hầu hết các bảng phân tích đầu vào - đầu ra sử dụng giá trị tiền tệ,

tuy nhiên có thể sử dụng các đơn vị khác trong tính toán như số việc làm

hoặc thậm chí diện tích đất sử dụng.

Khi sử dụng phân tích đầu vào - đầu ra để đo lường tác động kinh

tế gián tiếp của du lịch thì một vấn đề căn bản là cần tách du lịch thành

một ngành riêng biệt, mặc dù đôi khi du lịch chỉ đơn thuần bao gồm phần

nhu cầu cuối cùng. Ví dụ, có thể giả thiết rằng một nền kinh tế đơn giản

với sáu ngành: Khai khoáng, nông nghiệp, công nghiệp, xây dựng, du

lịch và các dịch vụ khác. Khi đó, Bảng 1.4

phản ánh một ma trận các

giao dịch tiêu biểu cho nền kinh tế này.

Bảng 1.4. Ma trận các giao dịch tiêu biểu

Các khu vực SX

Các khu vực tiêu dùng

N/c cuối cùng

Tổng đầu ra

1. Khai khoáng

2. Nông nghiệp

3. Công nghiệp

4. Xây dựng

5. Du lịch

6. Dịch vụ khác

Giá trị tăng thêm

Tổng đầu vào

310

Trong ví dụ này, ngành du lịch chiếm 40/310 của GDP (13%);

trong 40 đơn vị giá trị đầu ra có 22 đơn vị dành cho tiêu dùng cuối cùng

như giải trí và thăm người thân. Ngành du lịch bán 2 đơn vị cho ngành

khai khoáng có thể là du lịch đi công việc và tương tự với các ngành

khác theo các dòng tương ứng trong bảng. Như một ngành sản xuất, du

lịch cần 3 đơn vị đầu vào từ ngành khai khoáng, 2 đơn vị từ ngành nông

nghiệp và tương tự với các ngành khác theo cột 5, với giá trị tăng thêm là

13 biểu hiện cho sự chênh lệch giữa các đầu vào đã mua với giá trị của

đầu ra (đó là yếu tố lợi nhuận).

Giả sử nhu cầu cuối cùng về du lịch tăng thêm 4 đơn vị do kết quả

của du khách quốc tế đến tăng lên. Điều đó làm tăng 10% trong giá trị

(vai trò) của ngành du lịch, có nghĩa là tăng các đầu vào và giá trị tăng

thêm. Nếu giả thiết rằng các ngành sản xuất có mối quan hệ tuyến tính

Theo: Bull, A. (1998), The Economics of Travel and Tourism, 2nd edition, Longman,

Melbourne.

thì tất cả các trị số trong cột 5 đều tăng 10%; ví dụ, lúc này du lịch sẽ cần

11 đơn vị đầu vào từ ngành xây dựng. Tiếp đó, điều này làm tăng đầu ra

từ ngành xây dựng là 51, cũng như đầu ra từ các ngành khác lần lượt

chúng cần các đầu vào thêm. Quy mô tăng cuối cùng của toàn bộ nền

kinh tế tuỳ thuộc vào các yêu cầu giao dịch liên ngành. Tất nhiên, trong

thực tế mô hình sẽ phức tạp hơn vì có các quan hệ phi tuyến tính khi có

sự thay đổi các đầu vào cận biên và trong bảng cần bổ sung thêm các

dòng thể hiện các rò rỉ như các đầu vào từ nhập khẩu.

Để dự đoán trực tiếp các vai trò gián tiếp của chi tiêu du lịch tăng

lên, có thể sử dụng một ma trận hệ số biểu diễn các đầu vào cần thiết cho

một đơn vị đầu ra đối với mỗi ngành. Ví dụ, đối với du lịch (ngành 5

trong bảng), với tổng đầu ra là 40, đầu vào từ ngành xây dựng là 10 và

yêu cầu trên một đơn vị đầu ra là 10/40 hoặc 0,25. Các hệ số đầu vào này

đối với ví dụ trên được thể hiện trong bảng 1.5

Sử dụng bảng trên có thể xem xét tác động của 1 đơn vị tiền tệ

(đvtt) tăng thêm trong chi tiêu du lịch có nghĩa là chi tiêu gián tiếp 0,08

đvtt cho ngành khai khoáng, 0,05 đvtt cho ngành nông nghiệp... và chi

tiêu tiếp theo để thoả mãn nhu cầu của các ngành này là dòng chảy của

các chi tiêu phái sinh.

Nhiều nghiên cứu đã cố gắng sử dụng phân tích đầu vào - đầu ra

trong du lịch để đánh giá vai trò gián tiếp của du lịch ở các mức độ thành

công khác nhau. Tuy vậy, khi sử dụng phương pháp này sẽ gặp phải hai

vấn đề tồn tại chủ yếu là:

- Thiếu dữ liệu, đặc biệt ở mức độ khu vực;

- Những khó khăn xuất phát từ bản chất của du lịch như xác định

khoản chi tiêu nào thuộc về ngành du lịch, còn khoản chi tiêu nào không

thuộc về ngành này.

Theo: Bull, A. (1998), The Economics of Travel and Tourism, 2nd edition, Longman,

Melbourne.

Bảng 1.5. Ma trận hệ số tiêu biểu

Ngành sản xuất

Ngành tiêu dùng

0,1

0,13

0,19

0,2

0,08

0,1

0,04

0,1

0,19

0,04

0,05

0,06

0,2

0,13

0,25

0,2

0,13

0,1

0,06

0,13

0,06

0,25

0,16

0,04

0,06

0,04

0,05

0,1

0,08

0,06

0,1

0,13

0,1

Ngoài ra, còn có một số vấn đề khác như đặc điểm cố định của

cung du lịch nhưng lại thường được sử dụng dưới khả năng, ví dụ các

khách sạn hoặc xe buýt vận hành ở mức 1/2 khả năng cung. Tính thời vụ

của cầu làm tăng thu nhập du lịch trong thời hạn ngắn, thu nhập tăng

thêm này có thể sử dụng để trả nợ hoặc tiết kiệm để thanh toán các chi

phí vào lúc trái vụ khi cầu tăng chậm, vì vậy các hệ số đầu vào cận biên

sẽ nhỏ. Khi ngành đã hoạt động với khả năng cung tối đa thì sự tăng

thêm của cầu du lịch có thể làm tăng nhu cầu đầu tư về xây dựng mới

làm cho các hệ số đầu vào cận biên thay đổi nhanh chóng. Đây là một

vấn đề tồn tại về kỹ thuật của phân tích đầu vào - đầu ra là nó chỉ phù

hợp với phân tích tĩnh mà không thể áp dụng để phân tích động. Các hàm

tương quan giữa các ngành sản xuất thay đổi nhanh chóng đòi hỏi các

phần mềm máy tính luôn được cập nhật và cần nhiều dữ liệu phức tạp

trong khi sử dụng kỹ thuật trên.

Mặc dù còn một số vấn đề tồn tại, nhưng các kỹ thuật bội số du lịch

và phân tích đầu vào - đầu ra là những phương tiện có xu hướng được sử

dụng rộng rãi để xem xét và đánh giá các tác động gián tiếp của du lịch

đối với nền kinh tế quốc dân.

1.2.3. Vai trò và chính sách kinh tế của chính phủ trong phát

triển du lịch

1.2.3.1. Vai trò của chính phủ đối với ngành du lịch

Chính phủ là cơ quan hành chính cao nhất của nhà nước, hoạt động

của chính phủ nhằm quản lý việc thực hiện các nhiệm vụ chính trị, kinh

tế, xã hội, quốc phòng, an ninh và đối ngoại của nhà nước. Trong nhiệm

vụ quản lý kinh tế vĩ mô, chính phủ thường có ba vai trò chủ yếu trong

nền kinh tế:

- Đưa ra các biện pháp nhằm thúc đẩy phúc lợi kinh tế - xã hội, bao

gồm cải thiện tiêu chuẩn sống, tạo ra và duy trì nhiều việc làm, đảm bảo

công bằng về phúc lợi xã hội.

- Đánh thuế các hoạt động kinh tế nhằm tạo nguồn thu cho ngân

sách đảm bảo các hoạt động chung của quốc gia (như an ninh, quốc

phòng, toà án, ngoại giao...).

- Sở hữu một số tư liệu sản xuất và quản lý chúng trong các doanh

nghiệp nhà nước (các doanh nghiệp của chính phủ) để sản xuất ra hàng

hoá và dịch vụ.

Các vai trò trên được bộc lộ thông qua các chính sách kinh tế như:

Chính sách tài chính - tiền tệ, chính sách thương mại, hoạch định chiến

lược và kế hoạch phát triển kinh tế... của quốc gia. Các chính sách này

được hoạch định và thực thi ở các cấp quản lý nhà nước từ trung ương

(quốc gia) đến các địa phương (ngoại trừ chính sách tiền tệ). Tuỳ theo vị

trí của mỗi ngành trong nền kinh tế và trong từng thời kỳ mà vai trò kinh

tế của chính phủ có tác động trực tiếp và tác động gián tiếp ở các mức độ

khác nhau.

a. Vai trò quản lý kinh tế đối với ngành du lịch

Cũng như đối với các ngành kinh tế khác, theo Bull - nhà kinh tế

Úc, các chính sách kinh tế vĩ mô của chính phủ có thể tác động trực tiếp

và gián tiếp đến ngành du lịch (xem hình 1.8

Theo: Bull, A. (1998), The Economics of Travel and Tourism, 2nd edition, Longman,

Melbourne.

Các chính sách kinh tế chung và chính sách cụ thể đối với các

ngành khác trong nền kinh tế của chính phủ có thể có tác động gián tiếp

đến du lịch. Ví dụ, chính sách giảm (tiết kiệm) công tác phí có thể làm

giảm cầu về du lịch công vụ và cầu dịch vụ lưu trú; chính sách thay đổi

lãi suất ngân hàng có thể làm thay đổi khả năng lợi nhuận cận biên của

kinh doanh du lịch. Tính trực tiếp và mức độ tác động của các chính sách

không nhất thiết phải tương quan với nhau, vì cuối cùng các chính sách

kinh tế chung sẽ có ảnh hưởng rộng khắp đến tất cả các kênh của hoạt

động kinh tế.

Hình 1.8. Tác động của các chính sách kinh tế của chính phủ

đối với ngành du lịch

Các chính sách phát triển du lịch của một quốc gia phản ánh đồng

thời các mục tiêu về: Kinh tế, môi trường, xã hội, giáo dục, ngoại giao...

Hầu hết các chính sách phi kinh tế đều có những quan hệ mật thiết đáng

kể về kinh tế đối với du lịch. Các chính sách có xu hướng kết hợp lại để

nhằm vào các vấn đề kinh tế cũng như phi kinh tế.

Mục tiêu chung của chính sách kinh tế trong du lịch là tối đa hoá

những đóng góp của du lịch vào sự phát triển của nền kinh tế quốc dân.

Các mục tiêu đóng góp của du lịch bao gồm:

- Tối đa hóa những đóng góp (thông thường là các dòng chảy ngoại

tệ) vào cán cân thanh toán;

- Tập trung hóa để phát triển khu vực hoặc cán cân kinh tế khu vực;

- Góp phần làm thay đổi cơ cấu kinh tế của một quốc gia hoặc

địa phương;

- Tạo việc làm;

- Phân phối lại và cải thiện thu nhập;

- Đóng góp vào phúc lợi xã hội (về kinh tế);

- Tối đa hóa các cơ hội cho nguồn thu ngân sách.

Các mục tiêu trên được chuyển hoá thành các vai trò của chính phủ

đối với ngành du lịch như trong hình 1.9

Hình 1.9. Vai trò của chính phủ đối với ngành du lịch

Theo: Bull, A. (1998), The Economics of Travel and Tourism, 2nd edition, Longman,

Melbourne.

Chính phủ một quốc gia có thể rút tiền ra khỏi nền kinh tế bằng

thuế và vay nợ (mặc dù hình thức vay sẽ không được xem xét ở đây vì

không có sự liên quan rõ ràng và trực tiếp đối với ngành du lịch). Chính

phủ có thể bơm thêm tiền vào nền kinh tế thông qua chi tiêu của mình

trong tiêu dùng và đầu tư. Chính phủ có thể kết hợp rút tiền ra và bơm

tiền vào để nhằm mục đích phân phối lại - ví dụ thông qua việc đánh thuế

doanh nghiệp để triển khai các chương trình đào tạo và đào tạo lại về

ngành nghề trong ngành. Chính phủ có thể ban hành các quy định về

thực hiện việc kiểm soát đầu ra, giá cả... của các nhà cung ứng du lịch.

Cuối cùng, chính phủ có thể có vai trò như một người sản xuất và người

tiêu dùng trong nhiều lĩnh vực của hoạt động du lịch.

b. Chính phủ với vai trò là nhà cung ứng và là người tiêu dùng

du lịch

Ngoài các tác động "ngoại vi" đối với một ngành trong nền kinh tế,

thì chính quyền các địa phương và chính phủ còn có ý nghĩa quan trọng

đối với ngành du lịch thông qua vai trò vừa là nhà cung ứng đồng thời là

người tiêu dùng.

* Chính phủ là nhà cung ứng du lịch

Thông thường, lĩnh vực vận chuyển hành khách và các điểm hấp

dẫn du lịch là những khu vực chính thuộc sở hữu nhà nước (sở hữu công

cộng). Ở các quốc gia có nền kinh tế tập trung hoặc nền kinh tế chưa phát

triển thì quyền sở hữu của nhà nước có thể mở rộng tới hầu hết mọi lĩnh

vực trong ngành du lịch. Trong lĩnh vực vận chuyển hàng không, có gần

52% số hãng hàng không trên thế giới do nhà nước làm chủ hoặc chính

phủ nắm giữ phần lớn cổ phần; hầu hết hệ thống đường sắt, xe buýt và

tàu phà ở nhiều quốc gia do nhà nước sở hữu hoặc kiểm soát các việc

cung cấp dịch vụ công cộng. Thậm chí ở một số quốc gia có các hãng

vận chuyển thuộc sở hữu tư nhân nhưng các ga hàng không, ga tàu hoả,

cảng biển và bến xe buýt do nhà nước quản lý và vận hành. Thông qua

các công ty nhà nước hoặc quản lý trực tiếp, mà chính quyền các địa

phương và chính phủ sở hữu rất nhiều điểm hấp dẫn du lịch, đặc biệt ở

những nơi có tài nguyên thuộc về "di sản quốc gia" hoặc liên quan đến

hoạt động giải trí công cộng. Ở Việt Nam, lĩnh vực vận chuyển hàng

không trước đây, vận chuyển bằng đường sắt hiện nay thuộc quyền kiểm

soát của nhà nước, còn các lĩnh vực vận chuyển khác nhà nước cho phép

nhiều thành phần kinh tế cùng tham gia và khai thác nhằm phục vụ sự đi

lại của khách du lịch và dân cư. Hầu hết các điểm hấp dẫn du lịch gắn

liền với các tài nguyên tự nhiên hoặc nhân văn đều thuộc quyền quản lý

và kiểm soát của nhà nước ở trung ương hoặc các địa phương. Chỉ có

một số ít các điểm hấp dẫn nhỏ được giao cho tư nhân khai thác và quản

lý để phục vụ du khách.

Vai trò và hoạt động của các nhà cung ứng thuộc sở hữu nhà nước

phản ánh các nhiệm vụ chính trị cũng như kinh tế đối với quốc gia.

Nhiều doanh nghiệp nhà nước phải có trách nhiệm mua các thiết bị, hàng

hoá sản xuất tại địa phương phục vụ quá trình hoạt động kinh doanh của

mình, mặc dù các thiết bị, hàng hoá nhập khẩu có thể phù hợp hơn. Hãng

hàng không quốc gia thường phục vụ các tuyến bay quốc tế vì lý do

ngoại giao hơn là lý do kinh tế và hàng không nội địa hoặc mạng lưới

đường sắt có thể được phát triển nhằm cung cấp dịch vụ và thoả mãn nhu

cầu xã hội ở các khu vực biệt lập, các vùng sâu, vùng xa. Nhà nước cũng

thường hướng cơ quan quản lý các điểm hấp dẫn phát huy vai trò giáo

dục và bảo tồn là chủ yếu (ví dụ các phòng trưng bày nghệ thuật hoặc các

bộ sưu tập trong viện bảo tàng) còn đối với việc thoả mãn nhu cầu du

lịch chỉ là phụ hoặc mang tính chất bổ sung thêm.

Do đó, khi phân tích vai trò của chính phủ như nhà cung ứng du

lịch nên phân biệt giữa hoạt động nhằm thực hiện mục tiêu giáo dục, xã

hội là chủ yếu hay mục tiêu kinh doanh và lợi nhuận như các doanh

nghiệp cung ứng du lịch mang tính chất thương mại trên thị trường.

* Chính phủ là người tiêu dùng du lịch

Chính phủ còn đóng vai trò là người tiêu dùng các sản phẩm, dịch

vụ du lịch trên thị trường. Theo điều tra của Tổ chức Du lịch Thế giới

(UNWTO), thị phần của khách đi công tác của chính phủ trong phạm vi

trung bình từ 3% của tổng số khách du lịch ở châu Âu đến 12% ở châu

Phi hàng năm, còn trong phạm vi một quốc gia thị phần khách nội địa có

mục đích đi công tác của chính phủ chắc chắn sẽ còn cao hơn nhiều. Cầu

du lịch của chính phủ có một số đặc điểm đáng chú ý như sau:

- Mức phụ cấp một ngày công tác cho mỗi cấp nhân viên sẽ quyết

định các mức độ chi tiêu về ăn và nghỉ (giả sử các điều kiện khác

không đổi).

- Phần lớn dòng khách bắt nguồn và chảy đến các trung tâm hành

chính và tại đây các cơ sở du lịch đều có xu hướng phục vụ nhu cầu du

lịch của các cán bộ, công chức và viên chức.

- Sự lựa chọn nhà cung ứng của khách đi công tác là cán bộ, công

chức có thể bị hạn chế vì các cơ quan có thể đã ký kết trước hợp đồng

với một số nhà cung ứng dịch vụ nhất định, ví dụ một cơ quan có thể hợp

đồng tất cả các chuyến đi công tác bằng máy bay với một hãng hàng

không quốc gia.

- Trong một số trường hợp, các cơ sở cung ứng dịch vụ du lịch của

nhà nước có thể phải cung cấp dịch vụ miễn phí hoặc với mức giá ưu đãi

không phản ánh đầy đủ các chi phí thực tế cho một số đối tượng khách

đặc biệt (như các viên chức cao cấp, các đối tượng được hưởng ưu đãi...).

Trong thực tế, rất khó xác định hoặc khó ước lượng tác động thực

của mức tiêu dùng của chính phủ trên thị trường du lịch bởi vì thủ tục kế

toán và nguyên tắc kiểm soát các khoản chi tiêu này rất đa dạng và phức

tạp. Mức tiêu dùng thực tế có thể lớn hơn nhiều so với báo cáo của các

cơ quan nhà nước và chính phủ ở nhiều quốc gia.

c. Một số vai trò khác

Ngoài các vai trò về kinh tế đối với du lịch nói trên, chính phủ có

một số vai trò khác đối với du lịch như:

- Chính phủ định hướng sự phát triển du lịch trên cơ sở xây dựng

và ban hành các chiến lược, quy hoạch phát triển du lịch, các chính sách

kinh tế, các chương trình phát triển hoặc xúc tiến...

- Chính phủ tạo môi trường pháp lý, chính trị, công nghệ, kinh tế

thuận lợi cho phát triển du lịch, đồng thời giải quyết các mâu thuẫn, xung

đột nảy sinh trên thị trường du lịch.

- Chính phủ phối hợp các ngành có liên quan trực tiếp hoặc gián

tiếp đến du lịch nhằm tạo thuận lợi và phát triển hài hòa các yếu tố tác

động, các thành phần tham gia chính vào hoạt động du lịch - du khách và

các nhà cung cấp dịch vụ.

1.2.3.2. Các chính sách kinh tế của chính phủ đối với sự phát

triển du lịch

a. Thuế liên quan đến du lịch

Du lịch là một nguồn thu thuế của nhà nước, mà nguồn thu này có

thể sử dụng để hỗ trợ lại cho ngành hoặc để nhập vào ngân sách chung

của nhà nước. Các nhà hoạch định chính sách thường cho rằng du lịch

thuộc loại nhu cầu không cơ bản, nên hình thức thuế gián thu đối với các

dịch vụ du lịch có thể luỹ tiến theo thu nhập của người tiêu dùng. Giống

như các loại thuế gián tiếp khác, các loại thuế đối với sản phẩm du lịch

có thể là thuế theo giá hàng (phần trăm của giá bán) hoặc thuế theo số

lượng. Chúng có thể được chia thành ba loại:

- Thuế sản phẩm du lịch có tính chất thương mại;

- Thuế đối với người tiêu dùng khi là khách du lịch;

- Thuế sử dụng tiện nghi du lịch.

Thuế sản phẩm du lịch có tính chất thương mại là các loại thuế tiêu

thụ (thuế doanh thu hoặc thuế giá trị gia tăng). Chúng được thu từ người

sản xuất, sau đó người sản xuất phải chuyển sự tác động của thuế tới

người tiêu dùng du lịch.

Đối tượng phổ biến của loại thuế này là các dịch vụ lưu trú, ăn

uống và cho thuê xe. Thuế dịch vụ lưu trú (thuế kinh doanh phòng nghỉ)

được áp dụng ở hầu hết các quốc gia là điểm đến du lịch. Giống như thuế

doanh thu kinh doanh hàng ăn trong nhà hàng và cho thuê xe, hoặc thuế

giá trị gia tăng (VAT), chúng hoàn toàn được tính theo mức giá bán các

dịch vụ. Loại thuế này (ví dụ thuế lưu trú) ảnh hưởng đến mức độ cân

bằng của thị trường du lịch thông qua chi phí biến đổi trong thời kỳ ngắn

hạn như một mùa vụ. Trong thời kỳ dài hơn, hiệu quả của thuế tiêu thụ

phải được các nhà cung ứng cân nhắc kỹ trong cả hoạt động kinh doanh

ngắn hạn lẫn hoạch định dài hạn. Vấn đề này áp dụng cho loại thuế theo

giá bán như trình bày ở trên và cho các loại thuế theo số lượng như đánh

thuế cố định theo giấy phép kinh doanh và lệ phí đối với hoạt động kinh

doanh các dịch vụ bổ sung (như trò chơi điện tử, sòng bạc).

Vì thuế tiêu thụ phụ thuộc vào các mức độ co giãn cầu, nên chính

phủ có thể áp đặt một mức thuế trực tiếp lên du khách mà không căn cứ

vào loại hàng hoá và dịch vụ được mua. Những loại thuế này thường áp

dụng cho khách du lịch quốc tế và được thu ở các cửa khẩu của quốc gia.

Chúng có thể tồn tại dưới một số hình thức sau:

Thứ nhất, một số quốc gia đánh thuế đối với dân cư của họ khi đi

du lịch nước ngoài. Loại thuế này được quy định chủ yếu nhằm ngăn cản

du lịch ra nước ngoài và dẫn đến kết quả là ngăn cản dòng chảy ngoại tệ

ra khỏi quốc gia. Trường hợp ngược lại là giảm thuế đi du lịch để khuyến

khích du lịch ra nước ngoài đôi khi cũng được các quốc gia sử dụng khi

thặng dư cán cân thanh toán lớn.

Thứ hai, một số ít quốc gia đánh thuế nhập cảnh đối với khách du

lịch. Đó là cách làm công khai, tuy nhiên để giảm sự nặng nề của loại

thuế này, các quốc gia thường áp dụng thuế ẩn qua mức lệ phí cao khi

xin thị thực hoặc giấy tờ nhập cảnh (mức lệ phí này thường cao hơn

nhiều lần các chi phí quản lý thực tế việc cung ứng dịch vụ). Loại thuế

này cũng làm tăng đáng kể nguồn thu từ thuế của chính phủ.

Thứ ba, hình thức thuế khởi hành áp dụng cho dân cư khi bắt đầu

một chuyến đi du lịch nước ngoài và cho cả những du khách khi rời khỏi

quốc gia nơi đến du lịch để trở về nhà. Hình thức thuế này làm tăng

nguồn thu của chính phủ một cách phổ biến nhất. Ví dụ, hành khách phải

mua lệ phí (hoặc thuế) sân bay là một hình thức danh nghĩa của loại thuế

nói trên mặc dù các quốc gia vẫn yêu cầu hãng hàng không phải tính các

chi phí sân bay thực tế trong giá vé.

Ngoài những loại thuế liên quan đến sự đi lại của du khách nêu

trên, còn có một loại thuế du lịch khác là thuế hải quan - thuế đánh vào

những hàng hóa mà du khách mang vượt quá số lượng theo quy định của

mỗi quốc gia. Loại thuế này thường nhỏ, không ngăn cản tiêu dùng du

lịch hoặc không gây ra sự dịch chuyển của cầu từ điểm đến du lịch này

sang điểm đến khác.

Một xu hướng đang được chấp nhận hiện nay là người sử dụng phải

trả các khoản thanh toán nhưng không phân biệt rõ ràng giữa các khoản

trả này là giá mua dịch vụ du lịch hay là trả thuế vì sử dụng dịch vụ đó.

Về nguyên tắc, một phần giá nhằm bù đắp các chi phí cần thiết để cung

ứng dịch vụ, trong khi đó phần thanh toán còn lại của người mua có thể

được coi như là thuế. Tuy nhiên, sự phân biệt này tuỳ thuộc vào các

nguyên tắc kế toán áp dụng, đặc biệt trong việc phân bổ các chi phí quản

lý. Ví dụ, một vé vào cửa công viên giải trí cho một người là 20 nghìn

đồng, trong đó có 8 nghìn đồng được xác định liên quan trực tiếp đến các

chi phí quản lý công viên và 12 nghìn đồng còn lại là thuế. Nếu công

viên còn chịu sự quản lý từ một trung tâm có bộ máy cồng kềnh thì có

thể phải dành 5 hoặc 6 nghìn đồng cho chi phí quản lý ở trung tâm và

như vậy làm giảm một nửa "thuế" danh nghĩa. Nói chung, các cơ quan

quản lý du lịch hiện nay đang hướng đến việc xác định và tập hợp tất cả

các chi phí quản lý thành khoản thanh toán của người sử dụng và tính

một khoản thuế tăng thêm theo quy định khi muốn hạn chế hay ngăn cản

du khách sử dụng một loại tiện nghi hoặc một địa điểm nào đó.

Ở nước ta, ngành du lịch mới đang bắt đầu phát triển nên các loại

thuế liên quan đến hoạt động này chưa nhiều, chủ yếu là thuế giá trị gia

tăng, thuế hải quan (thuế xuất/nhập khẩu hàng hoá du khách mang vượt

quá quy định) và một số loại lệ phí như lệ phí sân bay, lệ phí khu du

lịch... Tuy nhiên, ngành du lịch đã đóng góp đáng kể cho ngân sách nhà

nước thông qua các loại thuế và lệ phí này.

b. Chính phủ chi tiêu cho du lịch

Đối với một quốc gia, ít khi có mối liên hệ riêng biệt giữa thuế du

lịch và chi tiêu của chính phủ cho ngành này. Nhưng nguyên tắc đánh

thuế trực tiếp để sau đó hỗ trợ lại cho chính ngành đó chỉ áp dụng đối với

một số lĩnh vực nhất định trong hoạt động của ngành du lịch như đào tạo

mà sẽ được trình bày trong phần sau.

Phần lớn các chi tiêu của chính phủ cho ngành du lịch tập trung vào

ba lĩnh vực sau:

- Đầu tư phát triển và bảo trì cơ sở hạ tầng;

- Tạo môi trường và điều kiện thuận lợi phát triển du lịch;

- Tiến hành marketing du lịch: Truyền thông, quảng bá, xúc tiến...

(phần lớn thông qua các cơ quan quản lý du lịch quốc gia).

* Đầu tư phát triển và bảo trì cơ sở hạ tầng

Ở hầu hết các nước hiện nay, chính phủ thường có trách nhiệm tạo

lập và cung cấp cơ sở hạ tầng kinh tế. Cơ sở hạ tầng liên quan đến du lịch

bao gồm đầu tư vào vận chuyển hành khách, các dịch vụ tại điểm đến du

lịch như điện, cấp thoát nước, vệ sinh và y tế, đầu tư vào hệ thống thông

tin viễn thông... Trong nền kinh tế thị trường tự do, tất cả các hàng hoá

và dịch vụ này có thể hoàn toàn do các doanh nghiệp tư nhân cung cấp,

nhưng chính phủ ở các quốc gia đó vẫn có sự quan tâm trực tiếp đến cơ

sở hạ tầng để tránh lãng phí và trùng lặp trong đầu tư.

Có rất ít cơ sở hạ tầng chỉ dành riêng cho khách du lịch sử dụng trừ

khi đó là một phần của quy hoạch phát triển khu du lịch. Đường sá, sân

bay, bến cảng và nhà ga có thể dành cho nhiều đối tượng sử dụng và các

dịch vụ nói chung cung cấp cho cả dân cư lẫn khách du lịch. Tuy nhiên,

có thể xác định rằng du lịch là "người" yêu cầu chính việc đầu tư cơ sở

hạ tầng, đồng thời là một nguyên nhân làm cho các chi phí bảo trì cơ sở

hạ tầng tăng lên. Nếu có thể phân chia và xác định chính xác cho du lịch

như một người sử dụng cơ sở hạ tầng thì ngành có thể tránh được sự "bao

cấp" đối với khách du lịch bằng cách yêu cầu du khách phải trả khoản

thuế sử dụng. Ví dụ, ở các khu du lịch, du khách phải trả lệ phí đường,

cầu hoặc bãi đỗ xe, trong khi đó có thể phát hành các loại thẻ miễn phí

cho người dân địa phương.

Ở những nơi thực hiện đầu tư lớn vào cơ sở hạ tầng liên quan đến

du lịch thì các chi phí đầu tư và bảo trì có thể được bù đắp một phần từ

lãi suất và thuế tính cho các doanh nghiệp du lịch vì sau đầu tư, các

doanh nghiệp này đều phát triển hoạt động kinh doanh của mình.

Trong nhiều năm qua, các tổ chức tài chính quốc tế là những người

chủ yếu cung cấp vốn để đầu tư vào cơ sở hạ tầng du lịch như Ngân hàng

thế giới, Quỹ tiền tệ quốc tế... Mặc dù, các tổ chức này thường cung cấp

vốn để các quốc gia tiến hành đầu tư cơ sở hạ tầng, nhưng chính phủ các

quốc gia vẫn cần phải có vai trò trực tiếp hơn trong tự đầu tư và thông

qua sự hợp tác liên quốc gia về cơ sở hạ tầng.

Ở nước ta, nhà nước đóng vai trò chính trong việc xây dựng và phát

triển cơ sở hạ tầng cho nền kinh tế nói chung và cho ngành du lịch nói

riêng. Nguồn vốn đầu tư vào cơ sở hạ tầng chủ yếu từ ngân sách nhà

nước và nguồn vốn vay ODA từ các nhà tài trợ song phương (dẫn đầu là

Nhật Bản), các tổ chức tài trợ đa phương (như Ngân hàng thế giới, Ngân

hàng phát triển châu Á, Liên minh châu Âu...) và các tổ chức phi chính

phủ (NGO). Một bộ phận cơ sở hạ tầng khác thuộc các khu du lịch được

đầu tư bởi ngân sách địa phương và vốn đầu tư trực tiếp của nước ngoài

(FDI) mà các nước dẫn đầu trong lĩnh vực du lịch thường là Đài Loan,

Hồng Kông...

* Tạo môi trường và điều kiện thuận lợi phát triển du lịch

Khi xác định du lịch là ngành đóng góp đáng kể cho nền kinh tế thì

các cơ quan quản lý du lịch quốc gia và địa phương thường có chính sách

thúc đẩy phát triển du lịch và dành kinh phí nhằm hỗ trợ phát triển khả

năng cung ứng các dịch vụ của ngành. Sự hỗ trợ này rất quan trọng ở các

điểm đến du lịch đang trong giai đoạn đầu của sự phát triển. Chính phủ

có thể không chỉ cung cấp vốn để đảm bảo tính khả thi của các dự án đầu

tư, mà còn thông qua các chủ trương và chính sách nhằm củng cố tâm lý

cho các quyết định của nhà đầu tư.

Các khoản kinh phí dành phát triển du lịch của chính phủ tác động

đến các doanh nghiệp du lịch theo hai hướng chủ yếu. Thứ nhất, có thể

làm giảm nhu cầu vốn hoặc chi phí vốn đối với một dự án đầu tư, giúp

cho dự án đó được duyệt và có tính khả thi. Thứ hai, có thể làm giảm chi

phí kinh doanh của các nhà cung ứng du lịch, trên cơ sở đó cải thiện khả

năng sinh lợi và sự ổn định dài hạn của doanh nghiệp. Do đó, chính phủ

cố gắng dành những khoản kinh phí cho các lĩnh vực của ngành du lịch

có hiệu quả bội trực tiếp về việc làm và tạo khả năng hoạt động kinh

doanh cao nhất. Các khoản kinh phí lớn nhằm tạo môi trường và điều

kiện phát triển thường dành cho khách sạn, điểm hấp dẫn du lịch và giao

thông vận tải là những lĩnh vực cần nhiều vốn, còn một phần nhỏ dành

cho đại lý du lịch, công ty lữ hành và các lĩnh vực cần ít vốn khác.

Bảng 1.6. Các hình thức chi tiêu của chính phủ nhằm phát triển du lịch

Chi tiêu trực tiếp

Tài trợ và trợ cấp

Cho vay dài hạn lãi suất thấp

Tham gia bằng vốn cổ phần của Nhà nước

Giảm lãi suất

Tài trợ chương trình hỗ trợ nghiên cứu

Tài trợ đào tạo nghề nghiệp

Giảm nợ thương mại

Miễn giảm thuế

Miễn thuế nhập khẩu đối với các nguyên liệu quan trọng

Cho thuê, bán hoặc nhượng đất công với các mức ưu đãi

Các bảo đảm

Khế ước đảm bảo đối với vay thương mại

Cấp phép đảm bảo việc làm đối với lao động nước ngoài

Nguồn: UNWTO

Hầu hết các chương trình chi tiêu của chính phủ nhằm tạo điều kiện

và môi trường phát triển du lịch thuộc một phần trong quy hoạch du lịch

tổng thể quốc gia và các quy hoạch du lịch địa phương hoặc khu du lịch.

Chúng có thể bao gồm từ các chương trình nhỏ diễn ra thường xuyên

(như chính phủ cấp ngân sách cho các cơ quan quản lý du lịch quốc gia

và địa phương trong việc thu thập và nghiên cứu dữ liệu phát triển du

lịch) đến các chương trình lớn nhằm hỗ trợ phát triển các vùng du lịch

hoặc các lĩnh vực kinh doanh trong ngành du lịch. Ngoài ra, một số quyết

định đặc biệt như miễn thuế hoặc cấp đất đai để phát triển các khu du lịch

nghỉ dưỡng cao cấp cũng là sự khuyến khích kinh tế của chính phủ đối

với các nhà đầu tư phát triển du lịch.

Tuy nhiên, lại có những ý kiến không đồng tình với việc chính phủ

cấp kinh phí nhằm hỗ trợ hoạt động kinh doanh du lịch. Thứ nhất, với

mục tiêu phát triển du lịch nhằm tạo thêm nhiều việc làm thì các hỗ trợ

hoặc tài trợ của chính phủ có thể làm các doanh nghiệp kinh doanh

không có hiệu quả mà vẫn tồn tại trên thị trường. Hay nói cách khác, sự

tài trợ đó mang lại hiệu quả xã hội nhưng có thể không có hiệu quả kinh

tế. Các thị trường cũng có thể trở nên không bình đẳng nếu một số doanh

nghiệp du lịch nhận được các khoản trợ cấp lớn hơn, thời gian dài hơn so

với các doanh nghiệp thuộc các ngành khác. Thứ hai là lợi ích sử dụng

không phải trả tiền các cơ sở hạ tầng chủ yếu sẽ dành cho du khách hơn

là cho các nhà cung ứng du lịch. Đối với du lịch nội địa, vấn đề này có

thể không quan trọng trừ khi chi tiêu cho các công trình công cộng đã

được cân nhắc, xác định vì lợi ích của một khu vực điểm đến kém phát

triển. Tuy nhiên, đối với du lịch quốc tế thì có thể nói chính phủ đang trợ

cấp một cách không chủ ý cho du khách đến từ các quốc gia khác.

* Tiến hành hoạt động marketing du lịch

Lĩnh vực chủ yếu thứ ba mà chính phủ dành kinh phí cho ngành du

lịch là hoạt động marketing của các văn phòng du lịch, đối với toàn bộ

quốc gia là Cơ quan quản lý du lịch quốc gia (như Tổng cục Du lịch) và

các cơ quan quản lý du lịch địa phương. Chính phủ quan tâm đến hoạt

động marketing du lịch trước hết bởi vì mỗi nhà cung ứng sản phẩm du

lịch quốc tế và nội địa riêng lẻ không thể gắn kết hoàn toàn vào các

chương trình marketing tập trung vì họ có phạm vi các mối quan tâm

khác nhau. Thứ hai, chính phủ có thể có tầm nhìn vượt xa hơn các nhà

cung ứng về lợi ích kinh tế tiềm năng từ du lịch ở phạm vi quốc gia. Thứ

ba, cơ quan quản lý du lịch tiến hành marketing tập trung sẽ nhận được

hiệu quả kinh tế theo quy mô trong hoạt động.

Mặc dù cơ quan quản lý du lịch ở mỗi quốc gia tiến hành các hoạt

động marketing khác nhau, nhưng hầu hết kinh phí dành cho các hoạt

động cụ thể sau:

- Nghiên cứu thị trường và nghiên cứu marketing;

- Quan hệ công chúng;

- Quảng cáo và các hình thức xúc tiến khác;

- Thông tin về sản phẩm và kênh phân phối;

- Phát triển sản phẩm mới.

Không kể các dịch vụ thực hiện hoặc bán cho các nhà cung ứng du

lịch, những hoạt động trên của cơ quan quản lý du lịch quốc gia là hoạt

động tiêu tốn kinh phí quốc gia (mà không phải là hoạt động tạo nguồn

thu trực tiếp).

Hoạt động marketing tập trung có thể coi tương đương như sự trợ

cấp xuất khẩu cho các nhà sản xuất, làm cho họ có khả năng cạnh tranh

quốc tế cao hơn, và cũng tương tự như sự tài trợ của chính phủ nhằm tạo

điều kiện phát triển các công trình công cộng để hấp dẫn khách du lịch

quốc tế nhiều hơn. Mặt khác, marketing tập trung sẽ tạo ra sự dịch

chuyển của cầu du lịch quốc tế đối với một điểm đến du lịch và sự thay

đổi giá cả sản phẩm dịch vụ. Tuy nhiên đối với chính phủ, hiệu quả của

sự thay đổi giá cả có thể ít quan trọng hơn so với việc làm tăng số lượng

hoặc dòng khách du lịch đến một quốc gia và tăng tổng chi tiêu của du

khách. Mục tiêu bao trùm của các chương trình marketing tập trung của

cơ quan quản lý du lịch quốc gia là tối đa hoá số lượng khách du lịch và

doanh thu. Mục tiêu nội bộ của chương trình có thể là tạo lập được hình

ảnh, uy tín hoặc hiệu quả thực hiện chương trình với một khoản kinh phí

nhất định.

Ở nước ta, công tác tuyên truyền, quảng bá, xúc tiến hình ảnh và

sản phẩm du lịch Việt Nam được Tổng cục Du lịch (thuộc Bộ Văn hóa,

Thể thao và Du lịch), các Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch (hoặc Sở Du

lịch) ở các địa phương và các doanh nghiệp phối hợp thực hiện trong các

chiến dịch quảng bá tập trung, trong việc xây dựng Website du lịch Việt

Nam và các địa phương, trong việc tổ chức và tham gia hội chợ du lịch,

hội thảo, hội nghị và diễn đàn quốc tế về du lịch. Từ năm 2010 đến nay,

nhà nước đã đầu tư ngân sách cho Chương trình xúc tiến, quảng bá du

lịch với tổng số 30 - 40 tỷ đồng/năm. Đến cuối năm 2018, Thủ tướng

Chính phủ quyết định thành lập Quỹ hỗ trợ phát triển du lịch có vốn điều

lệ 300 tỷ đồng được ngân sách trung ương cấp trong 03 năm đầu sau khi

thành lập. Các doanh nghiệp du lịch và các tổ chức có liên quan đã đầu

tư hàng nghìn tỷ đồng cho tuyên truyền quảng bá đất nước, con người và

sản phẩm Việt Nam và quảng cáo sản phẩm của bản thân doanh nghiệp

ra nước ngoài. Ngoài ra, còn phải kể đến việc huy động các tổ chức quốc

tế, các hãng du lịch, hàng không nước ngoài đưa khách vào Việt Nam

đầu tư hàng chục triệu USD cho tuyên truyền, quảng bá du lịch Việt Nam.

c. Các chính sách phân phối lại

Chính phủ có thể kết hợp sử dụng thuế và chi tiêu để phân phối lại

các nguồn tài nguyên, thu nhập và các lợi ích kinh tế của quốc gia. Vấn

đề này thường liên quan đến toàn bộ nền kinh tế hơn là từng ngành

nhưng có tầm quan trọng đặc biệt trong một số lĩnh vực nhất định (như

lĩnh vực y tế cộng đồng). Cùng với thuế và chi tiêu hoặc các loại thuế

nhằm mục đích riêng biệt, chính phủ còn phối hợp sử dụng các biện pháp

kiểm soát giá cả, các chính sách tiền tệ và các quy chế khác.

Trong du lịch có một số ví dụ về các chính sách phân phối lại.

Những chính sách này liên quan đến:

- Phát triển kinh tế địa phương;

- Du lịch xã hội;

- Kiểm soát giá các yếu tố đầu vào trên thị trường;

- Đánh thuế nhằm các mục tiêu nhất định (như mục tiêu đào tạo).

Mỗi địa phương được coi là một nền kinh tế nhỏ nhưng có sự phát

triển kinh tế và mức thu nhập khác nhau, do đó mục tiêu của chính sách

chung là phân phối lại thu nhập theo không gian. Thông qua quy hoạch

du lịch và các chính sách tài chính làm xuất hiện hoặc đổi hướng các

dòng khách du lịch nội địa và quốc tế giữa các địa phương. Điều đó sẽ

tạo ra sự phân phối lại thu nhập nhằm phát triển kinh tế của một số địa

phương, đặc biệt ở những nơi có nhiều tài nguyên nhưng trình độ phát

triển kinh tế còn thấp.

Du lịch xã hội là một hình thức mà thông qua sự can thiệp của nhà

nước để cung cấp du lịch dưới dạng phúc lợi xã hội cho những người tiêu

dùng có thu nhập thấp hoặc được hưởng ưu đãi của xã hội. Ở một số

nước Đông Âu trước đây, hình thức du lịch này được nhà nước tài trợ và

trích từ thuế thu nhập. Trong khi đó ở một số quốc gia khác như Đức, du

lịch xã hội được tài trợ thông qua các công đoàn lao động hoặc các

chương trình bảo hiểm, đổi lại các thành viên của các tổ chức và chương

trình này được giảm thuế thu nhập. Ở nước ta, du lịch xã hội thường do

các doanh nghiệp, các tổ chức và cơ quan nhà nước tài trợ cho đối tượng

là những người có công hoặc được hưởng các chính sách ưu đãi của nhà

nước như các anh hùng và bà mẹ Việt Nam anh hùng, thương binh trong

các cuộc kháng chiến cứu nước và giữ nước, các già làng, trưởng bản

người dân tộc ít người...

Đánh thuế và kiểm soát thị trường các nhân tố sản xuất, đặc biệt thị

trường lao động, có thể tạo ra các hiệu quả phân phối lại có ý nghĩa quan

trọng. Thị trường lao động trong ngành khách sạn thường là đối tượng

can thiệp của chính phủ nhằm đảm bảo tiền lương và các điều kiện tối

thiểu. Tại nhiều quốc gia, ngành du lịch bao gồm nhiều loại công việc

khác nhau, một số việc không có kỹ năng, có tính thời vụ, không thường

xuyên và mức tiền công trung bình thường thấp hơn 20% so với các

ngành khác. Sự kiểm soát thị trường lao động của chính phủ nhằm phân

phối lại thu nhập cho những người mà công việc của họ có mức tiền công

thấp, nhưng sẽ làm giảm mức độ sử dụng lao động của các doanh nghiệp.

Điều đó có thể gây ra sự dịch chuyển của tỷ lệ vốn/lao động về phía sử

dụng vốn nhiều hơn. Ở nơi nào mà chính phủ kiểm soát trực tiếp thị

trường vốn thì chính phủ có thể kiểm soát được sự biến đổi các mức lãi

suất. Nước ta đang trong quá trình chuyển đổi sang nền kinh tế thị

trường, nên thị trường các nhân tố đầu vào của sản xuất xã hội nói chung

và trong ngành du lịch nói riêng mới bắt đầu hình thành. Chính phủ cũng

đang và sẽ áp dụng các biện pháp kiểm soát hữu hiệu các thị trường này

và tạo nên các tác động phân phối lại thu nhập giữa những người lao

động và các doanh nghiệp du lịch.

Đào tạo nghề nghiệp cho đội ngũ lao động du lịch cũng có thể là sự

phân phối lại thu nhập nếu nó được tài trợ từ một loại thuế đối với ngành.

Các doanh nghiệp du lịch sử dụng lao động đã qua đào tạo phải đóng một

khoản thuế nhằm hỗ trợ cho việc đào tạo và đào tạo lại đội ngũ lao động

trong ngành. Ngoài ra, doanh nghiệp du lịch có thể tự tiến hành đào tạo

đội ngũ lao động của mình, nhưng lợi ích doanh nghiệp nhận được có thể

không đảm bảo vì các nhân viên được đào tạo xong có thể chuyển đi nơi

khác; hoặc doanh nghiệp quá nhỏ nên không tự tổ chức đào tạo được.

Tuy nhiên, chi phí cho đào tạo của doanh nghiệp du lịch sẽ làm cho hoạt

động sản xuất kinh doanh của doanh nghiệp tốt hơn và có khả năng sinh

lợi nhiều hơn.

Ở nước ta hiện nay, sự đóng góp của các doanh nghiệp du lịch vào

quá trình đào tạo (như đóng một khoản thuế hoặc phí sử dụng nhân lực

đã qua đào tạo) hoặc tự đào tạo còn nhiều hạn chế. Trừ các doanh nghiệp

liên doanh hoặc 100% vốn nước ngoài có tiến hành các chương trình tự

đào tạo (hoặc gửi đi đào tạo) đối với các nhân viên tuyển dụng ban đầu.

Sự liên kết giữa các trường và cơ sở đào tạo với các doanh nghiệp du lịch

còn chưa chặt chẽ trong việc phát triển và nâng cao chất lượng nguồn

nhân lực du lịch. Như vậy, chưa tạo được sự phân phối lại thu nhập thông

qua công tác đào tạo nhân lực trong ngành du lịch ở nước ta.

CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ THẢO LUẬN

1. Trình bày các quan niệm về ngành du lịch. Từ các quan niệm đó

có thể rút ra những điểm chung gì về ngành du lịch? Liên hệ với ngành

du lịch Việt Nam?

2. Phân tích các đặc điểm của ngành du lịch? Ý nghĩa của việc nhận

thức các đặc điểm đó trong công tác quản lý vĩ mô và vi mô của ngành?

Liên hệ với ngành du lịch Việt Nam?

3. Phân tích các bộ phận cấu thành của ngành du lịch? Liên hệ với

các lĩnh vực kinh doanh tương ứng trong ngành du lịch Việt Nam?

4. Phân tích sự đóng góp của du lịch trong GDP của một quốc gia.

Liên hệ với tình hình thực tế ở Việt Nam?

5. Phân tích các nhân tố chủ yếu ảnh hưởng đến sự đóng góp của

du lịch trong GDP? Liên hệ với tình hình thực tế ở Việt Nam?

6. Tại sao đo lường sự đóng góp của du lịch trong GDP là một vấn

đề khó khăn?

7. Ý nghĩa của các chỉ tiêu so sánh quốc tế về sự đóng góp của du

lịch trong GDP? Lấy ví dụ của Việt Nam và so sánh với một nước khác

để minh họa?

8. So sánh các phương pháp chủ yếu đo lường giá trị của du lịch.

Tại sao kết quả của mỗi phương pháp lại có thể khác nhau?

9. Phân tích tác động của phát triển du lịch đến nền kinh tế quốc

dân và tác động của lạm phát đến sự phát triển du lịch? Liên hệ với tình

hình thực tế ở Việt Nam?

10. Phân tích sự phân phối thu nhập do du lịch tạo ra? Lấy các ví

dụ minh họa?

11. Giá trị trực tiếp của 1.000 USD do khách du lịch quốc tế chi

tiêu ở Việt Nam và 1.000 USD chi tiêu ở Hồng Kông có hoàn toàn khác

nhau ở mỗi nền kinh tế? Giải thích tại sao?

12. Phân tích vai trò trực tiếp của du lịch nội địa? Liên hệ với tình

hình thực tế ở Việt Nam?

13. Phân tích vai trò trực tiếp của du lịch quốc tế đối với quốc gia

(hoặc địa phương) điểm đến? Liên hệ với tình hình thực tế ở Việt Nam?

14. Các loại bội số có thể sử dụng khi phân tích vai trò gián tiếp

của du lịch?

15. Thế nào là một ma trận các giao dịch? Phân tích điều kiện áp

dụng và ưu nhược điểm của kỹ thuật phân tích đầu vào - đầu ra?

16. Phân tích vai trò của chính phủ khi là nhà cung ứng đồng thời là

người tiêu dùng du lịch? Liên hệ vấn đề này với nước ta?

17. Phân tích và đánh giá tác động của các loại thuế áp dụng đối

với du lịch ở Việt Nam?

18. Ở một số quốc gia có sự chuyển dịch các chi tiêu dành cho cơ

sở hạ tầng du lịch sang khu vực tư nhân. Hãy đánh giá những lợi ích và

chi phí đối với nền kinh tế của quốc gia từ sự dịch chuyển này?

19. Phân tích các lý do chủ yếu của chi tiêu chính phủ nhằm tạo

điều kiện thuận lợi phát triển và quảng bá du lịch?

20. Chính phủ sử dụng thuế và chi tiêu của mình cho du lịch để

thực hiện các chính sách phân phối lại như thế nào?

TÀI LIỆU THAM KHẢO CHƯƠNG 1

TIẾNG VIỆT

1. Nguyễn Văn Đính và Trần Thị Minh Hòa (chủ biên) (2008),

Giáo trình Kinh tế du lịch, NXB Đại học Kinh tế Quốc dân, Hà Nội.

2. Nguyễn Hồng Giáp (2002), Kinh tế du lịch, NXB Trẻ,

TP. Hồ Chí Minh.

3. Luật Du lịch (2006, 2017), NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội.

4. Vũ Đức Minh (chủ biên) (2008), Tổng quan về du lịch, NXB

Thống kê, Hà Nội.

5. Đồng Ngọc Minh và Vương Lôi Đình (chủ biên) (2001), Kinh tế

du lịch & Du lịch học (sách dịch), NXB Trẻ, TP. Hồ Chí Minh.

6. Đỗ Hoàng Toàn và Mai Văn Bưu (chủ biên) (2005), Giáo trình

Quản lý Nhà nước về kinh tế, NXB Lao động - Xã hội, Hà Nội.

7. www.vietnamtourism.com

TIẾNG ANH

8. Bull (1998), The Economics of Travel and Tourism, 2

edition,

Longman, Melbourne

9. Leiper (1990), Tourism Systems, Massey University Department

of Management Systems ccasional Paper 2, Auckland, New Zealand.

10. McIntosh & cộng sự (1995), Tourism: Principles, Practices &

Philosophies, 7

edition, Wiley, New York.

11. World Travel & Tourism Council (2018), Travel & Tourism

Economic Impact 2018, UNWTO, Madrid.

Chương 2

THỊ TRƯỜNG DU LỊCH

Mục tiêu của chương:

Sau khi học xong chương này, người học có khả năng:

 Nắm được khái niệm, bản chất và các đặc điểm của cầu du lịch;

các nhân tố ảnh hưởng đến cầu du lịch của một cá nhân và của xã hội

(tổng cầu).

 Hiểu rõ đặc điểm của cầu về dịch vụ lưu trú, sản phẩm ăn uống,

dịch vụ lữ hành, dịch vụ vận chuyển và các dịch vụ khác.

 Hiểu rõ sự cần thiết phải dự báo cầu du lịch, ưu nhược điểm và

phạm vi áp dụng của từng phương pháp dự báo cầu du lịch.

 Nắm được khái niệm, bản chất và các đặc điểm của cung du lịch;

các nhân tố ảnh hưởng đến cung du lịch của một doanh nghiệp và của

một điểm đến du lịch (tổng cung).

 Hiểu rõ đặc điểm của cung dịch vụ vận chuyển hàng không, dịch

vụ lưu trú khách sạn, dịch vụ lữ hành - tour du lịch trọn gói và một số

loại hình cung du lịch khác.

 Hiểu rõ thực chất và đặc điểm của quan hệ cung cầu du lịch; quan

niệm về cân đối cung cầu du lịch và nội dung cơ bản của việc cân đối

cung cầu du lịch.

 Nắm được khái niệm và các cách phân loại thị trường du lịch; đặc

điểm của thị trường du lịch và các xu hướng phát triển thị trường du lịch.

2.1. CẦU DU LỊCH

2.1.1. Khái niệm và bản chất của cầu du lịch

Cầu du lịch là một bộ phận của cầu hàng hoá và dịch vụ trên thị

trường. Do đó, tương tự như cầu hàng hoá và dịch vụ nói chung, cầu du

lịch có nguồn gốc xuất phát từ nhu cầu du lịch của dân cư. Về mặt bản

chất, nó là nhu cầu được thể hiện trên thị trường (hoặc thông qua thị

trường) hay còn gọi là nhu cầu có khả năng thanh toán (xem hình 2.1)

Hình 2.1. Sự hình thành cầu trên thị trường

Như vậy, cầu du lịch cũng có thể được khái niệm là số lượng hàng

hoá và dịch vụ mà con người mua và tiêu dùng trong quá trình đi du lịch

được giới hạn trong một phạm vi thời gian và không gian nhất định.

Cầu du lịch có thể được hiểu là cầu về một loại hàng hoá hoặc dịch

vụ du lịch riêng lẻ như một phòng nghỉ, một bữa ăn, tham quan một điểm

hấp dẫn... nhưng đồng thời nó cũng bao hàm tổng hợp các hàng hoá và

dịch vụ mà du khách tiêu dùng trong quá trình đi du lịch. Kết hợp với đặc

điểm của các dịch vụ luôn gắn liền đồng thời với quá trình tiêu dùng nên

trong thực tế thường biểu hiện cầu du lịch gắn liền với số lượng người

thực tế đã đi du lịch trong một thời kỳ nhất định.

2.1.2. Đặc điểm của cầu du lịch

Do bản chất của cầu du lịch có thể bao hàm tổng hợp các hàng hoá

và dịch vụ mà con người tiêu dùng trong quá trình đi du lịch nên việc chỉ

ra các đặc điểm của cầu du lịch là một vấn đề tương đối khó khăn.

Tuy nhiên, một số tác giả

đã cố gắng khái quát những đặc điểm

đáng lưu ý của cầu (hoặc nhu cầu) du lịch trên thị trường như sau:

Xem: Trương Sĩ Quý và Hà Quang Thơ (1995), Giáo trình Kinh tế Du lịch, Trường ĐH

Bách khoa Đà Nẵng, trang 51-53; Nguyễn Văn Lưu (1998), Thị trường du lịch, NXB Đại

học Quốc gia, Hà Nội, trang 51-53; Nguyễn Văn Thụ (chủ biên) (2000), Bài giảng Kinh tế

du lịch, Trường ĐH Giao thông vận tải, Hà Nội, trang 80-81.

- Cầu du lịch chủ yếu là cầu về dịch vụ như các dịch vụ vận

chuyển, lưu trú, ăn uống, hướng dẫn tham quan tìm hiểu... Chi tiêu cho

các dịch vụ này có thể chiếm từ 2/3 đến 4/5 tổng chi tiêu cho một chuyến

đi. Phần còn lại có thể là các hàng hoá mua sắm như hàng lưu niệm, hàng

hoá thông thường trong chuyến đi.

- Cầu du lịch rất đa dạng về chủng loại và chất lượng hàng hoá,

dịch vụ. Sự đa dạng không chỉ thể hiện trong cầu từng loại hàng hoá hoặc

dịch vụ du lịch riêng lẻ mà còn thể hiện trong cả cầu du lịch với tính chất

tổng hợp - sự kết hợp các yếu tố riêng lẻ theo nhiều cách khác nhau nhằm

tạo ra các sản phẩm du lịch trọn gói.

- Cầu du lịch dễ bị thay đổi: Cầu du lịch dễ bị thay thế bằng cầu về

hàng hoá, dịch vụ cơ bản khác cho tiêu dùng cá nhân vì hiện nay vẫn còn

phổ biến quan niệm du lịch chưa phải là nhu cầu thiết yếu của con người.

Đặc điểm này còn thể hiện ngay cả trong quá trình thoả mãn nhu cầu du

lịch, có thể có sự thay đổi địa điểm du lịch (còn gọi là cầu đổi hướng),

thay đổi các yếu tố dịch vụ cấu thành như phương tiện vận chuyển, nơi

lưu trú... hoặc thậm chí một số nội dung tham quan có thể bị huỷ bỏ vì

những nhu cầu và cầu phát sinh khác (ví dụ để mua sắm thêm hàng hoá

ưa thích).

- Cầu du lịch có tính thời vụ (hay tính chu kỳ): Thực tế ở nhiều địa

phương, nhiều quốc gia đều có lượng khách du lịch không đều đặn trong

năm. Trước hết, đó là do tính thời vụ của tài nguyên và điểm hấp dẫn du

lịch của địa phương và quốc gia đó. Đồng thời, một khía cạnh rất quan

trọng khác là cầu du lịch chỉ xuất hiện vào những thời kỳ hoặc thời điểm

nhất định như các kỳ nghỉ phép, nghỉ hè, nghỉ đông (có thời gian rảnh

rỗi), các thời kỳ tích luỹ thu nhập, tiền thưởng cuối năm, phúc lợi trong

các ngày nghỉ lễ (có khả năng thanh toán). Ngoài ra, các yếu tố thời tiết

khí hậu, phong tục tập quán (các lễ hội) và sự lan truyền tâm lý cũng tạo

nên đặc điểm thời vụ (hay chu kỳ) của cầu du lịch.

- Các đặc điểm khác: Ngoài các đặc điểm cơ bản trên, cầu du lịch

còn có những đặc điểm khác như tính chất phân tán, tính lặp lại, tính lan

truyền...

2.1.3. Các nhân tố ảnh hưởng đến cầu du lịch

Các nhà kinh doanh du lịch có thể nhận thấy rằng cầu về các hàng

hoá, dịch vụ do họ cung ứng bị thay đổi trong khi họ không hề thay đổi

chính sách kinh doanh. Những lý do ảnh hưởng đến sự thay đổi này được

các nhà kinh tế gọi là các nhân tố ảnh hưởng đến cầu và thường bao gồm:

- Giá cả của hàng hoá, dịch vụ có nhu cầu;

- Giá cả của các hàng hoá, dịch vụ có liên quan (như thay thế hoặc

bổ sung) với hàng hoá, dịch vụ đang có nhu cầu;

- Thu nhập (hay khả năng thanh toán) của người mua;

- Thị hiếu và kiểu mốt.

Đây là 4 nhân tố cơ bản ảnh hưởng đến cầu du lịch của một cá

nhân. Trong thực tiễn có thể chỉ ra nhiều nhân tố khác nhưng chúng đều

ảnh hưởng gián tiếp qua 4 nhân tố này. Ví dụ các nhân tố cung và quảng

cáo, cung sẽ ảnh hưởng qua giá cả hàng hoá, dịch vụ; còn quảng cáo sẽ

làm thay đổi thị hiếu của người mua; sức hấp dẫn của sản phẩm du lịch

sẽ ảnh hưởng đến thị hiếu hoặc kiểu mốt trong du lịch...

Trong phạm vi xã hội (phạm vi rộng), cầu du lịch của các cá nhân

được tập hợp thành tổng cầu. Khi đó, có một số nhân tố ảnh hưởng đến

tổng cầu du lịch như sau:

- Quy mô dân số: Dân số càng đông thì cầu du lịch càng lớn;

- Phân bố dân số theo lứa tuổi, giới tính...;

- Tổng thu nhập: Quốc gia giàu có thì dân cư sẽ có mức chi tiêu cao

trong thời gian giải trí;

- Sự phân phối thu nhập: Cơ cấu chi tiêu của dân cư giữa các quốc

gia phần nào có sự khác nhau tuỳ thuộc vào sự phân phối thu nhập có

công bằng hay không. Ví dụ, 50% thu nhập của một quốc gia thuộc về

một bộ phận dân số chỉ chiếm 10% sẽ có mô hình cầu khác với quốc gia

có thu nhập được phân phối đồng đều cho các cá nhân.

- Mức độ đô thị hoá: Xu hướng cầu của dân cư nông thôn khác với

dân cư thành phố.

- Tình trạng công nghệ: Sự giàu có của một quốc gia và sự phong

phú đa dạng của cầu tuỳ thuộc vào tình trạng công nghệ cao hay thấp.

- Các chính sách của nhà nước: Chính sách thuế, trợ cấp...

- Các nhân tố khác như vấn đề an toàn, an ninh, chính trị...

Với ngành du lịch, sự ảnh hưởng của các nhân tố này được xem xét

dưới nhiều giác độ khác nhau. Ví dụ, cầu về ăn uống ngoài gia đình phần

nào bị ảnh hưởng bởi giá cả món ăn, thu nhập cá nhân và giá cả của các

cơ sở kinh doanh khác nhau. Khi một quốc gia trở nên giàu có hơn thì

cầu về các kỳ nghỉ tăng lên nhưng chi phí lao động cũng tăng. Sự phân

bố xã hội theo lứa tuổi cũng khá quan trọng vì thanh niên đi du lịch

thường xuyên hơn nhưng lại muốn ở trong các cơ sở lưu trú rẻ tiền hơn.

Do đó, cầu du lịch thường không đồng nhất và được phân biệt thành các

loại khác nhau, ví dụ cầu của thương gia đi du lịch khác với cầu của

người đi nghỉ hè.

Nghiên cứu lý thuyết về cầu để giúp nhận thức được rằng: Cần phải

ước lượng được cầu về các dịch vụ của ngành. Khi phân tích cầu du lịch,

cần thiết phải xem xét cầu về các loại vận chuyển, lưu trú, ăn uống... ở

các mức giá khác nhau. Nhà kinh doanh cần cân nhắc liệu bán ít sản

phẩm dịch vụ ở mức giá cao có thu được lợi nhuận nhiều hơn so với

phục vụ thị trường đại chúng với giá cả các sản phẩm, dịch vụ du lịch

thấp. Mặt khác, cần xác định rõ quy mô thị trường và loại thị trường, ví

dụ doanh nghiệp đang hướng mục tiêu vào nhóm khách hàng lớn tuổi

hay trẻ tuổi, cần có sự đồng nhất trên khắp đất nước hay có sự khác nhau

theo khu vực, cầu về các sản phẩm và dịch vụ du lịch có bị ảnh hưởng

bởi sự thay đổi về giá cả hoặc thu nhập không?

2.1.4. Đặc điểm một số loại cầu sản phẩm và dịch vụ du lịch

2.1.4.1. Cầu về dịch vụ lưu trú

Ngoại trừ cầu về lưu trú ở các trường học, bệnh viện còn lại cầu về

lưu trú chủ yếu nảy sinh từ khách du lịch. Theo Ryan - nhà kinh tế học

người Anh, nếu căn cứ vào đối tượng khách du lịch thì có 4 loại cầu

(thực tế) về dịch vụ lưu trú mà mỗi loại có những đặc điểm và nhân tố

ảnh hưởng khác nhau:

- Cầu của khách du lịch thuần tuý nội địa: Cầu về dịch vụ lưu trú

của công dân một quốc gia ở trong phạm vi quốc gia đó và nảy sinh chủ

yếu từ các chuyến đi nghỉ, tham quan, thăm thân nhân và các mục đích

phi công việc khác. Cầu của khách du lịch thuần tuý nội địa thường đa

dạng, mang tính thời vụ và co giãn tương đối theo giá dịch vụ. Nhân tố

ảnh hưởng đến loại cầu này bao gồm nhận thức tâm lý và xã hội về du

lịch và giải trí nói chung, những nhận thức này bị chi phối bởi nhân cách

của từng cá nhân, nghề nghiệp, thu nhập và tầng lớp (hoặc giai cấp) trong

xã hội.

- Cầu của khách du lịch thuần tuý quốc tế: Cầu về dịch vụ lưu trú

của công dân các quốc gia khác đang ở quốc gia điểm đến và cũng nảy

sinh chủ yếu từ các chuyến đi nghỉ, tham quan, thăm người thân và các

mục đích phi công việc khác. Cầu của khách du lịch thuần tuý quốc tế

cũng có các đặc điểm tương tự như của khách du lịch nội địa, tuy nhiên

yêu cầu chất lượng dịch vụ cao hơn và thường phải đạt các tiêu chuẩn

quốc tế. Loại cầu này cũng chịu ảnh hưởng của các nhân tố tác động đến

cầu của du khách nội địa và đến cầu nói chung (mục 2.1.3). Tuy nhiên,

có một số nhân tố ảnh hưởng quan trọng khác như tỷ giá trao đổi, các

quy định hạn chế đối với người đi du lịch của các quốc gia như hạn chế

về số tiền mang theo, hạn chế về thủ tục xuất nhập cảnh, y tế...

- Cầu của khách du lịch công vụ nội địa: Cầu về dịch vụ lưu trú của

công dân một quốc gia nảy sinh chủ yếu từ các chuyến đi công việc như

công tác, giao dịch kinh doanh... ở trong phạm vi quốc gia đó. Đối với

khách du lịch đi công việc nội địa ở Việt Nam, cầu về dịch vụ lưu trú

thường được đáp ứng trong phạm vi ngành hoặc lĩnh vực của người đi

công tác (các ban, ngành đều có hệ thống khách sạn hoặc nhà khách của

mình ở những thành phố lớn). Do đó, cầu thường định mức trong giới

hạn của những quy định và chế độ tài chính. Các nhân tố chủ yếu ảnh

hưởng đến loại cầu này là cơ cấu và tổ chức hoạt động công nghiệp và

thương mại trong phạm vi quốc gia, các mô hình và dung lượng giao

dịch thương mại, và định mức chi phí của một chuyến đi công tác.

- Cầu của khách du lịch công vụ quốc tế: Cầu về dịch vụ lưu trú của

công dân quốc gia khác nảy sinh chủ yếu từ các chuyến đi công việc như

công tác, giao dịch kinh doanh... ở quốc gia điểm đến. Cầu của khách du

lịch đi công việc quốc tế có lẽ yêu cầu chất lượng dịch vụ lưu trú cao

nhất. Các nhân tố ảnh hưởng đến loại cầu này bao gồm dung lượng giao

dịch thương mại giữa các quốc gia, các mối quan hệ chính trị, tỷ giá trao

đổi và trình độ tổ chức hoạt động kinh doanh của các công ty đa quốc

gia. Ngoài ra, một nhân tố ảnh hưởng khác cần xem xét là sự phát triển

của công nghệ thông tin, công nghệ số. Nhiều giao dịch quốc tế có thể

thực hiện tại chỗ mà không cần đến sự đi lại. Tuy nhiên, chừng nào mối

liên hệ trực diện còn được ưa thích thì hoạt động đi lại mang tính công

việc sẽ vẫn tiếp tục tồn tại (với điều kiện chi phí đi lại không bị tăng cao

quá mức).

Ngoài ra, đặc điểm cầu về dịch vụ lưu trú có thể phụ thuộc vào loại

hình cơ sở lưu trú ở từng quốc gia. Ví dụ, ở Việt Nam thường có cầu về

dịch vụ lưu trú theo các loại hình cơ sở như: Khách sạn, nhà nghỉ, căn

hộ/biệt thự, bãi cắm trại...

2.1.4.2. Cầu về sản phẩm ăn uống

Tương tự như cầu về dịch vụ lưu trú theo đối tượng khách hàng,

cầu về sản phẩm ăn uống có thể được chia thành hai loại khác nhau:

- Cầu của dân cư địa phương: Cầu về sản phẩm ăn uống công cộng

(ăn uống ở ngoài gia đình) của dân cư địa phương vì hai lý do:

+ Mang tính chất thưởng thức, giải trí, bổ sung cho các bữa ăn tại

gia đình.

+ Ăn uống tại nơi làm việc, nơi học tập thay thế cho các bữa ăn tại

gia đình.

- Cầu của khách du lịch: Cầu về sản phẩm ăn uống của du khách

trong chuyến đi du lịch.

Theo điều tra mới đây tại các nước công nghiệp phát triển, trong tất

cả các bữa ăn của dân cư có khoảng một nửa số bữa ăn tại nhà, trong một

nửa số bữa ăn còn lại ở ngoài gia đình thì có khoảng 1/10 mang tính chất

giải trí. Thông qua sự phát triển các cơ sở kinh doanh ăn uống công cộng

nhằm thay thế các bữa ăn gia đình có thể kết luận rằng cầu về ăn uống

công cộng có xu hướng không co giãn tương đối. Một số nghiên cứu đã

cố gắng đo lường trực tiếp hoặc gián tiếp sự co giãn của cầu về các bữa

ăn ngoài nhưng không phân biệt được rõ ràng giữa hai loại cầu: Cầu thay

thế bữa ăn gia đình và cầu ăn uống mang tính chất giải trí. Nhưng các kết

quả nghiên cứu này lại chỉ ra rằng cầu ăn uống mang tính chất giải trí

chiếm tỷ trọng nhỏ trong tổng số bữa ăn nhưng chúng lại có tỷ lệ % ngày

càng nhiều hơn trong tổng chi tiêu của dân cư. Mặt khác, cũng có thể

thấy xu hướng cầu ăn uống mang tính chất giải trí sẽ có sự co giãn nhiều

hơn so với cầu ăn uống mang tính chất thay thế. Việc phân biệt hai loại

cầu này chỉ mang tính chất tương đối bởi vì nhiều khi cầu ăn uống ngoài

nhằm thoả mãn nhiều nhu cầu khác nhau của khách hàng. Ví dụ, bữa ăn

trưa của một thương gia ngoài tính chất bữa ăn thông lệ, nó còn là một cơ

hội để trao đổi kinh doanh, để thưởng thức các món ăn.

Việc nhận thức tính co giãn hay không co giãn của cầu về ăn uống

có ý nghĩa rất lớn đối với các cơ sở kinh doanh. Ví dụ, một nhà hàng ở

trung tâm thành phố phục vụ ăn trưa và ăn tối. Kinh doanh ăn trưa sẽ có

xu hướng không co giãn tương đối và chi phí cho hoạt động kinh doanh

này lại thấp hơn kinh doanh ăn tối. Do đó, hoạt động này có xu hướng

tạo ra lợi nhuận cận biên thấp. Tuy nhiên, nếu thấy cầu ăn trưa không co

giãn tương đối mà muốn tăng giá thì cần phải xem xét sự tồn tại của các

quán ăn cạnh tranh khác trên cùng địa bàn. Nói cách khác, đối với một

nhà hàng kinh doanh ăn uống riêng lẻ, có thể tính được sự co giãn của

cầu, tuy nhiên giá trị của nó tuỳ thuộc vào mật độ cạnh tranh trong

khu vực.

Cầu về ăn uống công cộng của dân cư địa phương phát triển trước

hết nhằm thay thế bữa ăn tại gia đình do các yêu cầu của công việc, học

tập, của sản xuất tập trung. Sau đó, cầu về các sản phẩm ăn uống mang

tính chất giải trí thưởng thức chỉ được phát triển khi có các nhân tố thuận

lợi. Nhu cầu ăn uống của dân cư thường chiếm một tỷ lệ không đổi trong

cơ cấu chi tiêu của dân cư. Do đó, cầu về ăn uống ở ngoài gia đình của

dân cư địa phương trước hết phụ thuộc vào sự thay đổi mức thu nhập của

từng gia đình. Ngoài ra, các nhân tố ảnh hưởng khác là nghề nghiệp, mức

độ đô thị hoá, công nghiệp hoá và khi trình độ dân trí và sự hiểu biết xã

hội được nâng cao thì nhu cầu ăn uống bên ngoài gia đình nhằm mục

đích thay đổi không khí cũng được tăng lên.

Cầu về ăn uống của khách du lịch thuộc loại nhu cầu cơ bản phát

sinh tất yếu trong chuyến đi. Ngoài ra, sản phẩm ăn uống đến lượt mình

là một loại hấp dẫn du khách của khu vực điểm đến du lịch. Do đó, cầu

về các loại sản phẩm ăn uống này mang tính chất giải trí, thưởng thức.

Ngoài các nhân tố ảnh hưởng đến cầu nói chung, cầu về ăn uống của

khách du lịch phụ thuộc rất lớn vào mục đích của chuyến đi và các yếu tố

liên quan đến du khách như lứa tuổi, giới tính, nghề nghiệp, quốc tịch

hoặc dân tộc...

2.1.4.3. Cầu về dịch vụ lữ hành

Cầu về dịch vụ lữ hành bao gồm cầu về các chương trình (tours) du

lịch trọn gói và cầu về các dịch vụ lữ hành đơn lẻ như đặt giữ chỗ, xin thị

thực và hộ chiếu, mua bảo hiểm du lịch...

Cầu về chương trình du lịch trọn gói ngày càng tăng vì các lợi ích

của hình thức sản phẩm này mang lại cho khách hàng, trong đó đặc biệt

lớn nhất là lợi ích về giá cả. Nhằm khắc phục tính thời vụ trong du lịch,

vào những thời kỳ trái vụ, các nhà kinh doanh cũng thường hay tạo ra các

chương trình du lịch trọn gói để thu hút khách.

Cầu về chương trình du lịch trọn gói có tính thời vụ cao và thường

phù hợp với hình thức du lịch đại chúng, đi tập thể với số lượng đông.

Trong trường hợp này cầu có sự co giãn theo giá cả.

Cầu về dịch vụ lữ hành ở các quốc gia (địa phương) xuất phát

thường là cầu về các dịch vụ riêng lẻ. Loại cầu này có đặc điểm và chịu

sự ảnh hưởng của các nhân tố như cầu du lịch nói chung.

2.1.4.4. Cầu về dịch vụ vận chuyển

Trong lĩnh vực vận chuyển, có thể phân biệt vận chuyển du lịch

chuyên biệt với vận chuyển công cộng kết hợp du lịch trên các loại

phương tiện giao thông như: Máy bay, ô tô, tàu hoả, tàu thuỷ và các

phương tiện khác. Trong lĩnh vực vận chuyển du lịch chuyên biệt, cầu

của khách hàng có thể phân chia thành hai loại có tính chất khác nhau:

- Cầu về dịch vụ vận chuyển: Khách mua dịch vụ vận chuyển của

các nhà cung cấp chuyên biệt cho chuyến đi du lịch của mình.

- Cầu về thuê phương tiện vận chuyển: Khách du lịch thuê phương

tiện (chủ yếu là ô tô) và tự điều khiển phương tiện trong suốt chuyến đi.

Cầu về dịch vụ vận chuyển thường tuỳ thuộc vào cầu du lịch nói

chung: Nhu cầu du lịch tăng nhanh thì cầu vận chuyển tất yếu tăng theo.

Ngoài ra, còn có sự cạnh tranh giữa cầu về dịch vụ vận chuyển với việc

sử dụng phương tiện vận chuyển cá nhân trong quá trình đi du lịch. Các

tính chất an toàn, chi phí thấp, là yếu tố cấu thành của chương trình du

lịch trọn gói là những ưu thế của dịch vụ vận chuyển. Còn tự vận chuyển

phù hợp với nhu cầu chủ động và thường gắn với thể loại du lịch

khám phá.

Cầu về dịch vụ vận chuyển còn tuỳ thuộc vào đặc điểm các dòng

khách du lịch quốc tế và nội địa của quốc gia, vị trí địa lý của quốc gia

xuất phát và quốc gia điểm đến.

Sự phát triển của công nghệ thông tin, công nghệ số đang là một

nguy cơ đe dọa đến du lịch nói chung và cầu về vận chuyển nói riêng.

2.1.4.5. Cầu về các dịch vụ khác

Ngoài các dịch vụ cơ bản nêu trên, cầu du lịch còn bao gồm rất

nhiều loại khác như vui chơi, giải trí, mua sắm hàng hoá, đổi tiền, thông

tin liên lạc... đặc điểm và nhân tố ảnh hưởng đến cầu các loại dịch vụ này

như cầu du lịch đồng thời tương tự như cầu về hàng hoá và dịch vụ của

dân cư nói chung.

Cầu về các loại dịch vụ khác thường rất khó xác định và dự báo bởi

vì các dịch vụ này thường có sự chia sẻ sử dụng giữa khách du lịch và

dân cư địa phương.

2.1.5. Dự báo cầu du lịch

2.1.5.1. Sự cần thiết dự báo cầu du lịch

Dự báo nhu cầu và cầu du lịch có ý nghĩa to lớn đối với các nhà

quản lý ngành cũng như từng doanh nghiệp trong các lĩnh vực kinh

doanh du lịch. Đối với những người làm công tác marketing thường quan

tâm đến dự báo nhu cầu về hàng hoá và dịch vụ nói chung và của du lịch

nói riêng. Còn đối với các nhà kinh tế thường đề cập đến dự báo cầu du

lịch. Hai dự báo này chỉ khác nhau về mức độ và phạm vi của cùng một

đối tượng nên chúng có thể trao đổi lẫn nhau (chia sẻ cùng nhau) về nội

dung, phương pháp cũng như kết quả dự báo, và do đó cũng thường gây

nên sự nhầm lẫn trong thực tế.

Dự báo cầu du lịch có ý nghĩa rất quan trọng trong công tác quy

hoạch du lịch cũng như trong việc xác định các chiến lược phát triển của

ngành. Ngoài ra, dự báo cầu du lịch trên phương diện vĩ mô còn có ý

nghĩa to lớn trong các quyết định đầu tư du lịch.

Đối với doanh nghiệp, dự báo cầu du lịch vi mô là dự báo cầu mà

doanh nghiệp có khả năng đáp ứng trên một thị trường nhất định. Căn cứ

vào kết quả dự báo, doanh nghiệp tiến hành hoạch định chiến lược kinh

doanh dài hạn, xây dựng các kế hoạch hàng năm và tiến hành các chiến

dịch marketing và quảng bá.

2.1.5.2. Các phương pháp dự báo

Có nhiều phương pháp dự báo khác nhau, mỗi phương pháp chỉ

thích hợp với một đối tượng cùng với những yêu cầu cụ thể về chất

lượng của dự báo. Việc lựa chọn phương pháp dự báo cần được cân nhắc

một cách thận trọng và dựa vào nhiều yếu tố như:

- Điều kiện thu thập thông tin;

- Mục tiêu dự báo và khả năng đạt được mục tiêu đề ra;

- Khả năng xử lý thông tin, nhất là việc sử dụng máy tính để xử lý

số liệu;

- Thời hạn cần dự báo;

- Tính ỳ của đối tượng cần dự báo hoặc sự “nhạy cảm” của nó với

điều kiện bên ngoài...

a. Phương pháp suy luận hợp lý

Đó là phương pháp dựa vào trực quan và kinh nghiệm của người dự

báo và đây không hẳn là một phương pháp khoa học vì nó không thể tóm

tắt thành một quy tắc hoặc quy trình tiến hành. Tuy nhiên, phương pháp

này dựa vào cơ sở tư duy logic và xuyên suốt toàn bộ các phương pháp

dự báo khác, bởi vì tất cả công tác dự báo đều do con người tiến hành

(đặt nhiệm vụ, thu nhận thông tin, lập và chọn dự báo, sử dụng dự báo).

Ở mức độ đơn giản nhất phương pháp này đưa ra những nhận định

đơn giản về tương lai như cho rằng mức độ cầu du lịch tương lai sẽ như

mức độ hiện tại hoặc cũng có thể đưa ra một tỷ lệ % cố định mà cầu du

lịch được giả thiết tăng (hoặc giảm) theo. Vì vậy, phương pháp này còn

được gọi là phương pháp giản đơn.

b. Phương pháp định tính

Dự báo bằng phương pháp định tính cân nhắc một loạt các nhân tố

ảnh hưởng đến cầu du lịch. Sau đó, các nhân tố này được sắp xếp thứ tự

theo tầm quan trọng và lần lượt mỗi nhân tố được phân tích để bộc lộ các

xu hướng cầu du lịch tương lai. Trong giai đoạn này, có thể tham khảo

các số liệu thống kê, nhưng không cố gắng xây dựng các công thức toán

học để miêu tả các mối quan hệ giữa cầu du lịch và với các nhân tố

ảnh hưởng.

Phương pháp dự báo này phần lớn dựa vào cảm nhận chung của

người dự báo nên có phần nào tương tự như phương pháp suy luận hợp

lý và kết quả dự báo thường được diễn đạt bằng những mệnh đề định tính

như "cầu du lịch có sự tăng chậm" hoặc "không hình dung thấy sự thay

đổi của cầu du lịch trong năm tới" v.v...

c. Phương pháp chuyên gia (Kỹ thuật Delphi)

Là một phương pháp dự báo trên cơ sở khai thác ý kiến chuyên gia

về một đối tượng (chủ đề) cần dự báo. Phương pháp này dựa trên cơ sở

xử lý một cách khoa học những ý kiến của chuyên gia - những người am

hiểu sâu nhất về lĩnh vực chuyên môn hẹp đang được khảo sát (như nhu

cầu và cầu du lịch của dân cư) hoặc những vấn đề phức tạp, mới mẻ chưa

gặp trong quá khứ hoặc có tài liệu thống kê không đầy đủ. Bằng sự tổng

hợp các hiểu biết, vốn sống và những tính toán của mình, các chuyên gia

có thể đưa ra những ý kiến dự báo rất xác đáng. Việc thu thập và xử lý

một cách khoa học các ý kiến đó sẽ đem lại cho người quản lý những

thông tin quý giá. Tuy rất gần gũi với phương pháp suy luận hợp lý

nhưng phương pháp chuyên gia là một phương pháp của khoa học dự

báo, có quy tắc tiến hành rất rành mạch và cụ thể.

Để tiến hành dự báo theo phương pháp này, trước hết cần tuyển

chọn chuyên gia, sau đó tổ chức lấy ý kiến của chuyên gia bằng cách đặt

ra câu hỏi hoặc đề tài cho các chuyên gia trả lời hoặc thảo luận. Ở mức

đơn giản nhất, các câu hỏi được ghi sẵn trong một bảng hỏi và câu trả lời

của các chuyên gia chỉ đơn giản là các con số, thậm chí chỉ cần ngắn gọn

theo kiểu "có/ không”. Ở mức cao hơn thì đó là các cuộc trao đổi ý kiến,

tọa đàm, hội nghị xung quanh chủ đề cần dự báo. Đôi khi có thể thu thập

ý kiến một cách gián tiếp trên cơ sở nghiên cứu các tài liệu tham khảo,

sách báo chuyên ngành của các chuyên gia.

Bước tiếp theo là xử lý ý kiến của các chuyên gia. Qua phân tích

các ý kiến thu thập được, người ta lập một bảng kê các tình huống nhân

tố và thời hạn tác động của chúng. Để đánh giá một cách xác đáng hơn,

mỗi chuyên gia hay mỗi ý kiến của chuyên gia sẽ được gán cho một

trọng số hay "xác suất tiên nghiệm” nào đó. Tùy theo mức độ am hiểu

nhiều hay ít vấn đề dự báo mà điểm (trọng số) của họ sẽ cao hay thấp.

Nếu chưa có đủ cơ sở để đánh giá xem chuyên gia nào trội hơn thì ban

đầu chấp nhận luật phân phối đều, tức là xem ý kiến các chuyên gia có

giá trị ngang nhau và kết quả dự báo được rút ra thông qua hình thức biểu

quyết lấy đa số (nếu cần chọn một khả năng) hoặc được tính theo trung

bình cộng (khi cần dự báo một trị số). Theo cách đó, chúng ta có thể xây

dựng các tình huống dự báo nhu cầu và cầu du lịch, các nhân tố tác động

chủ yếu hay thời gian xuất hiện các đột biến của chúng.

Ở một số nước, người ta thường gọi phương pháp này là kỹ thuật

Delphi

. Đây là phương pháp có ý nghĩ lớn khi cần kết quả dự báo mà

không có thời gian thu thập số liệu để thực hiện các phương pháp khác,

hoặc phải dự báo những nội dung mới mà chưa có các số liệu lịch sử.

Phương pháp này rất thích hợp với việc dự đoán tiến bộ khoa học kỹ

thuật sau này.

d. Phương pháp phân tích dãy số theo thời gian

Dãy số theo thời gian là một tập hợp các số liệu được thu thập

thường xuyên trong một thời kỳ nhất định. Những số liệu này trước hết

có thể được xem xét để biểu thị các đặc điểm thời vụ, sau đó để tìm xu

hướng và cuối cùng xác định những số liệu không bình thường và tìm

nguyên nhân.

Dự báo bằng phương pháp phân tích dãy số theo thời gian là làm

bình quân hoá những thay đổi theo thời vụ và tính ngẫu nhiên của các số

Tên một thành phố cổ Hy Lạp, ở đó các nhà tiên tri thường tập trung để dự đoán hậu vận

hoặc tiên kiến về các thế hệ và các sự kiện trong tương lai.

liệu, để làm bộc lộ mô hình hoặc xu hướng đáng chú ý. Sau đó, có thể sử

dụng xu hướng này để dự đoán số liệu cho một thời kỳ tương lai gần.

Quá trình này được gọi là phép ngoại suy.

Phương pháp này thường có ích trong dự báo cầu thời vụ tương lai

và điều chỉnh cung phù hợp với các giao động thời vụ đoán trước đó. Đối

với ngành du lịch, điều này có ý nghĩa đặc biệt quan trọng vì cầu du lịch

có xu hướng thời vụ rất cao.

Một hạn chế của phương pháp này là không tính đến các nhân tố

ảnh hưởng đến tương lai mà chỉ dựa vào dãy số liệu theo thời gian. Do

đó, có thể sử dụng phương pháp như một phần trong hệ thống các kỹ

thuật dự báo.

đ. Phương pháp sử dụng hệ số co giãn cầu

Hệ số co giãn cầu được tính từ công thức sau:

Trong đó:

: Hệ số co giãn cầu.

y: Mức độ cầu du lịch bình quân đầu người.

y: Mức tăng cầu du lịch bình quân đầu người.

x: Mức độ của một nhân tố ảnh hưởng (thu nhập bình quân đầu

người, giá cả hoặc nhân tố xác định khác).

x: Mức tăng (thay đổi) nhân tố xác định đó.

Hệ số co giãn cầu thể hiện mức độ thoả mãn nhu cầu tiêu dùng du

lịch nói chung trước tác động của một nhân tố ảnh hưởng. Căn cứ vào sự

thay đổi của nhân tố và của lượng cầu để xác định hệ số co giãn cầu. Khi

nhân tố ảnh hưởng thay đổi trong thời kỳ tương lai thì có thể xác định

được lượng cầu thay đổi tương ứng tuỳ theo mối quan hệ của cầu với

nhân tố đó.

Nhược điểm cơ bản của phương pháp này là các hệ số co giãn cầu

được xác định một cách riêng biệt đối với mỗi nhân tố tác động. Trong

khi đó ảnh hưởng đến cầu du lịch không chỉ có một nhân tố mà đồng thời

của nhiều nhân tố khác nhau có thể lượng hoá hoặc không lượng hoá được.

e. Mô hình hoá toán kinh tế

Phương pháp này sử dụng toán học để miêu tả một cách chính xác

các mối quan hệ giữa cầu du lịch với các nhân tố ảnh hưởng. Trên cơ sở

cân nhắc một số biến số và sử dụng các kỹ thuật thống kê về phân tích

tương quan và hồi quy để kiểm định các mối quan hệ và xây dựng các

công thức toán học. Ngoài ra, có thể kết hợp sử dụng một số kỹ thuật

kinh tế lượng dự báo các biến số kinh tế chủ yếu như tỷ lệ tăng trưởng, tỷ

lệ lãi suất ngân hàng và tỷ lệ lạm phát để xây dựng một mô hình toàn

diện phản ánh sự liên quan của các điều kiện kinh tế chung và các nhân

tố ảnh hưởng đến cầu du lịch.

Khi tiến hành dự báo cầu theo phương pháp này, người ta xây dựng

mối quan hệ giữa cầu du lịch y và các nhân tố ảnh hưởng như thu nhập,

giá cả... để xác định tập biến số tương quan x

, x

..., x

và mô tả chúng

bằng quan hệ hàm số:

y = F(x

, x

, ..., x

)

Nếu chỉ nghiên cứu mối quan hệ giữa cầu du lịch với một biến số

phản ánh một nhân tố chủ yếu hoặc nổi trội (ví dụ giá cả) hoặc một nhân

tố mang tính tổng hợp (như số lượt khách du lịch) có nghĩa là chỉ xác

định mối quan hệ đơn giản y = F(x) nên được gọi là phương pháp đơn

hồi quy. Nếu xét mối quan hệ giữa y trong sự tác động cùng một lúc của

nhiều biến số phản ánh các nhân tố khác nhau thì gọi là phương pháp đa

hồi quy.

Để xác định được dạng tương quan giữa cầu du lịch với một nhân

tố ảnh hưởng, từ tập hợp các số liệu thống kê cầu du lịch y

theo sự biến

đổi của nhân tố ảnh hưởng x

có thể biểu diễn chúng trên trục toạ độ và

tạo ra đường hồi quy thực nghiệm. Dựa vào đường hồi quy thực nghiệm

để suy luận ra đường hồi quy lý thuyết với các dạng thường gặp như sau

(xem hình 2.2

Hình 2.2. Các dạng đường hồi quy lý thuyết

Để xác định được dạng tương quan giữa cầu du lịch với nhiều nhân

tố ảnh hưởng hoặc để xây dựng mô hình toán kinh tế nhiều nhân tố ảnh

hưởng đến cầu du lịch thì cần phải trải qua những giai đoạn sau:

- Lựa chọn các nhân tố xác định ảnh hưởng đến quá trình phát triển

của nhu cầu và cầu du lịch.

- Xác định luận chứng kinh tế về mối liên hệ được sử dụng trong

mô hình để mô tả sự phụ thuộc giữa mức độ nghiên cứu và các nhân tố

ảnh hưởng đến nó, có nghĩa là lựa chọn hàm số toán học phù hợp.

- Tính toán xác định các tham số của mô hình toán kinh tế.

- Giải thích (diễn giải) kinh tế và đánh giá các tính toán nhận được.

Việc xác định và lựa chọn các nhân tố ảnh hưởng là một khó khăn

lớn nhất khi xây dựng mô hình toán kinh tế. Mô hình toán kinh tế không

thể biểu hiện được một cách chính xác tất cả các nhân tố ảnh hưởng đến

Xem thêm: Trương Sỹ Quý và Hà Quang Thơ (1995), Giáo trình Kinh tế Du lịch, Trường

ĐH Bách khoa Đà Nẵng, trang 66-67.

y = ax

y = ax + b

y = ln(ax+b)

y = e

(ax+b)

cầu trong thực tế. Vì vậy, khi xây dựng mô hình không cần xác định với

tất cả các nhân tố, mà chỉ với những nhân tố chủ yếu nhất có thông tin

đầy đủ và khách quan, có quan hệ về lượng với hiện tượng cần dự báo.

Giai đoạn quan trọng tiếp theo là lựa chọn dạng toán học biểu thị

mối liên hệ về lượng của cầu với các nhân tố ảnh hưởng. Với sự hỗ trợ

của máy tính, có thể thiết lập được các đường hồi quy thực nghiệm đa

nhân tố để từ đó suy luận ra đường hồi quy lý thuyết với các mô hình

toán kinh tế phổ biến trên cơ sở các dạng phương trình sau:

Tuyến tính: y = a

+ a

+ ... + a

Logarit: logy = a

+ a

logx

+ a

logx

+ ... + a

logx

Trong đó:

y là cầu du lịch.

, x

, ... x

là các nhân tố ảnh hưởng đến cầu.

, a

, ... a

là các tham số của phương trình.

Ưu điểm của mô hình hoá toán kinh tế là có thể sử dụng để dự báo,

nghiên cứu về cầu du lịch trong toàn bộ nền kinh tế quốc dân, ở từng địa

phương cũng như trong từng lĩnh vực kinh doanh riêng biệt của ngành du

lịch khi lập các kế hoạch ngắn hạn, trung hạn và dài hạn.

2.2. CUNG DU LỊCH

2.2.1. Khái niệm và bản chất của cung du lịch

Cung du lịch là lượng hàng hoá và dịch vụ mà người bán là các tổ

chức và cá nhân kinh doanh du lịch có khả năng và sẵn sàng bán ở các

mức giá khác nhau cho khách du lịch trong một thời gian và không gian

nhất định.

Cung du lịch được hình thành từ các yếu tố:

- Tài nguyên du lịch: Đây là yếu tố tạo nên động cơ thúc đẩy con

người đi du lịch.

- Cơ sở vật chất kỹ thuật và cơ sở hạ tầng phục vụ khách du lịch:

Đó là những phương tiện vật chất và kỹ thuật - yếu tố đầu vào của quá

trình cung ứng. Tuy nhiên, đối với du lịch các yếu tố này cũng được quan

niệm như một "sản phẩm" cung ứng cho khách. Ví dụ, hệ thống đường sá

thuận lợi tạo điều kiện cho khách đi lại dễ dàng và thoải mái; các cơ sở

kinh doanh lưu trú và ăn uống có kiến trúc và trang trí đẹp, có vị trí thuận

tiện, có khả năng cung cấp các dịch vụ có chất lượng.

Có ý kiến cho rằng, hai yếu tố trên về bản chất không phải là cung

nhưng thực tế lại tham gia vào cung và góp phần tạo ra cung. Đồng thời,

một số yếu tố khác như sự an toàn, lòng mến khách... ở điểm đến cũng

mang những tính chất như vậy đối với du lịch. Đây là một đặc thù của

cung du lịch khác với cung các hàng hoá và dịch vụ thông thường khác.

- Các dịch vụ và hàng hoá du lịch là những yếu tố chủ yếu của

cung. Chúng bao gồm các dịch vụ vận chuyển, lưu trú, ăn uống, hướng

dẫn tham quan... các hàng hoá như hàng lưu niệm, hàng mua sắm có giá

trị...

Tương tự như cầu du lịch, cung du lịch thường đề cập cung thực tế

là những hàng hoá và dịch vụ thực tế đã bán được cho số khách đi du

lịch. Thông thường hàng hoá và dịch vụ được bán theo các mức giá dựa

trên cơ sở giá trị (các chi phí sản xuất và cung ứng) của nó. Tuy nhiên,

đối với các nhà cung ứng du lịch, cần mở rộng quan niệm về giá trị từ

góc độ người tiêu dùng đó là các vấn đề về giá cả, chất lượng, lợi ích

mang lại và tổng hợp của các yếu tố này đối với khách du lịch.

Cung du lịch vừa là một khái niệm tổng hợp toàn bộ các hàng hoá

và dịch vụ cung ứng, vừa là khái niệm biểu hiện cung của từng lĩnh vực

riêng biệt trong kinh doanh du lịch như cung ứng dịch vụ lưu trú, ăn

uống, vận chuyển, chương trình du lịch... Do đó, các nhà cung ứng riêng

lẻ tại một điểm đến du lịch phải liên kết với nhau để tạo ra một sản phẩm

du lịch hoàn chỉnh để cung cấp cho khách du lịch. Sản phẩm du lịch

(theo nghĩa tổng hợp) có thể tạo ra hình ảnh của điểm đến du lịch và

cung ứng du lịch tổng hợp là đại diện cho điểm đến du lịch đó.

2.2.2. Đặc điểm của cung du lịch

Tương tự như cầu, cung du lịch được nhiều tác giả tìm hiểu và chỉ

ra các đặc điểm hoặc đặc trưng khác nhau. Điều đó có thể xuất phát từ

quan niệm cung mang tính chất tổng hợp, đồng thời nhìn nhận cung từ

các khía cạnh riêng biệt. Những đặc điểm có tính chất khái quát và tiêu

biểu nhất của cung du lịch theo nghĩa tổng hợp bao gồm:

- Cung dịch vụ là chủ yếu: Một điều dễ hiểu là cầu du lịch chủ yếu

là dịch vụ nên vế tương ứng của nó là cung cũng chủ yếu là dịch vụ. Với

đặc điểm này các đơn vị cung ứng du lịch sẽ không có các khả năng sản

xuất trước, sản xuất hàng loạt cũng như khả năng lưu kho và dự trữ.

Chính vì vậy, cung du lịch tiềm năng thường chỉ được nhìn nhận ở một

khía cạnh riêng biệt mà thôi.

- Cung cố định: Cung du lịch cố định về vị trí, về khả năng cung

cấp. Đối với các hàng hoá thông thường khi bán được, các nhà cung ứng

có thể mở rộng sản xuất, tăng ca kíp để tăng sản lượng. Các dịch vụ du

lịch lại không thể làm được như vậy bởi vì có sự giới hạn về sức chứa

của một chuyến bay, một khách sạn và thậm chí của một điểm hấp dẫn ở

khu du lịch. Mặt khác, tính cố định của cung còn làm cho cầu phải đến

với cung - khách du lịch phải đến với khách sạn, với nhà hàng, với các

điểm hấp dẫn du lịch.

- Cung thường được chuyên môn hoá theo từng lĩnh vực: Do nhu

cầu du lịch có tính tổng hợp và đòi hỏi thoả mãn đồng thời nên khả năng

một nhà cung ứng đáp ứng được tất cả các yêu cầu đó là rất khó khăn và

phức tạp. Sự chuyên môn hoá sẽ khắc phục được khó khăn này, đồng

thời mang lại các lợi ích thông thường của quá trình chuyên môn hoá như

tăng năng suất lao động, nâng cao chất lượng sản phẩm. Ngoài ra, các

nhà cung ứng du lịch còn đáp ứng các nhu cầu của dân cư địa phương

nên sự chuyên môn hoá theo từng lĩnh vực, từng ngành nghề là phù hợp

và có hiệu quả. Chính vì đặc điểm này đòi hỏi các nhà cung ứng du lịch

phải có sự liên kết chặt chẽ với nhau trong quá trình kinh doanh và kết

quả của sự liên kết này tạo nên các sản phẩm du lịch trọn gói. Nhiều sự

liên kết, nhiều cách kết hợp đã góp phần làm phong phú và đa dạng các

sản phẩm du lịch cung ứng trên thị trường.

- Các đặc điểm khác: Tương tự như cầu, cung du lịch cũng có

những đặc điểm khác như tính chất phong phú và đa dạng, tính thời vụ...

2.2.3. Các nhân tố ảnh hưởng đến cung du lịch

Cung có thể phụ thuộc vào nhiều nhân tố nhưng không nhất thiết là

một biến số độc lập hoàn toàn với cầu vì có cầu tồn tại thì mới có cung.

Khi chấp nhận sự phụ thuộc lẫn nhau giữa cung và cầu, và trước khi cố

gắng bóc tách các dạng liên hệ nội tại giữa cung và cầu, cần xem xét các

nhân tố ảnh hưởng đến cung. Các nhân tố này thường bao gồm:

- Giá cả của hàng hoá, dịch vụ cung ứng: Nhà cung ứng sẽ cố gắng

sản xuất nhiều hơn hoặc ít hơn tuỳ thuộc vào giá cao hay thấp.

- Giá cả của các hàng hoá, dịch vụ có liên quan (như thay thế hoặc

bổ sung) với hàng hoá, dịch vụ đang cung ứng: Nhà cung ứng sẽ xem xét

giá cả của các hàng hoá, dịch vụ khác để quyết định lượng hàng hoá, dịch

vụ cung ứng của mình.

- Chi phí sản xuất, kinh doanh: Đây là một nhân tố quan trọng nhất

bởi vì chi phí có thể ảnh hưởng khác nhau đến sự thay đổi doanh thu. Khi

doanh thu tăng do giá tăng chưa chắc làm cho lợi nhuận tăng nếu chi phí

tăng nhanh hơn doanh thu.

- Cạnh tranh trên thị trường: Sự cạnh tranh trên thị trường có thể

làm thúc đẩy cung hoặc kìm hãm cung.

- Sự kỳ vọng: Nhân tố này có thể quan trọng như chi phí sản xuất

kinh doanh, trong đó, một công ty sẽ phải dự đoán cầu, mức giá và các

hành động của đối thủ cạnh tranh trước khi bắt đầu sản xuất. Ví dụ,

những người kinh doanh lữ hành sẽ kỳ vọng về cầu đối với một chương

trình du lịch nhất định, thậm chí kỳ vọng vào những khách hàng đăng ký

mua chương trình trước nhiều tuần.

- Tình trạng công nghệ: Nhân tố này ảnh hưởng đến năng suất và

sản lượng của mỗi lao động và ảnh hưởng đến cơ cấu chi phí sản xuất,

kinh doanh.

- Quy hoạch phát triển du lịch là một nhân tố tác động trực tiếp đến

sự tăng lên của cung du lịch trong nhiều loại hình kinh doanh khác nhau.

- Các chính sách của chính phủ: Ví dụ như chính sách thuế với

nhiều loại thuế trực thu và gián thu khác nhau tuỳ theo mỗi quốc gia. Khi

chính phủ thay đổi chính sách thuế sẽ làm ảnh hưởng đến cung hàng hoá,

dịch vụ.

- Các nhân tố khác: Trên đây chưa phải là một danh mục đầy đủ

các nhân tố ảnh hưởng đến cung nhưng đã chỉ ra một số nhân tố sẽ phải

xem xét khi cân nhắc cung các hàng hoá, dịch vụ của ngành. Ngoài ra,

các nhân tố như thời tiết, tình hình an ninh, chính trị... cũng sẽ có tác

động nhất định đến cung du lịch.

Các nhân tố nói trên có thể ảnh hưởng trực tiếp hoặc gián tiếp đến

cung của một doanh nghiệp du lịch (một nhà cung ứng đơn lẻ), đồng thời

ảnh hưởng đến cung của một điểm đến - tập hợp cung của nhiều doanh

nghiệp (tổng cung).

2.2.4. Đặc điểm một số loại hình cung du lịch

2.2.4.1. Cung dịch vụ vận chuyển hàng không

Trong kinh doanh vận chuyển du lịch, hàng không được đánh giá là

phương tiện vận chuyển chủ yếu nhất đối với du lịch quốc tế và cả đối

với du lịch nội địa của nhiều quốc gia. Do đó, nó được lựa chọn làm đại

diện tiêu biểu cho loại hình cung dịch vụ vận chuyển để nghiên cứu.

Các hãng hàng không chuyên chở hành khách đo lường đầu ra bằng

số ghế ki lô mét có khách - ps/km (passenger seat kilometres), với cung

là số ghế ki lô mét có sẵn và sự tiêu dùng là số ghế ki lô mét doanh thu.

Các chi phí của một hãng hàng không chuyên chở hành khách có thể

được chia thành bốn nhóm lớn như thể hiện trong bảng 2.1.

Bảng 2.1. Các chi phí trong chuyên chở hành khách bằng hàng không

Nhóm chi phí

Tỉ trọng trung bình (%)

Chi phí liên quan đến hãng hàng không (FC)

Chi phí liên quan đến tuyến bay (SFC)

Chi phí liên quan đến chuyến bay (SFC)

Chi phí liên quan đến hành khách* (VC)

100

* Bao gồm 9 -11% hoa hồng bán vé

Nguồn: IATA airlines

Chi phí liên quan đến hãng hàng không là các chi phí cố định cần

thiết như chi phí quản lý, đặt giữ chỗ, marketing và chi phí cho các chi

nhánh. Chi phí liên quan đến tuyến (đường) bay phát sinh ngay sau khi

quyết định mở một tuyến (đường) bay nhất định, bao gồm chi phí máy

bay (mua và khấu hao), bảo dưỡng và chi phí ở sân bay như dịch vụ kiểm

tra lên máy bay, thuê văn phòng và thuê cầu thang (hoặc đường ống dẫn)

lên máy bay ở tất cả các điểm dừng trên tuyến bay. Do đó, chi phí liên

quan đến tuyến (đường) bay tương đối cố định (các chi phí bán cố định -

SFC). Chi phí liên quan đến chuyến bay biến đổi theo tuyến (đường) bay

nhưng sẽ cố định ngay sau khi quyết định vận hành tuyến bay đó được

thực thi. Các chi phí này thường bao gồm chi phí cho tổ lái và đội tiếp

viên, nhiên liệu (khoản này thường chiếm lớn nhất khoảng 30% trong

tổng chi phí đối với hầu hết các hãng hàng không), trả tiền kiểm soát sân

bay và tín hiệu hàng không. Các chi phí biến đổi liên quan đến hành

khách bao gồm suất ăn, kiểm tra hành lý và bán vé. Vì hoa hồng bán vé

liên quan trực tiếp đến các mức giá vé nên sẽ hợp lý hơn khi coi doanh

thu của hãng hàng không tính theo mức giá thuần, trừ đi khoản hoa hồng

(khoản chi phí biến đổi liên quan đến hành khách) khoảng 7 - 9%. Trong

thời kỳ ngắn hạn, các hãng hàng không thường kỳ phải cam kết hoạt

động kinh doanh các dịch vụ đã đăng ký và quảng cáo, vì vậy các chi phí

liên quan đến hành khách là chi phí biến đổi.

Trong mỗi chuyến bay, khả năng cung là cố định. Do đó, để tối đa

hoá doanh thu và lợi nhuận từ mỗi chuyến bay, các hãng hàng không

thường sử dụng một số chiến thuật sau đây:

- Thiết lập mức giá vé thị trường là mức giá bù đắp được tổng chi

phí chuyến bay khi có một số lượng hành khách tương ứng nhất định

(điển hình là đạt được công suất 55 - 60% số ghế có khách). Vì có sự

phân đoạn thị trường nên số chỗ ngồi còn lại có thể bán ở mức giá thấp

hơn ở các đại lý du lịch cho đến mức giá dự phòng ngang bằng với mức

chi phí biến đổi (VC). Điều đó sẽ tạo cho hãng hàng không có khả năng

lợi nhuận vì doanh thu cận biên sẽ lớn hơn chi phí cận biên (MR > MC).

- Đảm bảo cơ cấu ghế ngồi theo các hạng khách khác nhau để tạo ra

lợi nhuận tối đa cho mỗi chuyến bay.

- Bán vé ở mức giá cao nhất có thể, ví dụ bán cho các tổ chức chính

phủ, các cơ quan nhà nước, các tổ chức quốc tế trên cơ sở nắm vững đặc

điểm của từng phân đoạn thị trường.

- Ngoài ra, các hãng hàng không quốc tế lợi dụng sự giao động của

tỷ giá ngoại tệ để tập trung bán ở những quốc gia mà đồng tiền nước đó

đang được giá so với đồng tiền của quốc gia có hãng hàng không (ở đó

giá vé máy bay chưa kịp điều chỉnh giảm xuống). Việc sử dụng các đơn

vị tiền tệ trung lập trong giá vé hàng không quốc tế có thể làm giảm sự

lựa chọn này nhưng không làm mất tác dụng của nó.

Giữa chuyến bay thường kỳ và chuyến bay thuê bao có sự khác

nhau cơ bản. Cung của chuyến bay thuê bao thường lấy đơn vị đầu ra là

số chuyến bay mà không phải là số ghế có khách hoặc số ghế ki lô mét

có khách (ps/km). Bởi vì, chuyến bay thuê bao chỉ thực hiện khi tối thiểu

có 90% số vé của chuyến bay được đăng ký trước và do đó, cũng đảm

bảo mức tối thiểu số hành khách như vậy sẽ quay về. Nếu không đảm

bảo mức tối thiểu này, chuyến bay có thể bị hoãn hoặc hợp nhất với một

chuyến bay khác. Trong khi mức giá vé thường phải rẻ hơn để đảm bảo

sức chở cao, thì chi phí liên quan đến chuyến bay về thực chất trở thành

các chi phí biến đổi. Do cung theo hình thức các chuyến bay nên nó có

thể được điều chỉnh dễ dàng hơn theo các nhu cầu thị trường. Các chuyến

bay thuê bao có sự co giãn theo giá cả cao và phản ứng linh hoạt, kịp thời

hơn so với chuyến bay thường kỳ nên nó có thể phục vụ tốt nhu cầu du

lịch giải trí đại chúng.

Trong thời kỳ dài hạn, các hãng hàng không thay đổi cung thông

qua thay đổi tuyến bay, số máy bay, thay đổi hệ thống tổ chức và quản lý

hãng. Các chi phí trên một đơn vị đầu ra (ps/km) thay đổi do các đầu vào

khác nhau (như máy bay mới tạo ra năng suất trung bình cao hơn trên

một đơn vị đầu ra) hoặc do sự thay đổi hệ thống các tuyến bay để thu

được hiệu quả kinh tế theo thị phần và cung ứng các sản phẩm "mới".

Ngoài ra, các hãng hàng không có thể sử dụng thương quyền 6 (xem phụ

lục chương 3) để tăng cung các tuyến bay.

Trong ba thập kỷ qua, sự phát triển của công nghệ và kỹ thuật hàng

không gắn liền với tiết kiệm chi phí đã thúc đẩy và mở rộng cung dịch vụ

chuyên chở hàng không mặc dù có những thời kỳ bùng nổ chi phí nhiên

liệu và nhiều hãng hàng không bị thua lỗ do khủng hoảng kinh tế.

2.2.4.2. Cung dịch vụ lưu trú khách sạn

Một trong những đặc điểm của cung các dịch vụ lưu trú là tính đa

dạng. Sự đa dạng không chỉ ở phạm vi rộng các loại hình cơ sở lưu trú từ

mức thấp nhất là các bãi cắm trại đến các khách sạn năm sao cao cấp và

sang trọng, mà còn đa dạng về vị trí, về hình thức sở hữu và cơ cấu chi

phí khác nhau của cung nhằm đáp ứng nhu cầu đa dạng của thị trường.

Phần lớn các cơ sở kinh doanh lưu trú khách sạn có sự cung ứng cố

định về số phòng hoặc diện tích không gian sẵn sàng cho thuê. Trong

kinh doanh, các cơ sở này thường mong muốn đạt được sự tối đa hoá

doanh thu và lợi nhuận bằng kỳ vọng (lý tưởng) bán hết tất cả khả năng

cung lưu trú của mình tức là đạt được 100% công suất sử dụng phòng.

Kỳ vọng này cũng tương tự như các hãng hàng không. Tuy nhiên, việc

xác định một chỉ tiêu đo lường cung hoặc đầu ra của các cơ sở kinh

doanh lưu trú khách sạn thường khá phức tạp. Thứ nhất, hệ số sử dụng cơ

sở kinh doanh có thể được đo lường theo 3 cách khác nhau:

- Hệ số sử dụng cơ bản được xác định bằng tỷ lệ % số phòng (ngày

phòng) có khách sử dụng trên tổng số phòng (ngày phòng) có khả năng

cung ứng trong một thời kỳ nhất định. Hệ số này thường được gọi là

công suất sử dụng phòng (hoặc công suất phòng).

- Hệ số sử dụng giường được xác định bằng tỷ lệ % số giường

(ngày giường) có khách sử dụng trên tổng số giường (ngày giường) có

khả năng cung ứng trong một thời kỳ nhất định (với một phòng tiêu

chuẩn tính hai giường đơn và một giường đôi bằng hai giường đơn).

- Hệ số sử dụng theo doanh thu xác định bằng tỷ lệ % so sánh giữa

doanh thu thực tế nhận được với doanh thu tối đa theo mức giá niêm yết

trong một thời kỳ nhất định. Trong thực tiễn kinh doanh, có thể cho thuê

phòng ở mức giá giảm vì nhiều lý do khác nhau như khách quen, khách

thuê dài hạn và thường xuyên, khách đi theo đoàn đông...

Ví dụ: Một khách sạn 100 phòng (mỗi phòng tính 2 giường) có

mức giá bán bình quân 100.000đ/đêm. Qua thống kê một ngày đêm cho

thấy: Có 30 phòng mỗi phòng có 2 người thuê ở mức giá niêm yết; có 30

phòng mỗi phòng có 2 người thuê ở mức giá 70.000đ/đêm vì họ đi theo

đoàn nên được giảm giá; có 20 phòng mỗi phòng có 1 người thuê với

mức giá 60.000đ/đêm. Từ đó, có thể tính được các loại hệ số khác nhau:

Hệ số cơ bản 80%, hệ số sử dụng giường 70% và hệ số sử dụng theo

doanh thu 63%.

Thứ hai, các phòng khách sạn có thể được bán ở mức giá thấp hơn

giá thị trường một cách có chủ ý (thậm chí có thể chịu lỗ) để thúc đẩy bộ

phận kinh doanh ăn uống hoặc kinh doanh các dịch vụ khác (sự đàn hồi

theo giá chéo của cung) hoặc đơn giản hơn để bảo đảm dòng lưu chuyển

tiền tệ trong thời kỳ trái vụ. Do đó, cung với mục tiêu tối đa hoá lợi

nhuận luôn được các doanh nghiệp đặt lên hàng đầu để hỗ trợ các mục

tiêu khác.

Nói chung, các nhà kinh doanh khách sạn thường mong muốn cung

cấp 100% số phòng của mình với hệ số sử dụng giường và hệ số sử dụng

theo doanh thu đạt mức tối đa bởi vì trong cơ cấu chi phí kinh doanh

khách sạn cũng tương tự như chi phí của các hãng hàng không, các

khoản chi phí cố định chiếm tỷ trọng lớn. Tuy nhiên, các nhà kinh doanh

đôi khi cũng phải lựa chọn giữa việc bán số phòng ít hơn ở mức giá đầy

đủ với bán số phòng nhiều hơn ở mức giá giảm (như bán cho một đoàn

khách đi theo tour ở mức giá thấp). Có thể có sự lựa chọn giữa bán 40

phòng ở mức giá 100$ hoặc 90 phòng ở mức giá 50$; phần doanh thu

tăng thêm 500$ có thể phải chấp nhận các chi phí biến đổi tăng lên như

chi phí dọn phòng, giặt là, điện... Những khoản chi phí này sẽ biến đổi

theo công suất sử dụng phòng khách sạn.

Tại các điểm đến du lịch có tính thời vụ rõ rệt, các cơ sở lưu trú

thường có sự phân biệt trong quản lý cung nói chung giữa hai thời vụ:

Vào lúc trái vụ các khách sạn thường nhận đăng ký đặt phòng trước theo

đoàn, nhưng trong lúc chính vụ họ lại ít khi nhận đăng ký như vậy bởi vì

có nhiều cơ hội để bán phòng ở mức giá niêm yết.

Để tạo ra bức tranh chi phí "trung bình" cho toàn ngành lưu trú là

một vấn đề khó khăn bởi vì các phương pháp kế toán sử dụng thường

không phân bổ các chi phí quản lý cho các nghiệp vụ kinh doanh phòng,

kinh doanh ăn uống và kinh doanh các dịch vụ khác. Tuy nhiên, một bức

tranh khái quát hoá các chi phí của ngành lưu trú trung bình khắp thế giới

được trình bày trong Bảng 2.2.

Bảng 2.2 chỉ có tính chất giới thiệu chung về các khoản chi phí chủ

yếu và sự phân bổ chúng trong ngành lưu trú, trên thực tế do bản chất đa

dạng của ngành làm các mức độ chi phí rất khác nhau. Mặc dù vậy, vẫn

có thể thấy rõ lao động là một yếu tố đầu vào chủ yếu ở các cơ sở kinh

doanh lưu trú và các chi phí cố định thường vượt quá các chi phí biến đổi

về tổng số và tỷ trọng.

Bảng 2.2. Cơ cấu chi phí lưu trú trung bình thế giới (%)

Khoản chi phí

Chi phí

cố định

(FC)

Chi phí

biến đổi

(VC)

Tổng số

Lao động (trực tiếp và gián tiếp)

Thuê tài chính, khấu hao và chi phí đồ đạc/

tài sản cố định

Năng lượng và bảo dưỡng

Giặt là, khăn trải giường và các đồ cung cấp

Chi phí khác

100

Nguồn: Horwath International "Worldwide Lodging Industry"

Một vấn đề khó khăn đối với nhiều khách sạn là mức độ lao động

được coi như một chỉ số của chất lượng dịch vụ khách sạn. Chất lượng

dịch vụ lại hình thành nên đặc điểm của từng cơ sở lưu trú và tạo ra sự

khác biệt về giá dịch vụ giữa các cơ sở kinh doanh. Điều này có thể

không phải là một vấn đề tồn tại lớn ở nền kinh tế có tiền công thấp như

các nước ở Nam và Đông Nam Á, ở đó tỷ lệ nhân viên/khách là hơn 3:1

trong các khách sạn quốc tế; nhưng nó là vấn đề nghiêm trọng ở nền kinh

tế các quốc gia có tiền công cao. Các khách sạn không thể áp dụng cách

thức của các tàu biển du lịch là đăng ký tàu của mình dưới cờ hiệu của

một quốc gia thích hợp, thuê thuỷ thủ đoàn từ quốc gia có tiền công thấp

và tuân theo các điều kiện thị trường lao động của quốc gia đó. Vì vậy,

các công ty khách sạn ở quốc gia có tiền công cao lựa chọn giải pháp sử

dụng các thiết bị, máy móc và các đầu vào được sản xuất công nghiệp

nhằm tiết kiệm và giảm bớt số lao động "đắt tiền" của mình, dẫn đến thay

thế các chi phí biến đổi bằng các chi phí cố định. Khi đó, các khách sạn

này phải cố gắng cung ứng hết công suất và điều này được phản ánh

thông qua chính sách giá của từng khách sạn.

Trong khi đó, một khuynh hướng khác của cung dịch vụ lưu trú

trong các khách sạn là nó được vận hành trong xu hướng giảm chi phí cố

định (chuyển chi phí cố định thành chi phí biến đổi). Khuynh hướng này

đã tạo ra sự tách biệt giữa sở hữu và quản lý khách sạn. Trước đây, ở các

nước công nghiệp phát triển, hầu hết các công ty khách sạn là chủ sở hữu

các tài sản của chính mình. Nhưng hiện nay, các khách sạn lớn và trung

bình thường thuộc sở hữu của các công ty bất động sản và các khách sạn

này hoạt động với một hợp đồng quản lý hoặc chuyển nhượng. Các tập

đoàn khách sạn nổi tiếng ở Mỹ như Hilton, Hyatt, Marriott hoặc ITT

Sheraton vận hành hầu hết số khách sạn của họ theo cách thức trên. Các

cơ sở kinh doanh lưu trú thuộc tập đoàn hoạt động dưới các thương hiệu

này thông qua hợp đồng chuyển nhượng với tập đoàn.

Như vậy, với khuynh hướng trên đã phản ánh rằng có hai loại

doanh nghiệp vận hành trong các thị trường khác nhau. Các công ty bất

động sản coi khách sạn như một phương tiện đầu tư đặc biệt ở các thành

phố và các điểm đến du lịch chủ yếu. Giá trị vốn đầu tư sẽ được thu hồi

thông qua sự chia sẻ lợi nhuận với người kinh doanh khách sạn hoặc cho

thuê tài chính. Trong khi đó, các nhà kinh doanh khách sạn lại được giảm

nhẹ các khoản thanh toán chi phí cố định và chịu một mức phí hoặc tiền

thuê có mối liên hệ nhất định với lợi nhuận hoặc doanh thu, điều đó làm

cho khoản chi phí này mang tính chất bán cố định (nửa cố định, nửa biến

đổi). Tóm lại, sự tách biệt giữa sở hữu và quản lý khách sạn sẽ làm cho

các quyết định cung ứng dịch vụ lưu trú khách sạn trở nên linh hoạt hơn.

Đối với cung dịch vụ lưu trú, ngoài các nhân tố ảnh hưởng đến

cung du lịch nói chung như đã đề cập, thì sự kích thích của cầu là nhân tố

tác động mạnh mẽ nhất đến loại cung này. Sự tăng lên của cầu về dịch vụ

lưu trú gắn liền với sự phát triển du lịch (các nhân tố ảnh hưởng đến cầu

đã nêu trong mục 2.1.3). Ngoài ra, sự tiến bộ của công nghệ trong các

lĩnh vực xây dựng, trang trí nội thất và công nghiệp hàng tiêu dùng làm

cho các khách sạn hiện đại xuất hiện ngày một nhiều hơn, nhanh hơn

hoặc các cơ sở lưu trú luôn được cải thiện, nâng cấp và làm mới.

2.2.4.3. Cung ứng chương trình du lịch trọn gói

Lịch sử phát triển chương trình (tour) du lịch trọn gói ghi nhận

người khởi xướng là Thomas Cook với chương trình du lịch bằng tàu hoả

ở Anh năm 1841. Nhưng kinh doanh chương trình du lịch trọn gói lại bắt

đầu phát triển từ lĩnh vực hàng không ở châu Âu vào đầu những năm 50

của thế kỷ 20. Vào thời gian đó, nhiều hãng hàng không có sự dư thừa số

ghế ngồi trong mỗi chuyến bay. Nguyên nhân một phần do sự bổ sung

thêm các máy bay và đội bay chuyển từ dự trữ trong thời gian chiến tranh

trước đây sang kinh doanh dân dụng và một phần do các hãng hàng

không khi đó không có sự phân đoạn thị trường và không có hệ thống giá

vé phân biệt như hiện nay. Vì thế, các chuyến bay thường kỳ hoạt động

liên tục với nhiều ghế ngồi không có khách. Thực tế này đã tạo cơ hội

cho các công ty lữ hành (điều hành tour) trở thành những người mua

buôn - bán lẻ khi mua toàn bộ các ghế ngồi trống của mỗi chuyến bay ở

một mức giá giảm, thấp hơn giá vé công bố. Mức giá này thậm chí có thể

giảm đến mức các chi phí biến đổi và rất thấp so với các mức giá thực.

Mức giá được xác định bởi quyền mặc cả tương đối của các công ty lữ

hành với các hãng hàng không.

Để bảo vệ các thị trường với mức giá vé đầy đủ của mình, các hãng

hàng không áp đặt điều kiện đối với các công ty lữ hành khi bán lại các

ghế ngồi mà một số điều kiện đó vẫn còn có ảnh hưởng đến ngày nay.

Điều kiện cơ bản nhất là các công ty lữ hành chỉ có thể bán lại dịch vụ

vận chuyển hàng không như một yếu tố cấu thành của một chương trình

trọn gói hợp nhất với dịch vụ lưu trú và các dịch vụ khác ở điểm đến du

lịch. Điều đó đã tạo điều kiện cho các công ty lữ hành trở thành nhà "sản

xuất" các chương trình du lịch trọn gói như một loại sản phẩm đặc trưng

trong lĩnh vực kinh doanh chương trình du lịch. Các công ty lữ hành phải

chấp nhận rủi ro kinh doanh trong việc bán các sản phẩm "dự trữ" của

chính mình.

Khi mua dịch vụ lưu trú cho các chương trình du lịch trọn gói, các

công ty lữ hành cũng dành quyền mặc cả như họ thực hiện với các hãng

hàng không để bảo đảm mua dịch vụ ở mức giá giảm. Vì vậy, quyền mặc

cả tương đối này sẽ chi phối các mức giá cuối cùng. Ví dụ, một công ty

lữ hành sẽ đăng ký được một khối lượng phòng nhất định với mức giá rẻ

ở một khách sạn mới kinh doanh vì khách sạn này vừa có một mức cầu

đảm bảo khi mới bắt đầu kinh doanh lại vừa có một số khách hàng có thể

sẽ quay lại khách sạn sau này và mua dịch vụ ở mức giá đầy đủ. Ngoài

ra, các mức giá đàm phán cuối cùng giữa công ty lữ hành với khách sạn

còn có thể tuỳ thuộc vào các điều kiện sau:

- Thời vụ và công suất sử dụng phòng của khách sạn;

- Các công ty lữ hành đăng ký và đảm bảo thanh toán cho một lô

phòng xác định (có thể xác định rõ vị trí các phòng) hoặc đăng ký nhưng

không có các điều kiện ấn định trước với khách sạn;

- Sự liên tục của cầu từ các công ty lữ hành, đặc biệt trong mùa trái

vụ là một yếu tố mạnh để mặc cả không chỉ nhận được mức giá thấp mà

còn bảo vệ sự phân bổ của công ty lữ hành trong mùa chính vụ.

Từ việc mua các lô ghế ngồi trên các chuyến bay thường kỳ như

một yếu tố đầu vào, một số công ty kinh doanh chương trình du lịch hàng

không tiến tới thuê bao toàn bộ máy bay theo định kỳ khi hãng hàng

không có máy bay không sử dụng cho các chuyến bay thường kỳ nữa.

Mặc dù, công ty kinh doanh chương trình du lịch có sự tiết kiệm tiềm

năng hơn khi mua các lô ghế ngồi với mức giá giảm trong từng chuyến

bay riêng lẻ, nhưng các công ty lữ hành có thể thu được lợi ích nói chung

như hãng hàng không cho thuê bao vì các chuyến bay thuê bao có hệ số

chuyên chở rất cao. Do đó, nhiều công ty lữ hành, đặc biệt ở Anh,

Scandinavia và Đức đã tập trung các năng lực sản xuất lại để tiến đến

giai đoạn tự mua máy bay và thiết lập các đội bay thuê bao cho chính

mình. Điều đó cũng tương tự như các công ty lữ hành lớn làm chủ các

khách sạn, các đội xe buýt, các điểm hấp dẫn tại các điểm đến du lịch.

100

Khi mua các yếu tố đầu vào, đặc biệt là dịch vụ chuyên chở hàng

không, mục tiêu của công ty lữ hành là tạo ra được một loạt chương trình

liên tục của tour du lịch trọn gói. Ví dụ, một chương trình du lịch trọn gói

thuê bao xuất phát thường xuyên hàng tuần hoặc hai tuần một lần, khi đó

chuyến bay đi tuần này sẽ chuyên chở về nhà các du khách đi tuần trước

và các cơ sở lưu trú cũng được sử dụng liên tục. Với chương trình du lịch

trọn gói (hoặc các chuyến tham quan bằng chương trình trọn gói) sử

dụng các chuyến bay thường kỳ một cách đều đặn như vậy là điều không

dễ dàng, nhưng về mặt nguyên lý vẫn được coi là tốt.

Bảng 2.3 giới thiệu một báo cáo mẫu về doanh thu và chi phí của

một công ty lữ hành gửi khách Nhật Bản.

Qua Bảng 2.3 có thể thấy hai điểm cơ bản: Thứ nhất, nhiều công ty

lữ hành có doanh thu cao hơn điểm hoà vốn một chút khi bán trực tiếp

các sản phẩm chương trình trọn gói của mình bởi vì mục tiêu cạnh tranh.

Các công ty này sẽ có lợi nhuận chủ yếu từ lãi suất trên các khoản tiền

đặt cọc và trả trước cho các kỳ nghỉ, từ việc bán (hoặc thu đổi) ngoại tệ

và từ việc bán các sản phẩm "kèm thêm". Thứ hai, dịch vụ vận chuyển

hàng không và lưu trú là hai khoản chi phí đầu vào chủ yếu. Những

khoản chi phí này lớn hơn tất cả các chi phí còn lại và chi phối cung của

các công ty lữ hành. Một đặc điểm nổi bật của chương trình du lịch trọn

gói là lợi thế về giá cả nói chung dành cho khách du lịch rẻ hơn so với

việc mua từng yếu tố cấu thành riêng lẻ. Trong một số trường hợp, lợi thế

này chiếm khoảng từ 15% đến 40% thậm chí ở một số nước châu Âu nó

có thể còn cao hơn. Nếu các công ty lữ hành không nhận được các mức

giá dịch vụ đầu vào rẻ thì lượng cung các chương trình trọn gói của họ sẽ

giảm. Thực vậy, trong mùa chính vụ các hãng hàng không và khách sạn

có thể không bán cho các công ty lữ hành vì họ có thể bán hết tất cả sản

phẩm của mình trực tiếp cho khách du lịch ở mức giá đầy đủ.

101

Bảng 2.3. Tỷ lệ (%) thu nhập và chi phí của một công ty lữ hành

Các chỉ tiêu

Tổng doanh số bán tour trọn gói

Hoa hồng bán hàng

Vé máy bay

Lưu trú và ăn uống

Vận chuyển mặt đất và các loại thuế

Chi phí quản lý và chi phí khác

Lợi nhuận thương mại thuần

Cộng

Lợi nhuận từ bán bảo hiểm và chương trình tham quan

Lãi suất của các khoản trả trước và số dư bán ngoại tệ

100

Nguồn: Công ty lữ hành gửi khách Nhật Bản

2.2.4.4. Một số loại hình cung khác

a. Cung các điểm hấp dẫn du lịch

Các điểm hấp dẫn du lịch thường được phân thành 3 loại:

(A)- Các sự kiện;

(B)- Các điểm hấp dẫn vĩnh cửu được thiết kế đặc biệt nhằm mục

đích thương mại;

(C)- Các điểm hấp dẫn dựa trên cơ sở các tài nguyên tự nhiên và

nhân văn.

Cung các sự kiện (loại A) có thể theo từng đợt hoặc đột biến tuỳ

thuộc vào bản chất sự kiện. Cung các điểm hấp dẫn loại B phụ thuộc rất

lớn vào vị trí. Ở một điểm đến du lịch nổi tiếng sẽ có cầu tiềm năng của

khách "vãng lai" và nền kinh tế tập trung cho du lịch, điều đó không chỉ

có thể làm tăng cung các điểm hấp dẫn nhỏ được xây dựng có mục đích

mà còn củng cố tiềm năng thương mại của các điểm hấp dẫn lớn. Đôi

102

khi, các điểm hấp dẫn loại B sẽ thành công khi được xây dựng ở điểm

tạm dừng hoặc một nơi nghỉ chân dọc theo tuyến du lịch. Điều này không

quan trọng lắm đối với các quốc gia châu Âu vì ở đó các tuyến hành trình

có khoảng cách tương đối ngắn. Ngược lại, ở Canada hoặc Úc các tuyến

hành trình là những khoảng cách dài và không mấy thích thú nên bất kỳ

điểm hấp dẫn nào được xây dựng ở các quốc gia này thì hầu hết đều là

các sản phẩm du lịch thành công.

Cung các điểm hấp dẫn loại C nảy sinh trong hai giai đoạn: Cung

tiềm năng và cung thực tế (Hình 2.3).

Hình 2.3. Các giai đoạn của cung các điểm hấp dẫn loại C

Thứ nhất, có một tập hợp các điểm hấp dẫn được xác định tương

đối ở bất kỳ một điểm đến du lịch nào. Tập hợp này có thể không cố định

hoàn toàn vì kiểu mốt về cầu du lịch có thể thay đổi, có những nơi trước

kia được đánh giá là không có giá trị thăm viếng (như một đô thị cổ

chẳng hạn) thì nay lại có thể trở thành điểm du lịch rất hấp dẫn. Tuy

nhiên, nếu căn cứ theo một mô hình cầu thì tập hợp cung tiềm năng này

hiển nhiên là không co giãn.

Thứ hai, không phải tất cả các điểm hấp dẫn tiềm năng đều trở

thành các hấp dẫn thực tế. Những người chủ sở hữu hoặc quản lý các

điểm hấp dẫn đó phải:

- Sẵn sàng cung cấp cho khách du lịch sử dụng;

- Chuẩn bị một hệ thống quản lý việc sử dụng (có thể chỉ đơn giản

về cách tiếp cận hoặc cung cấp thông tin).

103

Sau khi đảm bảo các điều kiện trên thì các điểm hấp dẫn đó sẽ trở

thành cung thực tế và là một tập hợp nhỏ hơn của cung tiềm năng. Ví dụ,

một khu rừng nguyên sinh hoặc một vùng núi hoang dã thuộc sở hữu nhà

nước có thể là một điểm hấp dẫn tiềm năng, nhưng chỉ trở thành cung

thực tế nếu nhà nước cho phép được đến tham quan và làm đường vào

khu vực đó.

Cung thực tế là số lượng các điểm hấp dẫn sẵn có tối đa trong một

thời kỳ nhất định và mức độ cung mong muốn được xác định thông qua

các phương pháp quản lý du khách. Các phương pháp quản lý này có thể

bao gồm kiểm soát ở cửa vào như ở Kim tự tháp Giza của Ai Cập, kiểm

soát hệ thống các thang máy như ở tháp London, kiểm soát thẻ từ dành

cho những người chơi golf, hoặc kiểm soát giờ mở cửa. Đây là các

phương pháp hạn chế cung và có xu hướng phối hợp với kiểm soát cầu

vượt mức (dư cầu), đặc biệt ở thời kỳ cao điểm.

Loại chi phí chủ yếu đối với hầu hết nhà quản lý các điểm hấp dẫn

tự nhiên và lịch sử là chi phí lao động. Yếu tố đầu vào lao động có thể

bao gồm các dịch vụ trực tiếp cung cấp cho du khách (như thuyết minh,

hướng dẫn), bảo dưỡng, vệ sinh điểm hấp dẫn và bảo vệ. Nhóm thứ nhất

thuộc loại chi phí biến đổi nên tại nhiều điểm hấp dẫn ở các quốc gia có

tiền công cao, để giảm chi phí này người ta đã thay thế các dịch vụ hoặc

các khu vực cần nhiều lao động bằng các cửa quay tự động, thuyết minh,

hướng dẫn bằng ghi âm sẵn và các hệ thống thông tin nghe nhìn khác.

Tiết kiệm chi phí, đặc biệt chi phí lao động cũng có tầm quan trọng đối

với các điểm hấp dẫn định hướng người sử dụng (như công viên Disney

châu Âu).

b. Cung dịch vụ du lịch tàu biển

Du lịch bằng tàu biển từ lâu đã được thừa nhận là một loại sản

phẩm du lịch. Nhiều hãng du lịch tàu biển đã phát triển và tách khỏi các

công ty vận tải đường biển. Khái niệm sản phẩm chuyển dần từ vận

chuyển thuần tuý sang các dịch vụ lưu trú, ăn uống và các điểm hấp dẫn

trên một khách sạn nghỉ dưỡng di động. Khác với lĩnh vực hàng không,

104

đơn vị đầu ra của dịch vụ du lịch tàu biển không được tiêu chuẩn hoá mà

là các sản phẩm khác nhau tuỳ theo vị trí, thời gian và kiểu tàu. Cung

dịch vụ du lịch tàu biển trong thời kỳ ngắn hạn không co giãn tương đối

vì phương pháp mở rộng cung duy nhất trong một khu vực thường chỉ

bằng hình thức thuê bao tàu từ một tuyến đường khác mà có thể phải mất

nhiều tháng để đàm phán. Những người chủ sở hữu các tàu lớn thường ít

khi để dành tàu trong các điều kiện thị trường bất lợi vì họ vẫn phải chịu

các chi phí cố định. Vì vậy, cũng giống như hàng không, các hãng du lịch

tàu biển cố gắng đảm bảo cho tàu của họ hoạt động và cung cấp dịch vụ

thường xuyên để đạt doanh thu càng nhiều càng tốt.

Hoạt động kinh doanh du lịch tàu biển hiện đại ngày nay rất khác

với hoạt động kinh doanh trước đây. Các "sản phẩm" du lịch tàu biển tiêu

biểu có thể được so sánh như sau (Bảng 2.4

Bảng 2.4. So sánh sản phẩm du lịch tàu biển hiện đại với trước đây

Du lịch tàu biển hiện đại

Du lịch tàu biển trước đây

Thời gian từ 7 - 14 đêm

Khoảng cách ngắn

Xuất phát từ các cảng nước ấm

(thường là các vịnh)

Hầu hết thời gian ban ngày ở các cảng

Các tàu thuỷ lớn thiết kế theo mục đích

Thời gian dài

Khoảng cách dài

Xuất phát từ các cảng

của khu vực nguồn khách

Hầu hết thời gian ở trên biển

Sử dụng những tuyến đường chở hàng

Khi phát triển cung dịch vụ du lịch tàu biển, cần cân nhắc ba loại

chi phí chủ yếu là đầu tư vốn mua các tàu thuỷ lớn, chi phí nhiên liệu và

lao động. Loại thứ nhất là chi phí cố định, còn hai loại kia trở thành chi

phí cố định căn cứ vào các quyết định tiếp theo đối với con tàu và với

một số tiêu chuẩn chuyên môn. Có thể tiết kiệm nhiên liệu bằng cách cho

Theo: Bull, A. (1998), The Economics of Travel and Tourism, 2nd edition, Longman,

Melbourne.

105

tàu chạy chậm hơn, vận hành theo một hải trình ngắn hơn và sử dụng

nhiều thời gian hơn ở các bến cảng. Trong thời kỳ dài hạn, chi phí nhiên

liệu có thể giảm do sử dụng các tàu thuỷ mới có hiệu suất tiêu thụ nhiên

liệu cao hơn hoặc sử dụng các tàu cũ nhưng được nâng cấp. Các nhà kinh

doanh du lịch tàu biển cũng tạo ra sự tiết kiệm chi phí lao động bằng một

số cách sau:

- Thuê thủy thủ đoàn từ các quốc gia có mức lương thấp (như thuỷ

thủ từ Hy Lạp hoặc Philippin);

- Thay thế lao động bằng các trang thiết bị tự động và tiết kiệm lao

động bằng cách sử dụng các thực phẩm chế biến sẵn trên các tàu thuỷ lớn

hiện đại;

- Giảm mức độ cung cấp các dịch vụ không còn cần thiết ở trên tàu

mà các dịch vụ này có thể cung cấp ở các bến cảng.

Trong những năm gần đây, các hãng du lịch tàu biển đã cố gắng đạt

hiệu quả và cạnh tranh cao hơn bằng cách đặt mua các tàu thuỷ lớn, mới

hơn và bảo đảm công suất sử dụng phòng trên tàu đạt ở mức cao từ 85%

trở lên. Các hãng hợp nhất với nhau để tìm kiếm hiệu quả kinh tế theo

quy mô trong sản xuất và marketing, phát triển các đội tàu kinh doanh

trên "thị trường đại chúng", đặc biệt ở vùng biển Caribbe như các hãng

du lịch tàu biển Carnival và Royal Caribbe.

c. Cung sản phẩm ăn uống

Các cơ sở kinh doanh ăn uống thường có phạm vi rộng và đa dạng

về loại hình và hình thức cung ứng, từ cơ sở bình dân đến cao cấp, phục

vụ tại chỗ hoặc mang đi hoặc phục vụ tại nhà.

Sản phẩm cung ứng thường được tiêu dùng ngay tại chỗ. Do đó,

quá trình cung ứng là sự kết hợp và diễn ra đồng thời của sản xuất, bán

và tổ chức phục vụ tiêu dùng các sản phẩm ăn uống. Nhà cung ứng đồng

thời là người sản xuất, người bán và người phục vụ tiêu dùng tại chỗ.

Các loại chi phí chủ yếu là chi phí nguyên liệu và chi phí lao động.

Chi phí nguyên liệu (trị giá nguyên liệu) được xác định theo công thức

106

chế biến và giá mua nguyên liệu trên thị trường. Bộ phận chi phí này

quyết định đến số lượng và một phần chất lượng sản phẩm chế biến ra.

Chi phí lao động liên quan nhiều và trực tiếp trong quá trình sản xuất và

phục vụ tiêu dùng sản phẩm. Đây cũng là loại chi phí có ảnh hưởng chủ

yếu đến chất lượng sản phẩm và dịch vụ cung ứng. Ngoài ra, khách hàng

cũng là người quyết định chất lượng sản phẩm ăn uống công cộng.

Cung sản phẩm ăn uống vừa phục vụ nhu cầu của dân cư địa

phương, vừa phục vụ khách du lịch nên nó chịu ảnh hưởng của các nhân

tố tác động đến hai nhóm khách hàng này.

Đối với cung sản phẩm ăn uống cho dân cư địa phương, các sản

phẩm này đáp ứng nhu cầu cơ bản nhằm thay thế bữa ăn trong gia đình

hoặc ăn uống mang tính chất giải trí nên cung về ăn uống công cộng

trước hết phụ thuộc vào sự phát triển của cầu, mức độ đô thị hoá và công

nghiệp hoá, sự phát triển của công nghệ chế biến các món ăn nhanh

mang tính công nghiệp cao và các nhân tố khác như giá cả, chi phí sản

xuất kinh doanh, sự phát triển của ngành công nghiệp thực phẩm...

Đối với cung sản phẩm ăn uống cho khách du lịch, sự phát triển du

lịch sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến cung, sự phát triển loại hình du lịch ẩm

thực, hội chợ ẩm thực và các nhân tố ảnh hưởng thông thường khác.

2.3. QUAN HỆ CUNG CẦU VÀ THỊ TRƯỜNG DU LỊCH

2.3.1. Quan hệ cung cầu du lịch

2.3.1.1. Thực chất của quan hệ cung cầu du lịch

Quan hệ cung cầu du lịch là mối quan hệ cơ bản của thị trường du

lịch. Mối quan hệ này được thực hiện thông qua vai trò xúc tác của giá cả

hàng hoá và dịch vụ du lịch, đồng thời mối quan hệ này sẽ làm ảnh

hưởng đến giá cả thị trường: Cung lớn hơn cầu làm giá giảm, cung nhỏ

hơn cầu làm giá tăng trong trường hợp cung cầu mất cân đối; còn khi

cung cầu cân đối giá cả sẽ phản ánh đúng giá trị và ở mức giá tại điểm

cân bằng.

107

Cũng như thị trường các hàng hoá và dịch vụ khác, thị trường du

lịch là lĩnh vực thực hiện việc mua bán sản phẩm du lịch. Do đó, thực

chất của mối quan hệ cung cầu du lịch là mối quan hệ giữa một bên là

nhu cầu có khả năng thanh toán về các hàng hoá và dịch vụ du lịch của

các nhóm khách hàng và một bên là khả năng thoả mãn nhu cầu (khả

năng cung) của các nhà cung ứng.

Mối quan hệ cung cầu hàng hoá và dịch vụ trên thị trường thường

vận động theo quy luật: Cung cầu mất cân đối - cân đối - mất cân đối -

cân đối mới - lại mất cân đối...

2.3.1.2. Đặc điểm của quan hệ cung cầu du lịch

Cũng như đối với các hàng hoá hoặc dịch vụ khác trên thị trường,

cung cầu du lịch có mối quan hệ tác động qua lại lẫn nhau: Cung tác

động lên khối lượng và cơ cấu của cầu, ngược lại cầu kích thích hay hạn

chế sự phát triển của cung thông qua giá cả theo thời gian và không gian.

Các nhân tố ảnh hưởng đến cầu và cung du lịch cũng là những nhân

tố tác động đến quan hệ cung cầu. Tuy nhiên, quan hệ cung cầu du lịch

chịu sự tác động mạnh mẽ của tính thời vụ trong du lịch bởi vì nhu cầu

và cầu du lịch có tính thời vụ rõ rệt trong khi đó sản phẩm du lịch cung

ứng hầu hết là dịch vụ nên không thể có các khả năng sản xuất hàng loạt

và dự trữ để khắc phục tính thời vụ này.

Quan hệ cung cầu du lịch phụ thuộc vào tính chất cố định tương đối

của cung bởi vì cung du lịch thường gắn kết với các điểm hấp dẫn có cơ

sở chủ yếu là các tài nguyên du lịch và điểm đến du lịch. Đồng thời, các

nguồn cung hàng hoá và dịch vụ du lịch đều bị giới hạn hay có sức chứa

nhất định.

Từ các đặc điểm trên, nên quan hệ cung cầu du lịch cần được xem

xét trong một phạm vi thời gian và không gian nhất định. Về mặt thời

gian, cần xem xét quan hệ cung cầu qua các thời điểm trong một thời kỳ

108

dài, ví dụ qua các tháng trong một năm để thấy được các dao động có

tính quy luật (theo thời vụ) của cầu du lịch. Về mặt không gian, cần xem

xét quan hệ cung cầu tại thị trường điểm đến du lịch vì tại đó các nguồn

cung có tính cố định tương đối.

2.3.1.3. Cân đối cung cầu du lịch

Mặc dù sự vận động của mối quan hệ cung cầu là một chuỗi liên

tiếp các trạng thái cân đối - không cân đối xảy ra kế tiếp nhau, tuy nhiên

vai trò của các nhà hoạch định chính sách vĩ mô cũng như vi mô là cần

phải duy trì được các trạng thái cân đối một cách bền vững và phải nhanh

chóng khắc phục trạng thái mất cân đối giữa cung và cầu khi xảy ra.

Từ các đặc điểm của mối quan hệ cung cầu du lịch nói trên có thể

rút ra nội dung cơ bản của việc cân đối cung cầu du lịch là giảm các dao

động thời vụ của cầu càng nhiều càng tốt và lựa chọn một khả năng cung

phù hợp nhất với cầu đồng thời có hiệu quả sử dụng cao nhất.

Để giảm các dao động thời vụ của cầu du lịch có thể áp dụng các

biện pháp sau:

- Phát triển các sản phẩm du lịch mới hấp dẫn, đặc biệt các sản

phẩm trọn gói nhằm thu hút các nhóm khách hàng vào thời kỳ trái vụ.

- Tạo thêm các điểm hấp dẫn mới, các điểm đến du lịch mới nhằm

san bớt cầu ở các điểm đến truyền thống trong thời kỳ chính vụ.

- Sử dụng chính sách giá phân biệt giữa hai thời vụ du lịch.

- Sử dụng chiến dịch marketing nhằm thay đổi mô hình cầu

truyền thống.

- Thay đổi lại các ngày nghỉ, các kỳ nghỉ của dân cư.

Để lựa chọn mức cung phù hợp nhất với cầu và phải có hiệu quả sử

dụng cao nhất, hãy xem xét 3 khả năng có thể xảy ra trong Hình 2.4

sau đây:

109

Hình 2.4. Lựa chọn mức cung du lịch cho một điểm đến

- Khả năng thứ nhất: Mức cung (S

) đáp ứng mức cầu cao nhất

trong thời kỳ chính vụ. Điều đó có nghĩa là tại điểm đến du lịch vào bất

cứ thời điểm nào, du khách cũng đều được cung cấp các tiện nghi và dịch

vụ du lịch một cách đầy đủ nhất và tốt nhất. Tuy nhiên, vào thời kỳ trái

vụ mức cung sẽ không được sử dụng hết vì lượng khách quá ít và như

vậy ngành và các doanh nghiệp du lịch sẽ không có hiệu quả kinh tế.

- Khả năng thứ hai: Ngược lại với trường hợp trên, mức cung (S

)

quá thấp chỉ đáp ứng được mức cầu ở thời kỳ trái vụ. Điều đó có nghĩa là

mặc dù khả năng cung được sử dụng có hiệu quả nhất nhưng không thoả

mãn nhu cầu của du khách, đặc biệt trong thời kỳ chính vụ và không thể

tạo ra sự phát triển của du lịch ở đây được.

- Khả năng thứ ba: Mức cung (S

) nằm trong khoảng giữa của mức

cầu chính vụ (cao nhất) và mức cầu trái vụ (thấp nhất). Trường hợp này

mang tính trung hoà cho hai khả năng trên nhưng vẫn không thể giải

quyết triệt để yêu cầu thoả mãn cao nhất cầu và hiệu quả cung cũng cao

nhất. Có thể khắc phục bằng cách kết hợp thêm với các biện pháp làm

giảm các dao động thời vụ của cầu du lịch như đã giới thiệu.

Nội dung cân đối cung cầu du lịch nói trên chủ yếu được xem xét

về mặt tổng số (tổng cung và tổng cầu). Ngoài ra, cũng tương tự như các

110

hàng hoá và dịch vụ khác, cân đối cung cầu du lịch nên được xem xét

thêm về phương diện cơ cấu - cơ cấu cung các dịch vụ du lịch tại một

điểm đến phải đảm bảo phù hợp với cơ cấu nhu cầu của du khách về các

dịch vụ đó. Tuy nhiên, đây là một vấn đề rất khó khăn, vì như đã biết các

yếu tố cung ở điểm đến du lịch có tính cố định, trong khi đó nhu cầu du

lịch mang tính cá nhân cao và rất đa dạng. Cung du lịch phải đáp ứng các

nhu cầu vừa có tính địa phương, tính quốc gia và cả tính quốc tế của

du khách.

2.3.2. Thị trường du lịch

2.3.2.1. Khái niệm và phân loại

a. Khái niệm thị trường du lịch

Thị trường du lịch là một bộ phận cấu thành của thị trường hàng

hoá và dịch vụ nói chung, là lĩnh vực thực hiện sự trao đổi, mua bán các

hàng hoá và dịch vụ du lịch nhằm thoả mãn nhu cầu của khách du lịch.

Thị trường du lịch là một quá trình trong đó người mua là khách du

lịch và các đơn vị kinh doanh du lịch tác động qua lại nhằm xác định giá

cả, số lượng hàng hoá và dịch vụ du lịch cần trao đổi trong một phạm vi

thời gian và không gian xác định.

Có tác giả cho rằng thị trường du lịch là một bộ phận của thị trường

chung và có mối quan hệ với các thị trường khác như thị trường tư liệu

sản xuất, thị trường tư liệu tiêu dùng...

Tuy nhiên, việc phân định ranh

giới giữa các thị trường này chỉ mang ý nghĩa tương đối, đặc biệt giữa thị

trường hàng tiêu dùng và thị trường du lịch bởi vì hàng hoá và dịch vụ du

lịch cũng là các tư liệu tiêu dùng, có chăng sự phân biệt chỉ căn cứ vào

đối tượng tiêu dùng các hàng hoá và dịch vụ đó là khách du lịch (những

người từ nơi khác tới) mà không phải là dân cư địa phương.

Tương tự như thị trường hàng hoá và dịch vụ nói chung, thị trường

du lịch bao gồm ba yếu tố cơ bản:

Xem thêm: Nguyễn Văn Lưu (1998), Thị trường Du lịch, Hà Nội: NXB Đại học Quốc

gia, trang 22.

111

- Chủ thể trao đổi: Khách du lịch và các nhà cung ứng du lịch;

- Đối tượng trao đổi: Hàng hoá và dịch vụ du lịch;

- Các điều kiện trao đổi: Tiền tệ, thời gian, địa điểm.

b. Phân loại thị trường du lịch

* Căn cứ vào lãnh thổ của một quốc gia

- Thị trường du lịch quốc tế: Thị trường có cung thuộc một quốc

gia còn cầu thuộc một quốc gia khác.

- Thị trường du lịch nội địa: Thị trường có cung và cầu đều nằm

trong biên giới lãnh thổ của một quốc gia.

* Căn cứ vào khu vực địa lý

- Thị trường du lịch quốc gia: Phần thị trường mà mỗi quốc gia

nắm giữ.

- Thị trường du lịch khu vực: Thị trường du lịch quốc tế ở một khu

vực nào đó bao gồm một số nước, ví dụ thị trường châu Á - Thái Bình

Dương, thị trường Bắc Mỹ, thị trường Tây Âu.

- Thị trường du lịch thế giới: Là tổng thị trường du lịch của các

quốc gia trên toàn thế giới.

* Căn cứ vào đặc điểm không gian của cung và cầu

- Thị trường gửi khách: Thị trường mà tại đó xuất hiện nhu cầu và

cầu du lịch - đây chính là thị trường cầu. Khách du lịch sẽ xuất phát từ đó

để đi đến các điểm đến du lịch.

- Thị trường nhận khách: Thị trường mà tại đó có cung du lịch với

các điều kiện sẵn sàng đón tiếp và đáp ứng nhằm thoả mãn nhu cầu của

khách du lịch - đây chính là thị trường cung.

* Các căn cứ khác

- Theo thời gian: Thị trường du lịch quanh năm và thị trường du

lịch thời vụ

112

- Theo thực trạng thị trường: Thị trường du lịch thực tế, thị trường

du lịch tiềm năng

- Theo các dịch vụ du lịch: Thị trường vận chuyển, thị trường lưu

trú, thị trường lữ hành, thị trường giải trí...

2.3.2.2. Đặc điểm của thị trường du lịch

Thị trường du lịch có đầy đủ các đặc điểm của một thị trường hàng

hoá và dịch vụ nói chung. Tuy nhiên, do đặc thù của du lịch làm cho thị

trường du lịch có những nét riêng biệt. Các đặc điểm của cung và cầu du

lịch tạo ra các đặc trưng của thị trường du lịch.

Thị trường du lịch xuất hiện muộn hơn so với thị trường hàng hoá

nói chung. Nó chỉ được hình thành khi nhu cầu du lịch phát triển và phổ

biến trong xã hội.

Thị trường du lịch được hình thành ở cả nơi du khách xuất phát và

nơi đến du lịch. Tại nơi xuất phát (còn gọi là khu vực nguồn khách),

khách du lịch thường đăng ký mua trước các sản phẩm du lịch nên đây

còn được gọi là thị trường nguồn khách hay thị trường cầu. Tại điểm đến

du lịch, du khách tiêu dùng các sản phẩm và dịch vụ du lịch do các nhà

cung ứng cung cấp nên được gọi là thị trường điểm đến hay thị trường

cung. Hai thị trường này có sự cách biệt về mặt không gian và thời gian

nhưng lại gắn bó chặt chẽ với nhau, quyết định và chi phối lẫn nhau.

Cung cầu trên thị trường có sự tách biệt cả về không gian lẫn thời

gian, trong đó cầu phải đến với cung tức là khách du lịch phải đến nơi

cung cấp các sản phẩm và dịch vụ du lịch tại các nơi đến, điểm đến du

lịch để thoả mãn nhu cầu. Quan hệ mua bán có thể diễn ra trước hoặc sau

khi quá trình tiêu dùng sản phẩm dịch vụ du lịch kết thúc. Quan hệ mua

bán thường thông qua kênh gián tiếp - có sự tham gia của các nhà môi

giới làm trung gian ghép nối giữa cung và cầu.

Chủ thể tham gia trao đổi trên thị trường du lịch rất đa dạng, về

phía người bán có sự tham gia của nhiều ngành nghề khác nhau không

113

chỉ có ngành du lịch, về phía người mua có cả cư dân từ nơi khác tới

(khách du lịch) và có cả cư dân tại địa phương.

Đối tượng trao đổi của thị trường du lịch chủ yếu là dịch vụ. Do đó,

người bán không có hàng mẫu để chào hàng, người mua không thể biết

trước được sản phẩm định mua.

Quan hệ thị trường giữa người mua và người bán kéo dài hơn so

với các hàng hoá thông thường, quan hệ này bắt đầu từ khi khách quyết

định mua sản phẩm, tiêu dùng sản phẩm đến khi khách trở về nơi thường

trú của họ.

Thị trường du lịch mang tính thời vụ rõ rệt, cả cung và cầu chỉ xuất

hiện vào những thời điểm nhất định trong năm.

2.3.2.3. Xu hướng phát triển thị trường du lịch

Du lịch trở thành hiện tượng xã hội phổ biến từ cuối thế kỷ XIX

phát triển mạnh mẽ trong thế kỷ XX và còn tiếp tục phát triển trong các

thế kỷ tiếp theo. Do đó, xu thế phát triển thị trường trong thế kỷ tới sẽ là:

- Xu thế mở rộng quy mô thị trường: Nhu cầu du lịch dần dần trở

thành nhu cầu thiết yếu trong các xã hội hiện đại làm cho số người đi du

lịch ngày càng tăng nhanh làm tăng tổng cầu du lịch của một quốc gia

cũng như toàn thế giới. Thị trường du lịch quốc gia trở thành một bộ

phận của thị trường du lịch khu vực, thị trường du lịch thế giới và hướng

tới một thị trường du lịch toàn cầu.

- Xu thế thay đổi cơ cấu thị trường: Sự thay đổi cơ cấu thị trường

có thể xem xét trên nhiều phương diện như thay đổi theo khu vực địa lý

với tỷ trọng thị trường các khu vực châu Á và châu Phi ngày càng tăng

lên, thay đổi nhu cầu sản phẩm du lịch thông qua sự thay đổi các thể loại

du lịch như du lịch giải trí giảm xuống, còn du lịch văn hoá, thám hiểm,

khám phá tăng lên. Hay như các nhà khoa học Trung Quốc dự báo

trong thế kỷ tới du lịch sẽ phát triển theo hướng "sâu và xa".

Tập thể tác giả Trung Quốc (1998), Dự báo thế kỷ 21 (Sách dịch), Hà Nội: NXB Thống

kê, trang 746-765.

114

- Xu thế ứng dụng công nghệ thông tin và số hoá thị trường du lịch

làm cho hoạt động marketing hiệu quả hơn, mở rộng hơn, đồng thời mở

rộng quyền lựa chọn sản phẩm, dịch vụ du lịch cho khách hàng. Với sự

xuất hiện của các thị trường du lịch ảo, du lịch thông minh, mọi quá trình

tương tác giữa người mua và người bán đều được thực hiện thông qua

các phương tiện công nghệ thông tin, công nghệ số cho phép người mua

tiếp cận nhanh chóng với nhà cung ứng sản phẩm, dịch vụ du lịch.

- Xu thế cạnh tranh trên thị trường: Với sự xuất hiện của nhiều nhà

cung ứng làm cho sự cạnh tranh trên thị trường du lịch càng thêm phần

gay gắt. Sự cạnh tranh này không chỉ tồn tại trong phạm vi một quốc gia

mà mở rộng ra phạm vi khu vực và toàn thế giới.

- Xu thế hợp tác, liên kết trên thị trường: Do đặc điểm nhu cầu du

lịch là loại nhu cầu tổng hợp đòi hỏi sự đóng góp của nhiều nhà cung

ứng, các nhà cung ứng phải liên kết lại với nhau để tạo ra các sản phẩm

du lịch trọn gói hoặc thực hiện các công đoạn kế tiếp nhau trong quá

trình phục vụ khách du lịch (liên kết dọc). Mặt khác, để khắc phục tình

trạng cạnh tranh gay gắt, nhiều nhà cung ứng liên kết lại với nhau thành

các tập đoàn, các tổ hợp đa quốc gia và xuyên quốc gia (liên kết ngang).

CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ THẢO LUẬN

1. Phân tích khái niệm và bản chất của cầu du lịch?

2. Phân tích các đặc điểm của cầu du lịch?

3. Phân tích các nhân tố ảnh hưởng đến cầu du lịch của một cá nhân

và của xã hội (tổng cầu)?

4. Phân tích đặc điểm của cầu về dịch vụ lưu trú, sản phẩm ăn

uống, dịch vụ lữ hành, dịch vụ vận chuyển và các dịch vụ khác?

5. Tại sao các cơ quan quản lý ngành và các doanh nghiệp du lịch

cần phải dự báo cầu du lịch?

6. Phân tích ưu nhược điểm và phạm vi áp dụng của từng phương

pháp dự báo cầu du lịch?

115

7. Phân tích khái niệm và bản chất của cung du lịch?

8. Phân tích các đặc điểm của cung du lịch?

9. Phân tích các nhân tố ảnh hưởng đến cung du lịch của một doanh

nghiệp và của một điểm đến du lịch (tổng cung)?

10. Phân tích đặc điểm của cung dịch vụ vận chuyển hàng không?

11. Phân tích đặc điểm của cung dịch vụ lưu trú khách sạn?

12. Phân tích đặc điểm của cung dịch vụ lữ hành - tour du lịch

trọn gói?

13. Phân tích đặc điểm của một số loại hình cung du lịch khác?

14. Phân tích thực chất và đặc điểm của quan hệ cung cầu du lịch.

Liên hệ với quan hệ cung cầu du lịch ở Việt Nam?

15. Quan niệm về cân đối cung cầu du lịch. Trình bày nội dung cơ

bản của việc cân đối cung cầu du lịch. Liên hệ với tình hình Việt Nam?

16. Trình bày khái niệm và các cách phân loại thị trường du lịch. Ý

nghĩa của từng cách phân loại?

17. Phân tích đặc điểm của thị trường du lịch. Liên hệ với thị

trường du lịch Việt Nam?

18. Phân tích các xu hướng phát triển thị trường du lịch. Liên hệ

với thị trường du lịch Việt Nam?

TÀI LIỆU THAM KHẢO CHƯƠNG 2

TIẾNG VIỆT

1. Ngô Đình Giao (chủ biên) (2007), Kinh tế học vi mô, NXB Giáo

dục, Hà Nội.

2. Nguyễn Văn Lưu (1998), Thị trường du lịch, NXB Đại học Quốc

gia, Hà Nội.

116

3. Trương Sỹ Quý và Hà Quang Thơ (1995), Giáo trình Kinh tế Du

lịch (lưu hành nội bộ), Trường ĐH Bách khoa Đà Nẵng.

4. Nguyễn Văn Thụ (chủ biên) (2000), Bài giảng Kinh tế du lịch,

Trường ĐH Giao thông vận tải, Hà Nội.

5. Tập thể tác giả Trung Quốc (1998), Dự báo thế kỷ 21 (sách

dịch), NXB Thống kê, Hà Nội.

TIẾNG ANH

6. Bull (1998), The Economics of Travel and Tourism, 2

edition,

Longman, Melbourne.

7. Hughes (1990), Economics for Hotel and Catering Students, 2

edition, Stanley Thornes, Cheltenham.

8. Lundberg (1995), Tourism Economics, Jokn Wiley & Sons, New

York.

9. Ryan (1980), An Introduction to Hotel and Catering Economics,

Stanley Thornes, Glos.

10. Tribe (2011), The Economics of Recreation, Leisure and

Tourism, 4

edition, Butterworth-Heinemann, Oxford.

117

Chương 3

CÁN CÂN THANH TOÁN TRONG DU LỊCH

Mục tiêu của chương:

Sau khi học xong chương này, người học có khả năng:

 Nắm được khái niệm và nội dung bảng cán cân thanh toán (các

tài khoản bên ngoài).

 Hiểu rõ cơ sở của cán cân thanh toán du lịch; sự khác nhau giữa

lợi thế tuyệt đối và lợi thế so sánh trong du lịch.

 Phân tích được các dòng ngoại tệ từ thu nhập và thanh toán vận

chuyển hàng không đối với các quốc gia; các chính sách của một quốc

gia nhằm tối đa hoá các khoản thu ngoại tệ từ vận chuyển khách du lịch

quốc tế.

 Phân tích được các dòng ngoại tệ từ các khoản thu nhập và thanh

toán du lịch đối với quốc gia điểm đến và quốc gia nguồn khách; chính sách

của các quốc gia này nhằm tối đa hoá các khoản thu ngoại tệ từ du lịch.

 Hiểu rõ các tác động của một dự án phát triển du lịch đối với cán

cân thanh toán; các chính sách đối với cán cân thanh toán trong du lịch.

 Hiểu rõ ảnh hưởng tích cực của các chính sách quản lý cầu du

lịch và các chính sách quản lý cung du lịch đến cán cân thanh toán.

3.1. SỰ THAM GIA CỦA DU LỊCH TRONG CÁN CÂN

THANH TOÁN VÀ CƠ SỞ CỦA CÁN CÂN THANH TOÁN DU LỊCH

3.1.1. Khái niệm và nội dung cán cân thanh toán

Du lịch có tác động trực tiếp đến cán cân thanh toán của nhiều quốc

gia. Trên phương diện dòng tiền tệ, du lịch là sự chi tiêu tiền ở điểm đến

118

mà chúng được kiếm ở khu vực nguồn khách, điều đó có nghĩa là tiền

kiếm ở quốc gia A được sử dụng để chi trả (thanh toán) cho các dịch vụ

cung cấp ở quốc gia B.

Ở một ý nghĩa nào đó, thuật ngữ "cán cân thanh toán" dùng để miêu

tả tóm tắt các khoản thu nhập và thanh toán của một quốc gia với các

quốc gia khác, mà hai khoản này thường không cân bằng. Có thể khái

niệm cán cân thanh toán là một bảng kết toán tóm tắt tất cả các giao dịch

kinh tế, tài chính của một quốc gia với các quốc gia khác trong một thời

kỳ nhất định (thường trong một năm). Ví dụ một bảng tóm tắt các tài

khoản bên ngoài được thể hiện trong Bảng 3.1.

Bảng 3.1. Các tài khoản bên ngoài của một nền kinh tế quốc dân

Khoản thu

hoặc thu nhập

Trừ đi

Khoản thanh toán

hoặc chi tiêu

Kết quả

Tài khoản hiện tại

Xuất khẩu hàng hoá

Nhập khẩu hàng hoá

Cán cân thương mại

(cán cân hữu hình)

Cộng

Các khoản thu từ

dịch vụ (vô hình)

Các khoản thanh toán

dịch vụ (vô hình)

Cán cân dịch vụ

(cán cân vô hình)

Cán cân tài khoản hiện tại

Cộng

Tài khoản vốn

Dòng vốn của tư nhân

và nhà nước chảy vào

Dòng vốn của tư nhân

và nhà nước chảy ra

Sự lưu thông thực của vốn

Tổng cán cân thanh toán

thặng dư (hoặc thâm hụt)

Các kết quả thặng dư hoặc thâm hụt được biểu hiện thông qua sự lưu thông thực

của tiền tệ

Cán cân thanh toán (các tài khoản bên ngoài) của một quốc gia về

cơ bản bao gồm hai tài khoản chủ yếu - tài khoản hiện tại và tài khoản

119

vốn - phản ánh các hoạt động thương mại và tài chính cơ bản của một

quốc gia với bên ngoài. Thông qua các tài khoản này, các dòng hàng hoá,

dịch vụ, tiền tệ và vốn chảy vào hoặc chảy ra khỏi quốc gia được theo dõi

và ghi chép lại. Đó là những thông tin quan trọng để xác định tình hình

phát triển kinh tế của quốc gia đó.

Việc tách tài khoản hiện tại thành tài khoản hữu hình và tài khoản

vô hình là một đặc điểm theo thông lệ của kế toán quốc gia để xác định

các hàng hoá và dịch vụ cung cấp, nhưng sự phân biệt này có xu hướng

ngày càng không rõ nét bởi vì dịch vụ thường là kết quả tất yếu của các

hàng hoá được cung cấp mang tính quốc tế.

Sự lưu thông của vốn phần lớn liên quan đến đầu tư quốc tế và sự

vay mượn quốc tế của chính phủ. Đồng thời, nó còn bao gồm cả những

khoản thu nhập thuần khác từ nước ngoài hoặc những khoản chi tiêu ra

nước ngoài.

3.1.2. Sự tham gia của du lịch trong cán cân thanh toán

Du lịch có thể tham gia vào hầu hết các khoản mục cán cân thanh

toán của một quốc gia. Ở mức độ đơn giản và phổ biến nhất, du lịch là

một phần thông thường của cán cân vô hình (và có thể có một cán cân về

du lịch) mà nó được biểu hiện bằng:

Các khoản thu từ khách du lịch quốc tế đến thăm một quốc gia

Trừ đi

Các khoản thanh toán ở nước ngoài của các công dân quốc gia đó

đi du lịch nước ngoài.

Kết quả chi tiêu du lịch thuần là một con số chỉ có ý nghĩa tương

đối, vì nó chỉ đo lường các khoản thanh toán cuối cùng của du khách đối

với các dịch vụ và một số hàng hoá ở các quốc gia điểm đến. Để xác định

được du lịch có giá trị thực hay chi phí thực đối với một quốc gia, cần

phải tính tất cả các giao dịch quốc tế cần thiết liên quan đến du lịch vào

cán cân thanh toán quốc gia. Các giao dịch này không chỉ bao gồm các

khoản thanh toán du lịch cuối cùng và thanh toán vận chuyển mà còn cả

120

những khoản thanh toán quốc tế đối với các hàng hoá và dịch vụ cần cho

đầu tư và vận hành của ngành du lịch (ví dụ, các hàng hoá, nguyên liệu

nhập khẩu theo nhu cầu của khách du lịch quốc tế, các nguyên vật liệu

nhập khẩu cho các dự án phát triển du lịch). Từ đó, có thể hình thành

thuật ngữ tài khoản bên ngoài lữ hành và du lịch và trở thành một hạng

mục chính thức trong cán cân thanh toán ở một số quốc gia.

Du lịch là một lĩnh vực hấp dẫn và tạo nhiều cơ hội đầu tư nước

ngoài hoặc tìm kiếm nguồn tài chính bên ngoài. Do đó, sự vận động của

dòng vốn đầu tư du lịch cần được ghi chép và phản ánh qua tài khoản

vốn của cán cân thanh toán.

Du lịch phát triển làm tăng sự tham gia của ngành này trong cán

cân thanh toán và nó có tác động không nhỏ đến tổng cán cân thanh toán

của một quốc gia. Đối với những quốc gia coi du lịch là ngành kinh tế

chủ yếu, các nhà kinh tế có thể thiết lập riêng cán cân thanh toán du lịch

và khuyến nghị sử dụng bảng cán cân này trong phân tích và hoạch định

chính sách phát triển du lịch của quốc gia đó.

3.1.3. Cơ sở của cán cân thanh toán du lịch: Lợi thế so sánh

trong du lịch

Nguyên lý lợi thế so sánh của Ricardo là cơ sở cho thương mại

quốc tế. Nguyên lý đó cho rằng thương mại là lợi ích giữa bất kỳ hai

quốc gia mà quốc gia này có lợi thế so sánh trong việc sản xuất bất kỳ

một loại hàng hoá nào có hiệu quả hơn so với quốc gia kia, không kể đến

lợi thế tuyệt đối của mỗi quốc gia. Tuy nhiên, lý thuyết này ít khi được

áp dụng đối với các dịch vụ du lịch. Nhưng các quốc gia riêng lẻ lại sở

hữu các lợi thế so sánh đặc biệt mà các lợi thế này dẫn đến các dòng

khách du lịch quốc tế.

- Có những tài nguyên du lịch đặc trưng ở mỗi quốc gia nhất định

mà những tài nguyên đó là điểm hấp dẫn du lịch căn bản ví dụ vịnh Hạ

Long hoặc Vạn lý Trường Thành. Do đó, du khách từ Trung Quốc có thể

trao đổi sự "tiêu dùng" Vạn lý Trường Thành lấy sự "tiêu dùng" vịnh Hạ

Long với du khách từ Việt Nam.

121

- Một số quốc gia cung cấp lợi thế toàn diện trong việc sản xuất

các dịch vụ du lịch như khí hậu hấp dẫn cùng với nhiều bãi biển đẹp và

chi phí lao động thấp (rẻ). Tây Ban Nha và Mêhicô là những ví dụ điển

hình; Rumani và Bungari "trao đổi" trực tiếp du lịch để lấy hàng hoá từ

các nước Đông Âu gần phía Bắc.

- Vị trí địa lý của một quốc gia điểm đến có liên quan đến các

nước nguồn khách du lịch đại chúng có thể là một nhân tố "kéo" quan

trọng. Lợi thế vị trí có thể làm cho quốc gia điểm đến tập trung các tài

nguyên có khả năng chuyển đổi vào ngành du lịch thậm chí từ các ngành

công nghiệp có hiệu quả hơn so với ngành này ở các nước nguồn khách.

Đó là thực tế của một số nước có nền kinh tế với hai hoặc ba ngành công

nghiệp nhỏ (ví dụ các nước ở vùng biển Caribê).

Ngoài các lợi thế so sánh nói trên, sự khác nhau về "khẩu vị", sự

khao khát của một số nhóm khách du lịch về những kinh nghiệm mới lạ

ở nước ngoài và các điều kiện hạn chế du lịch mang tính quốc tế đang có

sự thay đổi (ví dụ như sự thay đổi tỷ giá ngoại tệ) đã kết hợp lại để tạo ra

một lý do kinh tế căn bản cho hoạt động du lịch quốc tế.

Như vậy, cần có sự đánh giá lại lý thuyết thương mại quốc tế trên

phương diện dịch vụ và đặc biệt những loại dịch vụ không cạnh tranh với

các dịch vụ nội địa. Đôi khi, khách du lịch muốn đến thăm một quốc gia

khác vì lý do sản phẩm của nó hoàn toàn khác với những sản phẩm có

sẵn trong nước mà không cần đến lợi thế về giá cả. Do đó, đã tạo khả

năng sử dụng các tài nguyên du lịch đặc biệt hoặc các nhân tố vốn của

điểm đến du lịch.

3.2. XÁC ĐỊNH CÁC KHOẢN MỤC CHÍNH CỦA CÁN CÂN

THANH TOÁN DU LỊCH

3.2.1. Thống kê các thanh toán du lịch

Vì các thanh toán du lịch quốc tế là một yếu tố cấu thành quan

trọng của cán cân vô hình nên chính phủ các quốc gia và các nhà kinh tế

122

học rất quan tâm đến các số liệu này. Trong hầu hết các trường hợp, các

số liệu có sẵn để sử dụng đều là dữ liệu cán cân thanh toán đơn giản về

các khoản thu nhập và thanh toán du lịch. Nhưng những dữ liệu này

thường không tin cậy, làm cho việc so sánh quốc tế trở nên không

chính xác.

Có ba nguồn số liệu thống kê cơ bản về các khoản thanh toán du lịch:

- Tổng chi tiêu trực tiếp do khách du lịch cung cấp;

- Các số liệu gián tiếp tính toán được bằng cách nhân số khách du

lịch với thời gian lưu trú bình quân và mức chi tiêu bình quân một ngày;

- Các số liệu về trao đổi ngoại tệ từ các ngân hàng và tổ chức tài

chính khác.

Hai nguồn số liệu đầu dựa trên cơ sở các điều tra và khảo sát (như

tổng điều tra hoặc thông thường hơn là khảo sát chọn mẫu) khách du lịch

tại điểm đến hoặc sau khi đi du lịch. Do đó, vấn đề tồn tại thường gặp

phải ở đây là phương pháp nghiên cứu khảo sát. Các đợt khảo sát như

vậy được thực hiện ở các điểm khởi hành quốc tế như ở cửa ra máy bay,

vì vậy phương pháp này đôi khi được gọi là phương pháp điều tra tại

cửa khẩu.

Các số liệu ngân hàng chỉ thực sự hữu ích ở các quốc gia mà tiền tệ

của quốc gia đó không có khả năng chuyển đổi và bị cấm mua, bán ngoại

tệ. Đối với các quốc gia chỉ kiểm soát một phần hoặc không kiểm soát

trao đổi ngoại tệ thì các ngân hàng và tổ chức tài chính không thể giám

sát được toàn bộ quá trình lưu thông và sử dụng tiền mặt. Do đó, nguồn

số liệu thứ ba chỉ có ý nghĩa tham khảo trong phạm vi nghiên cứu và sử

dụng nhất định.

Giá trị thực của các khoản thanh toán du lịch quốc tế cũng cần được

lựa chọn trong hai trường hợp đặc biệt. Thứ nhất, đối với khách du lịch

thăm thân (VFR) thường không thích chi tiêu nhiều vào lưu trú, ăn uống

và các dịch vụ khác ở điểm đến du lịch, thay vào đó là những khoản chi

123

tiêu nội địa tăng thêm của gia đình chủ nhà. Do đó, các dịch vụ du lịch ở

các điểm đến với du khách thăm thân là chủ yếu thường bị đánh giá

không đúng giá trị (đánh giá thấp). Thứ hai, chỉ có một số ít hệ thống

thống kê cán cân thanh toán có thể xác định chính xác giá trị chi tiêu thực

của du khách trong các chương trình du lịch trọn gói được mua ở quốc

gia nguồn khách. Các khoản thanh toán do các công ty lữ hành trả trực

tiếp trên thực tế cho các nhà cung ứng ở điểm đến là xác định được

nhưng nhiều khoản thanh toán có thể được chuyển qua kênh của các

công ty đa quốc gia ở nước thứ ba hoặc có thể là các khoản thanh toán

đối ứng. Trong trường hợp này, giá trị thực của du lịch bị đánh giá không

còn chính xác (thường thấp hơn giá trị thực).

3.2.2. Các khoản thu nhập và thanh toán vận chuyển

Để rõ hơn, chúng ta cần phân biệt giữa các khoản thanh toán vận

chuyển với các khoản thanh toán du lịch trong các tài khoản bên ngoài

của bảng cán cân thanh toán. Các khoản thanh toán vận chuyển được xác

định là khoản tiền trả cho hãng chuyên chở quốc tế đến và đi khỏi các

điểm đến du lịch, khoản thanh toán này chủ yếu là tiền vé hàng không.

Các khoản thanh toán du lịch là khoản tiền chi tiêu cho các hàng hoá và

dịch vụ ở các quốc gia điểm đến du lịch, đó là các dịch vụ "mặt đất" (bao

gồm cả vận chuyển hàng không nội địa).

Vận chuyển khách là một loại dịch vụ, do đó các khoản thanh toán

vận chuyển là một phần của tài khoản vô hình trong bảng cán cân thanh

toán. Tuy nhiên, vấn đề tồn tại là các điểm đến du lịch có thể không nhận

được lợi ích gì từ sự vận chuyển khách du lịch. Khách du lịch là công

dân ở quốc gia A thực hiện chuyến thăm quốc gia B có thể sử dụng hàng

không của quốc gia A hoặc quốc gia B hoặc trong nhiều trường hợp sử

dụng hàng không của một nước thứ 3 là quốc gia C. Trên các tuyến bay

đường dài, khách du lịch có thể sử dụng nhiều hãng hàng không của

nhiều quốc gia. Thực tế này là do các thỏa thuận hàng không song

phương, sự cạnh tranh và tính phức tạp của các hành trình du lịch.

124

Hình 3.1. Các đường bay và sự lựa chọn hãng hàng không

Thứ nhất, hai nước A và B có hiệp định song phương để chia sẻ

việc vận chuyển trực tiếp giữa hai quốc gia cho các hãng hàng không của

mỗi nước (xem hình 3.1). Điều này sử dụng các thương quyền hàng

không (quyền tự do về không lưu) thứ ba và thứ tư (xem phụ lục của

chương về các thương quyền trong hàng không). Thứ hai, một du khách

có thể có mong muốn được viếng thăm cả quốc gia B và C, với các

thương quyền tương tự thì người đó có thể lựa chọn sử dụng hàng không

quốc gia C cho hai điểm đến. Thứ ba, một hãng hàng không quốc gia D

có thể sử dụng thương quyền thứ năm và thứ sáu để giành lấy thị phần

vận chuyển từ A đến B bằng việc cung cấp dịch vụ bay qua quốc gia của

mình với giá rẻ hơn.

Ví dụ, thông qua hãng hàng không quốc tế chủ yếu của mình (hãng

Qantas), Úc không thu được nhiều trên tài khoản vận chuyển khách du

lịch đến từ Anh. Các thống kê gần đây của Uỷ ban Du lịch Úc cho thấy:

30% khách du lịch Anh sử dụng Hãng hàng không Qantas.

27% sử dụng Hãng hàng không Anh (British Airways).

8% sử dụng Hãng hàng không Xinh-ga-po (Singapore Airlines).

35% sử dụng các hãng khác (hầu hết là các hãng hàng không

châu Á).

125

Như vậy, Hãng hàng không Xinh-ga-po và các hãng hàng không

châu Á khác ở vị trí của quốc gia D, còn quốc gia điểm đến B (Úc) chỉ

nhận được khoảng 1/3 trong tổng số các khoản thanh toán vận chuyển từ

thị trường khách du lịch Anh.

Do đó, các quốc gia thường đưa ra các chính sách đối với tài khoản

vận chuyển nhằm tối đa hoá việc thu ngoại tệ từ các dòng khách du lịch

quốc tế. Quốc gia điểm đến A sẽ cân nhắc kỹ các thương quyền mà nó

thừa nhận và cố gắng tối đa hoá khách quốc tế đến sử dụng các hãng

hàng không của quốc gia mình. Điều này đối với các nước kém phát triển

thường không dễ dàng nhưng vẫn phải cố gắng. Trong khi đó, các quốc

gia nguồn khách sẽ khuyến khích công dân của mình đi du lịch nước

ngoài ưu tiên sử dụng các hãng hàng không của quốc gia mình. Còn các

quốc gia khác tham gia hoạt động vận chuyển hàng không, với vị trí địa

lý trung gian thuận lợi có thể cố gắng tối đa hoá doanh thu vận chuyển từ

những hành khách không phải là khách du lịch "thực sự của mình". Cùng

với sự nới lỏng và bãi bỏ các quy chế trong hoạt động kinh doanh hàng

không ngày càng nhiều thì khách du lịch nội địa ở một số quốc gia hiện

nay có thể đi lại bằng các hãng hàng không nước ngoài.

Từ các tình huống trên có thể rút ra kết luận là nói chung không có

mối liên hệ giữa dung lượng các dòng khách du lịch từ một quốc gia này

đến quốc gia khác với giá trị của các khoản thu nhập nhận được (hoặc

các khoản thanh toán) đối với mỗi quốc gia trên tài khoản vận chuyển

giữa hai quốc gia này.

3.2.3. Các khoản thu nhập và thanh toán du lịch

Tại điểm đến du lịch, du khách mua hàng hoá và dịch vụ (các dịch

vụ "mặt đất") bằng tiền mang theo sau khi đổi lấy nội tệ của quốc gia

điểm đến. Các hàng hoá và dịch vụ mà du khách mua thường được phân

thành các loại sau:

- Lưu trú và ăn uống;

- Giao thông nội địa;

126

- Các chương trình tham quan và vé vào các điểm hấp dẫn;

- Đồ lưu niệm và các vật phẩm cần thiết hàng ngày.

Một trong những mối quan tâm chính của quốc gia điểm đến du

lịch là liệu quốc gia đó có làm chủ các phương tiện sản xuất và thực sự

sản xuất các hàng hoá và dịch vụ trên. Trong nhiều trường hợp, các

doanh nghiệp và công ty đa quốc gia có công ty mẹ ở các quốc gia nguồn

khách là người cung ứng hoặc đảm nhận việc cung ứng những sản phẩm

này. Do đó, dòng thu nhập ngoại tệ từ việc bán các sản phẩm du lịch ở

các điểm đến sẽ chảy vào các quốc gia không phải là điểm đến du lịch.

Giá trị của các khoản thanh toán và thu nhập du lịch cũng bị ảnh

hưởng bởi các tỷ giá trao đổi. Bảng 3.2

là một ví dụ về sự thay đổi của

tỷ giá trao đổi ảnh hưởng đến thu nhập và thanh toán du lịch.

Bảng 3.2. Sự thay đổi tỷ giá trao đổi và cán cân du lịch

Tháng

Sự kiện

Tỷ giá trao đổi

hiện tại

Khoản thanh

toán của Nhật

Khoản thu

nhập của Mỹ

Sáu

Công ty lữ hành Nhật

hợp đồng với khách

sạn Mỹ ở tỷ giá

tương lai

130YEN = 1USD

(hiện tại = tương lai)

65 000YEN

500USD

Bảy

Du khách Nhật

mua tour trọn gói

và chi tiêu ở Mỹ

120YEN = 1USD

90 000YEN

750USD

Mười

hai

Cả hai quốc gia tính

tổng các tài khoản

du lịch của mình

100YEN = 1USD

155 000YEN

1 250USD

và chuyển sang USD

1 550USD

1 250USD

Theo: Bull, A. (1998), The Economics of Travel and Tourism, 2nd edition, Longman,

Melbourne.

127

Ví dụ trong bảng 3.2 hoàn toàn mang tính lý thuyết và trên cơ sở

giả định, nhưng nguyên tắc thì rất rõ ràng: Khi tính toán các khoản thanh

toán du lịch quốc tế, việc xác định được các "giá trị" thực của du lịch đối

với nền kinh tế là một vấn đề rất khó khăn.

3.3. PHÁT TRIỂN DU LỊCH VÀ CHÍNH SÁCH ĐỐI VỚI

CÁN CÂN THANH TOÁN DU LỊCH

3.3.1. Sự phụ thuộc vào du lịch trong cán cân thanh toán

quốc gia

Vì những khó khăn trong đánh giá ở trên, nên các số liệu công bố

về các khoản thanh toán và thu nhập du lịch chỉ nên coi như có giá trị

tham khảo, qua đó có thể đánh giá được sự phụ thuộc của một quốc gia

vào các khoản thu nhập du lịch trong cán cân thanh toán của quốc gia đó.

Những nước có thu nhập du lịch quốc tế hàng đầu (như Mỹ, Ý,

Anh, Pháp, Tây Ban Nha) nói chung không phụ thuộc nhiều vào riêng

ngành du lịch trong các dòng chảy vào cán cân thanh toán của mình. Trừ

Tây Ban Nha, còn tất cả các nước này đều thu được dưới 10% từ du lịch.

Về cơ bản, nguyên nhân của thực trạng này là do các quốc gia nói trên

đều có nền kinh tế lớn và đa dạng nên ngoại tệ thu được từ nhiều nguồn

khác nhau. Tây Ban Nha phụ thuộc nhiều hơn vào du lịch, chiếm gần 1/5

thu nhập trong cán cân thanh toán. Điều đó làm cho quốc gia này nhạy

cảm hơn với những thay đổi về cầu du lịch và các điều kiện vận chuyển,

đi lại của khách du lịch quốc tế.

Ở một cực khác, một số quốc gia thuộc nhóm các nước đang và

kém phát triển có thể phụ thuộc nhiều vào các thu nhập từ du lịch. Khi

một quốc gia bị phụ thuộc vào một ngành kinh tế đơn lẻ nào đó (như

ngành du lịch trong trường hợp này) là điều bất lợi vì khi có sự thay đổi

các điều kiện thị trường hoặc gặp khó khăn trong sản xuất thì sẽ tác động

mạnh mẽ đến cán cân thanh toán của quốc gia. Trong nhiều trường hợp,

du lịch có thể ít nhạy cảm với các vấn đề khó khăn của thị trường hơn

128

các ngành công nghiệp cơ bản khác. Những năm gần đây, các sự kiện

chính trị, biến đổi thời tiết và dịch bệnh đã gây ra sự suy giảm nghiêm

trọng, hàng loạt đối với du lịch ở một số quốc gia. Trong trường hợp này,

sự phụ thuộc nhiều của quốc gia vào du lịch là điều rất bất lợi.

Mức độ phụ thuộc vào một quốc gia nguồn khách đơn lẻ cũng là

một vấn đề cơ bản cần được cân nhắc. Ví dụ, Mêhicô phụ thuộc phần lớn

vào Mỹ về lượng khách du lịch quốc tế đến, Hàn Quốc phụ thuộc vào

Nhật Bản, Đan Mạch phụ thuộc vào Tây Đức... Những thay đổi về tình

trạng kinh tế hoặc các kiểu mốt du lịch ở quốc gia nguồn khách cũng như

những thay đổi trong các mối quan hệ chính trị và vận chuyển giữa quốc

gia nguồn khách và quốc gia điểm đến sẽ có ảnh hưởng nghiêm trọng đối

với những quốc gia điểm đến bị phụ thuộc này.

3.3.2. Tác động của phát triển du lịch đối với cán cân thanh toán

Do sự phát triển du lịch ở các điểm đến ngày càng thường xuyên và

có tổ chức hơn nên sự phát triển này có mối quan hệ mật thiết đối với

nền kinh tế quốc dân và cán cân thanh toán của một quốc gia một cách rõ

nét và quan trọng hơn. Ngoài ra, việc cung ứng các sản phẩm du lịch cho

khách quốc tế đã trở thành lĩnh vực hoạt động của các nhà đầu tư và các

tổ chức đa quốc gia trên một phạm vi rộng lớn. Vì vậy, để đánh giá tác

động của các dự án phát triển du lịch đối với cán cân thanh toán của một

quốc gia thì cần phải xác định được tất cả các khoản mục bị ảnh hưởng

trong tài khoản bên ngoài, mà không chỉ đánh giá đối với khoản thu từ

trao đổi ngoại tệ của du khách.

Với một dự án phát triển du lịch giả định, những vấn đề trên được

tóm tắt trong Bảng 3.3

Một số khoản mục trong Bảng 3.3 cần được xem xét một cách kỹ

lưỡng hơn. Dòng vốn chảy vào ban đầu có thể đến từ các quốc gia là

những nhà đầu tư lớn bên ngoài - các quốc gia giàu có và phát triển.

Theo: Bull, A. (1998), The Economics of Travel and Tourism, 2nd edition, Longman,

Melbourne.

129

Triển vọng tỷ lệ thu hồi cao hơn ở điểm đến so với các nơi khác (do ưu

đãi thuế hoặc các khuyến khích đầu tư khác) và một số nhu cầu về tích

hợp sản xuất là nguyên nhân tạo nên các dòng chảy của vốn. Dòng vốn

chảy vào này là sự lưu thông tài khoản vốn một lần nhưng trong đó các

dòng chảy ra "hoàn lại" lãi suất lại theo định kỳ.

Các dòng chảy ra định kỳ khác sẽ tuỳ thuộc vào mức độ phát triển

và sự đa dạng hoá của nền kinh tế điểm đến và cả khả năng tự cung cấp

hàng hoá phụ trợ cho ngành du lịch. Nếu nền kinh tế ít đa dạng hoá hơn

thì sẽ có nhu cầu hoặc xu hướng nhập khẩu nhiều hơn và vì vậy, các

dòng chảy ra nhiều hơn.

Bảng 3.3. Các tác động của một dự án phát triển du lịch

đối với cán cân thanh toán

Giai đoạn

Dòng chảy vào

cán cân thanh toán

Dòng chảy ra khỏi

cán cân thanh toán

Đầu tư

Dòng vốn chảy vào (tài khoản vốn)

Cổ tức & lãi suất

(tài khoản hiện tại)

Xây dựng

----

Phí thiết kế và tư vấn

Chi phí nhập khẩu nguyên vật liệu

Kinh

doanh

Các khoản thu từ du khách quốc tế

Bán hàng lưu niệm

Thuế từ các hoạt động kinh doanh

có yếu tố vốn nước ngoài

Tiền lương nhận được từ hoạt động

kinh doanh có yếu tố vốn nước ngoài

Tiết kiệm từ việc cung cấp sản phẩm

du lịch nội địa (thay thế nhập khẩu)

Tiền bản quyền và trợ giúp

kỹ thuật

Nguyên vật liệu và các đồ

dự trữ nhập khẩu

Hàng hoá tiêu dùng nhập khẩu

Marketing

----

Xúc tiến ở nước ngoài

Chi phí nhân sự cho cơ sở

nước ngoài

Tổng dòng vào (I)

Tổng dòng ra (O)

130

Thông thường, chính phủ các quốc gia điểm đến đều hy vọng rằng

các dòng chảy vào từ hoạt động kinh doanh sẽ dễ dàng bù đắp cho tất cả

các dòng chảy ra và tạo được một cán cân I-O thặng dư (thuần dương).

Một số nghiên cứu kinh tế cho rằng lợi ích này có thể tồn tại, nhưng điều

quan trọng là phải thấy rõ giá trị của các dòng chảy vào trong mối quan

hệ với tất cả các tác động từ trao đổi ngoại tệ liên quan đến du lịch và

phái sinh từ du lịch, như các khoản chi tiết ở Bảng 3.3. Trong đó, một

khoản cần lưu ý là sự tiết kiệm từ việc cung ứng sản phẩm du lịch nội địa

mới. Điều đó có nghĩa là không có khoản thu thực tế từ nước ngoài,

nhưng lại có sẵn một sản phẩm du lịch nội địa hấp dẫn hơn sản phẩm của

nước ngoài mà công dân của quốc gia đó đang có cầu. Sự thay thế nhập

khẩu này là tương tự như việc tiêu dùng các hàng hoá được sản xuất

trong nước để thay thế các hàng nhập khẩu.

Khi có nhiều dự án phát triển thêm nữa, chính phủ các quốc gia

điểm đến sẽ hy vọng rằng tỷ lệ thặng dư I-O tăng lên vì:

- Điểm đến sẽ hấp dẫn được một lượng khách du lịch quốc tế đến

tăng lên;

- Các ngành công nghiệp hỗ trợ và kỹ năng của đội ngũ lao động

địa phương được nâng cao hơn và có tính cạnh tranh hơn, do đó làm

giảm nhu cầu nhập khẩu;

- Các chi phí cần thiết ở nước ngoài (như xúc tiến, quảng bá của cơ

quan quản lý du lịch) để thúc đẩy các sản phẩm du lịch làm tăng chi phí

không nhiều, điều đó có nghĩa là sẽ có các khoản thu hồi tăng lên.

Nói chung, thực tế trên xảy ra đối với nhiều quốc gia như Tây Ban

Nha, Fiji hoặc Tunisia mà các nước này chỉ thu được lợi ích I-O đáng kể

sau vài năm phát triển du lịch.

3.3.3. Các chính sách đối với cán cân thanh toán du lịch

Các nước như Nhật Bản, Hàn Quốc, Đức... từ nhiều năm nay

thường có thặng dư lớn trong cán cân thanh toán của quốc gia mình.

Ngoài việc phải đối phó với áp lực từ các đối tác thương mại ít thuận lợi

131

hơn ra, cán cân thanh toán của các quốc gia này không cần các chính

sách nghiêm ngặt. Các nước này không vay nợ mà là những nước chủ nợ

thực sự. Trong khi đó, một số rất lớn các quốc gia phải đối phó với sự

thâm hụt cán cân đang tăng lên, trong đó có cả Mỹ. Các nước này thường

phải đi vay nợ, do đó họ phải hoạch định các chính sách nhằm cắt giảm

thâm hụt để nhận được thặng dư trong cán cân thanh toán quốc gia.

Ngoài ra, trong trường hợp đồng tiền của quốc gia nào không được chấp

nhận trong thanh toán quốc tế thì họ cần phải có nhiều cách để kiếm

được các ngoại tệ "mạnh" và có thể chuyển đổi.

Việc sử dụng du lịch để cải thiện vị thế cán cân thanh toán trong

các trường hợp trên là phổ biến. Điều đó xuất phát từ một số lý do sau đây:

- Các chính sách ngăn cấm để giảm hàng hoá nhập khẩu bằng các

biện pháp như khống chế hạn ngạch hoặc tăng thuế, không chỉ có các tác

động tiêu cực cho nền kinh tế địa phương mà còn có thể chịu các biện

pháp trả đũa từ các đối tác thương mại.

- Khuyến khích các nhà sản xuất hàng hoá trong nước đẩy mạnh

hàng xuất khẩu có thể là một lộ trình khó khăn, đặc biệt ở những quốc

gia có ít lợi thế chi phí so sánh để có thể khai thác ngay lập tức. Đồng

thời, lộ trình “chính sách khuyến khích - sản xuất tăng lên - bán hàng hoá

- vận chuyển hàng hoá - các khoản thanh toán nhận được” có độ trễ nên

không có tác dụng khắc phục ngay lập tức đối với sự thâm hụt cán cân

thanh toán.

- Du lịch có thể khai thác tương đối dễ dàng, nhanh chóng, không

cần sự phát triển nhiều về cơ sở hạ tầng. Các chiến dịch xúc tiến, quảng

bá ở nước ngoài ngắn nhưng tập trung, việc đưa vào sử dụng các phương

tiện vận chuyển mới, các ưu đãi về thuế hoặc các biện pháp giảm giá... có

thể có tác động gần như ngay lập tức trong việc thu hút nhiều khách du

lịch quốc tế đến hơn và khuyến khích các chi tiêu tiền bạc của họ nhiều

hơn. Phát triển du lịch cũng đơn giản hơn và "sạch hơn" so với sự phát

triển các ngành công nghiệp mới khác.

132

- Hạn chế du lịch ra nước ngoài bằng cách áp đặt các loại thuế đặc

biệt hoặc kiểm soát chặt chẽ trao đổi ngoại tệ thường không tạo ra sự trả

đũa, vì những biện pháp này không được coi là biện pháp áp đặt chống

lại tự do thương mại.

Vì vậy, để tận dụng lợi thế của các yếu tố này đối với cán cân thanh

toán, một quốc gia đã sử dụng một số chính sách đặc biệt được phân

thành các nhóm như sau:

- Các chính sách quảng bá: Tiến hành các chiến dịch quảng bá ở

nước ngoài (thường do các cơ quan quản lý du lịch quốc gia thực hiện),

giảm giá đặc biệt đối với du lịch (ví dụ tỷ giá trao đổi đặc biệt dành cho

khách du lịch, giá "xăng dầu du lịch" rẻ như đã được sử dụng ở Ý một số

năm); định vị lại thị trường để hấp dẫn chi tiêu nhiều hơn của khách du

lịch quốc tế đến.

- Các chính sách phát triển: Trợ cấp hoặc giảm thuế cho các doanh

nghiệp phát triển các sản phẩm để hấp dẫn khách du lịch quốc tế; phát

triển cơ sở hạ tầng, bao gồm cả các tuyến giao thông với các nước

nguồn khách.

- Các chính sách liên quan đến quy chế: Phá giá đồng tiền; kiểm

soát trao đổi ngoại tệ; đánh thuế khởi hành đối với công dân đi du lịch

nước ngoài; đàm phán chặt chẽ trong các hiệp định hàng không song

phương để bảo đảm phần chia sẻ lớn nhất từ các khoản thu nhập vận

chuyển cho các hãng chuyên chở của nước mình; miễn thị thực...

- Các chính sách khác như: Mở rộng và phát triển quan hệ với các

nước khác, tham gia các tổ chức thế giới (trong đó có các tổ chức về du

lịch)...

Hầu hết các quốc gia đều kết hợp sử dụng các chính sách trên nhằm

giảm bớt sự thâm hụt cán cân thanh toán. Các chính sách được thực thi

với sự phối hợp của quản lý cầu, quản lý cung du lịch và thường được

tích hợp thành một chính sách kinh tế tổng thể.

133

PHỤ LỤC CHƯƠNG 3

CÁC THƯƠNG QUYỀN TRONG HÀNG KHÔNG

Để có thể tiến hành vận chuyển hàng không một cách có trật tự, các

quốc gia thương lượng các hiệp định đa phương về các dịch vụ và các

quyền giao thông hàng không. Một số lớn các hiệp định này kết hợp lại

thành các thương quyền trong hàng không (tức quyền tự do không lưu),

năm thương quyền đầu tiên đã được Hội nghị hàng không dân dụng quốc

tế ở Chicago xác lập năm 1944.

Thương quyền 1

Quyền được bay trên lãnh thổ của một quốc gia khác mà không tiếp

đất (hạ cánh).

Thương quyền 2

Quyền được tiếp đất ở một quốc gia khác vì các mục đích phi vận

chuyển (ví dụ tiếp thêm nhiên liệu, sửa chữa).

Thương quyền 3

Quyền được đỗ xuống một quốc gia khác để trả khách mua vé, thư

từ và hàng hoá nhận vận chuyển từ quốc gia mà máy bay hoặc hãng hàng

không được đăng ký (Hàng không của quốc gia A có thể chuyên chở

hành khách từ A tới B).

Thương quyền 4

Quyền được nhận ở quốc gia khác các hành khách có vé, thư từ và

hàng hoá để vận chuyển tới quốc gia mà máy bay hoặc hãng hàng không

được đăng ký (Hàng không của quốc gia A có thể chuyên chở hành

khách từ B tới A).

Thương quyền 5

Quyền cho một máy bay hoặc hãng hàng không đăng ký ở một

quốc gia và đang đi trên đường bay đến hoặc từ một quốc gia nhận hành

134

khách có vé, thư từ và hàng hoá ở một quốc gia thứ hai và trả chúng ở

một quốc gia thứ ba (Hàng không quốc gia A, trong khi bay tuyến

ABC có thể chuyên chở hành khách từ B tới C).

Quyền này thường được bảo vệ, có tính tranh giành và là chủ đề

của nhiều cuộc đàm phán.

Thương quyền 6 (được thừa nhận không chính thức ở Chicago năm

1944)

Quyền đối với một máy bay hoặc hãng hàng không đăng ký ở một

quốc gia nhận hành khách có vé, thư từ và hàng hoá ở một quốc gia thứ

hai, vận chuyển qua quốc gia của chính mình và trả họ ở một quốc gia

thứ ba (Hàng không quốc gia A, trong khi bay DA và AB có thể

chuyên chở hành khách từ D tới B).

Nhiều quốc gia, đặc biệt ở châu Âu, Trung Đông và châu Á thực

hiện quyền này mặc dù một số nước (như Singapore) tuyên bố nó không

phải là một quyền tự do riêng rẽ mà đơn thuần chỉ là sự kết hợp của

thương quyền 4 và thương quyền 5. Tuy nhiên, lịch bay của họ thường

không thể phân biệt được điều này từ một dịch vụ bay xuyên suốt/từ đầu

đến cuối.

CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ THẢO LUẬN

1. Trình bày khái niệm và nội dung bảng cán cân thanh toán (các tài

khoản bên ngoài)?

2. Tổng các chi tiêu của du lịch quốc tế đến trừ đi tổng các chi tiêu

du lịch ra nước ngoài có phải là bức tranh thực của cán cân thanh toán du

lịch? Nếu không đúng, hãy nêu những khoản mục còn thiếu?

3. Phân tích cơ sở của cán cân thanh toán du lịch. Lấy các ví dụ

minh họa sự khác nhau giữa lợi thế tuyệt đối và lợi thế so sánh trong

du lịch?

135

4. Phân tích các dòng ngoại tệ từ thu nhập và thanh toán vận

chuyển hàng không đối với các quốc gia A, B, C và D (theo Hình 3.1).

Các chính sách của một quốc gia nhằm tối đa hoá các khoản thu ngoại tệ

từ vận chuyển khách du lịch quốc tế?

5. Phân tích các dòng ngoại tệ từ các khoản thu nhập và thanh toán

du lịch đối với quốc gia điểm đến và quốc gia nguồn khách. Chính sách

của các quốc gia này nhằm tối đa hoá các khoản thu ngoại tệ từ du lịch?

6. Một quốc gia không phải là quốc gia nguồn khách và quốc gia

điểm đến nhưng có thể thu được ngoại tệ như thế nào từ du lịch? Lấy ví

dụ minh họa?

7. Tại sao các quốc gia có nền kinh tế phụ thuộc nhiều vào du lịch

có thể có lợi ích từ ngành này tương đối ít hơn so với các quốc gia có nền

kinh tế đa dạng hoá?

8. Phân tích các tác động của một dự án phát triển du lịch đối với

cán cân thanh toán. Lấy ví dụ thực tế ở Việt Nam để minh họa?

9. Phân tích các chính sách đối với cán cân thanh toán trong du

lịch. Liên hệ vấn đề này với nước ta?

10. Tóm tắt các chính sách quản lý cầu du lịch và các chính sách

quản lý cung du lịch có ảnh hưởng tích cực đến cán cân thanh toán. Theo

bạn, nhóm chính sách nào có hiệu quả hơn đối với việc quản lý cán cân

thanh toán? Tại sao?

TÀI LIỆU THAM KHẢO CHƯƠNG 3

TIẾNG VIỆT

1. Hoàng Kình (1997), Kinh tế quốc tế, Phần một, NXB Giáo dục,

Hà Nội.

136

TIẾNG ANH

2. Bull (1998), The Economics of Travel and Tourism, 2

edition,

Longman, Melbourne.

3. Doganis (1998), Flying off Course: The Economics of

International Airlines, 2

edition, Routledge, London and New York.

137

Chương 4

CÔNG TY ĐA QUỐC GIA TRONG DU LỊCH

Mục tiêu của chương:

Sau khi học xong chương này, người học có khả năng:

 Hiểu rõ sự khác nhau cơ bản về lý do hoạt động kinh doanh đa

quốc gia giữa các hãng hàng không hoặc khách sạn với các doanh nghiệp

sản xuất.

 Nắm được các hình thức công ty đa quốc gia trong hàng không,

đại lý du lịch và các dịch vụ liên quan, lĩnh vực lưu trú, kinh doanh du

lịch tàu biển, điều hành tour du lịch.

 Phân tích được các tác động đối với các nước có công ty chi

nhánh (nước chủ nhà) khi thu hút các công ty đa quốc gia trong du lịch.

 Nắm được phương pháp định giá chuyển nhượng của các công ty

đa quốc gia trong du lịch.

 Phân tích được các tác động đối với các nước có công ty chính

khi có các công ty du lịch phát triển kinh doanh đa quốc gia.

4.1. KINH DOANH ĐA QUỐC GIA TRONG DU LỊCH

4.1.1. Các mối liên hệ đa quốc gia

Khi một công ty tìm kiếm cơ hội mở rộng hoạt động kinh doanh

thương mại vượt ra khỏi biên giới quốc gia của mình thì có thể coi là một

công ty đa quốc gia. Trên thực tế, cách hiểu này có phần đơn giản hoá

bởi vì một số công ty có hoạt động thương mại bằng cách vươn dài "cánh

tay" ra ngoài biên giới mà không có hợp tác ở bất cứ nơi nào. Ở đây giả

thiết rằng một công ty có bất kỳ hoạt động kinh doanh thương mại liên

quốc gia nào (ngoài những hoạt động thương mại với các doanh nghiệp

138

nước ngoài) thì đều là công ty đa quốc gia. Một công ty đa quốc gia

thường có công ty chính hay còn gọi là công ty mẹ và các chi nhánh ở

các quốc gia hay còn gọi là các công ty con.

Công ty đa quốc gia thường có ba mối liên hệ chủ yếu với nước

ngoài. Đó là mối liên hệ về sở hữu vốn, cung cấp vốn vay và các hợp

đồng quản lý không mang tính chất đầu tư.

4.1.1.1. Sở hữu vốn

Một hình thức sở hữu vốn thông thường nhất của công ty đa quốc

gia là công ty mẹ ở quốc gia X mua cổ phần của một doanh nghiệp đang

tồn tại ở quốc gia Y hoặc thành lập mới một chi nhánh với sở hữu toàn

bộ hoặc sở hữu một phần vốn ở quốc gia đó. Thường có sự phân biệt rõ

rệt giữa doanh nghiệp giành được quyền kiểm soát lãi cổ phần và doanh

nghiệp có cổ phần thiểu số. Công ty đa quốc gia giành được quyền kiểm

soát doanh nghiệp khi chiếm 51% hoặc nhiều hơn trong tổng số vốn cổ

phần, hoặc kiểm soát không chính thức thông qua phần cổ phiếu thiểu số

nhưng khá lớn, thường lớn hơn bất kỳ một cổ đông riêng lẻ khác. Chính

phủ ở nhiều quốc gia thường có quy định chặt chẽ hơn đối với doanh

nghiệp bị kiểm soát lãi cổ phần so với doanh nghiệp có cổ phần thiểu số,

một trong các quy chế đó là khống chế 51% vốn phải do chính các quốc

gia đó nắm giữ. Tuy nhiên, quy định này ít áp dụng hơn đối với ngành du

lịch so với các ngành nhạy cảm như truyền thông hoặc sản xuất quốc

phòng. Cũng để đơn giản hoá, trong mối liên hệ này công ty đa quốc gia

có thể còn có văn phòng chi nhánh trực tiếp ở các nước khác nhưng phải

tuân theo pháp luật của các quốc gia ở đó.

4.1.1.2. Cung cấp vốn vay

Một biện pháp ít phổ biến hơn và có thể không phải là công ty đa

quốc gia thực sự khi công ty mẹ ở quốc gia X cho một doanh nghiệp ở

quốc gia Y vay vốn trực tiếp nhưng không phải là hình thức vốn cổ phần.

Tuy nhiên, có thể có sự thế chấp tài sản của doanh nghiệp nhận vốn hoặc

một số thoả thuận thương mại tạo cho công ty mẹ một số lợi thế về sản

xuất, kinh doanh cũng như lãi suất thu được. Các hợp đồng thoả thuận có

139

thể tạo động lực vừa đủ thu hút sự quan tâm của công ty mẹ mà không vi

phạm các điều kiện về quyền sở hữu do chính phủ quốc gia Y đặt ra.

4.1.1.3. Các hợp đồng quản lý không mang tính chất đầu tư

Đối với công ty có nhiều cơ sở dù ở trong nước hay đa quốc gia thì

công ty mẹ thường vận hành các chi nhánh bằng một hợp đồng quản lý

hoặc cho thuê quyền kinh doanh hoặc thoả thuận nhượng quyền thương

mại. Quyền sở hữu các công ty nhánh ở mỗi quốc gia có thể khác nhau

như sở hữu của quốc gia sở tại hoặc có thể có nhiều nguồn hình thành tài

chính, nhưng các công ty này thường sử dụng một thương hiệu duy nhất

có tính đa quốc gia.

Hầu hết các công ty mẹ sử dụng các hợp đồng quản lý không mang

tính chất đầu tư như vậy để nhận được hiệu quả kinh tế theo quy mô từ

bên ngoài, đặc biệt các lợi thế về marketing. Khi thị trường trong nước

đã đến giới hạn, không còn tạo nền tảng cho sự phát triển chiến lược và

khi các thị trường nước ngoài đang mở ra cho việc sản xuất và bán các

sản phẩm tương tự thì các công ty mẹ mở rộng hoạt động kinh tế của

mình ra nước ngoài sẽ thu được hiệu quả cao. Các công ty mẹ còn có các

kỹ năng sản xuất và kỹ năng marketing cao cấp có thể "xuất khẩu" cho

công ty chi nhánh ở các quốc gia tiếp nhận và giành được lợi thế cạnh

tranh toàn diện ở các quốc gia này.

4.1.2. Các lý thuyết về đầu tư đa quốc gia

Dù bất cứ dưới hình thức hoạt động đa quốc gia nào, các lý thuyết

đã chỉ ra rằng có bốn lý do chính để một doanh nghiệp quyết định vượt ra

khỏi biên giới quốc gia. Mỗi lý do đều dựa trên giả thiết doanh nghiệp có

mục tiêu tối đa hoá lợi nhuận dài hạn và đang mong muốn lợi nhuận

ngắn hạn hoặc có sự tăng trưởng.

4.1.2.1. Lý thuyết đầu tư thông thường

Nếu tất cả các quốc gia đều đã mở ra cho các dòng vốn và đầu tư

lưu thông thì có thể kỳ vọng rằng các tỷ lệ lãi suất sẽ đạt đến điểm cân

bằng quốc tế. Các doanh nghiệp sẽ tiếp tục tìm kiếm đầu tư ở bất cứ nơi

140

nào có hiệu quả cận biên của đầu tư vượt quá tỷ lệ lãi suất, mặc dù thực

tế sẽ gặp những hạn chế như sự không hoàn hảo của thị trường và các

mức độ rủi ro khác nhau mang tính quốc tế. Tuy nhiên, lý thuyết đầu tư

thông thường cho rằng ở đâu mà vẫn có các dòng vốn tự do thì đầu tư đa

quốc gia sẽ xảy ra cùng với đầu tư nội địa. Điều đó có nghĩa là sự lưu

thông vốn liên quốc gia sẽ vẫn tiếp tục cho đến khi năng suất cận biên

của vốn (hiệu quả cận biên vượt quá tỷ lệ lãi suất) đầu tư vào quốc gia Y

ngang bằng với đầu tư ở chính quốc gia X (quốc gia của công ty mẹ).

Lý thuyết trên có thể áp dụng cho cả đầu tư mới vào các doanh

nghiệp sản xuất và đầu tư gián tiếp - mua cổ phiếu của các doanh nghiệp

đang tồn tại. Các nhân tố ảnh hưởng đến tổng số đầu tư đa quốc gia gồm:

Các tỷ lệ lãi suất so sánh, lợi nhuận so sánh có thể nhận được; sự mở cửa

của nền kinh tế đối với đầu tư đa quốc gia và các nhân tố thanh toán; và

mức độ rủi ro hoặc lan truyền rủi ro liên quan. Vì vậy, các công ty cổ

phần và các tập đoàn khách sạn của Mỹ và Nhật Bản thường mua cổ

phần của các doanh nghiệp du lịch hoạt động tốt trên khắp thế giới đơn

giản chỉ vì các lợi tức tài chính trực tiếp.

4.1.2.2. Lợi thế sản xuất

Khả năng thứ hai là doanh nghiệp ở quốc gia X có thể giành được

các lợi thế trong sản xuất ở quốc gia Y hơn các công ty địa phương. Nếu

lợi nhuận thông thường ở hai quốc gia tương tự như nhau thì công ty đa

quốc gia có thể tạo ra lợi nhuận trên trung bình từ quốc gia Y.

Các lợi thế sản xuất của công ty đa quốc gia hơn các đối thủ cạnh

tranh địa phương có thể là công nghệ cao, kỹ năng hoặc trình độ quản lý

tiên tiến. Hoặc chính phủ quốc gia Y có thể có những ưu đãi đặc biệt

dưới hình thức dành các nguồn tài nguyên rẻ hoặc miễn giảm thuế cho

các công ty đa quốc gia. Nếu công ty mẹ có thể kết hợp các lợi thế sản

xuất với các nguồn tài nguyên có khả năng sử dụng cao ở một vị trí đặc

biệt và thực hiện quản lý được tất cả các hoạt động cùng các dòng sản

phẩm liên quan thì đó là lý do rất thuyết phục để tiến hành hoạt động đa

quốc gia. Đây gọi là lý thuyết chiết trung của sản xuất quốc tế. Ví dụ

141

điển hình là sau năm 1990 nhiều doanh nghiệp Tây Âu ngày càng quan

tâm đầu tư phát triển du lịch ở các nước Đông Âu.

4.1.2.3. Lợi thế độc quyền khai thác

Các doanh nghiệp sử dụng hợp đồng quản lý không mang tính chất

đầu tư chủ yếu tìm kiếm nền kinh tế của các quốc gia có thể hoạt động

kinh doanh theo chuỗi thông qua tích hợp theo chiều ngang và sẽ mở

rộng vượt ra khỏi biên giới quốc gia ở những nơi có các thị trường đang

hoàn thiện hoặc khá tương đồng để bảo đảm cho hoạt động kinh doanh

đó. Hầu hết nền kinh tế của các quốc gia bên ngoài này là nền kinh tế

định hướng thị trường gắn liền với hình ảnh quốc tế, quảng cáo và các

tiêu chuẩn sản phẩm có tiếng. Ngoài ra, các quốc gia có doanh nghiệp

hoạt động kinh doanh theo chuỗi sẽ có tầm quan trọng mang tính quốc tế

đối với các doanh nghiệp của quốc gia có nền kinh tế nhỏ. Ví dụ, hầu hết

các doanh nghiệp của Bỉ, Hà Lan hoặc Thụy Sỹ đều xác định rõ tính chất

đa quốc gia trong hoạt động kinh doanh của mình.

Lợi thế độc quyền ở quốc gia chính cũng có thể nhận được từ sự

tích hợp theo chiều dọc khi giành được các nguồn tài nguyên dự trữ và

thị trường tiêu thụ. Khi nguồn tài nguyên hoặc thị trường tiêu thụ xuất

hiện ở quốc gia khác thì một doanh nghiệp có thể mua hoặc ràng buộc

bằng các hợp đồng thương mại quốc tế để bảo vệ vị trí trong nước của

mình. Các công ty khai thác mỏ và dầu khí lớn thường áp dụng cách thức

này và việc tìm kiếm các nguồn tài nguyên du lịch cũng có tính quốc tế

tương tự như việc tìm kiếm các nguồn tài nguyên khoáng sản. Sự tích

hợp theo chiều dọc mang tính quốc tế sẽ lớn nhất trong lĩnh vực có các

doanh nghiệp là thiểu quyền ở chính quốc gia của mình. Do đó, đầu tư

của nhiều doanh nghiệp ở quốc gia X có thể tập trung vào quốc gia Y và

cạnh tranh thiểu quyền dễ dàng vượt ra khỏi biên giới quốc gia.

4.1.2.4. Mở rộng chu kỳ sống sản phẩm

Lý thuyết cuối cùng về đầu tư đa quốc gia chỉ ra rằng một doanh

nghiệp có thể mở rộng ra nước ngoài để kéo dài hoặc làm thay đổi chu kỳ

142

sống sản phẩm. Một sản phẩm đã được giới thiệu ở quốc gia X đến nay

có thể gần kết thúc chu kỳ sống của nó, nhưng sản phẩm này lại có thể

mới bắt đầu ở thị trường quốc gia Y. Thay vì chỉ đơn thuần xuất khẩu

toàn bộ sản phẩm sang quốc gia Y thì việc chuyển giao toàn bộ dòng sản

phẩm có thể tạo ra nhiều lợi ích hơn. Các trường hợp điển hình của lý

thuyết này là những nhà lắp ráp ô tô của Anh và Đức đã chuyển dây

truyền sang Ấn Độ, Mêhicô và Brazil. Tuy nhiên, mở rộng chu kỳ sống

của sản phẩm đa quốc gia thường áp dụng cho hàng hoá hơn là cho

dịch vụ.

4.1.3. Lý do kinh doanh đa quốc gia trong du lịch

Trong khi phần lớn (hơn 90%) lượng khách du lịch trên thế giới là

nội địa, thì du lịch quốc tế lại chiếm một phần hết sức có ý nghĩa trong

tổng giá trị. Khi khách du lịch mua sản phẩm du lịch, họ nhận được một

tập hợp các dịch vụ (và một số hàng hoá) bắt nguồn từ quốc gia nguồn

khách (nước xuất phát), quốc gia điểm đến và cũng như từ một số quốc

gia trung gian hoặc tạm dừng. Một chuyến du lịch quốc tế ngắn và tiêu

biểu có thể bao gồm các chi tiêu được phân chia như trong hình 4.1

Hình 4.1. Chi phí chuyến đi ngắn ngày giả định

của khách du lịch quốc tế (%)

Theo: Bull, A. (1998), The Economics of Travel and Tourism, 2nd edition, Longman,

Melbourne.

Nước xuất phát

Liên kết quốc tế

Nước đến du lịch

Dịch vụ đại lý

du lịch 8

Vận chuyển

hàng không 30

Lưu trú 22

Đi lại 13

Các dịch vụ khác

(VD: Thông tin) 3

Hàng hóa

(VD: miễn thuế) 5

Lưu niệm và

dịch vụ cá nhân 12

Thuế 2

Thuế 5

Tổng

(trừ thuế) 11

Tổng 35

Tổng

(trừ thuế) 47

143

Các sản phẩm trong Hình 4.1 phần lớn là những sản phẩm bổ sung

cho nhau trong cầu du lịch. Do đó, bất kỳ nhà cung ứng sản phẩm nào

cũng đều biết rằng khi có cầu về sản phẩm của mình thì cũng có nghĩa là

sẽ có cầu về những sản phẩm khác. Kết quả là:

- Nếu một trong các sản phẩm du lịch được sản xuất và bán ra mà

có thể sinh lời thì sẽ tạo ra sự khuyến khích ngay lập tức và làm đa dạng

hoá sản phẩm trong các lĩnh vực khác.

- Hình thành các chương trình du lịch trọn gói bao gồm ít nhất hai

yếu tố sản phẩm, nhất là các yếu tố chính gồm vận chuyển hàng không

và lưu trú có nhiều lợi thế về marketing và đăng ký đặt trước sản phẩm

cung ứng.

- Trên cơ sở thị trường nguồn khách, các nhà cung ứng có thể thu

lợi từ sự tìm hiểu được "khẩu vị" của du khách và các định hướng thị

trường ở chính quốc gia của mình thông qua việc cung ứng các sản phẩm

ở điểm đến.

Ngoài ra, các doanh nghiệp du lịch đa dạng sẽ không cần thiết tối

đa hoá hoạt động kinh doanh trên toàn bộ các thị trường du lịch đang tồn

tại nhưng vẫn khuyến khích sự phát triển du lịch nhiều hơn để tạo thêm

nhiều cơ hội kinh doanh ở chính quốc gia của họ. Điều này trước đây

thường có nghĩa là việc đầu tư mới vào nước khác, ký kết các hợp đồng

quản lý không mang tính chất đầu tư với các đối tác địa phương hoặc

thiết lập các thoả thuận thương mại quốc tế được chú trọng nhiều hơn là

hình thức công ty đa quốc gia, với lý do chính là các biện pháp này giúp

cải thiện khả năng sinh lợi và phát triển các hoạt động hiện có.

Áp lực phát triển các hoạt động kinh doanh đa quốc gia trong du

lịch lớn nhất là ở các quốc gia nguồn khách. Điều này có thể thấy qua

xem xét các giá trị nhận được từ du lịch trong Hình 4.1. Để đơn giản hoá,

giả sử rằng ba doanh nghiệp A, B và C có các tài nguyên du lịch lần lượt

tương ứng ở ba quốc gia nguồn khách (nước xuất phát), liên kết quốc tế

(nước tạm dừng, trung gian) và quốc gia điểm đến (nước đến du lịch).

144

Nếu mỗi doanh nghiệp có thể giành được quyền cung ứng toàn bộ sản

phẩm, dịch vụ cho du khách:

- A có thể đạt được doanh thu là 93 thay vì 11 - tăng 8,5 lần;

- B có thể đạt được doanh thu là 93 thay vì 35 - tăng 2,7 lần;

- C có thể đạt được doanh thu 93 thay vì 47 - tăng 98% (dưới 2 lần).

Do đó, doanh nghiệp A có thể đạt được doanh thu và lợi nhuận lớn

nhất từ quốc tế hoá hoạt động kinh doanh.

Tất nhiên trong thực tế, sự mở rộng tiềm năng kinh doanh gần như

không nhiều, chỉ một số ít doanh nghiệp có thể hoặc sẵn sàng giành được

và vận hành tất cả các nhà sản xuất, kinh doanh du lịch liên quan và họ

có thể khởi đầu tốt với ít nhất hai nhà sản xuất kinh doanh. Ví dụ như

một hãng hàng không có thể sẵn sàng làm chủ một tập đoàn lữ hành bán

lẻ nội địa.

Trường hợp một tập đoàn khách sạn hoặc nhà hàng hiện thời không

liên quan đến quốc gia nguồn khách cũng như quốc gia điểm đến nhưng

cũng có thể tham gia vào hệ thống thông qua hợp đồng quản lý hoặc

chuyển nhượng thương hiệu. Các doanh nghiệp này sẽ trực tiếp nhận

được các lợi thế của marketing đa dạng hoá theo khu vực địa lý, cũng

như sử dụng các "bí quyết" sản xuất kinh doanh. Khu vực địa lý các quốc

gia chính của hầu hết các công ty đa quốc gia trong du lịch là Mỹ, Pháp,

Anh, Nhật Bản và Hồng Kông. Điều này càng khẳng định ý kiến cho

rằng các quốc gia nguồn khách cùng với nhu cầu xuất khẩu vốn đầu tư đã

thúc đẩy hoạt động kinh doanh đa quốc gia trong ngành du lịch.

Sự lan toả của các doanh nghiệp du lịch Tây Âu và Mỹ đến Đông

Âu là một ví dụ cụ thể của việc kết hợp 3 nhân tố: Phổ biến các "bí

quyết" sản xuất tiên tiến cho các doanh nghiệp địa phương, thúc đẩy

năng suất cao hơn (năng suất cận biên) từ các thị trường nguồn khách

Đông Âu đang phát triển và đạt được hiệu quả kinh tế theo quy mô từ

kinh doanh quốc tế. Từng nhân tố này đã dẫn đến việc nhượng quyền cho

145

các khách sạn ở Đông Âu, mua cổ phiếu của các công ty lữ hành và liên

minh chiến lược hàng không Đông - Tây Âu.

Hiện nay, trong bối cảnh toàn cầu hoá, xu thế hội nhập khu vực và

thế giới trở nên phổ biến, nên các doanh nghiệp du lịch kinh doanh đa

quốc gia càng được phát triển mạnh mẽ. Thực chất của sự phát triển đa

quốc gia chính là quá trình tích tụ và tập trung vốn của một doanh

nghiệp, nhờ đó nâng cao được năng lực kinh doanh, năng lực cạnh tranh

và nhận được hiệu quả kinh tế theo quy mô.

4.2. CÔNG TY ĐA QUỐC GIA TRONG DU LỊCH VÀ TÁC

ĐỘNG CỦA NÓ

4.2.1. Các hình thức công ty đa quốc gia phổ biến trong kinh

doanh du lịch

4.2.1.1. Công ty đa quốc gia trong hàng không

a. Các hãng hàng không thuần tuý

Trong tất cả các loại doanh nghiệp có hoạt động kinh doanh du lịch,

các hãng hàng không có mối quan tâm rõ ràng nhất đến hoạt động kinh

doanh và đầu tư đa quốc gia. Các hãng hàng không hoạt động kinh doanh

quốc tế phải cân nhắc việc có nên lập văn phòng chi nhánh của mình ở

các sân bay nước ngoài hoặc ở các thành phố lớn hay không. Sự lựa chọn

thường là một đại lý địa phương.

Để phát triển kinh doanh ở các sân bay nước ngoài và cạnh tranh có

hiệu quả với các hãng hàng không địa phương, hãng hàng không quốc tế

cần cân nhắc việc lập văn phòng chi nhánh ở khắp toàn cầu và có thể

theo quy định của luật pháp địa phương phải thành lập một công ty chi

nhánh để tiến hành hoạt động kinh doanh. Sự lựa chọn là một thoả thuận

song phương với một hãng hàng không địa phương trong phối hợp hoạt

động marketing, phối hợp quản lý hành khách lên xuống, các thoả thuận

khác giữa hai bên và lợi thế độc quyền của một công ty đa quốc gia. Hoạt

động kinh doanh hàng không có sự phát triển thành các công ty đa quốc

146

gia một cách hợp lý với các hệ thống, trung tâm đặt giữ chỗ như

Covia/Galileo, Sabre hoặc Amadeus/Abacus, với bảo hiểm và dịch vụ hỗ

trợ khẩn cấp và với hoạt động liên ngân hàng.

Hoạt động kinh doanh hàng không đa quốc gia thường vấp phải sự

hạn chế của chính phủ các nước để bảo vệ các hãng hàng không của

mình vì mục đích chính trị hoặc ngoại giao. Một số hãng hàng không đã

phát triển kinh doanh đa quốc gia thành công như hãng SAS

(Scandinavian Airline Systems) có vốn từ Na Uy, Thụy Điển và Đan

Mạch; một số hãng khác đã phát triển trong thị trường hàng không tự do

hơn (ít bị các quy chế ràng buộc) vào những năm 90 của thế kỷ XX. Sự

phát triển quan trọng nhất vào thời gian này là các hãng hàng không tự

bảo vệ được thương hiệu của mình khi liên kết để cung cấp dịch vụ vận

chuyển như cùng khai thác một chuyến bay (biểu thị một chuyến bay

bằng hai ký hiệu của hai hãng hàng không khác nhau). Điều đó làm cho

mỗi hãng thể hiện là có khả năng cung cấp các chuyến bay trên một

phạm vi rộng hơn so với thực tế hãng đang vận hành. Đây chính là một

lợi thế marketing làm cho hãng nhận được "lợi thế sản xuất" mỗi chuyến

bay đạt được công suất khách cao hơn.

b. Hãng hàng không với khách sạn và các doanh nghiệp du lịch khác

Khi hãng hàng không quốc gia X chuyên chở hành khách tới quốc

gia Y, thì thường cố gắng tối đa hoá thu nhập hoặc doanh thu bằng cách

bán dịch vụ cho khách hàng là dân cư ở những quốc gia mà có thể trả

mức giá vé cao nhất (xem chương 3). Tuy nhiên, khi hãng hàng không ý

thức được rằng cần phải chuyên môn hoá ở thị trường của chính quốc gia

mình vì các lý do chính trị và phát triển kinh doanh thì chiến lược nói

trên sẽ bị thu hẹp.

Nhiều hành khách của quốc gia X sẽ có nhu cầu về nơi ăn nghỉ và

các hoạt động du lịch, giải trí ở quốc gia Y. Do đó, từ nhiều năm nay, các

hãng hàng không thường quan tâm đến dịch vụ lưu trú và các dịch vụ

mặt đất khác ở các điểm đến mà hãng khai thác đường bay. Sau đó, các

hãng muốn mở rộng khả năng cung ứng các dịch vụ đó hoặc kiểm soát

147

việc cung ứng nhằm giành được lợi thế thương mại trong vận chuyển

hành khách tới các điểm đến. Hãng hàng không đầu tiên quan tâm đến

lĩnh vực khách sạn là hãng Pan Am của Mỹ, hãng này thành lập các

khách sạn Liên lục địa (Inter-Continental Hotels) như các công ty con

vào năm 1946. Sau đó, các hãng TWA, United (Mỹ) và của một số nước

châu Âu học tập Pan Am bằng việc sở hữu vốn khách sạn hoặc hợp đồng

quản lý không mang tính chất đầu tư quốc tế với các khách sạn ở điểm

đến. Vì lợi thế thương mại có sự khác nhau giữa các điểm đến và giữa

các hãng hàng không nên việc sáp nhập của nhiều hãng hàng không -

khách sạn trở nên bình thường, như hai hoặc nhiều hãng hàng không

thường xuyên liên hệ với một tập đoàn khách sạn (ví dụ tập đoàn Penta)

hoặc các hãng hàng không có mối liên hệ với nhiều tập đoàn khách sạn.

Các mối liên hệ này được gọi là liên hệ đa mà không phải là liên hệ đơn

và dẫn đến các công ty đa quốc gia trong vận chuyển hàng không và lưu

trú liên hệ với nhau nhiều hơn nhưng lỏng lẻo hơn.

Một số liên hệ hàng không - khách sạn theo các mô hình “có tính

chất lịch sử" của các dòng thương mại và du lịch như sau:

Hãng hàng không Pháp - các Khách sạn Meridien trên khắp thế giới;

Hãng Canadian Pacific - các Khách sạn CP (ở châu Âu và Bắc Mỹ);

Hãng KLM - các Khách sạn Golden Tulip trên khắp thế giới;

Hãng TWA - các Khách sạn Quốc tế Hilton (cho đến khi bán);

Hãng UTA - UTH & Accor (ở châu Phi & Thái Bình Dương).

Các liên hệ khác đã làm nảy sinh nhu cầu vận chuyển khách đến

các điểm đến du lịch mới dựa trên kết quả của sự phát triển tuyến bay

của các hãng hàng không như:

Hãng All Nippon - các Khách sạn ANA ở khu vực Thái Bình Dương;

Hãng Japan Air Lines - các Khách sạn Nikko trên khắp thế giới.

Trong cả hai trường hợp, sự kết hợp hoạt động kinh doanh hàng

không - khách sạn quốc tế cho phép các công ty bán các sản phẩm bổ

148

sung thông qua giao dịch, kiểm soát khả năng cung sẵn có và tạo điều

kiện thuận lợi cho việc áp dụng các kỹ thuật marketing hỗn hợp như giữa

chương trình khách bay thường xuyên và nơi lưu trú. Ở những quốc gia

có sự nới lỏng các quy chế và mức độ cạnh tranh tăng cao đã làm cho các

hãng hàng không buộc phải rút lui khỏi lĩnh vực khách sạn để trở về với

hoạt động kinh doanh cơ bản của mình thì các hãng duy trì các thoả

thuận và liên minh với các tập đoàn khách sạn.

Để tăng cường các dịch vụ bổ sung, các hãng hàng không có thể

mở rộng hoạt động trong lĩnh vực vận chuyển mặt đất ở nước ngoài, kinh

doanh các điểm hấp dẫn du lịch hoặc nhà hàng. Hoạt động kinh doanh

này có kết quả tương tự như hoạt động của các công ty lữ hành quốc tế

(xem phần sau).

c. Hãng hàng không với các đại lý du lịch

Nhiều hãng hàng không đang mở rộng khai thác các lợi thế thương

mại độc quyền để có thể kiểm soát được sự phân phối sản phẩm bằng

việc mua lại các đại lý du lịch. Tuy nhiên, việc mua lại doanh nghiệp để

hoạt động đa quốc gia như vậy là rất hiếm vì các hãng hàng không có

thiên hướng tập trung vào thị trường nội địa mà ở đó họ có một thị phần

lớn mà không tập trung vào các thị trường nước ngoài với thị phần của

họ có thể rất nhỏ. Do đó, các công ty đa quốc gia trong hàng không

thường không quan tâm nhiều đến mối liên hệ này.

4.2.1.2. Công ty đa quốc gia trong đại lý du lịch và các dịch vụ

liên quan

Trong lĩnh vực phân phối sản phẩm lữ hành, hoạt động kinh doanh

đa quốc gia không nhiều vì một số lý do sau đây:

- Cho đến nay, chỉ một số ít quốc gia có ngành du lịch phát triển

với quy mô lớn nên không gây áp lực nhiều đến việc hình thành các

tập đoàn.

- Các quốc gia có các tập đoàn hầu hết là các thị trường nguồn

khách riêng biệt, mà các doanh nghiệp dịch vụ lữ hành thường phải

149

chuyên biệt hoá theo yêu cầu của một thị trường nguồn khách nhất định

và "lợi thế sản xuất" này không thể dễ dàng mở rộng vượt qua biên giới.

- Giữa các quốc gia thường có những quy định pháp lý khác nhau

về cấp giấy phép kinh doanh và về tiêu chuẩn chuyên môn làm cản trở

việc chuyển giao các kỹ năng và kinh nghiệm kinh doanh. Ví dụ, các

phương thức bán vé của IATA

mặc dù có tính chất rộng khắp nhưng

không thể áp dụng cho tất cả các quốc gia.

- Nhiều doanh nghiệp lữ hành hoạt động như chi nhánh của các

doanh nghiệp thuộc nhiều lĩnh vực khác ở trong nước nên không quan

tâm đến hoạt động đa quốc gia, hoặc các doanh nghiệp đó hoạt động

trong điều kiện nguồn vốn có hạn nên không có khả năng đầu tư mở rộng

trong tương lai.

Dù sao chăng nữa, trong lĩnh vực dịch vụ lữ hành vẫn tồn tại một

số công ty hoạt động đa quốc gia. Nổi tiếng nhất có lẽ là các hãng

American Express, Thomas Cook và Wagon-List Tourisme. Các doanh

nghiệp này được thành lập từ khá lâu, bao gồm cả hoạt động đại lý du

lịch và cung ứng các dịch vụ khác. Sự phát triển các dịch vụ bổ sung của

các doanh nghiệp này đã tạo ra hoạt động kinh doanh đa quốc gia. Hãng

Thomas Cook phát triển từ một cơ sở ở Anh (mặc dù hiện nay do người

Đức sở hữu) thành 350 văn phòng chi nhánh (sở hữu vốn) ở 25 nước, đặc

biệt ở các nước nói tiếng Anh. Hãng Wagon-List Tourisme có nguồn gốc

kinh doanh tàu hoả và ô tô có chỗ nghỉ sang trọng ở Bỉ, thiết lập 415 văn

phòng ở 33 nước, đặc biệt ở châu Âu, Mêhicô và Nam Mỹ (Công ty

Wagon-List hiện nay hợp nhất với tập đoàn khách sạn Accor). Hãng

Thomas Cook và Wagon-List có mối liên hệ mật thiết với nhau trong

nhiều năm và cũng có nhiều cơ sở liên kết ở các quốc gia khác.

Lý do cơ bản của hoạt động kinh doanh đa quốc gia này không chỉ

liên quan chủ yếu đến bán lẻ sản phẩm lữ hành mà còn cung ứng các dịch

vụ mang tính quốc tế hoặc các dịch vụ nơi đến cần thiết từ trước chuyến

đi. Hầu hết 1.000 văn phòng đại lý lữ hành của hãng American Express

International Air Transport Association - Hiệp hội vận chuyển hàng không quốc tế.

150

bán sản phẩm lữ hành cho các khách hàng địa phương, đồng thời cung

cấp dịch vụ tư vấn cho những người dự định đi du lịch, bán séc du lịch,

kinh doanh thẻ tín dụng và cung cấp các dịch vụ du lịch tại điểm đến.

Một trường hợp tương tự khác là đại lý du lịch bán lẻ chỉ là một phần

trong các hoạt động của Văn phòng Du lịch Quốc gia hoặc trong các dịch

vụ của một hãng tàu biển. Vì vậy, Hãng Du lịch Balkan, Văn phòng Du

lịch Nhật Bản, Hãng Cunard và CTC là những ví dụ về các doanh nghiệp

hoặc tổ chức sở hữu các công ty đa quốc gia có hiệu quả trong lĩnh vực

lữ hành.

Giống như trong lĩnh vực hàng không, một số thị trường dịch vụ lữ

hành khác cũng có nhu cầu về hoạt động kinh doanh đa quốc gia. Đó là

các công ty cho thuê xe, đại diện đăng ký đặt giữ phòng khách sạn, bảo

hiểm du lịch và các công ty kinh doanh thẻ tín dụng. Hoạt động kinh

doanh đa quốc gia trong các lĩnh vực dịch vụ nói trên có xu hướng hình

thành các công ty đa quốc gia sở hữu vốn như các hãng Avis, Hertz,

Utell hoặc Diners Club; hoặc dưới hình thức hợp đồng quản lý không

mang tính chất đầu tư. Trong cả hai trường hợp, lý do kinh doanh đa

quốc gia là do một phần dịch vụ cung cấp cho khách hàng ở một quốc gia

này và một phần cung cấp ở quốc gia khác, đồng thời cũng do các quốc

gia muốn quảng bá hình ảnh toàn cầu của mình. Sự mở rộng hiệu quả

kinh tế theo quy mô toàn cầu khi sử dụng các hệ thống thông tin liên lạc,

công nghệ thông tin, công nghệ số cũng mang lại tính chất quốc tế hoá hệ

thống thông tin lữ hành của các doanh nghiệp như Tập đoàn Lữ hành

Reed, sự kết hợp các dịch vụ của Hãng OAG với Tập đoàn Thông tin Lữ

hành ở Mỹ, hãng ABC Guides của Anh, hệ thống đăng ký đặt phòng

khách sạn Utell và các dịch vụ thông tin, đặt giữ chỗ khác.

4.2.1.3. Công ty đa quốc gia trong lĩnh vực lưu trú

Khi đánh giá vai trò và tác động của công ty đa quốc gia trong du

lịch, người ta thường tập trung vào lĩnh vực lưu trú nhiều hơn các lĩnh

vực khác. Một phần vì tính hữu hình cao của các tập đoàn lưu trú và phần

khác vì dòng đầu tư quốc tế lớn hơn các lĩnh vực khác. Một hãng hàng

151

không đầu tư ở nước ngoài chỉ giới hạn ở việc lập văn phòng và trang bị

các tiện nghi cơ bản khác, hoặc các doanh nghiệp dịch vụ lữ hành cũng

chỉ chủ yếu đầu tư để lập văn phòng (và có thể mua sắm thêm phương

tiện vận chuyển), nhưng các khách sạn và khu nghỉ dưỡng lại chủ yếu có

nhu cầu đầu tư cố định về đất đai, công trình xây dựng và trang thiết bị.

Trong nhiều năm trước đây, hầu hết các đầu tư quốc tế vào các

doanh nghiệp lưu trú có nguồn gốc từ Mỹ và là đầu tư vốn trực tiếp. Đến

nay đã thay đổi theo hướng hoạt động kinh doanh trên cơ sở các hợp

đồng quản lý không mang tính chất đầu tư và mở rộng hơn về nguồn gốc

của vốn đầu tư. Các công ty đa quốc gia chủ yếu không có nguồn gốc từ

Mỹ trong lĩnh vực này bao gồm: Câu lạc bộ Địa Trung Hải, tập đoàn

Accor và Meridien (Pháp), tập đoàn Forte và Bass (Anh), tập đoàn

Khách sạn CP (Canada), tập đoàn Oberoi (Ấn Độ), tập đoàn Melia/Sol

(Tây Ban Nha), các tập đoàn khách sạn Nikko, Aoki và ANA (Nhật

Bản), các tập đoàn New World và Mandarin Oriental (Hồng Kông). Các

công ty đa quốc gia về lưu trú chủ yếu của Mỹ như các tập đoàn Holiday

Inn, Westin, ITT Sheraton, Inter-Continental, Hyatt và Hilton chiếm một

nửa trong toàn bộ khách sạn có sở hữu hoặc kết hợp với nước ngoài trên

khắp thế giới. Tuy nhiên, sự phát triển các doanh nghiệp không có nguồn

gốc từ Mỹ cũng như các doanh nghiệp nước ngoài mua lại các công ty

khách sạn Mỹ đã làm tỷ lệ này giảm xuống. Hoạt động kinh doanh tập

đoàn trong lĩnh vực lưu trú là nguyên nhân chính gây ra các tác động

định hướng đối với nền kinh tế các quốc gia có chi nhánh.

Sự chuyển dịch từ đầu tư vốn trực tiếp sang hoạt động kinh doanh

thông qua hợp đồng quản lý không mang tính chất đầu tư một phần là do

hiệu quả so sánh chi phí đầu tư trực tiếp với các thị trường vốn sẵn có và

một phần xuất phát từ thực tế là công ty mẹ không có nhu cầu đầu tư.

Các lợi ích chính đối với công ty mẹ là dòng chảy thu nhập từ hoạt động

kinh doanh hơn là từ sở hữu và không bị lệ thuộc vào lãi suất. Khi đó,

trong thực tế sẽ có một khách sạn ở quốc gia A do một doanh nghiệp của

quốc gia A làm chủ nhưng lại là công ty nhánh của công ty cổ phần ở

152

quốc gia B và do công ty đa quốc gia ở quốc gia C vận hành theo hợp

đồng quản lý. Một doanh nghiệp như vậy đến lượt mình lại có thể liên

kết với các hãng hàng không hoặc các doanh nghiệp khác. Do có sự tách

riêng quyền sở hữu nên doanh nghiệp theo mô hình này sẽ giành được

các nhân tố đầu vào tốt nhất. Đó là:

- Đất đai và tài nguyên du lịch từ quốc gia A;

- Vốn từ quốc gia B;

- Các kỹ năng kinh doanh từ quốc gia C.

Sau đó, công ty ở quốc gia B phát triển và trở thành một công ty đa

quốc gia về sở hữu vốn hoặc đầu tư phát triển gián tiếp nhưng không

quản lý trong du lịch như các công ty Kumagai Gumi hoặc Daikyo của

Nhật Bản; công ty vận hành ở quốc gia C như Hyatt hoặc ITT Sheraton

trở thành công ty kinh doanh khách sạn đa quốc gia nổi tiếng hơn.

Dù mua lại hoặc phát triển mới, các công ty đa quốc gia trong lĩnh

vực lưu trú đều có tốc độ phát triển nhanh nhất so với các lĩnh vực khác

của ngành du lịch. Ví dụ, Câu lạc bộ Địa Trung Hải khởi nghiệp từ năm

1949 với một làng nhỏ ở Majorca và đã mở rộng qua các năm để đến nay

vận hành 85 tổ hợp nghỉ dưỡng lớn ở hơn 30 nước. Gần đây, các tập

đoàn của Nhật Bản, Hồng Kông và Hàn Quốc còn phát triển nhanh

hơn nhiều.

4.2.1.4. Công ty đa quốc gia trong kinh doanh du lịch tàu biển

Doanh nghiệp liên quan đa quốc gia sớm nhất trong ngành du lịch

là các công ty tàu biển chuyên chở khách vì chắc chắn nó cần phát triển

các đại lý làm đại diện ở các cảng biển nước ngoài trong tuyến hành trình

phục vụ. Sự mở rộng này nhằm đáp ứng các nhu cầu:

- Bán chuyến đi cho dân cư ở quốc gia nơi tàu cập bến theo tuyến

hành trình (và cũng có thể ở các quốc gia ngoài tuyến hành trình);

- Mua vật phẩm cung ứng cho khách đi tàu và tiếp nhiên liệu ở các

hải cảng nước ngoài;

153

- Mua các yếu tố đầu vào mang tính quốc tế để tối ưu hoá sản xuất

(ví dụ, sử dụng nguồn tài chính ở Mỹ để mua tàu đóng ở Phần Lan, đăng

kiểm ở Panama, bảo hiểm ở London, sử dụng sĩ quan chỉ huy người Na

Uy và một hải đoàn Philippin hoặc vùng Trung Cận Đông).

Tình trạng thuê mướn hải đoàn của hầu hết các chuyến tàu biển đi

theo tuyến hành trình trên thế giới không làm thay đổi những mối liên

quan này, đồng thời các nhu cầu nêu trên đã làm mở rộng hoạt động kinh

doanh dịch vụ du lịch tàu biển. Các công ty du lịch tàu biển của Mỹ,

Anh, Scandinavi, Ý và Hy Lạp hoạt động ở các hải cảng vùng Caribê và

các nơi khác sử dụng các con tàu lớn đóng ở Đức, Phần Lan và Pháp

được mua bảo hiểm ở Luân Đôn, đăng kiểm và thuê hải đoàn từ nhiều

nước khác nhau. Hoạt động marketing có thể tập trung ở Mỹ, Canada,

Anh, Đức và các nước châu Âu khác.

Nhiều công ty du lịch tàu biển còn vận hành các doanh nghiệp

trong một số lĩnh vực khác của ngành du lịch, ví dụ các hãng P&O-

Sitmar, Cunard và Chandris đều là chủ của các khách sạn hoặc các khu

nghỉ dưỡng. Trong khi các cơ sở này có thể có hoặc không liên hệ về

kinh doanh với hoạt động tàu biển nhưng chúng tạo xu hướng mở rộng

về địa lý của công ty đa quốc gia mẹ.

4.2.1.5. Công ty đa quốc gia trong kinh doanh lữ hành

Hoạt động kinh doanh các chương trình du lịch quốc tế đại chúng

phát triển chủ yếu từ các nước Tây Âu và gần đây từ Nhật Bản, Hàn

Quốc, Trung Quốc. Hầu hết các công ty lữ hành gửi khách sử dụng các

đại lý sẵn có hoặc các công ty lữ hành nhận khách để cung ứng các dịch

vụ cho khách du lịch tại điểm đến. Khi các công ty lữ hành gửi khách mở

rộng cung ứng các dịch vụ mặt đất như vận chuyển, lưu trú tại điểm đến

có thể tạo ra hiệu quả kinh tế theo quy mô. Sự mở rộng này thường

không bao hàm các hợp đồng quản lý không mang tính chất đầu tư. Như

vậy, có thể thấy áp lực chủ yếu để tích hợp các dịch vụ cung ứng trong

chương trình du lịch xuất phát từ các doanh nghiệp ở các nước nguồn

khách. Các doanh nghiệp này có nhiều tiềm năng nhất để thu được lợi ích

154

từ vận hành các cơ sở kinh doanh của mình tại điểm đến du lịch. Các

công ty lữ hành gửi khách của Đức, Hà Lan, Scandinavi và Anh thường

đảm nhận luôn là đại diện khu nghỉ dưỡng, trực tiếp cung cấp các dịch vụ

mặt đất như vận chuyển và các chương trình tham quan ở các điểm đến

cho khách hàng. Điều đó phần nào hạn chế sự phát triển của các đối thủ

cạnh tranh mới. Nếu nhu cầu lớn hơn thì các công ty này cũng có thể làm

chủ hoặc có các hợp đồng quản lý không mang tính chất đầu tư với các

khách sạn. Vì vậy, các hãng lữ hành Hà Lan là chủ của các khách sạn ở

Torremolinos (Tây Ban Nha); các hãng TUI (Đức) và Thomson Holidays

(Anh) có thời kỳ từng làm chủ các khách sạn và thậm chí cả các tàu thuỷ

du lịch ở vùng Địa Trung Hải. Tương tự như vậy, các hãng lữ hành Nhật

Bản đã mở rộng ra khắp các điểm đến du lịch nổi tiếng ở Đông Á và Tây

Thái Bình Dương.

Trong thực tế, sự phân biệt giữa các công ty lữ hành gửi khách có

cơ sở của mình tại các điểm đến với các tập đoàn khách sạn quốc tế và

các hãng hàng không kết hợp với khách sạn chỉ là biểu hiện bên ngoài

của hoạt động kinh doanh đa quốc gia. Trong khi đó, chúng đều cung

ứng các sản phẩm dịch vụ như nhau cho cùng một thị trường và các

doanh nghiệp này đều có cùng nhu cầu về các hoạt động kinh doanh ở

nền kinh tế các nước chủ nhà.

4.2.2. Tác động của công ty đa quốc gia

4.2.2.1. Tác động đối với các nước chủ nhà (các nước có chi

nhánh)

Từ đầu những năm 80 của thế kỷ XX, đã có nhiều nghiên cứu về

tác động của công ty đa quốc gia trong du lịch đối với nền kinh tế các

nước có chi nhánh. Nền kinh tế nước chủ nhà (hay nước có chi nhánh) là

nền kinh tế một quốc gia mà ở đó có sự hiện diện về kinh tế của công ty

đa quốc gia ngoại trừ nền kinh tế của quốc gia chính nó (nền kinh tế của

nước có công ty mẹ). Có 5 lĩnh vực cơ bản liên quan đến tác động của

công ty đa quốc gia đối với nền kinh tế nước chủ nhà:

155

- Cơ cấu và sự phát triển ngành du lịch hoặc các lĩnh vực của ngành;

- Thị trường và dòng khách du lịch;

- Giá cả các sản phẩm du lịch;

- Các khoản thanh toán nhân tố sản xuất và đầu vào;

- Doanh nghiệp địa phương và công nghệ sản xuất.

Sau đây sẽ đề cập chi tiết các lĩnh vực tác động trên của công ty đa

quốc gia đối với nền kinh tế nước chủ nhà (nước có chi nhánh).

a. Cơ cấu và sự phát triển ngành du lịch

Chính phủ nước chủ nhà thường khuyến khích thành lập các chi

nhánh của công ty đa quốc gia để hoạt động kinh doanh bởi vì doanh

nghiệp địa phương chưa phát triển hoặc quốc gia đó có nhiều tài nguyên

phù hợp. Điều này dẫn đến cơ cấu các lĩnh vực kinh doanh của ngành du

lịch bị chi phối hoặc kiểm soát từ bên ngoài nhất là ở các nước kém phát

triển, trừ khi chính phủ nước chủ nhà áp đặt các điều kiện ràng buộc. Ví

dụ, theo hợp đồng, một hãng hàng không nước ngoài được phép cung cấp

dịch vụ vận chuyển đến và tại một quốc gia nhỏ. Điều đó có thể làm hạn

chế các hãng hàng không khác tham gia cung cấp dịch vụ và áp đặt sự

độc quyền có thể có lợi hoặc không có lợi cho nền kinh tế nước chủ nhà.

Thậm chí, một công ty đa quốc gia có thể áp đặt độc quyền ở nước chủ

nhà để ngăn cản sự thâm nhập của các công ty đa quốc gia khác cũng

như sự phát triển của các doanh nghiệp địa phương.

Một số quốc gia ký các hợp đồng riêng rẽ với các công ty đầu tư

phát triển như Câu lạc bộ Địa Trung Hải hoặc tập đoàn khách sạn của

Mỹ, những công ty này không chỉ hạn chế sự cạnh tranh mà còn hạn chế

quyền tự chủ của nước chủ nhà trong các quyết định về kiểu loại dự án

phát triển. Các công ty đầu tư phát triển có thể chi phối diện mạo các lĩnh

vực kinh doanh của ngành du lịch (ví dụ chỉ tập trung xây dựng sân bay

mới, giao thông nội địa) và cơ cấu dịch vụ tại điểm đến.

156

Nếu các công ty đa quốc gia phát huy được vị thế độc quyền ở nền

kinh tế nước chủ nhà thì họ có thể tác động đến việc hoạch định chính

sách phát triển du lịch, thậm chí có thể gây áp lực đối với chính phủ thay

đổi quy hoạch phát triển du lịch theo các yêu cầu của chính họ (ví dụ yêu

cầu các nước chủ nhà cần phải chi tiêu nhiều hơn cho cơ sở hạ tầng).

Mặc dù có các hạn chế nêu trên, nhiều quốc gia vẫn khuyến khích

các công ty đa quốc gia nước ngoài trong du lịch trừ khi các quốc gia này

lựa chọn không phát triển ngành du lịch. Chính phủ các quốc gia này có

xu hướng đàm phán chi tiết và chặt chẽ hơn với các công ty đa quốc gia

ở giai đoạn đầu. Khi du lịch toàn cầu phát triển và số lượng các công ty

đa quốc gia tìm kiếm hoạt động kinh doanh ở nước ngoài tăng lên thì

chính phủ nước chủ nhà giành được nhiều ưu thế hơn trong thoả thuận

với các công ty đa quốc gia.

b. Thị trường và dòng khách du lịch

Mức độ ràng buộc của công ty đa quốc gia với nền kinh tế nước

chủ nhà tuỳ thuộc vào khả năng lợi nhuận thu được từ nền kinh tế đó khi

so sánh với các nước khác. Khả năng sinh lợi có thể bắt nguồn trực tiếp

từ hoạt động kinh doanh của các công ty con hoặc có thể phản ánh các

điều kiện thị trường của nền kinh tế ở các nước nguồn khách, nhất là

trong trường hợp du lịch quốc tế. Ví dụ, các công ty lữ hành Nhật Bản rút

lui khỏi Canada vào đầu những năm 80 của thế kỷ XX bởi vì ở nơi khác

có khả năng sinh lợi lớn hơn và cũng trong thời gian này các tập đoàn

khách sạn và công ty lữ hành của Anh đã giảm bớt các công ty con ở

Malta bởi vì khách du lịch Anh không còn mong muốn đến đó nữa. Các

thị trường nguồn khách du lịch cũng có thể phụ thuộc - mặc dù không

nhiều vào các công ty đa quốc gia nước ngoài để đáp ứng nhu cầu du lịch

ở các thị trường này có thể quy mô nhỏ nhưng có sức mua đáng kể (ví dụ

như các tiểu vương quốc ở Trung Đông).

Một vấn đề khó nhận biết hơn là các công ty đa quốc gia du lịch có

thể chi phối hoặc kiểm soát các dòng khách du lịch, đặc biệt giữa các

quốc gia nguồn khách và quốc gia điểm đến. Ví dụ, một hãng hàng

157

không kết hợp với kinh doanh khách sạn sẽ tìm cách tối đa hoá thu nhập

trên các tuyến bay của mình bằng cách tập trung bán cho các phân khúc

thị trường có khả năng lợi nhuận cao và ổn định công suất chuyên chở

khách. Vì vậy, một khu nghỉ dưỡng đặc biệt ở Bahama có thể lệ thuộc

chủ yếu vào thị trường khách là những người New York trung lưu; một

khu nghỉ dưỡng ở Thái Lan lệ thuộc vào các cặp vợ chồng từ Nhật Bản

đến hưởng tuần trăng mật. Sự phụ thuộc đặc biệt vào thị trường khách

như vậy là mạo hiểm vì điểm đến du lịch bị đặt vào tình huống phải thay

đổi theo điều kiện của từng thị trường riêng lẻ, đồng thời cơ quan quản lý

nhà nước về du lịch của quốc gia điểm đến có thể không còn kiểm soát

được thị trường mục tiêu. Cơ quan này có thể chỉ mong muốn thu hút

một số ít du khách cao cấp có mức chi tiêu cao, nhưng các công ty đa

quốc gia với tính chất thương mại lại muốn tối đa hoá lợi nhuận bằng

cách chào bán sản phẩm cho thị trường khách đại chúng - những người

ưa thích kiểu du lịch gia đình, theo nhóm đông và chi tiêu tiền bạc không

nhiều. Ở một khía cạnh khác thì sự tập trung thị trường cùng với hiệu quả

kinh tế theo quy mô nhận được từ thị trường khách du lịch đại chúng và

yêu cầu tiêu chuẩn hoá dịch vụ có thể dẫn đến sự phát triển du lịch có

tính "cô lập". Sự phát triển này có thể hoàn toàn độc lập với nền kinh tế

cũng như tách biệt với các đặc điểm tự nhiên và văn hoá của nước chủ nhà.

c. Giá cả các sản phẩm du lịch

Giảm giá theo số lượng và cho khách mua thường xuyên là chính

sách khá phổ biến đối với nhiều sản phẩm trong nền kinh tế thị trường.

Ngoài ra, nhiều doanh nghiệp du lịch còn hoạt động với chính sách giá

phân biệt theo mùa vụ (thường giảm giá lúc trái vụ) để điều hoà cầu phù

hợp với cung. Các công ty lữ hành, tổng đại lý và các nhà phân phối du

lịch khác sử dụng quyền mặc cả khi đàm phán mức giá mua số lượng lớn

với các nhà cung ứng để họ có thể cạnh tranh về giá ở các thị trường

nguồn khách. Việc này luôn xảy ra ở các thị trường du lịch đại chúng, ví

dụ, các công ty lữ hành Đức và Anh nổi tiếng trong đàm phán được mức

giá rẻ nhất với các nhà kinh doanh khách sạn và các điểm hấp dẫn du lịch

ở Hy Lạp và Tây Ban Nha. Các công ty đa quốc gia chính thức hoá và

158

nội bộ hoá các cuộc đàm phán một cách dễ dàng. Các mức giá được hình

thành trong tương quan với các thị trường của công ty đa quốc gia (các

thị trường nguồn khách) và chi phí các dịch vụ cấu thành do công ty con

cung cấp phản ánh yêu cầu lợi nhuận và theo phương thức kế toán của

công ty mẹ hơn là của mỗi công ty thành viên.

Vì vậy, hoạt động kinh doanh đa quốc gia thường áp dụng phương

pháp định giá chuyển nhượng. Đó là phương pháp xác định các mức giá

"giả" cho mỗi thành tố của một sản phẩm đa quốc gia (ví dụ một chương

trình du lịch trọn gói) để tối đa hoá lợi ích hợp thành. Phương pháp này

thường được sử dụng để giảm thiểu thuế, đặc biệt là thuế lợi tức (thuế thu

nhập). Phương pháp định giá chuyển nhượng cùng với sự thay đổi thời

hạn thanh toán các khoản ngoại tệ một cách linh hoạt để lợi dụng sự biến

động của tỷ giá trao đổi có thể gây ra những tổn thất nghiêm trọng cho

nền kinh tế các nước chủ nhà.

Hãy xem xét một ví dụ giả định sau: Công ty lữ hành A có văn

phòng bán tour ở quốc gia A, làm chủ một hãng hàng không đăng ký ở

quốc gia B và có các cơ sở lưu trú tại điểm đến ở quốc gia C. Công ty

bán một tour du lịch trọn gói với giá 1.000 USD ở quốc gia A và không

mua hoặc bán các yếu tố cấu thành ở bên ngoài, nhưng hình thành các

mức giá kế toán nội bộ giữa các công ty chi nhánh. Bảng 4.1

phản ánh

quá trình giảm thiểu thuế lợi tức của công ty bằng phương pháp định giá

chuyển nhượng.

Công ty đa quốc gia nâng giá thành ở các nước có tỷ lệ thuế cao để

giảm lợi nhuận công bố và do đó, giảm thuế lợi tức và làm ngược lại ở

các nước có tỷ lệ thuế thấp. Ví dụ, có thể thực hiện việc này bằng cách

nâng giá trị các tài sản ở quốc gia điểm đến C, giảm giá vé máy bay ở

quốc gia B và phân bổ lại các chi phí quản lý hành chính hoặc các giao

dịch nội bộ công ty chi nhánh. Kết quả là giảm khoản nợ thuế nói chung

khoảng 2% trên tổng doanh thu hoặc từ 40% thuế lợi tức xuống chỉ còn

Theo: Bull, A. (1998), The Economics of Travel and Tourism, 2nd edition, Longman,

Melbourne.

159

20%. Lợi nhuận phi thương mại có thể còn tăng thêm nhờ lựa chọn đúng

thời điểm thanh toán cho các khoản ngoại tệ để lợi dụng tỷ lệ ngoại hối

có lợi.

Bảng 4.1. Phương pháp định giá chuyển nhượng

của một công ty lữ hành

Đơn vị tính: USD

Quốc gia

Tỉ lệ thuế lợi tức

(%)

Giá

thành

Giá

bán

Lãi thực

Y - X

Thuế

thực

A. Văn phòng

180

200

B. Vận chuyển

hàng không

360

400

C. Lưu trú

tại điểm đến

360

400

900

1000

100

Giá chuyển

nhượng

(chi phí

công bố Z)

Lợi nhuận

công bố

Y- Z

Thuế

đã trả

200

300

100

400

900

100

d. Các khoản thanh toán nhân tố sản xuất và đầu vào

Lợi ích kinh tế nhận được của bất kỳ quốc gia nào từ du lịch sẽ bị

hạn chế bởi mức độ rò rỉ của thu nhập ra khỏi nền kinh tế. Sự rò rỉ được

chia thành hai nhóm chính:

- Khoản thanh toán đối với các hàng hoá và dịch vụ nhập khẩu.

- Khoản thanh toán các nhân tố sản xuất của nước ngoài.

160

Không có căn cứ để cho rằng một chi nhánh của công ty đa quốc

gia có xu hướng nhập khẩu hàng hoá và dịch vụ cho hoạt động kinh

doanh nhiều hơn một doanh nghiệp địa phương cùng loại ở nước chủ

nhà. Trên thực tế, nhiều công ty đa quốc gia muốn bảo vệ hình ảnh của

mình ở các nước chủ nhà nên họ thận trọng trong việc khai thác sử dụng

các nguồn đầu vào của địa phương. Điều này thậm chí có thể được coi là

một nội dung trong chính sách của công ty. Tuy nhiên, các công ty đa

quốc gia trong du lịch nói riêng thường không thể so sánh được với các

doanh nghiệp địa phương vì họ phải giữ mối liên hệ với nền kinh tế các

quốc gia của chính mình.

Thứ nhất, như đã đề cập ở trên, các công ty chi nhánh ở quốc gia

nơi đến thường cần các hàng hoá và dịch vụ mà du khách quen tiêu dùng

như ở “quê hương”. Các tập đoàn khách sạn Mỹ thường dự trữ bia và

thuốc lá Mỹ; các tập đoàn khách sạn Nhật Bản thường nhập khẩu thực

phẩm và nội thất từ Nhật để phục vụ những người dân của mình. Thứ

hai, nếu công ty mẹ đề cao hình ảnh đại diện quốc gia của mình hoặc yêu

cầu tiêu chuẩn hoá toàn cầu thì các công ty chi nhánh phải phản ánh điều

này trong hoạt động kinh doanh. Hãng hàng không Pháp và các Khách

sạn Meridien khuếch trương hình ảnh nước Pháp của họ khắp thế giới

thông qua những vật dụng trưng bày và sản phẩm tiêu dùng.

Khoản thanh toán các nhân tố sản xuất của nước ngoài tạo nên sự

rò rỉ nghiêm trọng hơn. Các nước kém phát triển thường khuyến khích

các doanh nghiệp nước ngoài vì họ không có các nguồn lực cần thiết do

đó sự rò rỉ thông qua việc hoàn lại các nhân tố sản xuất chắc chắn sẽ xảy

ra. Nhân tố sản xuất cố định duy nhất trong du lịch là đất đai và các điểm

hấp dẫn, tuy nhiên những nhân tố này có thể chuyển thành sở hữu của

nước ngoài. Các công ty đa quốc gia có thể cung cấp các nhân tố đầu vào

khác từ các nguồn có hiệu quả nhất phù hợp với sản xuất của họ. Do đó,

nếu các điều kiện khác không đổi thì nguồn vốn cổ phần và vốn vay từ

các thị trường vốn có tỷ lệ lãi suất thấp (giả sử nền kinh tế nước chủ nhà

không hạn chế các dòng vốn) thì các khoản thanh toán lãi suất sau đó sẽ

là sự rò rỉ. Lao động có kỹ năng có thể được nhập khẩu, đặc biệt lao động

161

quản lý và làm cho những người lao động địa phương ít có cơ hội thăng

tiến vào các vị trí quản lý cấp cao. Kết quả là có sự rò rỉ từ một phần tiền

lương (có thể là phần lớn nhất) của lao động nhập khẩu gửi về nước

của họ.

Các công ty chi nhánh của công ty đa quốc gia không có xu hướng

nhập khẩu thiết bị nhiều hơn các doanh nghiệp địa phương. Các phương

tiện vận chuyển hành khách ở điểm đến (như ô tô buýt, taxi, hệ thống

đường sắt, ô tô cho thuê...) thường có nguồn gốc từ Nhật, Đức hoặc Mỹ

do các công ty lữ hành địa phương cũng như do công ty đa quốc gia của

một trong các nước này nhập về.

Như vậy, sự rò rỉ chủ yếu từ các hoạt động kinh doanh của công ty

đa quốc gia là lợi nhuận và tiền lương. Mặc dù có rất ít bằng chứng về

các công ty đa quốc gia thu được siêu lợi nhuận trong mối quan hệ với

nền kinh tế quốc gia của chính mình, nhưng với vị thế độc quyền đã tạo

cho các công ty này thu được siêu lợi nhuận tương đối ở nền kinh tế các

nước chủ nhà. Phương pháp định giá chuyển nhượng thực chất là việc rút

ra các lợi nhuận “thực” một cách hiệu quả, mặc dù biểu hiện bên ngoài là

dường như không có sự rò rỉ nào khỏi nền kinh tế của các nước chủ nhà.

Tác động tổng hợp của sự rò rỉ các khoản thanh toán gắn với hoạt

động kinh doanh của các công ty đa quốc gia ở cả hai đầu của dòng du

khách làm giảm đáng kể sự đóng góp của du lịch vào GDP của nền kinh

tế nước chủ nhà. Các nghiên cứu đã chỉ ra rằng chỉ 31 - 33% tổng chi

tiêu của du khách có thể được giữ lại ở điểm đến khi du khách mua một

tour du lịch trọn gói của một công ty lữ hành gửi khách đa quốc gia. Nếu

các yếu tố cấu thành của sản phẩm du lịch nói trên được cung cấp riêng

lẻ và của địa phương nhiều hơn thì thu nhập giữ lại được ở điểm đến có

thể đạt hơn 50% tổng chi tiêu của du khách.

đ. Doanh nghiệp địa phương và công nghệ sản xuất

Trong khi nhiều công ty lữ hành và hãng hàng không mở rộng hoạt

động kinh doanh đa quốc gia chủ yếu để tích hợp sản xuất theo chiều dọc

162

đối với thị trường trong nước thì các công ty đa quốc gia khác trong du

lịch có thể mở rộng theo chiều ngang vượt ra khỏi biên giới quốc gia

nhằm đạt được hiệu quả kinh tế theo quy mô vì họ có thể sử dụng công

nghệ sản xuất tiên tiến hơn so với các doanh nghiệp địa phương. Do đó,

họ có thể thu được lợi nhuận cao hơn.

Những lợi thế sản xuất liên quan đến các tập đoàn khách sạn được

xác định là:

- Các kỹ năng và kinh nghiệm hậu cần trong ngành.

- Tiếp cận công nghệ cao - đặc biệt quan trọng đối với các khách

sạn sang trọng hoặc khách sạn quốc tế.

- Nguồn nhân lực và các yếu tố vật chất đầu vào nhiều hơn và rẻ

hơn so với các doanh nghiệp địa phương có thể nhận được.

- Các chuyên gia hoạch định và đào tạo nhân viên, cung cấp các kỹ

thuật tiên tiến trong sản xuất và phân phối dịch vụ.

Hiện nay, các hệ thống đặt giữ chỗ qua máy tính và hệ thống kế

toán toàn cầu góp phần bổ sung thêm vào các lợi thế nói trên. Các chi phí

giao dịch thấp liên quan đến sự chuyển giao quốc tế các công nghệ này

của công ty đa quốc gia tạo ra lợi thế cạnh tranh đối với các doanh

nghiệp địa phương, đặc biệt ở các nước chậm phát triển. Các nguyên tắc

này cũng được áp dụng tương tự trong các lĩnh vực đại lý du lịch, cho

thuê xe du lịch và các lĩnh vực khác.

Lợi ích cuối cùng đối với quốc gia chủ nhà là nhận được sự chuyển

giao công nghệ sản xuất thông qua các tác động định hướng. Các lợi ích

được tích luỹ lại một cách nhanh chóng nhất ở các quốc gia có các doanh

nghiệp địa phương cạnh tranh mạnh mẽ và đồng hoá các công nghệ sản

xuất cao một cách nhanh chóng. Hiện nay, chính phủ một số quốc gia

quy định việc chuyển giao các kỹ năng và công nghệ du lịch như là một

điều kiện của đầu tư đa quốc gia.

163

4.2.2.2. Tác động đối với các nước có công ty chính

Trong khi tác động của công ty đa quốc gia trong du lịch đối với

nền kinh tế các nước chủ nhà nhận được sự quan tâm đáng kể thì tác

động đối với nền kinh tế các nước có công ty chính lại ít được đề cập.

Ở phạm vi kinh tế vi mô, các công ty đa quốc gia có thể làm thay

đổi cơ cấu và khả năng lợi nhuận của các lĩnh vực kinh doanh trong

ngành du lịch ở nền kinh tế quốc gia có công ty chính trên một số khía

cạnh sau đây:

- Nền kinh tế quốc gia có công ty chính có thể quá nhỏ nên không

tác động được thị trường du lịch thông qua hiệu quả kinh tế theo quy mô.

Hãng hàng không Singapore và Công ty Wagon-Lits có thể không tồn tại

nếu chúng chỉ hoạt động kinh doanh trên thị trường nội địa riêng biệt

của mình.

- Công ty đa quốc gia đầu tư trực tiếp vào các điểm đến du lịch có

mức thu hồi cận biên cao, do đó làm tăng mức thu hồi bình quân đạt

được trong ngành du lịch ở nền kinh tế của quốc gia có công ty chính.

- Do tạo ra hoạt động sản xuất tích hợp hoặc sản xuất hàng loạt các

sản phẩm du lịch ra nước ngoài cho khách hàng, nên chỉ số giá cả nói

chung ở trong nước của các quốc gia có công ty chính có xu hướng giảm.

- Công ty đa quốc gia mà chủ yếu cung cấp các sản phẩm du lịch

ra nước ngoài có thể tạo ra lợi thế độc quyền cho công ty ở thị trường

chính quốc.

Ở phạm vi kinh tế vĩ mô, sự ảnh hưởng của các công ty đa quốc gia

trong du lịch gắn với các dòng khách du lịch. Nhiều công ty đa quốc gia

như các công ty lữ hành châu Âu chịu trách nhiệm thu hút khách du lịch

ra nước ngoài từ các nước có công ty chính của mình. Với xu hướng đi

du lịch nước ngoài cao hơn du lịch trong nước tạo nên một dòng chảy ra

của cán cân thanh toán. Mặt khác, hoạt động kinh doanh đa quốc gia có

thể giảm bớt sự rò rỉ ngoại tệ từ các du khách đi du lịch nước ngoài. Nếu

một du khách công vụ Pháp lựa chọn một khách sạn do người Pháp làm

164

chủ ở một điểm đến nước ngoài, thì điều đó được coi như là một dạng

thay thế nhập khẩu. Việc cung ứng các hàng hoá và dịch vụ trong các

khách sạn cho du khách không phải là người Pháp được coi là “xuất khẩu

trực tiếp” và lợi ích nhận được là lợi ích bổ sung thêm cho nền kinh tế

của các quốc gia có công ty chính.

Sự tồn tại của các công ty du lịch đa quốc gia đã làm thay đổi dòng

du khách cũng như đáp ứng nhu cầu du lịch quốc tế. Điều đó làm cho

chính phủ các quốc gia phải cân nhắc việc sửa đổi kế hoạch ngân sách và

chi tiêu cho cơ sở hạ tầng du lịch và đánh giá lại giá trị (sự đóng góp) của

du lịch quốc tế đối với nền kinh tế của đất nước mình.

CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ THẢO LUẬN

1. Trình bày các mối liên hệ chủ yếu với nước ngoài mà các công ty

đa quốc gia có thể thực hiện?

2. Trình bày các lý thuyết đầu tư đa quốc gia (hoặc các lý do chính

khiến một doanh nghiệp quyết định mở rộng kinh doanh ra khỏi biên giới

quốc gia)?

3. Một doanh nghiệp du lịch Pháp hoạt động kinh doanh có hiệu

quả ở chính quốc. Theo bạn, doanh nghiệp có thể có những lợi thế trực

tiếp gì nếu nó quyết định mở rộng kinh doanh ở các điểm đến du lịch là

các nước Đông Dương?

4. Xác định sự khác nhau chủ yếu trong các lý do hoạt động kinh

doanh đa quốc gia giữa các hãng hàng không hoặc khách sạn với các

doanh nghiệp sản xuất?

5. Tại sao các hợp đồng quản lý không mang tính chất đầu tư ngày

càng trở nên phổ biến trong hoạt động kinh doanh khách sạn đa quốc gia?

6. Trình bày hình thức công ty đa quốc gia trong hàng không. Liên

hệ với tình hình thực tế Việt Nam?

7. Trình bày hình thức công ty đa quốc gia trong đại lý du lịch và

các dịch vụ liên quan. Liên hệ với tình hình thực tế Việt Nam?

165

8. Trình bày hình thức công ty đa quốc gia trong lĩnh vực lưu trú.

Liên hệ với tình hình thực tế Việt Nam?

9. Trình bày hình thức công ty đa quốc gia trong kinh doanh du lịch

tàu biển. Liên hệ với tình hình thực tế Việt Nam?

10. Trình bày hình thức công ty đa quốc gia trong kinh doanh lữ

hành. Liên hệ với tình hình thực tế Việt Nam?

11. Phân tích các tác động đối với các nước có công ty chi nhánh

(nước chủ nhà) khi thu hút các công ty đa quốc gia trong du lịch?

12. Giải thích phương pháp định giá chuyển nhượng của các công

ty đa quốc gia trong du lịch. Lấy ví dụ minh hoạ?

13. Phân tích các tác động đối với các nước có công ty chính khi có

các công ty du lịch phát triển kinh doanh đa quốc gia?

TÀI LIỆU THAM KHẢO CHƯƠNG 4

TIẾNG VIỆT

1. Hoàng Kình (1997), Kinh tế quốc tế, Phần một, NXB Giáo dục,

Hà Nội.

TIẾNG ANH

2. Bull (1998), The Economics of Travel and Tourism, 2

edition,

Longman, Melbourne.

3. Doganis (1998), Flying off Course: The Economics of

International Airlines, 2

edition, Routledge, London and New York.

4. Ross & cộng sự (1993), Corporate Finance, 3

edition, Irwin,

Homewood, Ill.

166

167

Chương 5

ĐẦU TƯ DU LỊCH

Mục tiêu của chương:

Sau khi học xong chương này, người học có khả năng:

 Nắm được khái niệm đầu tư, các nhu cầu đầu tư nói chung và nhu

cầu đầu tư du lịch nói riêng; các yếu tố cơ bản của đầu tư.

 Hiểu rõ đầu tư du lịch thường không liên hệ trực tiếp tới các

khoản thu hồi dự kiến mang tính chất thương mại; đầu tư theo “định

hướng tài sản”, khả năng tồn tại của nó hoàn toàn không ràng buộc với

sự tăng trưởng về cầu du lịch.

 Nắm được các đặc điểm của đầu tư du lịch; đầu tư vào các "sự

kiện" du lịch; các nhân tố chủ yếu ảnh hưởng đến đầu tư du lịch.

 Hiểu biết về các nguồn vốn chủ yếu sử dụng trong đầu tư du lịch.

5.1. KHÁI NIỆM VÀ CÁC YẾU TỐ CƠ BẢN CỦA ĐẦU TƯ

5.1.1. Khái niệm đầu tư

Đầu tư, theo nghĩa chung nhất, là sự bỏ ra hoặc sự “hy sinh” những

cái gì đó ở hiện tại (tiền bạc, sức lao động, của cải vật chất, thời gian, trí

tuệ) nhằm đạt được những kết quả có lợi cho người đầu tư trong tương

lai. Trên phương diện kinh tế, đầu tư là sự hy sinh giá trị các nguồn tài

nguyên hiện tại để thu được của cải nhiều hơn trong tương lai. Theo Luật

Đầu tư của Việt Nam, đầu tư là hoạt động sử dụng tiền vốn, tài nguyên

trong một thời gian tương đối dài nhằm thu được lợi nhuận hoặc các lợi

ích xã hội.

Theo các nhà kinh tế học, bản chất của đầu tư là sự phân bổ các

nguồn tài nguyên thành vốn cố định, nhờ đó làm cho hoạt động sản xuất

168

tăng thêm có thể xảy ra. Trên giác độ vĩ mô, đầu tư là một phần thu nhập

của nền kinh tế không bị tiêu dùng và được sử dụng để tạo nguồn tài

chính cho sản xuất. Trên giác độ vi mô, đầu tư liên quan đến sự phân

phối bất cứ nguồn tài nguyên cần thiết nào của một doanh nghiệp thành

các tài sản sản xuất. Nhu cầu đầu tư thường tồn tại trong ba lĩnh vực

sau đây:

- Các tài sản cố định mới như nhà cửa, nhà máy, thiết bị và các tài

sản cố định khác.

- Nâng cấp hoặc thay thế các tài sản cố định hiện tại đã hết thời

hạn sử dụng.

- Bổ sung vốn lưu động để thanh toán các chi phí sản xuất định kỳ.

Trong du lịch, ba nhu cầu đầu tư nói trên thường gắn với cơ sở vật

chất kỹ thuật của ngành. Ngoài ra, du lịch còn có nhu cầu đầu tư vào cơ

sở hạ tầng, đầu tư phát triển nguồn nhân lực và đầu tư cho quảng bá du

lịch. Đầu tư cơ sở hạ tầng thường gắn chặt chẽ với nhu cầu chung của

nền kinh tế quốc dân (nhu cầu của nhiều ngành trong đó có du lịch và

nhu cầu dân sinh). Đầu tư phát triển nguồn nhân lực và đầu tư cho quảng

bá du lịch thuộc loại đầu tư phi vật chất (đầu tư vô hình). Phạm vi của

chương này giới hạn nghiên cứu đầu tư nhằm hình thành các tài sản sản

xuất (đầu tư hữu hình) bao gồm cơ sở vật chất kỹ thuật và cơ sở hạ tầng

du lịch.

Sự tăng trưởng và phát triển của bất kỳ ngành kinh tế nào đều tuỳ

thuộc vào khả năng thu hồi đầu tư, mà nguồn đầu tư này có thể nhận

được thông qua thị trường vốn và thu nhập nội bộ tăng thêm của ngành

đó. Các khoản thu hồi chủ yếu được xác định thông qua sự bồi hoàn các

nhân tố (lãi suất và cổ tức) thu được do đầu tư và cũng như do sự tăng

trưởng vốn và các lợi ích khác.

5.1.2. Các yếu tố cơ bản của đầu tư

Yếu tố cơ bản quyết định số lượng đầu tư mới cần thiết là khả năng

sinh lợi có thể nhận được. Đó là khoản chênh lệch giữa thu nhập hoặc

169

sản lượng thuần mong đợi từ đầu tư với chi phí vốn sử dụng. Trong các

doanh nghiệp thương mại, thu nhập thuần đạt được từ doanh số bán dự

kiến trừ đi các chi phí dự kiến, vì vậy trong du lịch nó phụ thuộc vào các

kỳ vọng về số khách du lịch, mô hình cầu, chi tiêu của khách và một số

dự báo về sự biến động của chi phí hàng hoá và dịch vụ có nhu cầu. Đối

với một dự án đầu tư phi thương mại, thu nhập thuần có thể còn phụ

thuộc vào sự định giá các lợi ích và chi phí xã hội dự kiến của dự án. Chi

phí vốn là tỷ lệ lãi suất trung bình cần thiết và vốn có thể nhận được từ

một số nguồn sau:

- Tài chính nội bộ: Lợi nhuận hoặc giá trị gia tăng để lại; khoản dự

phòng giảm giá; khoản dự phòng thuế;

- Tài chính bên ngoài: Cổ phần (và các khoản trợ cấp đầu tư); vốn

vay dài hạn, tài chính ngắn hạn (tín dụng ngân hàng, thuê tài chính, tín

dụng thương mại...).

Trong khi vốn vay luôn kèm theo một tỷ lệ lãi suất trực tiếp thì vốn

cổ phần lại đòi hỏi cổ tức cùng với khả năng rủi ro xuất hiện tùy theo mô

hình đầu tư đề xuất, còn đối với tài chính nội bộ thì thường có chi phí cơ

hội của vốn khi nó có thể được sử dụng vào mục đích khác.

Một số phương pháp chủ yếu có thể sử dụng để đánh giá các dự án

đầu tư với các yếu tố cơ bản thể hiện trong bảng 5.1

. Những người

đánh giá đầu tư thận trọng nhất đều sử dụng một số cách tính chiết khấu

các thu nhập và chi phí tương lai đưa về giá trị hiện tại và kết hợp (nếu

có thể) với phân tích rủi ro. Tuy nhiên, một số nghiên cứu thực tế cho

thấy doanh nghiệp thường thay đổi các phương pháp đánh giá và thậm

chí thay đổi cả các quy tắc để quyết định đầu tư. Trong bất kỳ tình huống

nào thì một quyết định đầu tư của doanh nghiệp phụ thuộc phần lớn vào

kỳ vọng ở các thị trường và nền kinh tế quốc dân.

Theo: Bull, A. (1998), The Economics of Travel and Tourism, 2nd edition, Longman,

Melbourne.

170

Bảng 5.1. Các phương pháp đánh giá dự án đầu tư

Chỉ tiêu

đánh giá

Sử dụng tính

chiết khấu

Quy tắc

của phương pháp

Hoàn trả

Hoàn trả chiết khấu

Thu hồi kế toán bình quân

Tỷ lệ thu hồi nội bộ*

Giá trị hiện tại thuần

Chỉ số khả năng sinh lợi

Không

Có

Không

Có

Thời kỳ hoàn đầu tư

Tỷ lệ % thu hồi bình quân trên đầu tư

Tỷ lệ thu hồi tạo ra thu nhập chiết khấu

bằng với chi phí đầu tư

Giá trị phần thặng dư của thu nhập

chiết khấu trên chi phí đầu tư

Tỷ số thu nhập chiết khấu trên chi phí

đầu tư

(* tương đương với hiệu quả cận biên của vốn)

Hầu hết các phương pháp đánh giá trên đều giả thiết rằng quyết

định đầu tư được doanh nghiệp xác định rõ ràng, đó là sẽ tiến hành hoặc

không tiến hành đầu tư. Tuy nhiên, lý thuyết đầu tư hiện đại chỉ ra rằng

có thể thực hiện các quyết định đầu tư trong một khung thời gian linh

hoạt kết hợp chặt chẽ với thời kỳ tính toán về sự không chắc chắn của

đầu tư. Trong thời kỳ đầu, đầu tư có thể mang lại khả năng sinh lợi,

nhưng cũng có thể xuất hiện nhiều rủi ro. Theo thời gian, giá trị chưa xác

định được của rủi ro (ví dụ như chi phí hoặc mức giá cả) trở thành giá trị

được xác định thì mức độ sinh lợi trở nên chắc chắn hơn. Nếu doanh

nghiệp quyết định tiến hành đầu tư sớm thì cần căn cứ vào mức độ dự

báo khả năng sinh lợi cao hơn để bù đắp cho những tình huống rủi ro có

khả năng xảy ra. Nếu doanh nghiệp quyết định đầu tư muộn hơn thì điều

đó tương tự như mua quyền lựa chọn một tài sản hơn là mua chính tài

sản đó. Vì vậy, lý thuyết này được gọi là lý thuyết lựa chọn đầu tư thực

tế. Việc làm dự án đầu tư chậm lại cho đến khi các rủi ro không mong

đợi được giảm thiểu sẽ có giá trị đối với doanh nghiệp. Điều đó giải thích

tại sao nhiều doanh nghiệp dường như chậm chạp trong việc đón nhận

các cơ hội đầu tư.

171

Đầu tư thay thế có xu hướng theo chu kỳ và phụ thuộc vào phần

vốn khấu hao trích lập theo quy định cũng như các tiến bộ về công nghệ,

kỹ thuật và mức độ cạnh tranh đòi hỏi phải luôn thay đổi các tài sản. Ví

dụ, các công ty cho thuê xe thay đổi ô tô thường xuyên vì lý do khuếch

trương cũng như do sự phát triển của công nghệ, kỹ thuật. Do đó, đầu tư

thay thế có xu hướng tăng lên sau một thời gian sử dụng tài sản mà tài

sản này được hình thành trong thời kỳ đầu tư trước đó.

Khi GDP tăng lên và kỳ vọng của doanh nghiệp ngày một cao thì

mức độ đầu tư sẽ tăng, với các điều kiện khác không thay đổi. Đến lượt

mình, các dự án đầu tư sẽ tạo ra thu nhập và chi phí tăng thêm (thông qua

hiệu quả bội số của Keynes), thu nhập tăng tiếp tục tạo ra khả năng cung

ứng mới về vốn cho các dự án đầu tư tiếp theo. Đó là nguyên tắc gia tốc

trong đầu tư.

5.2. MỘT SỐ VẤN ĐỀ CƠ BẢN CỦA ĐẦU TƯ DU LỊCH

5.2.1. Các lý do đầu tư du lịch

Ở hầu hết các quốc gia và trong các lĩnh vực kinh doanh của ngành

du lịch, đầu tư phụ thuộc vào các nguyên tắc thương mại tương tự như

các ngành kinh tế khác. Nhà cung ứng dự kiến trước khoản lợi nhuận

nhận được từ việc bán sản phẩm cho du khách cũng như cho một số

ngành kinh doanh hỗ trợ, từ đó định ra nguyên tắc ra quyết định và

phương pháp đánh giá dự án đầu tư của chính mình. Tuy nhiên, du lịch

có một số lý do khác để thực hiện đầu tư mà những lý do này có liên

quan đến mục tiêu chung của các doanh nghiệp trong ngành.

Thứ nhất, chính phủ các nước thường tiến hành đầu tư vào các dự

án du lịch vì các lợi ích cuối cùng mang tính xã hội và phi thương mại.

Đầu tư vào cơ sở hạ tầng như hệ thống giao thông, các trung tâm thông

tin du lịch, các tiện ích của công viên quốc gia hoặc các trung tâm biểu

diễn, các cơ sở đào tạo và các dự án tương tự được đánh giá là hợp lý

trên cơ sở phân tích chi phí - lợi ích mà không chỉ căn cứ vào khả năng

sinh lợi đơn thuần của các dự án đầu tư đó. Các phương pháp đánh giá

172

dự án và sử dụng kỳ vọng về lợi ích trên nhiều khía cạnh khác cũng

tương tự như đánh giá đầu tư thương mại.

Thứ hai, sự hình thành vốn cố định ở các khu vực điểm đến du lịch

đều có định hướng tài sản. Doanh nhân là những nhà đầu tư phát triển tài

sản, đã xây dựng các công trình mới như khách sạn, khu nghỉ dưỡng,

trung tâm hội nghị và thương mại thay vì lựa chọn xây dựng các văn

phòng, nhà máy hoặc kho bãi. Động cơ đầu tư của họ là tỷ lệ lợi nhuận

thu hồi được từ việc cho thuê tài sản, nhưng quan trọng hơn là sự tăng

thêm đáng kể về giá trị của tài sản khi so sánh với đầu tư vào các tài sản

khác có xu hướng giảm giá trị. Sau đó, người kinh doanh du lịch chỉ đơn

thuần là người thuê tài sản và các khoản thu từ kinh doanh du lịch phải

cạnh tranh với khoản thu có thể nhận được từ những người thuê tài sản

nhằm mục đích khác. Do đó, nhà đầu tư phát triển có thể là các tổ chức

không thực sự liên quan đến du lịch như ngân hàng, công ty tài chính,

bảo hiểm, các tập đoàn xây dựng và sản xuất. Đầu tư tài sản được tách

biệt với đầu tư kinh doanh dịch vụ du lịch là một xu hướng cần quan tâm

và ngày càng phổ biến trong thực tế hiện nay, nhất là ở các nước phát

triển như Mỹ.

Thứ ba, ở các nước phát triển, một số đầu tư được thực hiện vì lý

do “phong cách sống”. Ví dụ, một số người ở Anh hoặc châu Âu đầu tư

phát triển trang trại, mua sắm du thuyền, sửa chữa nâng cấp các ngôi nhà

cổ hoặc các toà lâu đài và thiết kế xây dựng các điểm hấp dẫn giải trí

khác. Các đầu tư này trước hết nhằm cải thiện và tạo ra môi trường,

phong cách sống cao hơn, thoái mái hơn cho những người đầu tư, nhưng

đồng thời chúng có thể trở thành điểm hấp dẫn tham quan và bổ sung cho

hoạt động du lịch. Do đó, ngành du lịch có thể xem xét việc hỗ trợ các

đầu tư này như đề nghị chính phủ miễn giảm thuế, tư vấn kỹ thuật hoặc

hỗ trợ kinh phí trong những điều kiện nhất định.

5.2.2. Đặc điểm của đầu tư du lịch

Đầu tư du lịch có một số đặc điểm khác biệt so với đầu tư vào các

ngành khác. Nói chung, các đặc điểm này làm tăng thêm khả năng sinh

173

lợi và xem xét tính khả thi của một dự án đầu tư du lịch. Sáu đặc điểm

chính sau đây có ảnh hưởng quan trọng đến sự cân nhắc một dự án đầu tư.

(1). Nhiều dự án đầu tư được thiết kế để cung cấp các sản phẩm đáp

ứng nhu cầu sử dụng kết hợp giữa khách du lịch và những người tiêu

dùng khác. Ví dụ, ở các thành phố nơi đến du lịch, phương tiện ô tô buýt

thành phố có thể được dành phục vụ các tour tham quan và du lịch nói

chung, nhưng cũng có thể phục vụ sự đi lại hàng ngày và nhu cầu vận

chuyển khác của dân cư địa phương. Như vậy, những dự án đầu tư loại

này sẽ tạo dòng lưu chuyển tiền tệ và thu hồi kết hợp từ cả hai nhóm

người tiêu dùng. Thu nhập "kép" này có thể là một lợi thế của dự án đầu

tư vào các tài sản vì chúng không phục vụ một thị trường riêng biệt,

nhưng cũng có thể tạo ra sự trái ngược về chủng loại tài sản cần đầu tư

để phù hợp với nhu cầu sử dụng tài sản đó. Ví dụ ở Anh, đối với du

khách quốc tế ô tô buýt ở thủ đô London phải là xe hai tầng và màu đỏ,

tuy nhiên loại ô tô này có thể không phù hợp với nhu cầu đi lại thường

xuyên của dân cư thành phố.

Tương tự như vậy, các trung tâm hội nghị, hội thảo đa chức năng

xây dựng ở các thành phố như Las Vegas (Mỹ), Djakarta (Indonesia) và

Bournemouth (Anh), những trung tâm này tồn tại được vì chúng đáp ứng

yêu cầu sử dụng kết hợp là các trung tâm thể thao hoặc giải trí cho dân

cư địa phương. Nếu tách biệt chức năng của các trung tâm này thì có thể

làm giảm sự đồng bộ, hoàn thiện và ảnh hưởng đến hiệu quả kinh tế của

chúng ở cả hai thị trường.

(2). Du lịch tạo cơ hội cho các dự án đầu tư ngắn hạn có thời gian

hoàn vốn nhanh. Bởi vì du khách đi đến tận “nhà máy” sản xuất để tiêu

dùng hầu hết các dịch vụ và luôn luôn mong muốn được hưởng thụ các

điểm hấp dẫn mới mà không gắn với yêu cầu đặc biệt về vị trí. Từ đó có

thể phát triển các dự án du lịch có khả năng thu hồi vốn rất nhanh. Vấn

đề này sẽ được xem xét chi tiết hơn trong phần sau - đầu tư vào các “sự

kiện” du lịch.

174

(3). Khi đầu tư vào tài sản du lịch thì nhà đầu tư có thể cân nhắc

khả năng sử dụng thay thế của tài sản trong tương lai và giá trị của tài sản

tăng thêm trong giai đoạn cuối. Một toà tháp khách sạn xây dựng mới ở

trung tâm thành phố trong giai đoạn đầu là để tạo ra thu nhập khi sử dụng

phục vụ mục đích du lịch trong một số năm, giai đoạn sau nó có thể sử

dụng vào mục đích khác và hữu ích hơn khi được chuyển thành các văn

phòng hoặc căn hộ cho thuê. Nếu so sánh với đầu tư vào tài sản chỉ giới

hạn cho một hoạt động sử dụng như thiết bị, máy móc trong sản xuất thì

giá trị cuối cùng hoặc giá trị đã qua sử dụng của tài sản phụ thuộc vào

tình trạng phát triển của ngành sản xuất đó.

(4). Tương tự như vậy, việc mua sắm các phương tiện giao thông

được coi như là đầu tư vào tài sản du lịch vì có thể sử dụng trong các lĩnh

vực khác. Ở các nước có ngành du lịch phát triển, các công ty cho thuê

xe thường bán rẻ ô tô sau khoảng 9 đến 24 tháng sử dụng. Người mua xe

đã qua sử dụng là các cá nhân hoặc hãng taxi, họ có thể trả mức giá cao,

hợp lý trên cơ sở tình trạng thực tế sử dụng, giữ gìn và bảo dưỡng xe của

công ty cho thuê. Các hãng kinh doanh xe buýt chủ yếu mua xe mới để

phục vụ tham quan du lịch, sau một thời gian sử dụng thì chuyển cho

hoạt động xe buýt theo tuyến hàng ngày và cuối cùng uỷ thác cho việc

đưa đón học sinh ở trường học hoặc các mục đích sử dụng tương tự.

Trong ngành du lịch, các phương tiện vận chuyển khác cũng có thể dễ

dàng chuyển đổi, như một hãng hàng không mua máy bay phục vụ một

tuyến bay, ở giai đoạn sau có thể chuyển máy bay đó để sử dụng trên một

tuyến khác. Đặc điểm này cho đến nay vẫn chưa được xem xét như là

một cơ hội đầu tư. Do đó, các quyết định đầu tư mua máy bay thường

được coi là đầu tư vào tài sản riêng biệt hơn là dự án đầu tư vào các

tuyến bay để tạo ra thu nhập.

(5). Nhiều dự án đầu tư ở điểm đến du lịch là dự án kinh doanh sử

dụng hỗn hợp gồm một số dự án nhằm mục đích du lịch và một số dự án

vì các lý do không phải du lịch. Khác với các dự án sử dụng kết hợp

(xem điểm a ở trên), các dự án này gồm các yếu tố đầu tư riêng biệt có

175

khả năng bổ sung cho nhau nhưng lại riêng biệt trong sử dụng. Ví dụ tiêu

biểu cho loại đầu tư này là các dự án đầu tư bến cảng ở khu vực Địa

Trung Hải, California (xem hình 5.1

Hình 5.1. Các yếu tố đầu tư trong dự án bến cảng

khu vực Địa Trung Hải

Dự án đầu tư trị giá 500 triệu bảng Anh (750 triệu USD) này đòi

hỏi mỗi yếu tố của dự án kinh doanh sử dụng hỗn hợp phải bổ sung và

thúc đẩy thu nhập kỳ vọng của các yếu tố (khu vực) khác. Về cơ bản,

phần dự án đầu tư cho dân cư có thể tạo ra các khoản thu cao hơn nên hỗ

trợ cho các yếu tố phục vụ du lịch trong quan hệ tài chính, nhưng sự hấp

dẫn khách du lịch của toàn bộ dự án sẽ cải thiện khả năng thị trường của

các yếu tố phục vụ dân cư.

(6). Mặc dù có một số dự án (như đầu tư vào “sự kiện” du lịch) có

khả năng hoàn trả vốn nhanh, nhưng nhiều dự án đầu tư du lịch tồn tại

trên cơ sở phụ thuộc vào dòng thu hồi vốn trong thời kỳ dài của mình.

Nhiều hoạt động du lịch có tính thời vụ nên giá trị thu nhập trong từng

thời kỳ của dự án đầu tư có tính chất không ổn định. Đặc điểm này của

Theo: Bull, A. (1998), The Economics of Travel and Tourism, 2nd edition, Longman,

Melbourne.

176

đầu tư du lịch có khuynh hướng làm giảm khả năng sinh lợi kỳ vọng của

dự án. Đồng thời, tính thời vụ này còn đặt ra yêu cầu quản lý dòng tiền

(lưu chuyển tiền tệ), đó là dùng tín dụng ngắn hạn hoặc rút các khoản tiết

kiệm từ lưu chuyển tiền tệ chính vụ dưới hình thức tiền gửi hoặc chứng

khoán ngắn hạn để bù đắp các chi phí trái vụ (xem hình 5.2).

Hình 5.2. Quản lý lưu chuyển tiền tệ theo thời vụ

Thực hiện các yêu cầu trên đều phải trang trải chi phí, đó là lãi suất

phải trả và chi phí cơ hội sử dụng các quỹ. Hầu hết các dự án đầu tư du

lịch để cung cấp sản phẩm cho thị trường kỳ nghỉ đều mang tính chất

thời vụ ở một mức độ nhất định. Do tính thời vụ không thể tránh được,

nên một số nhà kinh doanh giỏi cố gắng làm giảm sự khó khăn trong lưu

chuyển tiền tệ bằng cách sử dụng tài sản đầu tư để tạo ra sản phẩm có

chu kỳ ngược lại với sản phẩm chính thức. Như một số khu nghỉ dưỡng

trượt tuyết mùa đông ở Colorado (Mỹ) đã rất thành công khi biến thành

các trung tâm trượt cỏ, leo núi, tập thể hình vào mùa hè; các hãng tàu

thuỷ du lịch thay đổi hành trình của tàu từ vòng quanh bán đảo

Scandinavi vào mùa hè tới vùng biển Caribê vào mùa đông.

177

5.2.3. Đầu tư vào các "sự kiện" du lịch

Các sự kiện du lịch là một bộ phận sản phẩm du lịch phát triển

mạnh mẽ trong những năm 80, 90 của thế kỷ XX và thời gian gần đây.

Đây là các điểm hấp dẫn du lịch trong một khoảng thời gian cố định, bao

gồm từ các lễ hội nhỏ mang tính địa phương đến các hoạt động có tính

quốc tế hoặc các sự kiện lớn. Đầu tư vào các sự kiện trong thời gian cố

định có nhiều điểm khác với đầu tư lâu dài vào một cơ sở du lịch. Một số

sự kiện hầu như chỉ cần vốn lưu động và sử dụng các tiện nghi cố định có

sẵn như các sự kiện thể thao và các lễ hội lớn. Một số sự kiện khác vẫn

có nhu cầu vốn cố định đáng kể nhưng có thời kỳ hoàn vốn ngắn như các

cuộc triển lãm quốc tế tổ chức hai năm một lần. Do đó, các dự án đầu tư

du lịch này rất hấp dẫn đối với doanh nhân là những người cân nhắc đầu

tư trên cơ sở thời kỳ hoàn trả nhanh khi so sánh với đầu tư dài hạn như

trong khai thác tài nguyên tự nhiên hoặc sản xuất, đặc biệt ở nơi được

đánh giá là có nhiều rủi ro trong dài hạn.

Nhiều sự kiện quốc tế hoặc sự kiện lớn cần cả đầu tư của chính phủ

và đầu tư của tư nhân. Trong khi sự thu hồi vốn đối với nhiều nhà kinh

doanh thương mại có thể nhận được từ thu nhập trong thời gian diễn ra

sự kiện thì các đầu tư vào cơ sở vật chất của chính phủ và của tư nhân chỉ

đảm bảo nếu những cơ sở này có thể tiếp tục sử dụng trong thời gian sau

sự kiện. Ví dụ, toàn bộ đầu tư cần thiết của chính phủ và tư nhân cho sự

kiện Olympic hiện nay có thể hơn 5 tỷ USD, trong đó chỉ một phần nhỏ

sẽ được bù đắp trong thời gian 3 tuần diễn ra các cuộc thi đấu. Các cửa

hàng kinh doanh ăn uống, hàng lưu niệm thu hồi được vốn đầu tư vào dự

trữ thực phẩm, hàng hoá và dụng cụ trong 3 tuần, nhưng đầu tư vào công

trình thi đấu thể thao, khách sạn, hệ thống giao thông và hạ tầng thông

tin... thì phải dựa vào các khoản thu nhập dài hạn sau Olympic. Việc dự

tính không chính xác các khoản thu nhập này đã làm cho các nhà kinh

doanh khách sạn và kinh doanh các công trình khác phải nhận khoản thua

lỗ dài hạn như ở Seoul năm 1988 và Barcelona năm 1992. Do đó, việc

178

xác định quy mô kinh tế và quy mô xã hội của những sự kiện này cần

phải được tích hợp trong các chính sách và hoạch định nói chung của

chính phủ.

5.3. CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN ĐẦU TƯ DU LỊCH

Sự phát triển của du lịch phụ thuộc chủ yếu vào lợi nhuận kỳ vọng

tương lai (và các lợi ích xã hội) mà các doanh nghiệp và chính phủ dự

báo từ các đầu tư du lịch của mình. Tính chất không ổn định của du lịch

nói chung từ thế kỷ trước đến nay làm cho sự tăng trưởng toàn cầu của

ngành nói chung là thấp, khoảng 6% mỗi năm. Sự biến động của du lịch

chủ yếu bắt nguồn từ tính thời vụ và các sự kiện bất thường như hoạt

động khủng bố hoặc các thảm hoạ tự nhiên, dịch bệnh. Tuy nhiên, có một

số nhân tố đặc biệt ảnh hưởng đến các dự án đầu tư du lịch một cách

riêng biệt và theo khu vực.

5.3.1. Các nhân tố ngắn hạn

Ngoài sự thay đổi của tỷ lệ lãi suất thị trường và dự kiến sự biến

động của lạm phát, thì có hai nhân tố chủ yếu ảnh hưởng đến khả năng

tồn tại của dự án đầu tư du lịch trong kỳ ngắn hạn. Thứ nhất là sự thay

đổi của dòng du khách do hoàn cảnh biến đổi ở các quốc gia nguồn

khách, quốc gia nơi đến hoặc mối liên hệ giữa hai quốc gia này gây ra.

Điều đó chủ yếu làm thay đổi mô hình cầu du lịch địa phương. Du lịch

quốc tế có sự nhạy cảm cao với những thay đổi về tỷ giá ngoại tệ dẫn đến

sự biến động của giá cả ở cả nơi xuất phát và nơi đến du lịch. Các chính

sách tài chính và cơ chế kiểm soát của chính phủ, chi phí vận chuyển

hoặc thời tiết không thuận lợi theo mùa trong năm đều làm thay đổi đáng

kể dòng du khách. Vì vậy, các nơi đến có vị trí đặc biệt có thể nhận hoặc

không nhận được khả năng sinh lợi của đầu tư du lịch.

Nhân tố ngắn hạn thứ hai là mức độ phụ thuộc lẫn nhau giữa các

nhà cung ứng sản phẩm du lịch. Khả năng tồn tại của các dự án motel

179

ven đường cao tốc có khách du lịch đi nhiều tuỳ thuộc đáng kể vào các

khu nghỉ dưỡng, bãi cắm trại, khách sạn và các điểm hấp dẫn ở nơi đến.

Dự án đầu tư vào một khách sạn nghỉ dưỡng ở Hawaii hoặc Majorca tuỳ

thuộc vào các dịch vụ vận chuyển hàng không, vận chuyển mặt đất và

các hoạt động bán lẻ và điều hành tour ở các thị trường nguồn khách. Với

các sản phẩm bổ sung, bất kỳ sản phẩm nào cũng có thể là nhân tố hạn

chế đầu tư như sức chứa của sân bay, các tiện nghi hoặc phà biển phục

vụ đi lại giữa các đảo. Do đó, các tác động chéo này đến khả năng tồn tại

của dự án đầu tư du lịch là rất quan trọng.

5.3.2. Các nhân tố bất thường

Các kỹ thuật kinh tế lượng và kỹ thuật khác để dự đoán tác động

của các nhân tố ảnh hưởng ngắn hạn nêu trên ngày càng trở nên phức tạp,

tuy nhiên các kỹ thuật này không thể áp dụng trong đánh giá tác động

của các sự kiện bất thường hoặc theo chu kỳ đối với du lịch. Các nhà

nghiên cứu có thể ước tính được mức độ tác động mà những sự kiện đó

sẽ gây ra, nhưng không thể dự đoán được khi nào chúng xảy ra và tính

khốc liệt của những sự kiện đó. Trong du lịch, các sự kiện này thường

xảy ra ở các quốc gia nơi đến, do đó ảnh hưởng đến các sản phẩm cung

ứng và các liên kết lữ hành.

Các cuộc bãi công của nhân viên điều khiển tín hiệu hàng không (ở

châu Âu), của phi công (ở Úc) và nạn không tặc là những ví dụ về các sự

kiện bất thường ảnh hưởng đến du lịch trong những năm 80 của thế kỷ

XX. Chiến tranh vùng Vịnh năm 1991 gây ảnh hưởng bất lợi đến du lịch

quốc tế khắp toàn cầu nhưng làm bùng nổ du lịch trong nước ở nhiều

quốc gia như một sự thay thế cho các chuyến đi du lịch nước ngoài. Sự

thay đổi lớn giá nhiên liệu cũng có ảnh hưởng đến du lịch hàng không và

du lịch bằng ô tô. Bạo lực chính trị và các thảm họa tự nhiên như bão

hoặc động đất có thể vừa làm giảm cầu du lịch, vừa phá huỷ cơ sở kinh

doanh du lịch ở các quốc gia nơi đến. Tất cả các sự kiện này cho thấy độ

tác động trễ đến ngành, với thời gian hồi phục khác nhau từ 2 tháng đến

180

5 năm. Do đó, dự án đầu tư nào phụ thuộc vào thu nhập trong các thời kỳ

này thì chỉ có thể có khả năng lợi nhuận sau đó, hoặc nếu liên quan đến

các chi phí vốn lớn thì có thể không có khả năng lợi nhuận.

5.3.3. Các nhân tố dài hạn

Các doanh nhân đang đầu tư vào các tiện nghi nơi đến, các điểm

hấp dẫn quan trọng hoặc các phương tiện vận chuyển cần nhiều vốn thì

đều có nhu cầu nhận diện rõ các xu hướng thay đổi tiềm năng và những

cơ hội mới có ý nghĩa trong du lịch. Ví dụ, thị hiếu và các yêu cầu về tiện

nghi của du khách có thể thay đổi qua một số năm. Điều đó khuyến khích

nhu cầu đầu tư thay thế theo chu kỳ ngắn để nâng cấp các tiện nghi đạt

tiêu chuẩn được chấp nhận hiện tại; các tập đoàn khách sạn như ITT

Sheraton thường lập quỹ cải tạo các khách sạn mới sau ít nhất 3 năm khai

trương. Không chỉ nhu cầu của khách du lịch bị ảnh hưởng bởi kiểu mốt

và tìm kiếm “những trải nghiệm mới” mà những biến đổi về kinh tế và xã

hội của các thị trường nguồn khách cũng có ảnh hưởng không kém phần

quan trọng. Đầu tư dài hạn phải đáp ứng được các yêu cầu về văn hoá

của các thị trường tương lai mà hiện tại điều đó có thể chưa quan trọng.

Sự thay đổi môi trường bao gồm cả những vấn đề như sự chuyển

dịch của khí hậu, có khả năng ảnh hưởng đến các nơi đến thông qua sự

thay đổi trực tiếp một số thuộc tính của chính sản phẩm du lịch và thông

qua sự lựa chọn các lợi thế về vị trí của các kiểu loại nơi đến du lịch khác

nhau. Các kỹ thuật dự đoán chỉ mới sơ khai nhưng có thể đúng lúc, cho

phép phân tích rủi ro một cách phù hợp và được đưa vào các đánh giá

đầu tư du lịch.

Một trong các nhân tố có thể quan trọng nhất ảnh hưởng đến đầu tư

du lịch là sự thay đổi công nghệ. Công nghệ của ngành sản xuất công

nghiệp là điều kiện tiên quyết đối với cầu du lịch trong thế kỷ XIX, vì nó

tạo ra các phương pháp sản xuất mới trong ngành chế tạo, rút ngắn thời

gian làm việc của người lao động, tạo ra năng lượng hơi nước để vận

181

chuyển được nhiều người bằng đường sắt và đường biển. Trong thế kỷ

XX, công nghệ giao thông hàng không, đường bộ và các phương tiện

khác cho phép phát triển du lịch đại chúng tới nhiều điểm đến du lịch

hơn mà không bị giới hạn bởi đường sắt hoặc tàu biển. Các nhà cung ứng

điểm hấp dẫn du lịch cũng nhanh chóng tiếp thu những tiến bộ kỹ thuật

trong các lĩnh vực như máy trò chơi, đi ô tô trong công viên chủ đề hoặc

khu triển lãm và các trải nghiệm du lịch nhân tạo, ví dụ có thể tái tạo môi

trường hoang dã hoặc môi trường dưới nước thay thế các môi trường

nguyên bản. Công nghệ thông tin, công nghệ số đang làm cho các thị

trường du lịch có hiệu quả hơn vì người tiêu dùng nhận được nhanh

chóng, đầy đủ các thông tin và các nhà sản xuất phải cạnh tranh nhiều

hơn trong quá trình phân phối. Chắc chắn rằng các tiến bộ khoa học và

công nghệ sẽ tiếp tục có những tác động quan trọng đến sự phát triển của

du lịch.

5.4. MÔ HÌNH VÀ NGUỒN VỐN ĐẦU TƯ

5.4.1. Nghiên cứu khả thi và các mô hình đầu tư

Các quyết định đầu tư du lịch mới, đơn lẻ tuỳ thuộc phần lớn vào

nghiên cứu khả thi gồm các biến số về kinh tế, marketing, tài chính và

kinh doanh để đánh giá liệu một dự án đơn lẻ có thể tồn tại được không.

Các biến số này được triển khai nghiên cứu trong quá trình phân tích các

đầu tư tài sản như đầu tư vào khách sạn, motel hoặc khu nghỉ dưỡng mới.

Chúng thường liên quan đến sự phát triển một dự án kinh doanh riêng

biệt ở một vị trí riêng biệt nên cần phân tích chi tiết hơn so với sự đánh

giá chung về tiềm năng đầu tư.

Đối với dự án đầu tư một khu nghỉ dưỡng hoặc khách sạn, Hình 5.3

là một ví dụ về các giai đoạn của nghiên cứu khả thi.

182

Hình 5.3. Nghiên cứu khả thi đối với một khách sạn

Nghiên cứu khả thi xác định phương pháp để kết hợp với các kỳ

vọng, thông số và phép chiếu trong phân tích đa biến. Các phương pháp

Bayec thường được sử dụng để đánh giá rủi ro thông qua khả năng sinh

lợi từ các kết quả thu được khác nhau và có thể bao gồm cả phân tích độ

nhạy để xác định biến số nào có tầm quan trọng nhất ảnh hưởng đến khả

năng sinh lợi. Các mức độ rủi ro là nhân tố ảnh hưởng quan trọng đến

quyết định đầu tư. Ngành du lịch thường được cho là một ngành có mức

độ rủi ro cao trong đầu tư, vì vậy đầu tư du lịch phải được bù đắp bởi các

mức thu hồi dự kiến cao hơn.

Khi cân nhắc đầu tư vào các tiện nghi cố định mà du khách phải di

chuyển đến để tiêu dùng các dịch vụ ở đó thì vị trí và lựa chọn địa điểm

là các biến số quan trọng. Một khách sạn, motel, điểm hấp dẫn, cửa hàng

lưu niệm hoặc văn phòng đại lý du lịch không thể có vị trí bất kỳ như đối

với các văn phòng tổng công ty hoặc các cơ sở bảo dưỡng ô tô. Lý thuyết

về vị trí và kinh tế vùng không đóng góp nhiều cho phân tích các quyết

Các biến số

ngoại sinh

thị trường,

kinh tế, vị trí,

cạnh tranh

Thu thập

số liệu

Phân tích số liệu,

đánh giá &

khuyến nghị

Dự kiến

hoạt động

kinh doanh

Phân tích

khả thi

tài chính

Kế hoạch

sử dụng đất

Chi phí

phát triển

Phân tích

cung & cầu

sự năng động, các

yêu cầu sản phẩm

Doanh thu &

chi phí

giá phòng,

công suất sử

dụng, chi phí

Nguồn

ngân quĩ

các thu hồi

dự kiến

183

định đầu tư riêng lẻ, nhưng chiến lược về vị trí bán lẻ lại được sử dụng

trong các phân tích đầu tư du lịch.

Vì phương pháp đánh giá đầu tư du lịch có thể bao gồm rất nhiều

biến số, nên đôi khi các phân tích khả thi có thể chuyển thành các mô

hình đầu tư với phạm vi đầy đủ. Các mô hình này dựa trên cơ sở các cách

tiếp cận chương trình, đặc biệt ở những dự án có sự tham gia của chính

phủ nên cần cân nhắc các khoản thu về xã hội cũng như thương mại, và ở

một số dự án việc tính toán giá mờ (shadow price) của hoạt động đầu tư

có thể là quan trọng. Ví dụ, dự án phát triển một khu nghỉ dưỡng kết hợp

có thể bao gồm đầu tư của nhà nước vào cơ sở hạ tầng (đầu tư này có thể

có chi phí cơ hội), đầu tư của tư nhân vào cơ sở vật chất kỹ thuật phục vụ

kinh doanh và sự quan tâm của chính phủ trong việc tối đa hoá các khoản

thu về xã hội. Các mô hình kiểu lập chương trình phức hợp được áp dụng

để thực hiện yêu cầu của tất cả các lĩnh vực này. Tuy nhiên, sự khó khăn

sẽ nảy sinh nếu chính phủ và các doanh nghiệp du lịch có các mục tiêu

khác nhau từ đầu tư du lịch.

Mô hình hoá kinh tế chung có thể được sử dụng nhiều hơn để đánh

giá khả năng tồn tại của dự án phát triển du lịch phạm vi lớn như vùng

hoặc quốc gia. Đối với nhiều quốc gia, nhất là các nước kém phát triển

có nguồn tài nguyên khan hiếm thì mối quan tâm chính là nên đầu tư du

lịch hay đầu tư vào các ngành khác. Khi đó, biến số cần xác định không

phải là khả năng tồn tại của một dự án đầu tư đơn lẻ và cũng không phải

là tổng đầu tư trong nền kinh tế, mà là tỷ trọng đầu tư du lịch phù hợp

trong nền kinh tế. Tỷ trọng đó là I

/I, trong đó: I

là đầu tư du lịch và I là

tổng đầu tư trong nền kinh tế. Căn cứ vào các mục tiêu, nhiệm vụ đầu tư

trên cơ sở hiệu quả cận biên của vốn, các nguyên tắc gia tốc hoặc các mô

hình lập chương trình để có thể xác định giá trị tối ưu của I

/I. Đối với

các quốc gia có nền kinh tế nhỏ và kém phát triển thì vấn đề chính là cả

nguồn vốn lẫn thị trường tiêu thụ có thể ở bên ngoài nền kinh tế, vì vậy

có thể không xác định các giá trị tài chính cũng như khả năng tồn tại

hoặc sự kỳ vọng của đầu tư đối với nền kinh tế đó.

184

5.4.2. Nguồn vốn đầu tư

Cần lưu ý một đặc điểm quan trọng của ngành du lịch trên thế giới

là sự phân tán của ngành. Điều đó có nghĩa là có sự dư thừa các doanh

nghiệp nhỏ, từ những người bán rong hàng lưu niệm và kinh doanh taxi

riêng lẻ đến các cửa hàng, đại lý du lịch và các tổ chức trung gian nhỏ.

Mặt khác, ngày càng có sự tách biệt giữa sở hữu vốn cố định với hoạt

động kinh doanh như ở các khu nghỉ dưỡng, sân bay và các điểm hấp dẫn

chủ yếu. Do đó, có sự đa dạng về nguồn vốn đối với các đầu tư nhỏ và sự

phát triển tạo nguồn tài chính đặc biệt cho doanh nghiệp sở hữu các tài

sản cố định. Các nguồn tài chính đặc biệt để đầu tư vào tài sản bao gồm

nguồn vốn từ các công ty bảo hiểm, từ các loại quỹ. Các tập đoàn sản

xuất lớn thường sử dụng thu nhập giữ lại để đa dạng hoá nguồn vốn đầu

tư trực tiếp vào các dự án kinh doanh du lịch. Nguồn tài chính từ các

doanh nghiệp này kết hợp với vốn vay từ các ngân hàng và các tổ chức tài

chính quốc tế làm cho đầu tư du lịch có tính quốc tế hoá ngày càng cao.

Trong những năm trước đây, các doanh nghiệp du lịch đã có sự

thay đổi để làm giảm tỷ lệ vốn vay/vốn sở hữu trong một doanh nghiệp.

Mức độ vay nợ nhiều, cùng với tỷ lệ lãi suất cao đã làm cho các công ty

gặp thêm nhiều khó khăn và có thể bị thất bại. Những tác động này làm

giảm tính tự chủ kinh doanh và buộc các doanh nghiệp phải phụ thuộc

nhiều hơn vào vốn sở hữu (vốn cổ phần) của chính mình, do đó làm giảm

mức độ đầu tư nói chung.

Nguồn vốn đầu tư của các doanh nghiệp sở hữu nhà nước (sở hữu

công cộng) trong du lịch thường là các khoản tài trợ trực tiếp của chính

phủ với tỷ lệ lãi suất ưu đãi mà không phải là tỷ lệ lãi suất kinh doanh

trên thị trường vốn. Nguồn vốn này quyết định khả năng tồn tại của các

dự án đầu tư. Ngoài ra, chính phủ có thể phát hành trái phiếu để tạo lập

nguồn vốn đầu tư cho các doanh nghiệp của mình. Chi phí vốn từ những

nguồn này có thể thấp hơn tỷ lệ lãi suất của thị trường vốn bởi vì những

khoản vốn vay từ chính phủ thường có mức độ rủi ro thấp. Ví dụ, ở một

số quốc gia vừa có hãng hàng không thuộc sở hữu nhà nước vừa có hãng

185

hàng không tư nhân, hãng hàng không nhà nước có thể có chi phí vốn

thấp hơn khi đầu tư tài chính vào mua máy bay mới.

Như đã đề cập, chính phủ các quốc gia trực tiếp tài trợ, cho vay và

trợ cấp khác để đầu tư phát triển các lĩnh vực riêng biệt của du lịch.

Những sự trợ giúp này về mặt lý thuyết vừa làm giảm chi phí đầu tư,

giảm chi phí vốn và vừa giảm rủi ro. Trong thực tế, các nghiên cứu đã

chỉ ra rằng giảm rủi ro là vấn đề quan trọng nhất trong các biện pháp

khuyến khích của chính phủ. Các khuyến khích này có thể không thu hút

được nguồn vốn quốc tế cho các dự án đầu tư vì không có sự cạnh tranh

trong các khoản thu hồi, nhưng lại có thể hấp dẫn doanh nghiệp nội địa

đảm nhận dự án đầu tư, nhất là khi các yếu tố đòn bẩy của chính phủ

đủ mạnh.

CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ THẢO LUẬN

1. Trình bày khái niệm đầu tư, các nhu cầu đầu tư nói chung và nhu

cầu đầu tư du lịch nói riêng?

2. Trình bày các yếu tố cơ bản của đầu tư. Liên hệ với các dự án

đầu tư du lịch ?

3. Tại sao đầu tư du lịch thường không liên hệ trực tiếp tới các

khoản thu hồi dự kiến mang tính chất thương mại? Lấy các ví dụ để

minh hoạ?

4. Đầu tư theo “định hướng tài sản” là gì? Tại sao khả năng tồn tại

của nó hoàn toàn không ràng buộc với sự tăng trưởng về cầu du lịch?

5. Phân tích các đặc điểm của đầu tư du lịch. Ý nghĩa của việc nhận

thức các đặc điểm này trong thực tế đầu tư du lịch ở Việt Nam?

6. Trình bày sự hiểu biết của bạn về đầu tư vào các "sự kiện" du

lịch. Liên hệ với tình hình thực tế ở Việt Nam?

7. Phân tích các nhân tố chủ yếu ảnh hưởng đến đầu tư du lịch.

Liên hệ với tình hình thực tế ở Việt Nam và trên thế giới hiện nay?

186

8. Trình bày các nguồn vốn chủ yếu sử dụng trong đầu tư du lịch.

Liên hệ vấn đề này với tình hình thực tế ở Việt Nam?

TÀI LIỆU THAM KHẢO CHƯƠNG 5

TIẾNG VIỆT

1. Nguyễn Bạch Nguyệt và Từ Quang Phương (chủ biên) (2007),

Giáo trình Kinh tế đầu tư, NXB Đại học Kinh tế Quốc dân, Hà Nội.

2. Nguyễn Xuân Thuỷ (1993), Quản trị dự án đầu tư, Viện Đào tạo

Mở rộng, TP. Hồ Chí Minh.

TIẾNG ANH

3. Bull (1998), The Economics of Travel and Tourism, 2

edition,

Longman, Melbourne.

187

Chương 6

LAO ĐỘNG VÀ VỐN KINH DOANH DU LỊCH

Mục tiêu của chương:

Sau khi học xong chương này, người học có khả năng:

• Nắm được các khái niệm về lao động dịch vụ, vốn kinh doanh

dịch vụ du lịch;

• Hiểu rõ được đặc điểm của lao động dịch vụ, cung và cầu lao

động, năng suất lao động và tiền lương trả cho người lao động trong

doanh nghiệp du lịch;

• Hiểu rõ được đặc điểm và tầm quan trọng của vốn kinh doanh du

lịch, nhu cầu và cơ cấu nguồn vốn kinh doanh du lịch;

• Nắm được nội dung đánh giá tình hình vốn kinh doanh trong

doanh nghiệp du lịch.

6.1. LAO ĐỘNG KINH DOANH DU LỊCH

Lao động luôn là mối quan tâm đặc biệt trong các ngành dịch vụ

nói chung và ngành du lịch nói riêng, đặc biệt trong điều kiện hội nhập

kinh tế thế giới hiện nay. Kinh tế tri thức đang được hình thành ở nhiều

nước trên thế giới, những nước có sự tiến bộ vượt bậc về công nghệ.

Trong kinh tế tri thức, các ngành dịch vụ chiếm tỷ trọng ngày càng cao

trong GDP của mỗi quốc gia, lực lượng lao động cũng phát triển theo xu

hướng số công nhân cổ trắng (white collar worker - cán bộ nghiên cứu và

ứng dụng thông tin) và công nhân cổ vàng (gold collar worker - cán bộ

chuyên môn có trình độ đại học) tăng lên không ngừng và đóng vai trò

lực lượng lao động chủ yếu; số công nhân cổ xanh (blu collar worker -

công nhân sản xuất và vận chuyển sản phẩm) giảm xuống. Các nhà kinh

tế Việt Nam đã nhận thấy rõ xu hướng tất yếu này, đã và đang đưa ra

188

những giải pháp nhằm thúc đẩy các ngành kinh tế nói chung và ngành du

lịch nói riêng ngày càng phát triển.

Lao động trong khu vực dịch vụ chiếm tỷ trọng cao và ngày càng

tăng trong tổng nguồn nhân lực của mỗi quốc gia. Để tạo sản phẩm đầu

ra của mình, các ngành dịch vụ phụ thuộc nhiều vào nguồn lao động đầu

vào, do vậy, tỷ lệ chi phí lao động của những ngành này thường rất lớn

trong sản lượng đầu ra.

Ở góc độ kinh tế vĩ mô, các ngành dịch vụ, gồm cả du lịch, khách

sạn hay nhà hàng sẽ là tiềm năng lớn để tạo công ăn việc làm cho xã hội.

Tổng lực lượng lao động là thước đo để chỉ số lượng người sẵn sàng lao

động, những người làm việc nếu như có công việc phù hợp với họ. Như

vậy, quy mô của lực lượng lao động không chỉ chịu ảnh hưởng duy nhất

bởi số công ăn việc làm sẵn có mà còn tuỳ thuộc vào số người gia nhập

vào danh sách thất nghiệp. Một số người thất nghiệp nhưng không gia

nhập vào danh sách là nguyên nhân làm giảm quy mô lao động trên danh

nghĩa. Có thể thấy, trong một số thời kỳ tổng lực lượng lao động giảm,

cho dù số lao động tự phát có tăng trưởng trong toàn bộ nền kinh tế.

Một số nghiên cứu cho rằng, các dịch vụ mang tính chuyên nghiệp

cao như giáo dục, y tế, quân sự, hành chính nhà nước có nhiều cơ hội

nhất để tạo công ăn việc làm trong quá trình tăng sản lượng đầu ra của

mình và vị trí tiếp theo là ngành khách sạn, du lịch. Lĩnh vực dịch vụ nói

chung và ngành khách sạn, du lịch đóng vai trò quan trọng trong tạo việc

làm cho nền kinh tế quốc dân.

6.1.1. Đặc điểm lao động

Lao động trong kinh doanh du lịch được hình thành một cách tất

yếu khách quan do sự phát triển của lực lượng sản xuất và phân công lao

động xã hội. Cùng với quá trình hiện đại hoá, công nghiệp hoá của nền

kinh tế, năng suất lao động tăng lên, lực lượng lao động dư thừa là điều

kiện phát triển kinh tế dịch vụ. Mặt khác, do chuyên môn hoá cao, thu

nhập của người lao động ngày càng tăng, thúc đẩy các nhu cầu dịch vụ,

189

trong đó có nhu cầu ăn uống, nghỉ ngơi giải trí phát triển. Lao động trong

kinh doanh du lịch là một bộ phận lao động xã hội cần thiết thực hiện sản

xuất và cung ứng các sản phẩm du lịch và các dịch vụ khác đáp ứng nhu

cầu của khách hàng. Lao động trong lĩnh vực dịch vụ nói chung và trong

kinh doanh du lịch nói riêng phát triển rất mạnh mẽ từ những năm 50 của

thế kỷ XX.

Đặc điểm lao động kinh doanh du lịch

Lao động trong kinh doanh du lịch mang tính chất lao động dịch

vụ. Lực lượng lao động này bao gồm chủ doanh nghiệp, các nhà quản trị,

đội ngũ nhân viên phục vụ và công nhân kỹ thuật trong lĩnh vực kinh

doanh du lịch. Ngoài ý nghĩa là một trong những yếu tố tạo sản phẩm,

đội ngũ lao động trong các nhà hàng, khách sạn... còn tác động mạnh đến

tâm lý khách hàng và quyết định đến chất lượng dịch vụ. Loại lao động

dịch vụ này hầu như không tạo ra của cải vật chất (trừ những sản phẩm

ăn uống). Quá trình cung ứng gắn liền với quá trình tiêu dùng sản phẩm

cả về không gian và thời gian, vì vậy, nhân viên phục vụ thường có mối

quan hệ tiếp xúc trực tiếp với khách hàng. Trong kinh doanh cả hai

mảng: Dịch vụ mang tính chất sản xuất (ăn, uống) và dịch vụ thuần tuý

(lưu trú, giải trí,... ) đều có sự tiêu hao lao động sống, những hao phí này

sẽ được bù đắp bởi nhiều nguồn khác nhau.

Ngành du lịch là một ngành dịch vụ, việc sử dụng lao động trong

ngành là chủ yếu. Điều này cho thấy việc hiện đại hoá, cơ giới hoá trong

ngành rất hạn chế. Chi phí tiền lương là bộ phận chi phí quan trọng,

chiếm tỷ trọng lớn và có xu hướng gia tăng. Trong khi đó, nhằm mục

đích tối đa hoá lợi nhuận, ngành cũng như các doanh nghiệp lại áp dụng

các biện pháp tiết kiệm chi phí. Khi đứng trên quan điểm lợi ích của

khách hàng, các doanh nghiệp sẽ gặp rất nhiều khó khăn vì phải cân đối

lợi ích của doanh nghiệp với lợi ích của khách hàng.

Lao động trong kinh doanh du lịch mang tính chất thời điểm, thời

vụ, phụ thuộc vào đặc điểm tiêu dùng. Nhu cầu tiêu dùng sản phẩm ăn

uống, lưu trú, giải trí có tính chất thời điểm, thời vụ, vì vậy giờ làm việc

190

của người lao động thường bị gián đoạn và tương ứng với thời gian đến

và đi của khách hàng. Các nhân viên phục vụ bàn, đầu bếp,... phải làm

việc tích cực vào buổi sáng, trưa, chiều tối tương ứng với các bữa ăn của

khách. Nhân viên lễ tân đòi hỏi trực 24/24 giờ với thái độ sẵn sàng phục

vụ khách. Nhân viên phục vụ phòng làm việc vào buổi sáng và tối với

công việc vệ sinh phòng và chuẩn bị giường cho khách,... Người lao

động hầu hết làm việc theo ca (trừ bộ phận quản lý), việc tổ chức lao

động hết sức linh hoạt và mềm dẻo. Ở những khách sạn nghỉ biển, nghỉ

núi và những khách sạn mà hoạt động kinh doanh phụ thuộc vào yếu tố

thời tiết, khí hậu,... thì tính thời vụ của lao động càng rõ nét. Đặc điểm

này làm cho họ không có điều kiện tham gia các hoạt động xã hội vào

mùa du lịch và làm ảnh hưởng đến cuộc sống riêng của họ. Vì vậy, trong

các cơ sở kinh doanh nhà hàng, khách sạn hay lữ hành, nhà quản trị

thường sử dụng hợp đồng lao động duy trì sử dụng lực lượng lao động

full-time và part-time nhằm tận dụng lực lượng lao động nhàn rỗi đồng

thời tiết kiệm được chi phí lao động, điều đó có thể làm giảm chất lượng

phục vụ và không tạo điều kiện thuận lợi cho sự phát triển du lịch.

Lao động trong kinh doanh du lịch có tính đa dạng và chuyên môn

hoá cao. Tính chất đa dạng với nhiều dịch vụ đòi hỏi người lao động có

trình độ chuyên môn khác nhau. Ngoài chuyên môn nghiệp vụ của mình,

họ phải có kiến thức văn hoá tổng hợp, biết ngoại ngữ, am hiểu tâm lý

khách hàng,... Mặc dù các bộ phận kinh doanh trong các nhà hàng, khách

sạn có quan hệ chặt chẽ cùng phục vụ khách hàng, nhưng do tính chất

đặc thù nên các nghiệp vụ vẫn có sự độc lập tương đối tạo tính chuyên

môn cao của người lao động, như hướng dẫn viên, lễ tân, phục vụ buồng,

bàn, bar, bếp,... Tính chuyên môn hoá cao một mặt có thể nâng cao chất

lượng dịch vụ, tăng năng suất lao động của doanh nghiệp, nhưng mặt

khác lại tạo nên sự cứng nhắc trong phân công lao động, người lao động

khó dịch chuyển và thay thế giữa các bộ phận.

Ngoài những đặc điểm trên, lao động trong kinh doanh du lịch còn

có đặc điểm: Lao động có tính chất phức tạp; lao động nữ chiếm tỷ trọng

lớn trong tổng số lao động;...

191

Phân loại lao động

Mỗi loại hình doanh nghiệp du lịch có lĩnh vực kinh doanh đặc

trưng khác nhau, tương ứng cũng gồm các loại lao động khác nhau. Tuy

nhiên, về cơ bản doanh nghiệp du lịch gồm có các nghiệp vụ: Kinh

doanh lữ hành, kinh doanh ăn uống, kinh doanh lưu trú, và kinh doanh

các dịch vụ khác. Tương ứng, đội ngũ lao động bao gồm: Lao động kinh

doanh lữ hành, lao động kinh doanh ăn uống, lao động kinh doanh lưu

trú, lao động kinh doanh các dịch vụ khác. Mỗi người lao động trong các

nghiệp vụ cần hiểu rõ quyền hạn, trách nhiệm và phạm vi làm việc của

họ. Điều này đòi hỏi các doanh nghiệp phải tuyển dụng, bố trí sử dụng

lao động đúng người đúng việc. Phân loại lao động theo các nghiệp vụ

kinh doanh đã nâng cao trách nhiệm của mỗi bộ phận qua sự độc lập của

họ, tuy nhiên cũng cần thấy rõ, mức độ độc lập chỉ là tương đối, các bộ

phận liên kết chặt chẽ với nhau theo quy trình phục vụ khách, đặc biệt là

khách du lịch - bộ phận khách hàng sử dụng đồng bộ các dịch vụ trong

các doanh nghiệp.

Căn cứ vào trình độ chuyên môn, lao động trong kinh doanh du lịch

gồm các mức độ: Lao động có trình độ đại học và trên đại học, lao động

có trình độ trung cấp, sơ cấp và lao động chưa qua đào tạo. Mỗi doanh

nghiệp kinh doanh du lịch cần nắm rõ thực trạng chất lượng đội ngũ lao

động của doanh nghiệp mình để có kế hoạch tuyển dụng lao động, sử

dụng lao động, bồi dưỡng và đào tạo lao động theo các hình thức khác

nhau với nhiều nội dung khác nhau. Cũng qua đó, các doanh nghiệp kinh

doanh du lịch đánh giá được phần nào năng suất lao động và chất lượng

kinh doanh của doanh nghiệp.

Trong ngành du lịch hiện tại, trình độ lao động tương đối thấp.

Theo số liệu thống kê của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch năm 2018,

nhân lực có trình độ đào tạo sơ cấp, trung cấp và cao đẳng du lịch là lực

lượng lao động trực tiếp phục vụ khách, cung cấp sản phẩm du lịch,

chiếm 47,3% nhân lực được đào tạo, bằng 19,8% tổng nhân lực toàn

ngành. Nhân lực được đào tạo đại học và sau đại học về du lịch chiếm

7,4% số nhân lực có chuyên môn du lịch, bằng 3,2% tổng nhân lực. Số

192

nhân lực có trình độ đại học và trên đại học về du lịch như trên là thấp so

với nhu cầu phát triển và hội nhập quốc tế. Nhân lực trình độ dưới sơ cấp

nghề (đào tạo truyền nghề, dưới 3 tháng) chiếm 45,3% nhân lực có

chuyên môn, bằng 19,4% tổng số nhân lực toàn ngành. Nếu chỉ tính nhân

lực có trình độ sơ cấp trở lên thì nhân lực được đào tạo chiếm khoảng

23% tổng nhân lực toàn ngành. Nếu tính thêm số nhân lực được đào tạo

truyền nghề, dưới 3 tháng, thì nhân lực được đào tạo của ngành Du lịch

đạt khoảng 42% tổng nhân lực toàn ngành [5]. Hiện có khoảng 60% lực

lượng lao động của ngành biết ngoại ngữ nhưng chủ yếu là tiếng Anh

(42%), tỷ lệ biết tiếng Trung Quốc chỉ 5%, tiếng Pháp 4%,... Trong đó,

số lao động có khả năng sử dụng thành thạo ngoại ngữ chỉ 15%, và cũng

chỉ tập trung chủ yếu ở bộ phận làm hướng dẫn viên du lịch, lễ tân khách

sạn. Về trình độ công nghệ thông tin, có khoảng hơn 60% lao động biết

sử dụng máy tính, nhưng phần lớn chỉ đáp ứng những công việc đơn

giản. Cùng với những yếu kém trên thì thực tế cho thấy, kỹ năng mềm,

khả năng ứng xử, đạo đức nghề nghiệp của lực lượng lao động du lịch

cũng chưa được trang bị đầy đủ. Thực trạng này cho thấy số lượng và

chất lượng nguồn nhân lực du lịch Việt Nam hiện tại chưa thể đáp ứng

được những yêu cầu phát triển của du lịch trong bối cảnh cách mạng

công nghiệp 4.0.

Theo lĩnh vực hoạt động, nhân lực là hướng dẫn viên du lịch tốt

nghiệp đại học chiếm khoảng 65,5% tổng số hướng dẫn viên, tỷ lệ này

trong marketing du lịch là 84,2% và lễ tân là 65,3%. Trong lĩnh vực phục

vụ buồng, bar, bàn, bếp,... lao động có trình độ trung cấp và sơ cấp lại

chiếm tỷ lệ lớn: Nhân viên bếp là 85,6%; bàn, buồng, bar tương ứng là:

72,4%, 70,7% và 75,5%

Theo mức độ tham gia vào quá trình kinh doanh, đội ngũ lao động

trong các doanh nghiệp du lịch gồm có: Lao động trực tiếp và lao động

gián tiếp. Lao động trực tiếp tham gia kinh doanh là lao động trong các

bộ phận nghiệp vụ hướng dẫn, điều hành, lễ tân, buồng, bàn, bar, bếp,...

Bộ phận lao động này chiếm tỷ trọng lớn, thường chiếm khoảng 80 -

90% tổng số lao động. Lao động gián tiếp là lao động quản lý và điều

193

hành quá trình kinh doanh. Bộ phận lao động này thường chiếm tỷ trọng

nhỏ trong tổng số lao động của doanh nghiệp. Do vai trò quan trọng của

bộ phận lao động này nên trình độ chuyên môn của lao động gián tiếp so

với lao động trực tiếp thường cao hơn nhiều. Lao động gián tiếp luôn

được duy trì ở một tỷ trọng nhỏ để tiết kiệm những chi phí gián tiếp

không cần thiết, nhưng đồng thời vẫn đảm bảo việc điều hành hoạt động

kinh doanh có hiệu quả. Cách phân loại này là một trong những căn cứ

để các doanh nghiệp có hình thức trả công phù hợp đối với từng bộ phận

lao động.

Trong các cơ sở kinh doanh nói chung và các doanh nghiệp du lịch

nói riêng, đội ngũ lao động còn có thể được phân loại theo giới tính gồm:

Lao động nam và lao động nữ. Do đặc điểm của giới tính, nên cách phân

loại đem lại cho doanh nghiệp một chế độ đãi ngộ hợp lý đối với từng

loại lao động.

6.1.2. Cung và cầu lao động

6.1.2.1. Cung lao động

Nguồn cung lao động cho nền kinh tế nói chung, cho từng ngành

riêng biệt và cho mỗi doanh nghiệp đều chịu sự tác động của ba yếu tố:

sự tham gia của lực lượng lao động, thời gian làm việc và trình độ của

lực lượng lao động.

Sự tham gia của lực lượng lao động

Về dài hạn, quy mô tổng lực lượng lao động (những người có khả

năng và sẵn sàng làm việc) sẽ bị ảnh hưởng bởi mức độ tham gia vào lực

lượng lao động của từng nhóm dân cư khác nhau. Điều này thể hiện theo

"mức độ hoạt động" (activity rate) của từng nhóm lứa tuổi hay giới tính.

Một số nước trên thế giới, mức độ hoạt động của nam giới có khuynh

hướng giảm. Hiện tượng này có liên quan đến việc kéo dài thời gian học

tập của nam thanh niên, trong khi những người đứng tuổi lại nghỉ hưu

sớm hơn. Ngược lại, mức độ hoạt động của phụ nữ lại cho thấy khuynh

hướng tăng trưởng. Bên cạnh đó, hoạt động lao động của nữ còn thể hiện

những dao động ngắn hạn lớn.

194

Tại sao mức độ hoạt động dài hạn của phụ nữ có chiều hướng gia

tăng?

- Phụ nữ bị lôi cuốn vào lực lượng lao động trong các thời kỳ kinh

tế tăng trưởng.

- Sự mở rộng các nghề nghiệp cho nữ giới, rất nhiều công việc

trong các ngành dịch vụ có nhu cầu lao động nữ.

- Các cơ hội làm việc bán thời gian hoặc theo thời vụ cũng thu hút

nhiều phụ nữ vào lực lượng lao động.

- Đứng về khía cạnh cung lao động, ngày càng nhiều phụ nữ có khả

năng và sẵn sàng tham gia vào lực lượng lao động khi văn minh xã hội

ngày càng cao.

- Những người phụ nữ có nghề nghiệp đem lại thêm một nguồn thu

nhập nữa cho gia đình. Xu hướng tiền lương ngày càng tăng là động cơ

không nhỏ để phụ nữ tham gia vào lao động xã hội.

Trong ngành du lịch, tỷ lệ lao động nữ so với nam giới là vào

khoảng 2:1. Ngược lại, ở các ngành công nghiệp chế tạo khác, nữ giới

chỉ chiếm 1/3 tổng số lao động và tầm quan trọng của lao động nữ trong

các ngành này cũng không lớn như trong các ngành dịch vụ. Một số

ngành dịch vụ như bán lẻ, khách sạn, nhà hàng, giáo dục và y tế có tỷ

trọng lao động nữ tương đối cao. Thông thường trong các ngành dịch vụ

lao động nữ đều lớn hơn 60% tổng lực lượng lao động.

Hiện tượng tăng trưởng lực lượng lao động nữ gắn liền với việc

tăng trưởng các cơ hội nghề nghiệp bán thời gian. Trong ngành du lịch,

hiện tượng này còn có mối liên hệ với việc ra đời và phát triển các công

việc có mức lương thấp ở khu vực dịch vụ này.

Thời gian làm việc

Cung lao động của một nền kinh tế nói chung, của từng ngành và

từng doanh nghiệp nói riêng không chỉ phụ thuộc vào “mức độ hoạt

động” của từng nhóm lao động, mà còn chịu ảnh hưởng bởi số giờ làm

195

việc của lực lượng lao động. Theo thời gian, số giờ lao động có xu hướng

giảm dần. Trong ngắn hạn, do một số ảnh hưởng của môi trường kinh tế

vĩ mô thì số giờ làm việc có thể tăng hoặc giảm tuỳ từng thời kỳ, nhưng xu

hướng dài hạn là số giờ làm việc trong tuần cũng sẽ ngày càng ngắn lại.

Khi thu nhập của người lao động tăng, thì giá việc nghỉ ngơi cũng

tăng lên, theo nghĩa là mỗi một giờ không làm việc trị giá tương đương

với một khoản thu nhập tiềm tàng bị mất đi. Điều này sẽ dẫn đến “hiệu

ứng thay thế” (substitution effect), giờ làm việc có thể sẽ tăng lên do

người lao động hy sinh thời gian nghỉ ngơi nhằm tăng thu nhập của

mình. Bên cạnh đó, cũng có thể dẫn đến “hiệu ứng thu nhập” (income

effect) làm cho số giờ lao động giảm đi vì khi thu nhập tăng, người lao

động có thể quyết định tiêu dùng nhiều hàng hoá và dịch vụ hơn, tăng cả

thời gian nghỉ ngơi và tiêu dùng chúng.

Thực tế cho thấy, người lao động thường chọn việc nghỉ ngơi thư

giãn khi mức lương thực tế tăng. Cung lao động của bất cứ một ngành

hoặc một doanh nghiệp nào cũng có khả năng giảm sút khi thu nhập tăng

và hiệu ứng thu nhập trội hơn hiệu ứng thay thế. Hình 6.1 cho thấy người

lao động sẽ tăng giờ làm việc lên khi mức lương tăng cho tới điểm J. Từ

điểm J trở đi, thời gian làm việc sẽ giảm khi mức lương vẫn tiếp tục tăng.

Hình 6.1. Đường cung lao động cá nhân

196

Mặt khác, đường cung lao động đối với lao động nam thường biểu

hiện ở nửa trên (từ điểm J trở lên) vì tác động thu nhập lớn hơn tác động

thay thế. Còn đường cung lao động đối với lao động nữ thường biểu hiện

ở nửa dưới (từ điểm J trở xuống), đường cung có độ dốc dương.

Những thay đổi về thuế thu nhập cũng có thể tác động đến giờ làm

việc. Khi thuế thu nhập tăng, thu nhập của người lao động giảm đi. Để

đảm bảo sự tiêu dùng của mình thì người lao động có thể sẽ làm việc

nhiều hơn để giữ được mức cân bằng trong chi tiêu như trước.

Khi nghiên cứu về thời gian làm việc trong ngành du lịch, một nội

dung không thể không đề cập là lao động bán thời gian. Lao động bán

thời gian tăng cũng có nghĩa là lực lượng lao động nữ tăng. Nhưng trên

thực tế cả lao động nam và lao động nữ làm việc bán thời gian đều tăng.

Lao động bán thời gian tập trung chủ yếu ở các ngành dịch vụ (chiếm

91% lực lượng bán thời gian của toàn nền kinh tế). Một tỷ lệ lớn lao

động tại khách sạn và nhà hàng là làm việc bán thời gian (67% lao động

nữ và 38,7% lao động nam). Xu hướng lao động bán thời gian được thể

hiện rõ nét trong mọi mặt của ngành du lịch nên số lao động nữ bán thời

gian lớn hơn lao động nữ làm việc cả ngày, còn lao động nam bán thời

gian chỉ lớn hơn lao động nam làm việc cả ngày ở một số hoạt động như

trong câu lạc bộ, cơ sở giải trí,...

Lao động bán thời gian của ngành du lịch là hệ quả tất yếu của nhu

cầu đối với loại sản phẩm dịch vụ này. Đó là những khoảng dao động lớn

về cầu trong một ngày, trong một tuần, trong một năm và lao động bán

thời gian là cách thức hợp lý để đáp ứng nhu cầu trong những giờ cao

điểm. Không giống như các ngành sản xuất khác là sản xuất ra sản phẩm

và có thể dự trữ chúng để chờ bán ra vào thời điểm nhu cầu cao, sản

phẩm của ngành du lịch hầu như không thể dự trữ, tồn kho vì sản xuất và

tiêu dùng sản phẩm đồng thời cả về không gian và thời gian.

Lực lượng lao động bán thời gian tăng còn có thể là do các chủ

doanh nghiệp không tuyển dụng đủ số lao động toàn thời gian cần thiết.

197

Điều này có thể xảy ra cả khi tình trạng thất nghiệp cao, có thể do số lao

động thất nghiệp không đáp ứng được nhu cầu lao động trong ngành,

không tiếp cận được các thông tin về việc làm trong ngành hoặc có thể

họ sống ở những khu vực địa lý xa với doanh nghiệp tuyển lao động.

Việc mở rộng quyền hạn và phúc lợi cho lao động bán thời gian đã

góp phần làm tăng đáng kể lực lượng lao động nữ trong ngành du lịch và

như vậy có nghĩa là các chủ doanh nghiệp trong ngành có được nguồn

cung lao động bổ sung với giá thấp mà không cần quá nỗ lực thu hút lao

động bằng cách đưa ra những mức lương hấp dẫn hơn.

Trình độ của lực lượng lao động

Cung lao động còn chịu tác động bởi trình độ của lực lượng lao

động (chất lượng của lực lượng lao động). Giá trị đầu ra của mỗi lao

động khác nhau tuỳ thuộc vào khả năng thiên bẩm, trình độ học vấn và

việc đào tạo chuyên môn của doanh nghiệp. Ngoài ra, có thể kể đến

những yếu tố bổ sung như số lượng và chất lượng máy móc, và việc tổ

chức hiệu quả quá trình sản xuất và cung ứng sản phẩm dịch vụ.

Giáo dục và đào tạo nguồn nhân lực được coi là một khoản “đầu

tư” dài hạn. Việc hoàn trả vốn đầu tư sẽ ở dưới dạng nâng cao trình độ

của người lao động, tăng năng suất lao động và tăng sản phẩm đầu ra cho

xã hội. Bên cạnh những lợi ích này cần phải tính đến các chi phí mà từng

cá nhân và xã hội phải trả. Sau chương trình học phổ thông bắt buộc,

những ai muốn tiếp tục học lên sẽ phải tốn một khoản chi phí không nhỏ

đồng thời đánh mất cơ hội kiếm tiền trong khoảng thời gian đó và xã hội

cũng hụt đi một lượng sản phẩm đầu ra. Bên cạnh đó, còn các khoản chi

phí mua sách vở, xây dựng trường,... (Hình 6.2). Nhưng hầu hết các sinh

viên đều thấy đầu tư cho học hành ở bậc đại học và bậc cao hơn là một

khoản đầu tư có lợi cho bản thân họ, bởi thực tế phần lớn các chi phí đều

được Nhà nước thanh toán, cá nhân họ chỉ phải trả một phần.

198

Hình 6.2. Thu nhập và chi phí đầu tư của cá nhân cho học tập

- Lợi ích của đầu tư. Jt là thu nhập dự kiến trong tương lai tại thời

điểm t của cá nhân. Tương tự Kt là thu nhập dự kiến trong tương lai của

cá nhân có trình độ chuyên môn cao hơn do đầu tư thêm vào giáo dục

(thời gian đào tạo dài hơn, học thêm để nâng cao trình độ). Chênh lệch

thu nhập Kt - Jt chính là lợi ích mà cá nhân nhận được khi đầu tư cho

giáo dục (trong một năm).

- Chi phí của đầu tư bao gồm: Học phí + Sách vở + J

, J

là chi phí

cơ hội (thu nhập bị mất đi do thời gian đi học không làm việc). Do vậy,

chi phí đầu tư = D

+ J

, trong đó D

là chi phí trực tiếp (chi phí cho sách

vở, học phí).

Tuy nhiên, thu nhập được tính là thu nhập trong tương lai (ví dụ, từ

khi học xong cho tới khi về hưu). Còn với các khoản chi phí chỉ tính

trong thời gian ngắn (ví dụ trong khoảng từ 1 đến 5 năm học đại học). Vì

vậy, để so sánh được lợi ích và chi phí cần phải tính được giá trị hiện tại

của các khoản lợi ích và chi phí đó.

Cá nhân người lao động sẽ quyết định đầu tư cho việc đi học nếu:

Chi phí nhỏ hơn lợi ích thu được. Hay nói cách khác, cá nhân sẽ đầu tư

cho giáo dục khi NPV (net present value) giá trị hiện tại ròng của khoản

đầu tư này là lớn hơn 0.

Thu nhập của người

tốt nghiệp đại học

Thu nhập

Chênh lệch

thu nhập

Thu nhập của người tốt

nghiệp phổ thông

Chi phí

cơ hội

Chi phí trực tiếp

- J

Năm

199

 











Hoặc:

 













NPV

Các doanh nghiệp cần phải cân nhắc thận trọng cho mục đầu tư

nhân sự này. Cử người lao động đi đào tạo hoặc mở các lớp bồi dưỡng

tay nghề đều tốn những khoản chi phí lớn. Nhưng việc hoàn trả “vốn đầu

tư” này lại hoàn toàn phụ thuộc vào người lao động, liệu tay nghề có

nâng cao đáng kể không? Liệu sau khi được đào tạo họ có ở lại doanh

nghiệp làm việc không?... Một số doanh nghiệp có lợi khi không đào tạo

lại lao động mà lựa chọn con đường tuyển dụng những người đã có tay

nghề và trình độ của các doanh nghiệp khác hoặc chỉ mở các lớp đào tạo

mang đậm nét đặc thù riêng của doanh nghiệp.

Hiện trong ngành du lịch có nhiều hình thức đào tạo khác nhau với

những nội dung khác nhau, gồm cả các lớp nghiệp vụ và lớp nâng cao

trình độ quản lý cho cả những người mới tuyển dụng và những người

đang làm việc. Số liệu thống kê cho thấy, những người không có tay

nghề hoặc bằng cấp chính thức chiếm khoảng 50 - 85%, bởi vậy, nhu cầu

về đào tạo nội bộ là rất lớn.

Ngoài ra, cung lao động còn có mối quan hệ chặt chẽ với sự lựa

chọn của người lao động. Nếu người lao động tìm kiếm khả năng hoàn

trả cao nhất cho những đầu tư của bản thân thì họ sẽ cân nhắc đến các

yếu tố như nghề nghiệp, ngành và công ty, mà những yếu tố này có thể

mang lại cho họ nguồn thu nhập và sự thoả mãn nghề nghiệp lớn nhất.

Trước tiên, người lao động xem xét đến mối tương quan giữa tiền lương

và yêu cầu công việc. Ngoài ra, người ta còn tính đến các khía cạnh phi

vật chất, chẳng hạn có một số nghề nguy hiểm hoặc độc hại, hoặc có vị

trí xã hội thấp kém, còn một số nghề khác thì dễ chịu, có địa vị cao và

xem xét các rủi ro thất nghiệp khác... Người lao động sẽ cân nhắc để có

được “lợi ích ròng” - phối hợp cả các yếu tố vật chất và phi vật chất, từ

đó lựa chọn nơi làm việc thích hợp cho bản thân.

200

6.1.2.2. Cầu lao động

Cầu dài hạn

Các doanh nghiệp cần các nhân tố sản xuất như lao động, nguyên

vật liệu và tiền vốn để sản xuất ra các hàng hoá và dịch vụ. Nghĩa là, nhu

cầu về các nhân tố sản xuất là nhu cầu phát sinh có gốc gác từ nhu cầu

tiêu dùng hàng hoá và dịch vụ.

Xét về chiến lược dài hạn, tất cả các nhân tố sản xuất đều có thể

biến động. Mỗi doanh nghiệp có thể lựa chọn bất kỳ công nghệ nào để

tạo ra sản phẩm của mình: Từ những dây chuyền sản xuất đòi hỏi cường

độ sức lao động cao (sử dụng nhiều sức lao động), cho đến những công

nghệ đòi hỏi vốn đầu tư cao (sử dụng máy móc thiết bị nhiều hơn sức

người). Nếu doanh nghiệp định hướng tối đa hoá lợi nhuận thì doanh

nghiệp sẽ lựa chọn loại hình công nghệ có chi phí thấp nhất.

Khi giá lao động và giá vốn đầu tư thay đổi thì các phương án kết

hợp hai nhân tố sản xuất đầu vào này cũng sẽ thay đổi theo. Nếu giá lao

động tăng tương đối so với giá vốn đầu tư thì có thể nhiều doanh nghiệp

sẽ cố gắng dùng các khoản đầu tư cho máy móc thiết bị và công nghệ

mới thay cho chi phí lao động. Tuy nhiên, khả năng thay thế một nhân tố

sản xuất này bằng nhân tố sản xuất khác phụ thuộc nhiều vào bản chất

của sản phẩm và t



ình trạng công nghệ. Trong các doanh nghiệp du lịch,

khả năng thay thế sức lao động bằng vốn đầu tư là tương đối hạn hẹp so

với các doanh nghiệp sản xuất khác do tính chất dịch vụ của ngành. Các

doanh nghiệp sản xuất khác, với các dây chuyền sản xuất có tính lặp lại

cao và ít đòi hỏi kỹ năng tinh sảo, thì việc dùng máy móc thay thế con

người có thể thực hiện được dễ dàng, chẳng hạn như ở lĩnh vực chế biến

thực phẩm.

Cầu ngắn hạn

Trong ngắn hạn, một doanh nghiệp chỉ có thể điều chỉnh khối

lượng một vài nhân tố sản xuất chứ không phải là tất cả (có những nhân

tố sản xuất bị giới hạn bởi nguồn cung). Khi số đơn vị của một nhân tố

201

sản xuất tăng lên thì lợi nhuận giảm xuống - nếu số lao động tăng, lợi

nhuận sẽ giảm. Sản lượng bổ sung khi tăng thêm một nhân công (sản

phẩm lao động cận biên) thể hiện ở Hình 6.3.

Hình 6.3. Năng suất lao động cận biên

(tính bằng đơn vị sản phẩm)

Sản lượng bổ sung đó sẽ được bán ở một mức giá nào đó và doanh

thu bổ sung nhận được gọi là doanh thu cận biên. Giá trị tăng thêm của

doanh nghiệp khi tăng thêm một nhân công sẽ bằng sản phẩm lao động

cận biên tính bằng vật chất (sản phẩm hiện vật cận biên) nhân với doanh

thu cận biên của một đơn vị sản phẩm. Đó còn gọi là sản phẩm doanh thu

cận biên (MRP = MPP x MR) và đồ thị của nó cũng có dạng đường cong

như Hình 6.3.

Các doanh nghiệp du lịch định hướng tối đa hoá lợi nhuận sẽ không

thuê thêm nhân công nếu như chi phí thuê thêm nhân công (chi phí cận

biên - MC) cao hơn sản phẩm doanh thu cận biên (MRP). Ngược lại, nếu

sản phẩm doanh thu cận biên lớn hơn chi phí cận biên thì doanh nghiệp

sẽ thu được nguồn lợi lớn hơn từ việc tăng số nhân công. Và khi sản

phẩm doanh thu cận biên còn lớn hơn chi phí bổ sung cho những lao

động tăng thêm thì doanh nghiệp sẽ còn thu được lợi nhuận.

Như vậy, một cơ sở kinh doanh sẽ thuê thêm lao động cho đến khi

sản phẩm doanh thu cận biên bằng chi phí lao động cận biên. Lợi nhuận

được tối đa hoá tại điểm MRP = MC. Giả sử doanh nghiệp trả lương theo

202

giá thị trường cho người lao động và không có một tác động nào đối với

mức lương đó, khi đó, chi phí cận biên để thuê thêm lao động sẽ bằng

đúng mức lương ấy (MC = W). Vì vậy, điều kiện để tối đa hoá lợi nhuận

là MRP = W (Hình 6.4).

Hình 6.4. Mức tối đa hoá lợi nhuận từ lao động

Tại điểm mức lương 0W

, lượng lao động cần thiết cho doanh

nghiệp là 0q

, bởi ở bất kỳ một lượng lao động nào khác thì lợi nhuận sẽ

không đạt mức tối đa. Với số lao động nhỏ hơn 0q

, doanh nghiệp sẽ phải

trả giá cao hơn để tăng thêm nhân công, MRP cao hơn MC và khi đó vẫn

còn có cơ hội để tăng lợi nhuận. Với số lao động lớn hơn 0q

, chi phí bổ

sung để thuê thêm nhân công (MC

) sẽ lớn hơn giá trị sản phẩm bổ sung

(MRP) và vì vậy lợi nhuận sẽ bị suy giảm.

Hình 6.5. Đường cầu lao động

203

Nếu mức lương là 0W

thì điều kiện để tối đa hoá lợi nhuận MRP =

MC được thoả mãn tại hai điểm chỉ số lượng nhân công 0q và 0q

. Với

số lao động bằng 0q

, doanh nghiệp sẽ thu được nhiều lợi nhuận hơn, vì

thế dịch chuyển lượng lao động từ 0q sang 0q

sẽ làm tăng doanh thu

(MRP) nhanh hơn là tăng chi phí (MC

) và lợi nhuận sẽ tăng.

Số lượng lao động cần thiết của một doanh nghiệp được thể hiện

bằng đường cong MRP. Đường cong MRP (chỉ tính đoạn dốc đi xuống)

được gọi là đường cầu lao động (Hình 6.5). Có thể đặt ra giả định rằng,

nếu tất cả các nhân tố khác không đổi thì một doanh nghiệp chỉ thuê

thêm lao động nếu như giá lao động (tiền lương) giảm, nếu giá lao động

tăng thì doanh nghiệp sẽ giảm cầu đối với nhân tố sản xuất này. Chủ

doanh nghiệp sẽ di chuyển dọc theo đường cầu lao động xuống dưới

hoặc lên trên tương ứng với mức tiền lương mới và như vậy lượng lao

động được thuê sẽ lớn hơn hoặc nhỏ hơn trước. Đường cầu lao động tuân

theo quy luật cầu.

Cũng như đường cầu của bất kỳ loại hàng hoá và dịch vụ nào khác,

đường cầu lao động cũng có thể dịch chuyển, lên trên hoặc xuống dưới,

sang phải hoặc sang trái. Vì nhu cầu đối với yếu tố sản xuất là nhu cầu

phát sinh/dẫn xuất, cho nên những thay đổi về nhu cầu trên thị trường

hàng hoá và dịch vụ tiêu dùng sẽ làm dịch chuyển đường cầu lao động.

Thu nhập của người tiêu dùng tăng, giá của các bữa ăn tại nhà hàng thấp

tương đối so với các hình thức tiêu dùng thực phẩm khác, giá phòng

khách sạn giảm, có thể tạo nên động cơ kích đẩy nhu cầu đối với dịch vụ

du lịch và làm dịch chuyển cầu về lao động trong ngành du lịch.

Đường cầu lao động có thể dịch chuyển ra ngoài khi giá của các

nhân tố sản xuất khác tăng. Ngược lại, giá của các nhân tố sản xuất khác

rẻ, thì sự thay thế cho lao động sẽ làm cho đường cầu lao động dịch

chuyển vào trong (về phía điểm gốc).

Năng suất lao động cũng tác động làm dịch chuyển đường cầu lao

động. Quyết định tăng hoặc giảm lao động căn cứ vào sự so sánh sản

phẩm doanh thu cận biên và mức tiền lương. Nếu sản phẩm doanh thu

204

cận biên tăng lên, doanh nghiệp có thể thuê thêm một số lao động lớn

hơn với mức lương tương xứng. Đường cầu lao động sẽ dịch chuyển ra

ngoài. Mỗi người lao động sẽ trị giá cao hơn bởi hiệu quả cao hay bởi

doanh thu từ sản phẩm cao hơn.

Tính co dãn của cầu lao động phụ thuộc một phần vào khả năng

thay thế bằng các yếu tố khác. Nếu lao động của con người càng quan

trọng và càng khó thay thế trong một quá trình kinh doanh nào đó thì cầu

lao động càng ít co dãn. Thêm nữa, nếu cầu hàng hoá hoặc dịch vụ không

co dãn thì lao động để tạo ra sản phẩm đó cũng không co dãn.

Cầu lao động cũng ít co dãn nếu chi phí lao động chiếm tỷ trọng

nhỏ trong tổng chi phí sản xuất kinh doanh. Ví dụ, chi phí lao động

chiếm 10% tổng chi phí thì khi mức lương có tăng đến 50% cũng chỉ làm

giá sản phẩm tăng thêm 5%. Còn nếu chi phí lao động chiếm 60% tổng

chi phí thì tác động của nó đối với giá sản phẩm cuối cùng sẽ lớn hơn rất

nhiều, giá sẽ đội lên đến 30%. Điều này cho chúng ta thấy tại sao người

lao động trong các ngành công nghệ có cường độ vốn đầu tư cao thường

được hưởng mức lương cao hơn mức lương của người lao động trong

ngành sử dụng công nghệ có cường độ sức lao động cao. Do chi phí lao

động chiếm một tỷ trọng đáng kể trong các doanh nghiệp du lịch nên rất

khó có thể tăng lương cho người lao động mà không ảnh hưởng đến lợi

nhuận hoặc không tăng giá sản phẩm.

Đường cầu lao động của ngành du lịch được tổng hợp trên cơ sở

đường cầu về lao động của các doanh nghiệp. Đường cầu lao động của

toàn ngành có hình dạng giống như đường cầu lao động của từng doanh

nghiệp. Tuy nhiên, đường cầu toàn ngành có độ dốc lớn hơn (kém co dãn

hơn), việc tăng tiền lương có khả năng dẫn đến giảm việc làm và sản

lượng đầu ra. Khi sản lượng giảm, giá của sản phẩm có thể tăng, dẫn đến

MRP của lao động sẽ dịch chuyển ra ngoài.

Cầu lao động trong ngành du lịch thể hiện những dao động ngắn

hạn lớn đối với một số nghiệp vụ nhất định. Điều này cho thấy tại sao lao

động bán thời gian là lao động điển hình của ngành du lịch, nhưng cũng

205

có những lao động được thuê không thường xuyên để thực hiện mục đích

hay chức năng đặc biệt nào đó.

6.1.3. Năng suất lao động

Năng suất lao động là phạm trù kinh tế phản ánh trình độ sử dụng

lao động sống trong quá trình sản xuất kinh doanh. Vì vậy, nó cũng là

một chỉ tiêu hiệu quả kinh tế, phản ánh mối tương quan giữa kết quả đạt

được với các chi phí lao động sống bỏ ra để đạt được kết quả đó.

Trong đó:

Các chỉ tiêu biểu hiện kết quả có thể xác định dưới dạng giá trị và

hiện vật. Về mặt giá trị năng suất lao động được xác định bằng chỉ tiêu

doanh thu và lợi nhuận. Về mặt hiện vật, năng suất lao động được xác

định tùy theo lĩnh vực kinh doanh. Đối với kinh doanh lữ hành, có thể

xác định bằng chỉ tiêu lượt khách, ngày khách,... Đối với kinh doanh ăn

uống: số lượng sản phẩm ăn uống, số bàn phục vụ. Đối với kinh doanh

lưu trú: số khách, số phòng được sử dụng, số ngày khách, số đêm nghỉ.

Các chỉ tiêu biểu hiện chi phí được xác định qua chỉ tiêu số lao

động, tiền lương, ngày công, thời gian lao động.

Trong kinh doanh du lịch, năng suất lao động thường có thể đo

lường theo hai loại chỉ tiêu: Chỉ tiêu hiện vật và chỉ tiêu giá trị.

Trong đó: W - Năng suất lao động D - Doanh thu

S - Số lượng sản phẩm R - Số lao động

206

Năng suất lao động dù tính theo chỉ tiêu hiện vật hay chỉ tiêu giá trị

cũng đều có sự xác định về mặt thời gian theo ngày, tuần, tháng, năm.

Chỉ tiêu hiện vật phản ánh đúng thực chất của năng suất lao động, hiệu

quả sử dụng lao động. Năng suất lao động tính theo hiện vật không phụ

thuộc vào sự biến động của giá cả hay các điều kiện kinh tế khác. Tuy

nhiên, chỉ tiêu này không phản ánh tổng hợp, không thể so sánh năng

suất lao động giữa các doanh nghiệp hay giữa các bộ phận nghiệp vụ

khác nhau, mà thường chỉ dùng so sánh năng suất lao động giữa các kỳ

của doanh nghiệp. Do vậy, chỉ tiêu năng suất lao động hiện vật ít được sử

dụng trong ngành du lịch. Năng suất lao động tính theo chỉ tiêu giá trị

đơn giản và dễ xác định. Chỉ tiêu giá trị phản ánh tổng hợp năng suất lao

động nên có thể sử dụng để so sánh năng suất lao động, hiệu quả kinh tế

giữa các doanh nghiệp nhằm xác định vị thế của mỗi doanh nghiệp. Chỉ

tiêu giá trị cũng có những hạn chế nhất định. Chỉ tiêu này chịu sự tác

động của giá cả nên tính chính xác kém chỉ tiêu hiện vật. Cần có sự loại

trừ ảnh hưởng của giá cả cũng như các yếu tố khách quan khác khi áp

dụng chỉ tiêu này.

Là một chỉ tiêu kinh tế, năng suất lao động chịu ảnh hưởng của

nhiều nhân tố, có nhân tố tác động trực tiếp, có nhân tố tác động gián

tiếp, có nhân tố tác động chủ quan cần nghiên cứu để tìm những giải

pháp khắc phục những hạn chế và phát huy mặt tích cực, và cũng có

nhân tố tác động khách quan cần phải loại trừ để xác định đúng thực

trạng kinh doanh.

Để tạo ra sản phẩm, trong quá trình lao động phải sử dụng nhân tố

sức lao động cũng như công cụ lao động tác động vào đối tượng lao

động. Muốn tăng năng suất lao động phải nâng cao hiệu quả sử dụng các

yếu tố trên.

Sức lao động gồm: Sức khoẻ của người lao động, số lượng lao

động, trình độ chuyên môn, trình độ văn hoá, phẩm chất đạo đức của

207

người lao động,... Một cơ sở kinh doanh du lịch xác định được số lượng

lao động vừa đủ sẽ tiết kiệm một phần đáng kể chi phí lao động, nhưng

vẫn đảm bảo chất lượng dịch vụ. Dù làm việc ở bất cứ bộ phận nào,

người lao động cũng cần có sức khoẻ. Sức khoẻ tác động trực tiếp đến

công việc của người lao động, đặc biệt, sức khoẻ là tiêu chuẩn quan trọng

đối với công nhân bếp, nhân viên khuân vác. Các cơ sở kinh doanh cần

có chế độ tuyển dụng và bố trí lao động phù hợp với từng loại công việc.

Song song với yêu cầu đảm bảo sức khoẻ, người lao động cần có

trình độ chuyên môn nhất định, có trình độ giao tiếp, ứng xử, hiểu biết

tâm lý khách hàng. Một phần lớn người lao động trong kinh doanh du

lịch có sự tiếp xúc trực tiếp với khách như nhân viên trực cửa, khuân vác,

nhân viên lễ tân, nhân viên phục vụ bàn, bar,... cho nên, yêu cầu về hình

thức, thái độ của nhân viên là hết sức quan trọng. Thông qua mối quan hệ

trực tiếp nhân viên - khách hàng, các cơ sở kinh doanh du lịch nói riêng

và ngành du lịch nói chung đã quảng bá bản sắc văn hoá địa phương, văn

hoá của nước đến du lịch cho khách. Mối quan hệ này tác động trực tiếp

đến tỷ lệ quay trở lại của khách du lịch.

Hệ thống cơ sở vật chất kỹ thuật trong doanh nghiệp du lịch bao

gồm mạng lưới các cơ sở kinh doanh cùng các trang thiết bị, dụng cụ. Số

lượng, quy mô, sự phân bố vị trí, loại hình các cơ sở trực thuộc có ảnh

hưởng trực tiếp đến năng suất lao động của ngành, doanh nghiệp. Nhiều

doanh nghiệp đã phát triển các cơ sở của mình mạnh mẽ, trở thành những

tập đoàn nổi tiếng như: ITT Sheraton, Boston, Massachusetts USA -

1941 cơ sở lưu trú; Trusthouse Forte (London, UK) - 1970 cơ sở lưu trú;

Marriott (Washington, USA) - 1929 cơ sở ăn uống; Holiday Inn (Atlanta,

Georgia, USA) - 1954 khách sạn Mỹ,... Các tập đoàn, các công ty luôn

quy hoạch mạng lưới cơ sở, tạo điều kiện thúc đẩy sự phát triển của họ.

Mức trang bị công cụ, máy móc, dụng cụ chuyên dùng và hiệu quả

sử dụng chúng là nhân tố có thể lượng hoá được mức độ tác động đến

năng suất lao động. Hoạt động kinh doanh du lịch là hoạt động mà khả

208

năng cơ giới hoá, tự động hoá rất hạn chế. Đối với kinh doanh nhà hàng

thì việc áp dụng các thiết bị, máy móc vào chế biến sản phẩm ăn uống có

khả quan hơn. Việc trang bị các thiết bị cơ, điện, lạnh vào bộ phận bếp

góp phần giảm nhẹ điều kiện lao động nặng nhọc của công nhân bếp. Xu

hướng đặt các quầy bán hàng tự động buffet và các quầy cocktail ở tiền

sảnh trong các khách sạn dịch vụ hạn chế (Economy Hotel), đã tiết kiệm

được một phần chi phí lao động của khách sạn, tiết kiệm chi phí và tạo

thuận lợi cho khách hàng. Hệ thống đăng ký đặt phòng qua máy tính tạo

năng suất lao động cho bộ phận đăng ký đặt phòng cao hơn. Tuy nhiên,

những đầu tư để bổ sung, đổi mới các trang thiết bị, tiện nghi trong nhà

hàng, khách sạn lại là những khoản chi phí đáng kể. Mặt khác, chúng

được sử dụng trong thời gian tương đối dài nhưng nhanh bị lạc hậu,

những hao mòn vô hình càng gia tăng khoản chi phí này. Bù lại, luôn duy

trì vẻ sang trọng, lịch sự lại tạo được uy tín và thu hút khách đến nhà

hàng, khách sạn.

Trong thực tế, nhiều cơ sở kinh doanh du lịch đã thuê nhà cửa, đất

đai, trang thiết bị,... để phát triển kinh doanh và hoàn vốn nhanh, vì vậy

họ đã cố gắng giảm thiểu chi phí thuê và tận dụng tối đa công suất của cơ

sở vật chất kỹ thuật thuê ngoài.

Trong kinh doanh nhà hàng, việc cung ứng nguyên liệu hàng hoá

ảnh hưởng lớn đến năng suất lao động. Tổ chức cung ứng phục vụ kinh

doanh gồm: Cung ứng nguyên liệu để sản xuất chế biến, cung ứng hàng

hoá chuyển bán, cung ứng thay thiết bị vật tư để tái sản xuất cơ sở vật

chất kỹ thuật. Lợi nhuận kinh doanh nhà hàng phụ thuộc một phần vào

việc quản lý cung ứng: quản lý mua và quản lý dự trữ. Chi phí kinh

doanh nhà hàng được kiểm soát chặt chẽ qua các công đoạn từ mua

nguyên liệu, dự trữ bảo quản, xuất kho, chế biến, phân phối đến phục vụ

thực khách, kể cả chi phí đồ uống bị đổ hay thức ăn bị nguội.

Các yếu tố tổ chức quản lý là những yếu tố tác động toàn diện lên

hoạt động kinh doanh du lịch. Vai trò đầu não trong doanh nghiệp thuộc

209

về nhà quản trị cấp cao, là người tạo dựng bộ máy quản lý, hoạch định,

lãnh đạo, kiểm tra,... mọi hoạt động của doanh nghiệp. Nhà quản trị phải

có năng lực và phẩm chất nhất định mới có thể điều hành có hiệu quả

mọi hoạt động. Để tổ chức lao động tốt, phải quản lý từ khâu tuyển dụng,

đến khâu bố trí, phân công, sử dụng lao động, bên cạnh đó, vấn đề khen

thưởng và kỷ luật lao động cũng không thể xem nhẹ vì nó tác động vào

mặt trí lực của người lao động, kích thích họ quan tâm đến thành quả lao

động đạt được.

Yêu cầu về văn minh phục vụ khách hàng là yêu cầu được quán

triệt trong các ngành dịch vụ bởi khách hàng là người đánh giá chất

lượng dịch vụ quan trọng nhất. Đây là nhân tố có tính chất đặc trưng

cho hoạt động kinh doanh du lịch, có tác động khác nhau đến năng

suất lao động.

Ngoài các nhân tố trên, năng suất lao động trong kinh doanh du lịch

còn chịu ảnh hưởng của tính thời vụ trong kinh doanh, sự cạnh tranh giữa

các doanh nghiệp, giá cả thị trường, đặc trưng sản phẩm của doanh

nghiệp,...

Trong toàn ngành du lịch cũng như trong các doanh nghiệp, vấn đề

tăng năng suất lao động luôn là mối quan tâm thường xuyên. Đối với nền

kinh tế quốc dân, tăng năng suất lao động có nghĩa là củng cố và mở

rộng phát triển. Còn đối với các doanh nghiệp, nâng cao hiệu quả sử

dụng lao động tác động đến việc giảm chi phí tiền lương, nâng cao lợi

nhuận, cũng như tác động trực tiếp đến sức khoẻ và tiền lương của người

lao động thông qua việc giảm thời gian lao động và cải thiện điều kiện

lao động, đặc biệt là những lao động nặng nhọc.

6.1.4. Tiền lương

Tiền lương được coi là giá cả của yếu tố lao động. Cũng như tất cả

các loại giá cả khác, mức lương được xác định theo học thuyết kinh tế

học, đó là mối tương quan giữa cung và cầu lao động. Bên cạnh những

210

tính chất như ở thị trường các hàng hoá và dịch vụ cuối cùng, thị trường

các nhân tố sản xuất (các nguồn lực) còn có những đặc điểm riêng để

người mua và người bán các nhân tố sản xuất có thể gặp nhau. Dưới tác

động của những quy luật trên loại thị trường đặc biệt này, các nhân tố sản

xuất (các nguồn lực) được phân bổ để đáp ứng nhu cầu người mua. Nếu

thị trường cạnh tranh hoàn hảo sẽ tạo nên sự phân bổ tối ưu những nguồn

lực vốn khan hiếm này, sẽ không có người mua hay người bán nào có thể

kiểm soát được giá cả của sức lao động, lao động có khả năng dịch

chuyển dễ dàng. Lúc này, người lao động sẽ dịch chuyển tự do từ nơi có

mức lương thấp đến những vùng, những ngành có mức lương cao hơn,

cho đến khi không có sự khác biệt về mức lương nữa. Cung và cầu lao

động sẽ tạo nên mức giá duy nhất, một mức giá mà mỗi doanh nghiệp sẽ

chấp nhận khi cần tuyển lao động (Hình 6.6).

Hình 6.6. Mức lương trên thị trường lao động

cạnh tranh hoàn hảo

Trong toàn ngành, cung lao động có mối quan hệ tỷ lệ thuận với

mức lương và cầu lao động có mối quan hệ tỷ lệ nghịch với nó (Hình

6.6.a). Lượng lao động 0Q sẽ có việc làm với mức lương là 0W. Mức

lương đó được các doanh nghiệp trong ngành AU - KS chấp nhận và

doanh nghiệp thuê lao động với số lượng là 0q (Hình 6.6.b).

211

Nếu thị trường cạnh tranh không hoàn hảo sẽ hạn chế khả năng

dịch chuyển các nhân tố sản xuất, không đáp ứng nhu cầu người mua và

hiệu quả của toàn bộ nền kinh tế sẽ không đạt được mức cao nhất.

Khi cầu hàng hoá và dịch vụ thay đổi, thì nhu cầu phát sinh đối với

lao động cũng thay đổi theo, người lao động sẽ dịch chuyển từ nghề này

sang nghề khác. Nếu cầu một loại hàng hoá dịch vụ tăng thì cầu lao động

sản xuất ra mặt hàng đó sẽ dịch chuyển sang phải, tiền lương tăng lên,

người lao động sẽ bị thu hút vào những công việc đó. Cầu lao động trong

những công việc khác có thể giảm, cung vượt quá cầu lao động, tiền

lương sẽ giảm và người lao động sẽ dịch chuyển đến nơi có mức lương

cao hơn.

6.1.4.1. Sự khác biệt giữa các mức lương

Trong bất kỳ một ngành nghề nào đó kể cả ngành du lịch, một số

người lao động nhận được mức lương cao hơn những người khác. Thực

tế cho thấy, những người làm việc gián tiếp hoặc trí óc thường được

hưởng lương cao hơn người lao động chân tay và lao động nam hưởng

lương cao hơn lao động nữ (Hình 6.7).

(a): Mức lương theo giới tính và dân tộc

212

(b): Mức lương theo trình độ giáo dục, theo màu da và dân tộc

Hình 6.7. Sự chênh lệch giữa các mức lương

So sánh mức lương trả cho người lao động trong các ngành của nền

kinh tế có thể nhận thấy rằng, thu nhập của người lao động trong ngành

khách sạn, nhà hàng là gần thấp nhất trong tất cả các ngành nghề (cao

hơn nông nghiệp và ngư nghiệp). Trong gần 90 nghề nghiệp lao động

chân tay của nam giới chỉ có 8 nghề (gồm cả bảo vệ và làm vườn) có thu

nhập thấp hơn thu nhập của đầu bếp. Còn đối với nữ, trong 50 nghề lao

động chân tay và trí óc liệt kê, chỉ có 6 nghề có thu nhập thấp hơn thu

nhập của đầu bếp. Tuy nhiên, cũng cần phải nói đến những cố gắng trong

việc cải tiến tiền lương cho người lao động trong ngành khách sạn, nhà

hàng khiến mức lương của họ có tăng lên phần nào.

Sự khác biệt về thu nhập giữa các ngành nghề chịu tác động của

nhiều yếu tố phức tạp, trong đó có một số yếu tố xuất phát từ thị trường

lao động cạnh tranh hoàn hảo và một số yếu tố xuất phát từ thị trường lao

động cạnh tranh không hoàn hảo.

Các yếu tố phi vật chất

Ngay cả trong thị trường cạnh tranh hoàn hảo, khi trình độ lao động

của con người như nhau thì vẫn tồn tại nhiều khác biệt về điều kiện làm

213

việc và yêu cầu nghề nghiệp, dẫn đến tiền lương của họ khác nhau.

Những công việc nguy hiểm hoặc những công việc mà người lao động

làm việc trong môi trường bẩn, bụi bặm, những nghề nghiệp đòi hỏi kỹ

năng hoặc trách nhiệm cao,... thì có thể nhận được mức lương cao hơn,

với ý nghĩa "đền bù" cho trách nhiệm phải gánh vác hoặc cho điều kiện

lao động khó khăn hơn.

Về phía người lao động, mối quan hệ giữa mức lương và điều kiện

làm việc thể hiện: Nếu điều kiện làm việc không thuận lợi, nhiều rủi ro

thì mức lương sẽ phải tăng lên để bù đắp cho sự rủi ro, không thuận lợi

đó. Lương tăng để bù đắp phần lợi ích giảm đi do điều kiện làm việc

không thuận lợi và được thể hiện qua đường bàng quan (Hình 6.8).

Hình 6.8. Mối quan hệ giữa mức lương và điều kiện làm việc

không thuận lợi (đường bàng quan)

Về phía doanh nghiệp, mục tiêu là tối đa hoá lợi nhuận nên nếu

doanh nghiệp cải thiện điều kiện làm việc của lao động, doanh nghiệp sẽ

tăng chi phí. Nếu doanh nghiệp chi tiêu nhiều hơn cho việc này, phải chi

tiêu ít hơn cho việc khác để giữ nguyên khả năng cạnh tranh. Với mức

lợi nhuận nhất định, doanh nghiệp sẽ phải điều chỉnh khoản tiền lương và

214

chi phí khác sao cho lợi nhuận không đổi. Điều này thể hiện trên đường

đẳng lợi (ISOPROFIT - Hình 6.9).

Hình 6.9. Đường cung cấp lương của doanh nghiệp

(Wage-offer curve)

Những hưởng thụ miễn phí hoặc với giá rẻ như đồng phục, giặt là,

ăn uống, đi lại,... của nhân viên trong các cơ sở lưu trú, ăn uống có thể

trợ giúp phần nào cho mức lương thấp của họ. Trên thực tế, những phúc

lợi này cũng không lớn hơn đáng kể so với phúc lợi của các ngành khác

và do đó, đây không thể là sự lý giải quan trọng cho mức lương thấp

của ngành.

Một số nghề mang tính rủi ro cao, thời gian tạm nghỉ kéo dài (giải

trí) hoặc có tổng thời gian làm việc trong đời ngắn (phi công) cũng

thường nhận được mức lương cao để bù đắp cho những rủi ro đó.

Khi lựa chọn ngành/nghề làm việc, người lao động sẽ tìm kiếm nơi

thu được "lợi ích ròng" cao nhất, bao gồm cả lương và các phúc lợi phi

tiền lương khác. Trong thị trường lao động cạnh tranh hoàn hảo, "lợi ích

ròng" của các nghề nghiệp khác nhau sẽ được cân bằng, chứ không chỉ

cân bằng các mức lương.

Sự khác biệt giữa những người lao động

215

Dĩ nhiên, lực lượng lao động không đồng nhất và cá nhân người lao

động thường khác nhau về trình độ và tay nghề. Đối với một số nghề đòi

hỏi tay nghề cao, khả năng tổ chức lãnh đạo hoặc cần có đầu óc kinh

doanh, thì số người đáp ứng được không nhiều. Còn những nghề không

cần có kỹ năng đặc biệt hoặc không đòi hỏi trí tuệ thì việc tuyển dụng lao

động tương đối dễ dàng, nguồn cung lao động dồi dào và vượt quá cầu

lao động. Sự tương tác giữa cung và cầu sẽ đưa đến kết quả là mức lương

nhóm đầu cao hơn mức lương nhóm sau.

Trong ngành du lịch, có đến 2/3 tổng số lao động trong ngành

thuộc loại không cần kỹ năng hoặc cần kỹ năng đơn giản.

Bản chất nghề nghiệp tác động đến đặc thù của từng ngành. Những

người quản lý và có trình độ chuyên môn thì khó dịch chuyển lao động

sang những ngành khác và những người lao động trong các ngành khác

cũng khó chuyển sang ngành du lịch. Những nghề thủ công hay có kỹ

năng đơn giản làm giảm đặc thù của ngành, do đó, những người lao động

ở các bậc kỹ năng thấp có khả năng tìm việc làm ở nhiều ngành khác

nhau. Điều đó cho thấy, cung lao động tiềm năng đối với ngành du lịch

rất lớn.

Tiền lương trả cho người lao động được xác định bởi quan hệ cung

và cầu. Nếu nhu cầu đối với lao động giản đơn tăng thì mức lương đối

với nhóm lao động này sẽ tăng và còn có thể cao hơn mức lương trả cho

các nhóm lao động kỹ năng cao. Đã có nhiều trường hợp trong thực tế,

những người lao động bậc cao có thu nhập bị giảm do nhu cầu đối với

những dịch vụ cao cấp bị giảm sút. Tương tự tiền lương trả cho những

công việc giản đơn có thể tăng lên nếu nhiều người không muốn nhận

những công việc đó.

Những lao động lành nghề có thể khan hiếm tương đối so với cầu

lao động, khi đó, mức lương gần như hoàn toàn chịu tác động của cầu.

Mức lương có thể cao hơn mức cần thiết để giữ chân người lao động.

Những đầu bếp giỏi hay những người quản lý tài năng thường được trả

216

lương cao hơn nhiều so với bậc lương được trả trong các ngành nghề

khác do cầu đối với đầu bếp và những người quản lý giỏi tăng nhanh,

cung thì có hạn, do đó mức lương của họ đặc biệt cao. Thông thường, khi

cung lao động tăng thì mức độ tăng của tiền lương sẽ giảm xuống.

Đầu tư nhân lực

Sự khác biệt về chất lượng lao động không chỉ do có sự khác biệt

về khả năng thiên bẩm, mà phần nhiều do sự đầu tư khác nhau đối với

nguồn nhân lực (giáo dục và đào tạo). Mức lương thể hiện một phần sự

hoàn trả cho khoản đầu tư này. Sự khác biệt về trình độ học vấn có thể

dẫn đến sự chênh lệch giữa các mức lương. Một số cơ sở kinh doanh du

lịch đã áp dụng trả mức lương phụ trội cho người lao động theo các mức

học vấn khác nhau.

Tuy nhiên, mức lương cao cho những người lao động có trình độ

học vấn cao chỉ thành hiện thực khi doanh nghiệp có nhu cầu đối với

những lao động đó. Những sinh viên tốt nghiệp đại học sẽ không được

trả lương cao nếu không làm việc tại các vị trí quan trọng. Khi nhu cầu

đối với lao động giảm sút thì khả năng hoàn trả rất hạn chế, cho dù sự

đầu tư có lớn đến đâu.

Khả năng dịch chuyển lao động

Lao động thường không có khả năng dịch chuyển một cách tự do

bởi những giới hạn về địa lý, xã hội và nghề nghiệp.

Nhân tố lao động thường kém dịch chuyển về mặt địa lý, khác hẳn

với nhân tố vốn đầu tư (dịch chuyển về khoảng cách dễ dàng). Người

lao động thường không thích chuyển chỗ làm từ vùng này sang vùng

khác, tuy nhiên nhiều khi họ bị bắt buộc phải chuyển chỗ làm bởi

những lý do từ phía cá nhân, gia đình, tài chính và định kiến giữa các

vùng khác nhau.

Do khả năng dịch chuyển kém nên cung lao động thừa ở nơi này có

thể không bù đắp được thiếu cầu lao động ở nơi khác. Và cung lao động

dôi thừa ở một ngành muốn chuyển sang lĩnh vực khác đòi hỏi các

217

chương trình đào tạo phù hợp. Vì vậy, vẫn xuất hiện sự chênh lệch về các

mức lương giữa các vùng và các khu vực kinh tế khác nhau.

Công đoàn

Những người lao động thành lập nên tổ chức công đoàn để thương

lượng với các chủ doanh nghiệp về lương bổng và điều kiện làm việc.

Năng lực hoạt động của công đoàn có tác động đáng kể đến mức lương

thực tế của người lao động. Bên cạnh đó, khả năng tác động của công

đoàn còn phụ thuộc vào độ co dãn của cầu lao động, vào khả năng kiểm

soát nguồn cung lao động của các ngành và của các doanh nghiệp.

- Nếu cầu lao động là không co dãn, thì khi lương tăng, không làm

giảm hoặc giảm không đáng kể số công ăn việc làm của các thành viên

trong công đoàn. Nhưng nếu cầu lao động co dãn thì tăng lương có thể

dẫn đến việc giảm lượng nhân công. Như vậy, công đoàn phải đứng

trước sự lựa chọn giữa việc đạt được mức lương cao với sự ổn định về

việc làm cho các thành viên của mình (Hình 6.10). Trong một số trường

hợp, công đoàn có thể quan tâm đến an toàn nghề nghiệp hơn việc

tăng lương.

Hình 6.10. Ảnh hưởng của công đoàn

218

Theo hình 6.10, mức lương cạnh tranh 0W

tương ứng với lượng

lao động 0Q

, công đoàn có thể tác động thành công để nâng mức lương

lên 0W

, nhưng kết quả sẽ làm giảm lượng lao động xuống còn 0Q

. Một

tổ chức công đoàn mạnh có thể thương lượng để đồng thời nâng mức

lương lên 0W

mà vẫn giữ nguyên số công ăn việc làm 0Q

. Khả năng

này còn phụ thuộc vào việc doanh nghiệp có chấp nhận giảm lợi nhuận

của mình hay không. Điều đó thể hiện qua sự thương lượng giữa công

đoàn và chủ doanh nghiệp.

- Công đoàn có thể thương lượng nâng lương cho các thành viên

của mình bằng việc hạn chế cung lao động cho một nghề hay một doanh

nghiệp. Tác động này sẽ làm đường cung dịch chuyển vào trong và vì thế

điểm cân bằng sẽ cao hơn (tất nhiên, yêu cầu tối thiểu là phải học nghề

hoặc được đào tạo). Cung lao động bị hạn chế sẽ làm thay đổi tác động

của những nhóm lao động cạnh tranh. Ngoài ra, công đoàn còn có thể tác

động sao cho chỉ có các thành viên công đoàn được tuyển dụng (người

lao động có thể là thành viên công đoàn trước hoặc sau khi có việc làm

và không phải tất cả mọi người lao động đều tham gia vào tổ chức công

đoàn).

- Các hiệp hội ngành nghề cũng có thể có tác động tương tự như

công đoàn. Các hiệp hội ngành nghề là tập hợp những cá nhân (có thể là

người lao động làm thuê, các chủ doanh nghiệp hoặc lao động tự phát)

được tổ chức lại nhằm kiểm soát một số tiêu chuẩn nhất định đối với

ngành nghề của mình. Thông thường, họ tổ chức những cuộc thi tuyển để

chọn vào làm việc trong nghề. Việc giới hạn cung đầu vào này có thể làm

giảm sự cạnh tranh từ những người lao động khác. Một số hiệp hội ngành

nghề có thể nhận được sự trợ giúp của chính phủ thông qua các điều luật

và chỉ những thành viên trong hiệp hội mới được phép hành nghề.

Trên thế giới và trong các khu vực có nhiều hiệp hội về du lịch như

I.H.A, A.H.R.A,... Nhiều hội đặt ra thể lệ thi và cấp chứng chỉ thích hợp

cho các hội viên của mình. Tất nhiên, không phải chỉ có hội viên mới

được phép điều hành KS, nhà hàng, nhưng việc tuyển chọn lao động vào

219

các chức vụ quản lý và giám sát trong ngành sẽ thuận lợi hơn đối với

những hội viên có chứng chỉ.

Hội đồng lương

Với những ngành có hoạt động công đoàn yếu kém, chính phủ

thành lập hội đồng lương. Hội đồng này đặt ra mức lương tối thiểu mang

tính pháp lý. Thành viên của hội đồng có cả người lao động và chủ doanh

nghiệp. Hội đồng pháp lý này tham gia vào tổ chức công đoàn riêng cho

từng ngành để có thể đại diện cho người lao động.

Mức lương mà hội đồng đặt ra có thể trội hơn mức lương tối thiểu,

nhưng trong những năm gần đây, vấn đề quan trọng của hội đồng là tăng

tỷ lệ tiền lương trong tổng thu nhập của ngành. Còn những người chủ

doanh nghiệp lại ít nghĩ tới việc tăng mức lương tối thiểu. Nếu số lao

động tăng quá nhiều sẽ làm mức lương thấp hơn mức lương tối thiểu.

Phân biệt đối xử

Sự phân biệt đối xử thể hiện ở chỗ một số nhóm người vấp phải

nhiều khó khăn hơn trong quá trình tìm kiếm việc làm. Trong chừng mực

nào đó, hiện hữu mức lương phân biệt của nữ giới và người da màu với

nam giới và người da trắng. Lao động nữ chiếm tỷ trọng cao trong các

nghề văn phòng và dịch vụ, lao động da màu có tỷ trọng cao hơn lao

động da trắng trong các nghề lao động giản đơn. Cung lao động lớn hơn

cầu lao động trong những nghề này làm cho người lao động bị hạn chế

khi lựa chọn nghề nghiệp và họ luôn nhận được mức lương thấp.

Bên cạnh đó còn có thể thấy sự phân biệt đối xử rõ ràng hơn với

cùng một công việc, một chức vụ, phụ nữ và người da màu vẫn có thể

nhận được bậc lương thấp hơn nam giới và người da trắng. Sự phân biệt

đối xử về giới tính có thể do các chủ doanh nghiệp không muốn đào tạo

và thăng tiến cho phụ nữ, những người vẫn thường bị coi là hay có thời

gian nghỉ gián đoạn công việc.

220

Lao động nữ và người da màu có thể bị hạn chế trong các cơ hội

đào tạo, họ có thể được đào tạo tại chỗ hay bị ép buộc trong các cơ hội

đào tạo có lợi.

Một lý giải khác cho mức lương thấp của lao động nữ là họ có điều

kiện làm việc dễ chịu và nhẹ nhàng hơn lao động nam. Ngoài ra, phụ nữ

cũng ít tham gia vào các tổ chức công đoàn hơn so với nam giới, vì vậy

họ không được hưởng những quyền lợi do sự thương lượng của các tổ

chức công đoàn đem lại.

Phân đoạn thị trường

- Thị trường lao động có thể phân chia thành hai nhóm chính, một

nhóm có thể gọi là "công việc tốt" và nhóm kia gọi là "công việc tồi".

Mức lương tương ứng giữa hai nhóm tuỳ thuộc vào số lượng lao động

trong từng nhóm. Nguồn cung lao động lớn cho các công việc tồi (thị

trường lao động thứ cấp) và nguồn cung lao động khan hiếm cho các

công việc tốt (thị trường lao động cao cấp) sẽ dẫn đến tình trạng lương

thấp cho nhóm thứ cấp và lương cao hơn cho nhóm cao cấp.

Khi đó, sự chênh lệch tiền lương không căn cứ vào năng lực của

bất kỳ cá nhân nào trong hai đoạn thị trường. Năng lực lao động có thể bị

hạn chế trong thị trường lao động thứ cấp nếu họ không có cơ hội tìm

được việc làm ở nơi khác và dĩ nhiên mức lương của họ sẽ thấp. Đầu tư

lao động cho bản thân không tác động đến tiền lương của người lao động

nhưng nó sẽ có tác động khi họ thâm nhập được vào lĩnh vực lao động

cao cấp.

- Số lượng các “công việc tốt” và các “công việc tồi” chịu ảnh

hưởng bởi các đặc trưng của ngành. Đoạn "công việc tốt" gắn với các

ngành mang tính tập trung cao và đoạn "công việc tồi" gắn với các ngành

mang tính tập trung không cao. Trong những ngành mà thị trường lao

động tập trung cao hơn thì những thể chế về tiền lương chặt chẽ hơn.

221

Ở các ngành có tính tập trung thấp, quan hệ lao động không chắc

chắn, việc làm kém ổn định và người lao động ít gắn bó với doanh

nghiệp. Số lượng các nghiệp đoàn ít. Quan hệ giữa giới chủ với người lao

động dựa trên cơ sở cá nhân hơn là dựa trên cơ sở sự thương lượng của

tổ chức công đoàn doanh nghiệp. Đào tạo và thăng cấp trong doanh

nghiệp có thể bị hạn chế và những người chủ doanh nghiệp có thể áp

dụng phương pháp điều hành mang tính áp đặt.

- Các đặc trưng của hai đoạn thị trường trên đã có thể giải thích cho

sự chênh lệch tiền lương. Tuy nhiên, những người chủ doanh nghiệp của

đoạn "công việc tốt" có thể thuê được những lao động có trình độ cao

hơn vì sức hấp dẫn của công việc, ngược lại, những người chủ doanh

nghiệp của đoạn "công việc tồi" lại chỉ có thể thu hút lao động trình độ

thấp. Và đây cũng là một nguyên nhân gây nên sự chênh lệch tiền lương.

Các doanh nghiệp tuỳ thuộc vào khả năng của mình để trả các mức

lương cao. Các doanh nghiệp thuộc các ngành mang tính tập trung cao có

thể phân phối lợi nhuận cao hơn bằng hình thức tăng lương cho người lao

động. Các doanh nghiệp trong các ngành có tính tập trung thấp thì lợi

nhuận thu được cũng thấp. Cạnh tranh sản phẩm gay gắt trong đoạn

"công việc tồi" có thể hạn chế việc trả lương cao của các doanh nghiệp.

- Ngành du lịch được coi là thuộc đoạn "công việc tồi" (thị trường

lao động thứ cấp). Bản chất cạnh tranh và không tập trung của ngành đã

dẫn đến việc ngành công nghiệp này hoạt động trong thị trường lao động

thứ cấp. Trong ngành, các công việc không cần kỹ năng hoặc có kỹ năng

đơn giản, lao động mang đặc điểm bán thời gian và có tính thời vụ.

Người lao động dịch chuyển linh hoạt và cơ cấu lao động không cố định.

Quan hệ giữa những người lao động và giới chủ được coi trọng đồng thời

với việc phân phối tiền thưởng của nhà quản trị.

6.1.4.2. Một số hình thức trả lương cho người lao động trong

doanh nghiệp du lịch Việt Nam hiện nay

222

Trong nền kinh tế thị trường, tiền lương được quan niệm là biểu

hiện bằng tiền của giá trị sức lao động - là giá cả của sức lao động mà

người sử dụng lao động phải trả cho người cung ứng sức lao động theo

quy luật cung - cầu của thị trường và pháp luật hiện hành của Nhà nước.

Đối với các doanh nghiệp trong ngành du lịch, phổ biến các hình

thức trả lương cho người lao động là hình thức trả lương theo thời gian,

trả lương khoán theo doanh thu và trả lương khoán theo thu nhập.

Trả lương theo thời gian

Trả lương theo thời gian là hình thức trả lương mà tiền lương của

người lao động tuỳ thuộc vào thời gian lao động và mức lương đã quy

định theo trình độ thành thạo của người đó.

Lương theo ngày công, giờ công đã khuyến khích người lao động

đảm bảo ngày công lao động nhưng tiền lương lại mang tính chất bình

quân, tạo tư tưởng đối phó của người lao động, họ chỉ làm việc một cách

hình thức, do đó giảm hiệu quả kinh doanh của doanh nghiệp. Chính vì

những hạn chế đó nên các doanh nghiệp thường trả lương theo thời gian

kết hợp với thưởng cho người lao động.

Trả lương khoán theo doanh thu

Khoán doanh thu là cơ chế khoán mà tiền lương và tiền thưởng của

bộ phận kinh doanh và cá nhân người lao động tuỳ thuộc vào đơn giá

lương khoán và mức doanh thu thực tế đạt được.

Hình thức trả lương này đã kết hợp việc trả lương với kết quả lao

động, phân phối tiền lương đã gắn với số lượng và chất lượng lao động,

vì thế đã khắc phục được tính chất bình quân hoá trong lương theo thời

gian và làm cho người lao động quan tâm đến kết quả công việc.

Vì phụ thuộc vào một chỉ tiêu giá trị (doanh thu) nên hình thức trả

lương này chỉ phù hợp trong điều kiện thị trường tương đối ổn định, giá

cả ít biến động và các điều kiện khác ổn định. Nếu doanh thu đạt được

cao thì mức lương của người lao động sẽ cao, nên có thể xảy ra tình trạng

223

chạy theo doanh thu, gian lận trong hạch toán, không chú ý đến chi phí

đầu vào, giảm lợi nhuận của doanh nghiệp.

Trả lương khoán theo thu nhập

Trả lương khoán theo thu nhập là cơ chế khoán mà tiền lương và

tiền thưởng của tập thể và cá nhân người lao động tuỳ thuộc vào thu nhập

của doanh nghiệp. Đây cũng là cơ chế khoán gộp quỹ lương với các quỹ

doanh nghiệp, nếu phân phối cho các quỹ theo tỷ lệ cao thì quỹ lương sẽ

bị thu hẹp.

Khi doanh thu tăng, đồng thời tiết kiệm chi phí, tạo ra thu nhập lớn

thì quỹ lương lớn, không khống chế tối đa. Như vậy, hình thức trả lương

này đã gắn tiền lương của người lao động với năng suất, chất lượng và

hiệu quả của doanh nghiệp, buộc họ phải nâng cao hiệu quả của doanh

nghiệp.

Tuy nhiên, người lao động nhận được lương khoán thường bị chậm,

vì sau khi hạch toán đầy đủ mới xác định được quỹ lương khoán, làm

giảm tác dụng đòn bẩy của tiền lương. Mặt khác, hình thức trả lương này

chỉ áp dụng được với cơ sở hạch toán kinh tế độc lập, nên những cơ sở

hạch toán nội bộ không áp dụng được.

Ba hình thức trả lương cơ bản trên được áp dụng nhiều trong các

nhà hàng, khách sạn ở Việt Nam. Tuy nhiên, tuỳ theo mỗi doanh nghiệp

có thể kết hợp các hình thức trả lương đó. Chẳng hạn, đối với bộ phận

lao động gián tiếp (phòng nhân sự, phòng kế hoạch, phòng tài chính kế

toán,...) áp dụng hình thức trả lương theo thời gian có thưởng; với các bộ

phận lao động trực tiếp (buồng, bàn, bếp,... ) có thể áp dụng lương khoán

theo doanh thu hoặc khoán theo thu nhập,...

6.1.5. Đánh giá tình hình lao động - tiền lương

Việc đánh giá tình hình lao động - tiền lương của doanh nghiệp du

lịch được thực hiện theo các bước sau:

224

Bước 1: Lập bảng phân tích và xác định các chỉ tiêu cần thiết:

Nhóm chỉ tiêu doanh thu, nhóm chỉ tiêu lao động, quỹ tiền lương, năng

suất lao động, tiền lương bình quân, tỷ suất tiền lương.

Bước 2: Phân tích chung về tình hình lao động - tiền lương. Đánh

giá tình hình lao động - tiền lương theo các yếu tố: Lao động, năng suất

lao động và tiền lương.

Bước 3: Xác định mức tiết kiệm hay vượt chi về quỹ lương:

+/-P = (P’

- P’

) x D

Bước 4: Phân tích mối quan hệ giữa 3 chỉ tiêu: Năng suất lao động,

tiền lương bình quân và tỷ suất tiền lương.

Bước 5: Kết luận chung về tình hình lao động - tiền lương của

doanh nghiệp, chỉ rõ nguyên nhân và biện pháp khắc phục.

Hộp 6.1

Tình hình lao động - tiền lương tại khách sạn Lotte Hotel Hanoi

STT

Các chỉ tiêu

ĐVT

Năm

2018

Năm

2019

So sánh 2019

với 2018

+/-

Tổng doanh thu

Trđ

652.090

778.900

+126.810

119,45

Số lao động bình quân

Người

540

556

+16

102,96

Tổng quỹ lương

Trđ

57.320

62.778

+5.458

109,52

Năng suất lao động

bình quân

Trđ/người

1.207,57

1.400,9

+193,33

116,01

Tiền lương bình quân năm

Trđ/người

106,15

112,91

+6,76

106,37

Tiền lương bình quân tháng

Trđ/người

8,85

9,41

+0,56

106,37

Tỷ suất tiền lương

8,79

8,06

(-0,73)

Nguồn: Khách sạn Lotte Hotel Hanoi

Theo số liệu trên cho thấy, tình hình lao động - tiền lương của khách sạn năm

2019 so với năm 2018 là tốt, thể hiện qua các chỉ tiêu: Số lao động bình quân và năng

225

suất lao động bình quân của một người lao động tăng khá mạnh; tổng quỹ lương năm

2019 tăng 9,52% so với năm 2018, tiền lương bình quân năm và tiền lương bình quân

tháng của người lao động đều tăng 6,37% so với năm 2018; tỷ suất tiền lương năm

2019 giảm 0,73% so với năm 2018 nguyên nhân là do tốc độ tăng của tổng doanh thu

mạnh hơn tốc độ tăng của tổng quỹ lương. Do vậy, trong thời gian tới khách sạn nên

tiếp tục mở rộng quy mô kinh doanh, tăng năng suất cho người lao động, cải thiện và

nâng cao chất lượng cuộc sống cho người lao động.

Hộp 6.2

Tình hình lao động - tiền lương của Công ty Sunvina Travel

Các chỉ tiêu

ĐVT

Năm

2018

Năm

2019

So sánh 2019

với 2018

+/-

Tổng doanh thu

Trđ

15.391,01

19.271,08

+3.880,07

125,21

Số lao động

bình quân

Người

121,74

Tổng quỹ lương

Trđ

1.950

2.450

+500

125,64

Năng suất lao

động bình quân

Trđ/người

669,17

688,25

+19,08

102,85

Tiền lương

bình quân năm

Trđ/người

84,78

87,5

+2,72

103,21

Tiền lương

bình quân tháng

Trđ/người

7,07

7,29

+0,22

103,12

Tỷ suất tiền lương

12,67

12,71

(+0,04)

Nguồn: Công ty Sunvina Travel

Qua số liệu trên cho thấy, tổng doanh thu và tổng quỹ lương của công ty năm 2019

đều tăng so với năm 2018, tuy nhiên tốc độ tăng của tổng quỹ lương mạnh hơn tốc độ

tăng của tổng doanh thu nên điều này dẫn đến tỷ suất tiền lương của công ty tăng

0,04% so với năm 2018. Năng suất lao động bình quân của người lao động năm 2019

tăng 2,85% so với năm 2018. Tiền lương bình quân năm và tiền lương bình quân tháng

năm 2019 đều tăng hơn so với năm 2018. Như vậy, có thể đánh giá tình hình lao động -

tiền lương của khách sạn qua hai năm là chưa tốt.

226

6.2. VỐN KINH DOANH DU LỊCH

Trong kinh doanh nói chung và kinh doanh du lịch nói riêng, vốn là

yếu tố nguồn lực cơ bản để tiến hành các hoạt động kinh doanh. Đây

được coi là yếu tố không thể thiếu. Việc huy động, bảo tồn và phát triển

nguồn vốn có vai trò quan trọng trong việc mở rộng quy mô kinh doanh

và hoàn thành các mục tiêu của doanh nghiệp du lịch.

6.2.1. Đặc điểm và tầm quan trọng của vốn kinh doanh du lịch

Trong các doanh nghiệp kinh doanh nói chung, doanh nghiệp kinh

doanh du lịch nói riêng, vốn kinh doanh là hình thái giá trị của toàn bộ tư

liệu sản xuất được doanh nghiệp sử dụng một cách hợp lý, có kế hoạch

vào việc sản xuất những sản phẩm dịch vụ của doanh nghiệp. Vốn kinh

doanh là số vốn được dùng vào hoạt động sản xuất kinh doanh của doanh

nghiệp, số vốn này được hình thành từ khi thành lập doanh nghiệp (do

chủ sở hữu đóng góp ban đầu) và bổ sung thêm trong quá trình hoạt động

sản xuất kinh doanh.

Vốn kinh doanh nói chung và vốn kinh doanh du lịch nói riêng đều

có thể nhìn nhận dưới góc độ giá trị hoặc hiện vật; có thể tồn tại dưới

dạng tiền tệ hay tài sản có khả năng tạo ra thu nhập cho doanh nghiệp; có

thể hữu hình hay vô hình, từ đó ảnh hưởng đến công tác quản lý vốn và

hạch toán tài chính.

Vốn kinh doanh du lịch là biểu hiện bằng tiền của tất cả tài sản cần

thiết dùng để tiến hành kinh doanh du lịch.

Hộp 6.3

Quá trình tăng vốn của tập đoàn FLC

227

Nguồn: Tập đoàn FLC

Vốn kinh doanh du lịch bao gồm những đặc điểm cơ bản

như sau:

Vốn hiện vật là bộ phận chủ yếu trong kinh doanh du lịch. Đó là

phần đất đai, nhà cửa, máy móc, thiết bị,... và những tài sản dự trữ cho

quá trình sản xuất kinh doanh như nguyên liệu, bán thành phẩm trong

kinh doanh ăn uống và đồ lưu niệm tại điểm du lịch hay trong các khách

sạn,... Do kinh doanh du lịch cần sử dụng cơ sở vật chất kĩ thuật, trang

thiết bị để phục vụ cho quá trình sản xuất và cung ứng dịch vụ cho khách

hàng nên vốn hiện vật là bộ phận chủ yếu. Doanh nghiệp du lịch cần có

kế hoạch đầu tư, đổi mới, nâng cấp, đồng thời có những biện pháp tổ

chức và quản lý bộ phận vốn hiện vật một cách hiệu quả.

Trong kinh doanh khách sạn, vốn đầu tư ban đầu thường rất lớn.

Vốn đầu tư ban đầu là số vốn do chủ doanh nghiệp đầu tư khi thành lập

doanh nghiệp và được ghi vào điều lệ của doanh nghiệp (gọi là vốn điều

lệ). Vốn điều lệ mà chủ doanh nghiệp đầu tư khi mới thành lập nhiều hay

ít tùy thuộc vào khả năng tài chính của chủ doanh nghiệp nhưng tối thiểu

phải bằng mức vốn pháp định do Nhà nước quy định. Các khoản đầu tư

ban đầu thường là đầu tư xây dựng cơ bản. Đối với kinh doanh các dịch

vụ như lưu trú, cho thuê văn phòng trong khách sạn,... thì vốn đầu tư ban

đầu có thể rất lớn. Để xây dựng một phòng khách sạn 5 sao tiêu chuẩn

228

quốc tế cần tối thiểu 200.000 USD, một phòng 4 sao cần tối thiểu

135.000 USD, một phòng 3 sao cần tối thiểu 100.000 USD. Do đó, tùy

vào loại dịch vụ, khả năng tài chính của chủ doanh nghiệp,... doanh

nghiệp kinh doanh du lịch cần đầu tư vốn ban đầu một cách hợp lý nhằm

mang lại hiệu quả cao.

Vốn cố định chiếm tỷ trọng lớn trong tổng số vốn kinh doanh du

lịch. Do phần lớn vốn hiện vật của doanh nghiệp là các tài sản cố định

nên vốn cố định chiếm tỷ trọng lớn. Tài sản cố định là bộ phận tư liệu lao

động có giá trị lớn và thời gian sử dụng, thu hồi, luân chuyển giá trị

mang tính dài hạn. Các loại tài sản cố định hữu hình như nhà cửa, văn

phòng, máy móc thiết bị, phương tiện vận tải và thiết bị truyền dẫn,... và

các loại tài sản cố định vô hình như quyền sử dụng đất, thương hiệu,

quyền phát hành, bằng phát minh sáng chế, nhãn hiệu thương mại, bản

quyền tác giả,... Doanh nghiệp du lịch cần có những biện pháp tổ chức và

quản lí tài sản cố định của doanh nghiệp tránh thất thoát, lãng phí và cần

quản lí khấu hao tài sản cố định.

Vốn đa dạng gồm nhiều loại theo các nghiệp vụ kinh doanh. Kinh

doanh du lịch mang tính đa dạng theo các lĩnh vực dịch vụ, tùy thuộc vị

trí kinh doanh, thị trường mục tiêu, thứ hạng và quy mô của doanh

nghiệp. Vì thế các doanh nghiệp du lịch thường kinh doanh nhiều sản

phẩm dịch vụ khác nhau. Tương ứng với mỗi nghiệp vụ kinh doanh đòi

hỏi vốn kinh doanh là khác nhau. Tùy thuộc vào nghiệp vụ kinh doanh,

lĩnh vực kinh doanh, khả năng của doanh nghiệp,... để lựa chọn nguồn

vốn phù hợp nhằm đảm bảo hoạt động kinh doanh, đồng thời mang lại

hiệu quả cho doanh nghiệp.

Vốn trong kinh doanh du lịch được huy động từ nhiều nguồn khác

nhau. Do có nhiều nguồn huy động vốn khác nhau như: Huy động vốn từ

các tổ chức tài chính, tín dụng, ngân hàng; huy động vốn nội bộ người

lao động trong doanh nghiệp thông qua phát hành cổ phiếu, trái phiếu;

huy động từ việc tham gia liên doanh liên kết; huy động từ các nguồn

229

khác. Doanh nghiệp cần lựa chọn nguồn huy động vốn thuận lợi nhất

nhằm đảm bảo huy động vốn kịp thời, đầy đủ và hiệu quả nhất.

Vốn kinh doanh du lịch có vai trò quan trọng cả với ngành và với

doanh nghiệp.

- Đối với ngành du lịch, vốn là một trong những yếu tố tạo ra của

cải vật chất và dịch vụ cho xã hội, góp phần mở rộng tái sản xuất kinh

doanh, tăng tốc độ tăng trưởng của ngành, vốn cũng là một trong những

yếu tố tạo ra sự hình thành, củng cố và nâng cao vị thế của ngành trong

nền kinh tế quốc dân. Bên cạnh đó, ngành du lịch cần có vốn để có thể

thực hiện vai trò quản lý nhà nước đối với ngành, có thể thực hiện những

chiến lược phát triển ngành, cũng như hỗ trợ các doanh nghiệp trong

ngành phát triển.

- Đối với doanh nghiệp, vốn là một yếu tố sản xuất, một nguồn lực

cần thiết cho quá trình kinh doanh nhằm tạo sản phẩm đáp ứng được nhu

cầu của khách hàng. Vốn tham gia quá trình tạo ra lợi nhuận cho doanh

nghiệp, đồng thời đó cũng là một trong những yếu tố cạnh tranh của

doanh nghiệp. Mọi hoạt động kinh doanh của doanh nghiệp như: Thực

hiện chiến lược kinh doanh, nghiên cứu phát triển sản phẩm mới, mở

rộng thị trường, xúc tiến quảng bá,... đều cần mức vốn khác nhau.

6.2.2. Nhu cầu vốn kinh doanh

Xác định nhu cầu vốn kinh doanh trong doanh nghiệp nói chung có

ý nghĩa rất quan trọng. Đứng trên quan điểm nhà tài chính trong doanh

nghiệp, việc xác định hay dự toán nguồn vốn phải vay trong năm kế

hoạch cần phải được cân nhắc thận trọng, nếu xác định không chính xác

sẽ gây ra tình trạng thiếu vốn trong một chu kỳ kinh doanh ảnh hưởng

trực tiếp đến kết quả và hiệu quả kinh doanh của chu kỳ đó.

Dự toán nhu cầu vốn kinh doanh là việc doanh nghiệp dự kiến các

hoạt động trong tương lai để tính toán ra số vốn kinh doanh cần thiết.

230

Đáp ứng đầy đủ và kịp thời nhu cầu về vốn cho hoạt động hàng ngày của

doanh nghiệp.

Cơ sở lập dự toán ngân sách:

- Dựa trên mức doanh thu mong muốn trong kỳ kế hoạch.

- Dựa trên đà tăng trưởng của doanh nghiệp.

- Các số liệu báo cáo và số liệu kế hoạch về tình hình hoạt động

cũng như mục tiêu của doanh nghiệp trong tương lai.

Các phương pháp dự toán nhu cầu vốn kinh doanh:

a. Phương pháp tỷ lệ phần trăm trên doanh thu

Các bước thực hiện:

- Tính số dư của các khoản mục trong bảng cân đối kế toán ở kỳ

thực hiện.

- Chọn các khoản mục (cả bên nguồn vốn và bên tài sản) trong

bảng cân đối kế toán chịu sự tác động trực tiếp và có mối quan hệ chặt

chẽ với doanh thu sau đó đi tính tỷ lệ phần trăm của các khoản mục đó so

với doanh thu thực hiện trong kỳ.

- Lấy tỷ lệ phần trăm của tài sản so với doanh thu trừ đi tỷ lệ phần

trăm của nguồn vốn so với doanh thu.

- Lấy doanh thu kỳ kế hoạch trừ đi doanh thu kỳ thực tế (trị tuyệt đối).

- Xác định nhu cầu vốn kinh doanh tăng thêm.

Lưu ý, phương pháp này chỉ được dùng để dự toán nhu cầu vốn

kinh doanh trong ngắn hạn.

b. Phương pháp hồi quy

Nội dung của phương pháp này là so sánh tương quan giữa quy mô

của các loại tài sản và nguồn vốn với doanh thu thực tế qua nhiều năm, từ

231

kết quả so sánh đó, rút ra quy luật diễn biến của một loại nguồn vốn nào

đó. Phương pháp này sử dụng quy luật trên để dự toán nhu cầu vốn cho

các năm kế tiếp.

Các bước thực hiện:

- Biểu diễn các số liệu về tài sản ngắn hạn của các năm trên trục tung.

- Biểu diễn các số liệu về doanh thu của các năm trên trục hoành.

- Xác định các điểm tương quan giữa tài sản và doanh thu của mỗi

năm, sau đó nối các điểm này lại với nhau trên đồ thị thành một đường

thẳng (đường hồi quy).

- Kéo dài đường hồi quy theo xu hướng của nó ứng với doanh thu

kỳ kế hoạch ta xác định được nhu cầu tài sản ngắn hạn.

Lưu ý, phương pháp này đòi hỏi phải có nhiều số liệu thực tế qua

nhiều năm. Đây là phương pháp chỉ dựa trên doanh thu dự kiến nên

không chính xác tuyệt đối.

Đây là phương pháp thường được dùng để dự toán nhu cầu vốn

kinh doanh trong dài hạn, nó diễn tả tương quan giữa quy mô các loại tài

sản và nguồn vốn so với doanh thu thực tế qua nhiều năm để từ đó rút ra

quy luật biến đổi cụ thể.

6.2.3. Cơ cấu và nguồn vốn kinh doanh du lịch

Để đảm bảo hoạt động kinh doanh của bất cứ doanh nghiệp nào thì

yếu tố tiên quyết không thể thiếu chính là vốn. Nguồn vốn là nguồn hình

thành nên các tài sản cần thiết phục vụ cho hoạt động sản xuất kinh

doanh của doanh nghiệp. Nguồn vốn trong doanh nghiệp bao gồm vốn

chủ sở hữu và nợ phải trả. Tỷ lệ giữa nợ phải trả (có thể là tổng nợ hoặc

nợ dài hạn) và tổng vốn đầu tư (hoặc vốn chủ sở hữu) được hiểu là cơ

cấu vốn của doanh nghiệp. Như vậy, thành phần và tỷ trọng từng nguồn

vốn so với tổng nguồn vốn tại 1 thời điểm gọi là cơ cấu nguồn vốn. Một

232

cơ cấu nguồn vốn hợp lý phản ánh sự kết hợp hài hòa giữa vốn chủ sở

hữu và vốn vay trong điều kiện nhất định.

Về bản chất, cơ cấu nguồn vốn của doanh nghiệp là quan hệ về tỷ

trọng giữa vốn vay và vốn chủ sở hữu. Cơ cấu nguồn vốn của doanh

nghiệp thường biến động trong các chu kỳ kinh doanh và có thể ảnh

hưởng tích cực đến lợi ích của chủ sở hữu.

Trong kinh doanh du lịch, vốn cũng được huy động từ nhiều nguồn

khác nhau. Doanh nghiệp tiến hành xác định và lựa chọn các nguồn vốn

phù hợp tuỳ thuộc vào từng giai đoạn phát triển của mình. Nhìn chung,

có thể xác định nguồn vốn kinh doanh của doanh nghiệp du lịch theo hai

giai đoạn, là vốn đầu tư ban đầu và vốn kinh doanh thường xuyên, mỗi

giai đoạn này, vốn được hình thành từ các nguồn khác nhau.

Đối với đầu tư ban đầu hoặc bổ sung thêm trong quá trình kinh

doanh, doanh nghiệp có thể huy động vốn từ các nguồn như sau:

- Nguồn vốn chủ sở hữu bao gồm: Vốn tự có của doanh nghiệp, lợi

nhuận chưa phân phối, vốn bổ sung thêm trong quá trình kinh doanh

hoặc vốn tài trợ của Nhà nước.

- Nguồn vốn vay bao gồm: Vay ngân hàng, phát hành trái phiếu của

công ty, hình thức thuê tài chính, vay của các tổ chức tài chính khác...

Ngoài ra, doanh nghiệp có thể huy động vốn trong nội bộ ngành

hoặc doanh nghiệp.

Đối với hoạt động kinh doanh thường xuyên, doanh nghiệp huy

động vốn từ các nguồn: Vốn tự có của doanh nghiệp; vốn coi như tự có;

quỹ tạm sử dụng (quỹ lương, phúc lợi, khen thưởng); vốn vay ngân hàng

dưới hình thức ngắn hạn và vốn trong thanh toán.

6.2.4. Đánh giá tình hình vốn kinh doanh

Việc đánh giá tình hình vốn kinh doanh của doanh nghiệp dịch vụ

khách sạn, du lịch được thực hiện theo các bước sau:

233

Bước 1: Lập bảng phân tích và xác định các chỉ tiêu cần thiết:

Nhóm chỉ tiêu tổng số vốn, nhóm chỉ tiêu phân loại vốn, nhóm chỉ tiêu

nguồn vốn và cơ cấu nguồn vốn.

Bước 2: Phân tích chung về tình hình vốn kinh doanh của doanh

nghiệp.

Bước 3: Đánh giá theo từng loại vốn và từng nguồn vốn, xác định

tỷ trọng từng loại vốn và từng nguồn vốn.

Bước 4: Kết luận chung về tình hình vốn kinh doanh của doanh

nghiệp.

Hộp 6.4

Tình hình vốn kinh doanh của Công ty Cổ phần Đầu tư Du lịch Hà Nội

STT

Chỉ tiêu

ĐVT

Năm 2018

Năm 2019

So sánh

2019 với 2018

Tổng số vốn

Trđ

32.623

35.792

+ 3.169

109,71

Vốn cố định

Trđ

6.790

7.186

+ 396

105,83

Tỷ trọng vốn cố định

20,81

20,08

(- 0,73)

Vốn lưu động

Trđ

25.833

28.606

+ 2.773

110,73

Tỷ trọng vốn lưu động

79,19

79,92

(+0,73)

Nguồn: Công ty Hanoi Tourism JSC

Qua số liệu trên cho thấy, tổng vốn của doanh nghiệp năm 2019 tăng 9,71%, tương

ứng với tăng 3.169 triệu đồng so với năm 2018. Trong đó, vốn cố định tăng 5,83%,

tương ứng tăng 396 triệu đồng, vốn lưu động tăng 10,73%, tương ứng với tăng 2.773

triệu đồng. Vốn lưu động chiếm tỷ trọng lớn trong tổng vốn của doanh nghiệp và có tốc

độ tăng trưởng lớn hơn vốn cố định. Như vậy, có thể đánh giá tình hình vốn của khách

sạn qua hai năm là tốt, doanh nghiệp không ngừng chú trọng quay vòng vốn kinh doanh,

mở rộng vốn kinh doanh.

234

Hộp 6.5

Tình hình vốn kinh doanh của chuỗi nhà hàng Grill 63 năm 2018

Tên chỉ tiêu

ĐVT

Đầu kỳ

Cuối kỳ

So sánh cuối kỳ với đầu kỳ

1. Nợ phải trả

VNĐ

80.342.957.936

90.897.595.599

+10.554.637.663

113,14

- Nợ ngắn hạn

VNĐ

79.722.957.936

90.897.595.599

+11.174.637.663

114,02

Tỷ trọng

99,23

100

+0,77

- Nợ dài han

VNĐ

620.000.000

-620.000.000

Tỷ trọng

0,77

-0,77

Tên chỉ tiêu

ĐVT

Đầu kỳ

Cuối kỳ

So sánh cuối kỳ

với đầu kỳ

2. Nguồn vốn

chủ sở hữu

VNĐ

17.477.108.702

11.489.985.968

-5.987.122.734

65,74

- Vốn chủ sở hữu

VNĐ

17.477.108.702

11.489.985.968

-5.987.122.734

65,74

Tỷ trọng

100,00

- Các quỹ khác

VNĐ

Tỷ trọng

Tổng cộng

nguồn vốn

VNĐ

97.820.066.638

102.387.581.567

+4.567.514.929

104,67

Nguồn: Chuỗi nhà hàng Grill 63

Qua số liệu trên cho thấy, tổng vốn của nhà hàng cuối kỳ so với đầu kỳ 2018 tăng

4,67%, tương ứng với tăng 4.567.514.929 VNĐ. Trong đó, nợ phải trả tăng 13,14%,

nguồn vốn chủ sở hữu giảm 34,26%. Cho thấy tình hình sử dụng vốn của nhà hàng

chưa thực sự tốt, vốn phải trả nợ nhiều còn vốn chủ sở hữu đang có xu hướng giảm

đáng kể.

CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ THẢO LUẬN

1. Lao động trong ngành khách sạn, du lịch là gì? Phân tích các đặc

điểm lao động kinh doanh ngành khách sạn, du lịch?

235

2. Phân tích cung lao động và cầu lao động ngành khách sạn, du

lịch? Ý nghĩa nhận thức vấn đề này?

3. Phân tích các chỉ tiêu phản ánh năng suất lao động trong ngành

khách sạn, du lịch? Trình bày các nhân tố ảnh hưởng đến năng suất lao

động ngành khách sạn, du lịch? Ý nghĩa nhận thức vấn đề này?

4. Phân tích bản chất và vai trò của tiền lương trong ngành khách

sạn, du lịch? Trình bày các hình thức trả lương phổ biến trong ngành

khách sạn, du lịch hiện nay, phân tích ưu và nhược điểm của các hình

thức trả lương này? Ý nghĩa nhận thức vấn đề này?

5. Trình bày các yếu tố tác động đến sự khác biệt các mức lương giữa

ngành du lịch với các ngành khác và những người lao động trong ngành?

6. Phân tích các đặc điểm và vai trò của vốn kinh doanh ngành

khách sạn, du lịch? Phân tích bản chất cơ cấu nguồn vốn kinh doanh

ngành khách sạn, du lịch? Ý nghĩa nhận thức vấn đề này?

7. Phân tích nhu cầu vốn kinh doanh trong ngành khách sạn, du

lịch? Các phương pháp xác định nhu cầu vốn kinh doanh của ngành?

TÀI LIỆU THAM KHẢO CHƯƠNG 6

TIẾNG VIỆT

1. Trần Xuân Cầu & Mai Quốc Chánh (2012), Kinh tế nguồn nhân

lực, NXB ĐH Kinh tế quốc dân.

2. Vũ Thùy Dung & Hoàng Văn Hải (2008), Quản trị nhân lực,

NXB Thống kê.

3. Nguyễn Văn Đính & Trần Thị Minh Hòa (2004), Giáo trình

Kinh tế du lịch, NXB Lao động - Xã hội.

4. Phạm Quang Trung (2012), Quản trị tài chính doanh nghiệp,

NXB Kinh tế quốc dân.

5. https://www.lottehotel.com/hanoi-hotel/vi.html

236

6. https://sunvinatravel.com/

7. https://www.flc.vn/

8. https://hanoitourism.travel/

TIẾNG ANH

9. A.M Sheela (2007), Economics of hotel management, New Age

International.

10. Mike Stabler & cộng sự (2010), The Economics of tourism,

Routledge New York.

237

Chương 7

CHI PHÍ VÀ LỢI NHUẬN KINH DOANH DU LỊCH

Mục tiêu của chương:

Sau khi học xong chương này, người học có khả năng:

 Nắm được các khái niệm về chi phí kinh doanh du lịch, lợi nhuận

kinh doanh du lịch;

 Hiểu rõ được đặc điểm và cơ cấu của chi phí kinh doanh du lịch,

đặc điểm và tầm quan trọng của lợi nhuận kinh doanh du lịch;

 Phân tích các nhân tố ảnh hưởng đến chi phí kinh doanh du lịch,

lợi nhuận kinh doanh du lịch;

 Đánh giá được tình hình sử dụng chi phí và lợi nhuận trong

doanh nghiệp du lịch.

7.1. CHI PHÍ KINH DOANH DU LỊCH

Việc tìm hiểu một số vấn đề cơ bản như đặc điểm, cơ cấu chi phí,

tỷ suất chi phí, chi phí ngắn hạn, chi phí dài hạn và các nhân tố ảnh

hưởng đến chi phí trong kinh doanh du lịch nhằm mục đích làm rõ bản

chất của chi phí. Đây cũng là cơ sở quan trọng để nghiên cứu về chi phí

trong kinh doanh du lịch.

7.1.1. Đặc điểm và cơ cấu chi phí

7.1.1.1. Đặc điểm chi phí kinh doanh du lịch

Ngành du lịch là ngành hoạt động mang tính chất đặc thù với các

chức năng sản xuất, thương mại và dịch vụ nhằm đáp ứng các nhu cầu về

vận chuyển, ăn uống, lưu trú, vui chơi giải trí,... Trong quá trình thực

hiện các chức năng đó, đòi hỏi các doanh nghiệp kinh doanh du lịch phải

238

bỏ ra một lượng hao phí lao động cần thiết - được thể hiện dưới hình thái

giá trị (tiền tệ) - đó chính là chi phí kinh doanh du lịch.

Chi phí kinh doanh du lịch là biểu hiện bằng tiền của toàn bộ các

hao phí lao động xã hội cần thiết để thực hiện việc sản xuất và cung ứng

các sản phẩm dịch vụ cho khách hàng trong một thời kỳ nhất định.

Chi phí kinh doanh du lịch bao gồm những đặc điểm cơ bản như sau:

Chi phí kinh doanh du lịch được biểu hiện bằng tiền. Trong kinh

doanh du lịch, chi phí phát sinh và biểu hiện dưới hai hình thái biểu hiện

trực tiếp bằng tiền và biểu hiện dưới dạng hiện vật. Các khoản chi phí

được biểu hiện trực tiếp bằng tiền như chi phí tiền lương, điện, nước,...

Có những hao phí về hiện vật được quy ra tiền như hao phí về tài sản cố

định, hao hụt nguyên liệu, hàng hóa,... Tuy nhiên, do yêu cầu của hạch

toán kinh doanh cho nên tất cả các khoản chi phí kinh doanh du lịch đều

phải được đo lường bằng giá trị tiền tệ.

Chi phí kinh doanh du lịch là hao phí lao động xã hội cần thiết. Đó

là những hao phí để sản xuất và cung ứng sản phẩm có ích cần thiết đáp

ứng yêu cầu của khách hàng, là những hao phí được xã hội thừa nhận

như chi phí tiền lương, chi phí nguyên liệu, chi phí điện nước,... Những

hao phí không liên quan đến việc sản xuất và cung ứng sản phẩm, không

được xã hội thừa nhận thì không được xác định là chi phí, ví dụ: Thiệt

hại do mất mát, tiền phạt vi phạm hợp đồng, hao hụt ngoài định mức, lãi

nợ quá hạn, hỏa hoạn,... Do vậy, đòi hỏi doanh nghiệp du lịch phải tiết

kiệm chi phí và có kế hoạch cắt giảm những khoản chi phí không cần

thiết.

Chi phí kinh doanh du lịch mang tính chất khác nhau. Chi phí kinh

doanh du lịch đa dạng thể hiện ở nhiều loại chi phí khác nhau và các chi

phí này cũng mang các tính chất khác nhau. Có những khoản chi phí

mang tính chất sản xuất đó là chi phí tạo ra sản phẩm và giá trị mới hay

giá trị gia tăng của sản phẩm; có những khoản chi phí mang tính chất lưu

thông liên quan đến việc làm thay đổi hình thái của sản phẩm; có những

239

khoản chi phí mang tính chất dịch vụ liên quan đến việc thỏa mãn nhu

cầu của khách hàng, đến quá trình tổ chức và tiêu dùng các sản phẩm

dịch vụ; có những khoản chi phí mang tính chất quản lý hành chính đó là

chi phí liên quan đến tất cả các khâu trong quá trình sản xuất kinh doanh.

Tùy thuộc vào nghiệp vụ kinh doanh, lĩnh vực kinh doanh, đặc điểm của

từng doanh nghiệp để phân loại chi phí và có biện pháp tiết kiệm chi phí.

Chi phí kinh doanh du lịch là sự chuyển hóa của vốn trong quá

trình kinh doanh. Để thực hiện hoạt động sản xuất kinh doanh, doanh

nghiệp cần phải có vốn. Quá trình sử dụng vốn chính là quá trình chuyển

hóa hình thái giá trị của vốn từ tiền sang hàng và từ hàng sang tiền, kết

thúc quá trình kinh doanh vốn được hạch toán dưới dạng chi phí. Doanh

nghiệp du lịch cần nhận biết được mối quan hệ giữa vốn và chi phí để

đưa ra biện pháp quản lý phù hợp và cụ thể, vốn cần được bảo toàn và

phát triển, đối với chi phí cần xác định mức tiêu hao và tiết kiệm chi phí.

Chi phí kinh doanh du lịch đa dạng và phức tạp. Do sự đa dạng của

các nghiệp vụ kinh doanh du lịch đã tạo nên sự đa dạng và phức tạp của

chi phí: Có những chi phí có thể lượng hóa được, có những chi phí lại

không thể lượng hóa được; chi phí hình thành mọi lúc, mọi nơi, ngay cả

khi doanh nghiệp có khách hay không có khách; có những chi phí thuộc

ngành du lịch, có những chi phí liên quan đến các ngành khác;... Doanh

nghiệp du lịch cần chú trọng đến công tác phân loại chi phí, định mức chi

phí và có những biện pháp tiết kiệm chi phí.

Chi phí kinh doanh du lịch mang tính chất phức tạp, do vậy để tăng

cường quản lý và tiết kiệm chi phí, tạo điều kiện nâng cao hiệu quả kinh

doanh, chúng ta cần phân loại chi phí.

Phân loại chi phí trong kinh doanh du lịch có thể theo những tiêu

thức như sau:

- Căn cứ vào nghiệp vụ kinh doanh bao gồm chi phí kinh doanh lưu

trú, chi phí kinh doanh ăn uống, chi phí kinh doanh lữ hành, chi phí kinh

doanh các dịch vụ khác, chi phí quản lý hành chính.

240

- Căn cứ vào nội dung kinh tế của chi phí bao gồm chi phí lao động

sống, chi phí lao động vật hóa, chi phí trả công phục vụ, chi phí quản lý

hành chính.

- Căn cứ vào sự phụ thuộc của chi phí vào hoạt động kinh doanh

bao gồm chi phí cố định và chi phí biến đổi.

- Căn cứ vào yêu cầu hạch toán kinh doanh bao gồm chi phí vận

chuyển, chi phí khấu hao tài sản cố định phục vụ trực tiếp sản xuất kinh

doanh, chi phí hao hụt nguyên vật liệu, chi phí quản lý hành chính,...

Mỗi cách phân loại chi phí nêu trên đều có ý nghĩa riêng nhưng

chúng có mối quan hệ mật thiết và bổ sung cho nhau. Qua phân loại chi

phí, doanh nghiệp du lịch có thể xác định các cơ cấu chi phí khác nhau,

hiểu được cặn kẽ nội dung, tính chất, vị trí của từng loại chi phí trong

quá trình sản xuất sản phẩm và cung cấp dịch vụ cho khách hàng. Vì vậy,

các doanh nghiệp cần phải đứng trên nhiều góc độ khác nhau để xem xét,

nghiên cứu các cách phân loại này nhằm nâng cao hiệu quả kinh doanh

đồng thời có các biện pháp tiết kiệm chi phí cho doanh nghiệp.

7.1.1.2. Cơ cấu chi phí kinh doanh du lịch

Trong kinh doanh du lịch, các chi phí thường được chia ra làm 2

loại: Chi phí cố định và chi phí biến đổi.

Đầu tiên, hãy xem xét số liệu về cơ cấu các loại chi phí điển hình

liên quan tới lĩnh vực khách sạn và phục vụ ăn uống (xem Bảng 7.1 và

7.2). Tầm quan trọng của các loại chi phí cụ thể sẽ thay đổi dựa trên góc

nhìn kinh doanh của các doanh nghiệp du lịch và dựa trên quy mô của

doanh nghiệp cung ứng các dịch vụ/sản phẩm. Tuy nhiên, rõ ràng rằng

trong hầu hết các trường hợp, một tỷ lệ lớn chi phí có thể dưới dạng các

chi phí cố định và bán cố định, là các khoản chi phí mà các doanh nghiệp

phải chi trả, không phụ thuộc vào mức doanh thu sản phẩm lớn hay nhỏ.

241

Bảng 7.1. Cơ cấu chi phí của một nhà hàng

Nhà hàng

thức ăn nhanh

Nhà hàng phục vụ

tại bàn truyền thống

Chi phí tính theo % của doanh thu bán hàng

Chi phí bán hàng

42,8

34,3

Chi phí vận hành

- Lương và các chi phí liên quan

- Quảng cáo và khuyến mại

- Khác

38,5

9,5

Chi phí mặt bằng

- Thuê mặt bằng

- Khấu hao tài sản

- Bảo hiểm

2,2

0,6

4,5

3,8

0,3

Nguồn: Horwath and Horwath International, Worldwide Lodging Industry 1983

Bảng 7.2. Các chi phí của một khách sạn quốc tế

Chi phí tính theo %

của doanh thu bán hàng

Chi phí đồ ăn và thức uống

Chi phí vận hành

- Lương và các chi phí liên quan

- Chi phí các phòng ban

- Marketing

- Quản lý và chung

- Tài sản, vận hành và bảo trì

- Điện

Chi phí mặt bằng

- Thuế tài sản và bảo hiểm

- Thuê mặt bằng

- Lãi suất

- Khấu hao tài sản và khoản nợ phải trả dần

11,5

33,3

13,1

3,0

6,3

3,4

4,7

2,4

6,3

3,5

3,8

Nguồn: Horwath and Horwath International, Worldwide Lodging Industry 1983

242

Chi phí cố định được hiểu là những khoản chi phí không đổi hoặc

hầu như không đổi cho dù quy mô đầu ra của doanh nghiệp có thay đổi

hay không, ví dụ cho loại chi phí này là chi phí thuê mặt bằng, bảo hiểm,

khấu hao cũng như là các chi phí năng lượng, bảo dưỡng, marketing và

quản lý. Chi phí biến đổi được hiểu là những loại chi phí thay đổi khi quy

mô đầu ra của doanh nghiệp thay đổi, ví dụ như chi phí về thực phẩm và

đồ uống. Một vài loại chi phí như chi phí lao động được xem như là chi

phí bán cố định bởi vì chúng không thể thay đổi dễ dàng khi quy mô đầu

ra thay đổi nhưng cuối cùng chúng vẫn có thể điều chỉnh được.

Trong kinh doanh khách sạn, việc xác định chi phí phải căn cứ vào

loại dịch vụ, hàng hóa và đơn vị tính của giá. Mặt khác, nhà quản lý phải

xác định được tổng chi phí kinh doanh của khách sạn mình và chi phí cho

từng loại dịch vụ. Việc xác định chi phí cần làm rõ và xếp chúng thành 2

nhóm chi phí cố định và chi phí biến đổi (thể hiện qua Bảng 7.3 và 7.4).

Bảng 7.3. Cơ cấu chi phí lưu trú trung bình thế giới (%)

Khoản chi phí

Chi phí cố định

(FC)

Chi phí biến đổi

(VC)

Tổng

số

Lao động (trực tiếp và gián tiếp)

Thuê tài chính, khấu hao và chi

phí đồ đạc/tài sản cố định

Năng lượng và bảo dưỡng

Giặt là, khăn trải giường và các

đồ cung cấp

Chi phí khác

100

Nguồn: Horwath International “Worldwide Lodging Industry”, 1993

243

Bảng 7.4. Một số chi phí cố định và chi phí biến đổi

trong khách sạn

Chi phí cố định tính cho phòng

Chi phí biến đổi tính cho phòng

1. Chi phí cố định

- Thuế đất

- Thuế vốn

- Thuế môn bài

- Khấu hao cơ bản

- Khấu hao sửa chữa lớn

- Bảo hiểm (tài sản) (nếu có)

- Thuê mặt bằng (nếu có)

- Khác (nếu có)

1. Biến phí trực tiếp

- Nguyên vật liệu đặt phòng

- Thực phẩm ăn sáng (nếu có)

- Hoa hồng

- Vệ sinh

- Trái cây đặt phòng

- Văn phòng phẩm

- Sửa chữa nhỏ, bảo trì

- Hàng hóa đặt phòng

- Chi phí khác (nếu có)

2. Một phần chi phí chung và chi phí trực tiếp

- Phân bổ công cụ dụng cụ

- Tiền lương

- Phí dịch vụ

- Chi phí đào tạo

- Chi phí quảng cáo

- Dự phòng nợ khó đòi

- Trả lãi vay ngân hàng

- Dự phòng nghỉ việc

- Chi phí khác (nếu có)

2. Một phần chi phí chung

- Điện

- Nước

- Điện thoại, fax

- Internet

Nguồn: Horwath International “Worldwide Lodging Industry”, 1993

7.1.2. Tỷ suất chi phí kinh doanh

Chi phí là một trong những căn cứ để doanh nghiệp xác định lợi

nhuận. Các doanh nghiệp du lịch luôn đặt mục tiêu tiết kiệm chi phí lên

hàng đầu. Tùy theo từng giai đoạn cũng như từng điều kiện kinh doanh,

mức chi phí của doanh nghiệp có thể tăng giảm khác nhau. Vì vậy, doanh

nghiệp cũng cần có quan điểm rõ ràng khi tìm các biện pháp tiết kiệm chi

244

phí. Với cách tiếp cận mở, tiết kiệm chi phí được hiểu là giảm tỷ suất chi

phí trong kỳ kinh doanh. Vậy tỷ suất chi phí là gì?

Tỷ suất chi phí là tỷ số (hoặc tỷ lệ phần trăm) so sánh giữa tổng chi

phí kinh doanh và tổng doanh thu của doanh nghiệp đạt được trong một

thời kỳ nhất định.

Công thức xác định:

Trong đó:

F’: Tỷ suất chi phí;

F: Tổng mức chi phí kinh doanh trong một thời kỳ nhất định;

D: Tổng mức doanh thu đạt được trong thời kỳ đó.

Chỉ tiêu tỷ suất chi phí là một chỉ tiêu chất lượng, theo đó, doanh

nghiệp càng giảm mức chi phí so với doanh thu đạt được thì hoạt động

kinh doanh càng có chất lượng. Chỉ tiêu này phản ánh hiệu quả kinh

doanh của doanh nghiệp và có thể sử dụng để so sánh hiệu quả giữa các

doanh nghiệp hay giữa các thời kỳ của một doanh nghiệp. Ngoài ra, chỉ

tiêu này còn là cơ sở đề xuất biện pháp tiết kiệm chi phí và giúp doanh

nghiệp xác định mức tiết kiệm hay vượt chi về chi phí.

7.1.3. Chi phí ngắn hạn và chi phí dài hạn

Khi nghiên cứu sự đóng góp của kinh tế học chi phí, cần xem xét

mối quan hệ giữa chi phí và sản lượng đầu ra. Vì vậy, cần tách chi phí

thành hai vấn đề:

(1) Mối quan hệ mà trong các giai đoạn thì một hoặc một vài các

yếu tố đầu vào sản xuất là cố định. Tình huống này có thể hiểu là “giai

đoạn ngắn hạn”. Tăng sản lượng trong ngắn hạn sẽ đòi hỏi việc tăng các

yếu tố đầu vào của sản xuất bên cạnh các yếu tố đầu vào cố định khác.

245

(2) Mối quan hệ trong các giai đoạn mà không yếu tố đầu vào sản

xuất nào được cố định. Đây là tình huống “dài hạn”. Sự gia tăng sản

lượng đầu ra trong dài hạn có thể bắt nguồn từ sự gia tăng tất cả các yếu

tố đầu vào.

Hai khái niệm này không cố định khi chúng ta xét trên khía cạnh

ngày hoặc năm (không thể xác định một cách dễ dàng rằng bao nhiêu

ngày/bao nhiêu năm là đủ ngắn/dài hạn) nhưng sẽ thay đổi trong một thời

kỳ dựa trên quá trình sinh lợi được cân nhắc. Ở bất cứ một thời kỳ nào,

có thể một đầu vào được cố định “ngắn hạn” và có thể yếu tố đầu vào

được biến đổi “dài hạn”. Trong một vài ngành sản xuất và dịch vụ,

trường hợp ngắn hạn có thể kéo dài nhiều năm, chắc chắn mất một vài

năm cho một chủ khách sạn hoặc chủ cửa hàng ăn uống bán cơ sở kinh

doanh hiện tại của ông ta và nhanh chóng kết thúc quá trình thi công xây

dựng một khách sạn mới hoặc khu phức hợp ăn uống từ con số không.

Cho tới khi tất cả điều này được thực hiện, nhà kinh doanh sẽ làm việc

với một vài yếu tố sản xuất cố định (ví dụ như tòa nhà có trụ sở kinh

doanh hay các trang thiết bị trong đó) và do đó, hoạt động này là ngắn

hạn. Đầu ra bị ràng buộc bởi khả năng sinh lời của các nguồn lực có sẵn.

Mối quan hệ giữa đầu ra và chi phí tuân thủ dựa trên trường hợp

xem xét là dài hạn hay ngắn hạn. Ngoài ra, mối quan hệ này cũng khác

biệt dựa trên loại chi phí cố định và biến đổi được xem xét. Lưu ý rằng,

mô hình kinh tế thông thường của một doanh nghiệp giả định rằng doanh

nghiệp đó có cơ cấu chi phí hợp lý, cả hiện tại và tương lai. Điều này

cũng hiểu là doanh nghiệp đó sẽ biết kết quả của sản lượng đầu ra mà

doanh nghiệp sản xuất và khi nào doanh nghiệp ra quyết định dài hạn,

doanh nghiệp đó cũng hiểu tường tận các lựa chọn có sẵn mà họ có thể

lựa chọn.

7.1.3.1. Các chi phí ngắn hạn

a. Các chi phí biến đổi

Các mô hình kế toán của mối quan hệ chi phí và đầu ra thường mô

tả các chi phí biến đổi tác động thay đổi đầu ra: Khi đầu ra tăng 10% thì

246

các chi phí biến đổi cũng thay đổi theo (xem Hình 7.1.(b)). Với giả thiết

các nguồn lực được đưa vào quá trình sản xuất thì kết quả đầu ra thay đổi

tương ứng với các yếu tố đầu vào (xem Hình 7.1. (a)). Nếu vậy, chi phí

đầu vào của một sản phẩm cố định, thì chi phí biến đổi của quá trình sản

xuất cũng sẽ tăng theo tỷ lệ thuận.

Hình 7.1. Mối quan hệ chi phí/đầu ra (tỷ lệ)

Trong Hình 7.1, đầu vào lao động tăng 25%, dẫn tới đầu ra tăng

25%. Nếu mỗi đơn vị lao động nhận được 16 bảng/ngày thì có thể xác

định được tổng chi phí các suất ăn (có thể không bao gồm tất cả các chi

phí biến đổi) tăng từ 64 bảng lên 80 bảng, hay tăng 25% (xem Bảng 7.5,

cột 2 và 3).

Sản lượng trung bình (đầu ra) trên 1 đơn vị lao động có thể được

xác định bằng cách chia tổng sản lượng cho tổng số lao động (xem Bảng

7.5, cột 4).

Sản lượng cận biên, ví dụ là số lượng sản phẩm đầu ra được tạo ra

thêm trên 1 lao động được gia tăng là 20 suất ăn (xem Bảng 7.5, cột 5).

Điều này được xác định bằng sản lượng gia tăng trên 1 lao động biên (cột 1

và cột 2).

247

Sản lượng trung bình và sản lượng cận biên có thể chuyển dịch

tương ứng theo khái niệm chi phí biến đổi trung bình và cận biên (cột 6

và 7). Chi phí biến đổi trung bình (AVC) là tổng chi phí biến đổi chia

cho tổng số suất ăn. Chi phí cận biên là chi phí gia tăng của mỗi một suất

ăn được sản xuất thêm, được xác định bằng cách lấy tổng chi phí biến đổi

(cột 3) chia cho số suất ăn gia tăng (cột 2) (có thể quan sát ở cột 2 rằng

các suất ăn không tăng 1 đơn vị ở một lần, vì vậy cần có những điều

chỉnh yếu tố này một cách tương ứng).

Số liệu ở cột 4 và 7 của Bảng 7.5 có thể được biểu diễn dưới dạng

đồ thị như trong Hình 7.2 (a) và (b). Do đó, xuất phát từ mô hình kế toán,

sản phẩm cận biên và sản lượng trung bình không đổi ở bất cứ sản lượng

sản xuất nào trong ngắn hạn.

Bảng 7.5. Sản lượng đầu ra và chi phí ngắn hạn

(Mối quan hệ tỷ lệ của chi phí/đầu ra)

Lao

động

Suất ăn

trên ngày

Tổng

chi phí

biến đổi

Sản lượng

trung bình

Sản lượng

cận biên

Chi phí

biến đổi

trung bình

Chi phí

cận biên

£16

20 suất ăn

80p

£32

20 suất ăn

80p

£48

20 suất ăn

80p

£64

20 suất ăn

80p

100

£80

20 suất ăn

80p

120

£96

20 suất ăn

80p

140

£112

20 suất ăn

80p

160

£128

20 suất ăn

80p

Mô hình kinh tế học về chi phí dựa trên giả định rằng sản lượng

đầu ra không cần thiết phải tăng tỷ lệ thuận với các yếu tố đầu vào của

248

sản xuất, làm cho sản lượng đầu ra, chi phí trung bình và chi phí cận biên

sẽ không thay đổi.

Hình 7.2. Sản lượng và chi phí trung bình và cận biên

Giả định này được hình thành và có thể hiểu là “Quy luật năng suất

cận biên giảm dần” hoặc “quy luật biến đổi tỷ lệ thuận”. Nguồn gốc của

nó từ mô hình trong sản xuất nông nghiệp, ở đó các nhân tố biến đổi như

lao động, có liên quan tới nhân tố cố định là đất đai. Tuy nhiên, điều này

có thể là không đúng và ít có tính thực tiễn khi xem xét các hoạt động

kinh tế khác.

Quy luật này cho thấy “Nếu gia tăng một số đơn vị của một đầu

vào trong một khoảng thời gian nhất định trong khi những đầu vào khác

không đổi, thì sản phẩm cận biên sẽ giảm dần”.

Khi nhân tố lao động tăng, thì tốc độ tăng của các nhân tố sản xuất

khác cũng thay đổi. Điều đó cũng như sự kết hợp tối ưu của các nhân tố

biến đổi (lao động) và nhân tố cố định (ví dụ như trang thiết bị trong nhà

bếp). Nếu thay đổi lượng lao động kết hợp tối ưu thì sản lượng đầu ra sẽ

dưới mức mong đợi. Nếu lao động đầu vào tăng nhưng các nhân tố còn

lại giữ nguyên không đổi, thì sản lượng đầu ra sẽ biến động tỷ lệ nghịch

(Bảng 7.6).

249

Bảng 7.6. Các sản lượng và chi phí ngắn hạn

(năng suất cận biên giảm dần)

Lao

động

Suất ăn

trên

ngày

Tổng

chi phí

biến đổi

Sản lượng

trung bình

Sản lượng

cận biên

Chi phí

biến đổi

trung bình

Chi phí

cận biên

£16

12 suất ăn

18 suất ăn

£1,33

89p

£32

15 suất ăn

21 suất ăn

£1,07

76p

£48

17 suất ăn

29 suất ăn

94p

55p

£64

20 suất ăn

45 suất ăn

80p

35p

125

£80

25 suất ăn

67 suất ăn

64p

23,8p

192

£96

32 suất ăn

53 suất ăn

50p

30,2p

245

£112

35 suất ăn

19 suất ăn

45,7p

84,2p

264

£128

33 suất ăn

48,5p

Mỗi người lao động được trả £16/ngày

Từ cột 4, cho thấy tất cả sản phẩm trung bình đều tăng, đạt tối đa

với 7 lao động đầu vào và sau đó bắt đầu giảm. Sản lượng cận biên (cột

5) cũng tương ứng, nhưng nó đạt tối đa ở mức đầu vào khác (khi lao

động được tăng từ 5 tới 6 người). Điểm đạt tối đa ở cả trường hợp sản

phẩm trung bình và cận biên được gọi là điểm năng suất cận biên giảm

dần (Hình 7.3a)).

Cột 6 và 7 cho thấy, chi phí trung bình và chi phí cận biên được

phản ánh bằng đường sản phẩm trung bình và cận biên: Chi phí biến đổi

trung bình thấp nhất xảy ra ở mức 7 lao động đầu vào và chi phí cận biên

đạt thấp nhất khi mức lao động đầu vào được tăng từ 5 lên 6 người (Hình

7.3 (a) và (b) và so sánh với Hình 7.2 (a) và (b)).

Đường chi phí kinh tế, tương tự như đường cầu. Đường chi phí trả

lời cho câu hỏi “Chi phí cho sản xuất là bao nhiêu nếu sản lượng đầu ra

đạt được là ở mức x suất ăn?”. Mọi điểm trên đường chi phí tương ứng

250

theo các khoảng thời gian, điều này khác biệt hoàn toàn việc chúng ta

xác định chi phí là bao nhiêu khi sản lượng thay đổi theo thời gian.

Hình 7.3. Năng suất cận biên giảm dần

Tại sao đường chi phí cong hình chữ U được dự đoán sẽ xảy ra? Ở

quy mô, chất lượng và số lượng của các nhân tố cố định được đưa ra (ví

dụ như thiết bị nhà bếp), sản lượng đầu ra có thể tăng nhanh hơn tốc độ

tăng của nhân tố biến đổi (lao động). Sản lượng đầu ra có thể tăng và chi

phí biến đổi trên 1 đơn vị sản phẩm (AVC) giảm. Ở mức sản lượng đầu

ra thấp, có quá ít lao động được thuê để đảm bảo sử dụng có hiệu quả các

nhân tố cố định. Nếu thuê được nhiều lao động hơn thì các nhân tố cố

định sẽ được sử dụng hiệu quả hơn và sự kết hợp của các nhân tố cố định

và biến đổi có thể sẽ hợp lý hơn.

Cuối cùng, tốc độ tăng của sản lượng đầu ra ngày càng giảm cho dù

nhân tố lao động đầu vào tăng lên. Sản lượng đầu ra trên đầu người sẽ có

thể giảm và AVC tăng.

Các nhân tố cố định có thể được sử dụng tối đa và có thể số lao

động vượt quá các nhân tố cố định. Sự kết hợp của các nhân tố cố định

và biến đổi lúc này có thể trở nên không phù hợp.

Để các mối quan hệ mang lại hiệu quả như vậy cần có sự kết hợp

hợp lý giữa nguồn lực lao động và các trang thiết bị, và bất cứ một sự

251

điều chỉnh kết hợp sai lệch nào đều dẫn tới một sản lượng đầu ra dưới

mức sản lượng tối ưu. Nhưng phải mất bao lâu để mối quan hệ này biểu

hiện dưới dạng đường cong chi phí hình chữ U?

Trước khi trả lời câu hỏi này, cần thiết phải hiểu rõ hạn chế của

những giả định:

- Hiệu quả của mọi nhân tố và kỹ thuật sản xuất là không đổi, do

đó, những lao động với khả năng ngang nhau được kết hợp với trang

thiết bị bếp cũng không đổi. Nếu thêm 1 lao động có khả năng tốt hơn

hoặc nếu các trang thiết bị nhà bếp bị thay thế hoặc thay đổi để có hiệu

quả cao hơn, thì quy luật năng suất cận biên giảm dần sẽ không xảy ra.

- Các nhân tố hoạt động theo các tỷ lệ thay đổi. Nếu các nhân tố

biến đổi với cùng tỷ lệ hoặc nếu mọi nhân tố biến đổi, không nhất thiết

cùng tỷ lệ, thì có thể kết hợp các nhân tố biến đổi với một nhân tố cố

định. Thực tế các nhân tố cố định có thể chia tách.

- Giá của các yếu tố đầu vào là không đổi. Tuy nhiên, có thể thuê

thêm lao động với mức lương cao hơn.

Trong thực tế, đường AVC ngắn hạn có thể có hình dạng như Hình

7.4. cùng với đường AVC gần như không đổi và bằng MC tại công suất

khi nó tăng mạnh.

Hình 7.4. Đường cong chi phí biến đổi thực tế

252

Hình dạng của đường này ở các mức độ sản lượng thường được cân

nhắc trong mô hình kế toán. Thông thường, trong thực tế nhân tố cố định

có thể phân chia được và các tỷ lệ của vốn và lao động có thể được giữ ở

mức không đổi nhưng hợp lý.

Cân nhắc các khía cạnh của các khách sạn và dịch vụ ăn uống.

Trong lĩnh vực lưu trú, chi phí thực tế phát sinh như thế nào? Bộ phận

lớn nhất của chi phí các dịch vụ buồng phòng của một khách sạn là chi

phí lương trả cho người lao động (19% của doanh thu buồng).

Nếu một khách sạn tuyển nhiều nhân viên dọn phòng hơn so với

trung bình thì năng suất cận biên giảm dần có thể xảy ra. Ví dụ, nếu số

nhân viên dọn phòng theo định mức là 1 nhân viên/10 phòng, vậy 70

phòng cần 7 nhân viên. Tuyển thêm nhân viên dọn phòng là không cần

thiết và sẽ làm giảm số phòng cần dọn trung bình trên 1 người. Tăng gấp

đôi số lượng người dọn phòng mà không tăng gấp đôi tương xứng số

lượng phòng sẽ có thể gây ra năng suất cận biên giảm dần.

Trên thực tế, có thể xảy ra việc một nhóm lao động sẽ sẵn sàng làm

công việc ở số lượng phòng bất kỳ mà họ được giao. Nếu số lượng phòng

là thấp hơn 10 phòng/nhân viên, thì sau đó sản lượng trung bình sẽ thấp

hơn (và chi phí biến đổi trung bình sẽ cao lên), so với trong trường hợp

số phòng được giao là 10 phòng/nhân viên. Ngược lại, nếu số phòng lớn

hơn 10, chi phí biến đổi trung bình sẽ có thể giảm, AVC sẽ giống như

trong Hình 7.5 (a).

Hình 7.5. Đường AVC có thể xảy ra

với số lượng phòng khác nhau

253

Nếu số nhân viên dọn phòng được tuyển theo thời vụ hay bán thời

gian thì yếu tố đầu vào này sẽ thay đổi, quan hệ trực tiếp với số lượng

phòng được giao và chi phí biến đổi trung bình sẽ cố định (Hình 7.5 (a)).

Điều tương tự cũng sẽ xảy ra với các dịch vụ ăn uống.

Trong kinh doanh ăn uống, lợi nhuận giảm dần có thể xảy ra khi cố

định nhân tố trang thiết bị bếp cùng chuỗi dây chuyền bếp. Sẽ có những

kết hợp hợp lý giữa nhân tố lao động và nhân tố trang thiết bị để đạt được

một mức doanh thu các suất ăn kỳ vọng, và nếu thuê thêm nhân viên thì

năng suất cận biên giảm dần sẽ xảy ra.

Nhưng ở hầu hết các bếp, thiết bị có thể bố trí linh hoạt (một

chuông có thể báo cho nhiều nồi nấu) và luôn luôn có sẵn một chuỗi các

thiết bị đủ chủng loại kích cỡ (chảo nhỏ hoặc nồi hấp lớn ở bất cứ căn

bếp nào). Do vậy, tỷ lệ mà các nhân tố được kết hợp không cần thay đổi

nhiều, chi phí biến đổi có thể thay đổi tỷ lệ với sản lượng đầu ra. Không

phải tất cả các thiết bị bếp đều cần được vận hành liên tục nên AVC

không đổi là có thể xảy ra.

b. Các chi phí cố định

Nghiên cứu kỹ hơn các chi phí biến đổi cho thấy sự khác biệt giữa

mô hình kế toán và kinh tế học. Tuy nhiên, về chi phí cố định thì 2 mô

hình không có sự khác biệt.

Các chi phí cố định hầu như không đổi ở bất kỳ một mức sản lượng

đầu ra nào. Sản lượng đầu ra lớn hơn thì chi phí cố định trên 1 đơn vị sản

lượng giảm đi (hoặc chi phí cố định trung bình giảm - AFC). Chi phí cố

định sẽ được dàn trải và chia đều cho mức sản lượng lớn hơn nên đường

AFC sẽ đi xuống dần và liên tục như Hình 7.6.

254

Hình 7.6. Chi phí cố định trung bình

Sự kết hợp của AVC và AFC trong mô hình kinh tế học sẽ tạo ra

các đường như trong Hình 7.7, lúc này ATC là tổng chi phí trung bình.

Những đường đó đến nay được dùng phổ biến trong phân tích kinh

tế học dù có các minh chứng dẫn tới sự mâu thuẫn liên quan tới AVC (và

MC). Hình dạng của đường cung theo giá trong mô hình kinh tế học

được quyết định bởi đường chi phí cận biên dạng U.

Hình 7.7. ATC, AFC và AVC (Mô hình kinh tế học)

7.1.3.2. Các chi phí dài hạn

Nếu thay vì cố định tình huống là chỉ một vài yếu tố đầu vào thay

đổi và những yếu tố khác cố định, thì hãy xem xét mọi yếu tố đầu vào

đều có thể thay đổi được và do đó một công ty sẽ được phân tích trong

Các

chi

phí

Sản lượng/ngày

Các

chi

phí

Sản lượng/ngày

AVC

AFC

255

tình huống dài hạn. Trong ngắn hạn, chỉ có một cách để sản xuất ra một

mức sản lượng nào đó bằng cách điều chỉnh các yếu tố đầu vào biến đổi.

Tuy nhiên, trong dài hạn, lựa chọn được đặt ra với công ty với nhiều

phương án điều chỉnh khả thi có sẵn và có thể xảy ra. Với một phương

thức được lựa chọn (ví dụ nhiều lao động hơn và ít vốn hơn hoặc ít lao

động hơn và nhiều vốn hơn) sẽ quyết định chi phí tối thiểu (tối đa hóa lợi

nhuận hàm ý tối thiểu hóa chi phí).

Bảng 7.6. cho thấy AVC ngắn hạn tăng lên ở mức sản lượng 264

suất ăn (với 8 người lao động), mức gia tăng tiềm năng trong kinh doanh

còn có thể vượt xa mức này, có thể cân nhắc khi xây dựng thêm một nhà

hàng hay bếp, sửa chữa hoặc tổ chức sắp xếp lại một cách hợp lý cơ sở

kinh doanh hiện tại, hơn là cố gắng đáp ứng nhu cầu tăng thêm bằng

phương án hiện tại. Xét về tiềm năng, mọi yếu tố đầu vào đều có thể thay

đổi. Nhà kinh doanh phải lựa chọn dựa trên mọi cơ hội hiện có và lựa

chọn “quy mô” sản xuất để hoạt động.

Hình 7.8. Mối quan hệ của đường chi phí trung bình ngắn hạn

trong giai đoạn dài hạn

Quy mô kinh doanh tăng khi các nhân tố đầu vào được tăng với

cùng tỷ lệ. Tuy nhiên, điều kiện là thay đổi phương thức sản xuất, điều

mà liên quan tới sự thay đổi của tất cả hoặc một vài nhân tố bao gồm và

Các

chi

phí

125

Số suất ăn

192

Số suất ăn

264

Số suất ăn

Quy mô sản lượng

ACs1

ACs2

ACs3

256

có thể không rõ ràng, bao gồm những thay đổi về tỷ lệ sản lượng đầu ra,

có sử dụng các phương thức hiệu quả nhất ở mỗi mức độ quy mô sản

lượng đầu ra.

Khi một phương thức sản xuất, hoặc loại hình và quy mô của cơ sở

kinh doanh nào đó được lựa chọn và vận hành, thì sau đó việc kinh

doanh sẽ rơi vào trường hợp chỉ một vài nhân tố đầu vào có thể thay đổi

được và thể hiện là đường chi phí ngắn hạn. Đường chi phí dài hạn được

xuất phát từ các đường chi phí ngắn hạn.

Mỗi đường chi phí ngắn hạn (SR) sẽ nằm trong mối quan hệ với

các đường khác như Hình 7.8. Sẽ chỉ có một đường chi phí SR cho mỗi

phương thức và cơ sở kinh doanh tiềm năng.

Hình 7.9. Chi phí trung bình dài hạn

Trong ngắn hạn, bất kỳ sự thay đổi sản lượng nào ở khoảng 125 và

264 suất ăn/ngày đều trong phạm vi công suất thiết kế của cơ sở kinh

doanh hiện có (cơ sở kinh doanh số 1 với đường AC của AC

). Tuy

nhiên, khi lựa chọn về các phương thức và cơ sở kinh doanh, thì mức sản

lượng đầu ra là 192 suất ăn là mức tốt nhất với một cơ sở kinh doanh mới

hoặc các phương án kỹ thuật khác, lúc này đường AC

chiếm ưu thế,

192 suất ăn có thể được sản xuất với mức chi phí thấp hơn so với ở cơ sở

kinh doanh 1. Tương tự, 264 suất ăn là lựa chọn tốt nhất ở một cơ sở

257

kinh doanh mới, AC

chiếm ưu thế, lúc này chi phí trung bình thấp hơn

chi phí của các phương án kỹ thuật và cơ sở kinh doanh 1 và 2 đạt được

(Hình 7.9).

Các chi phí trung bình dài hạn tiếp tục giảm, ví dụ đó là lợi thế kinh

tế theo quy mô sản xuất. Như các đường chi phí khác, đường dài hạn chỉ

ra chi phí trung bình ở một điểm thời gian cụ thể. Lợi thế kinh tế theo

quy mô xảy ra khi mà mọi nhân tố đầu vào tăng theo cùng một tỷ lệ và

sản lượng đầu ra tăng lên ở mức tỷ lệ lớn hơn (do đó AC giảm). Tuy

nhiên, “quy mô” có thể được hiểu một cách linh hoạt và lợi thế kinh tế có

thể xảy ra bất cứ khi nào các chi phí trung bình giảm do kết quả của bất

cứ một quyết định dài hạn nào. Do đó, không phải tất cả các nhân tố đầu

vào có thể tăng theo cùng một tỷ lệ, một vài nhân tố có thể không tăng và

lúc này có thể cần sắp xếp lại các nhân tố đầu vào hiện có.

Bốn nguồn phát sinh lợi thế kinh tế theo quy mô sản xuất:

(1) Sự chuyên môn hóa theo chức năng

Nếu quy mô đầu vào tăng, cơ hội sẽ tăng lên cho tất cả các nhân tố

sản xuất đầu vào để tập trung vào một hoặc một số hoạt động nào đó. Cả

nguồn lao động và máy móc có thể chuyên môn hóa để thực hiện một

hoạt động nào đó và điều này có thể làm cho các nhân tố đó trở nên hiệu

quả hơn và có thể giảm được chi phí trung bình. Một số đầu bếp Âu, Á

tập trung làm một công việc trong bếp thường có xu hướng hiệu quả hơn

những đầu bếp làm nhiều việc của bếp. Mỗi đầu bếp được tuyển dụng ở

một công việc mà họ có thế mạnh. Sự tập trung liên tục và không bị gián

đoạn ở một chuỗi các công việc nào đó có thể dẫn tới kỹ năng được rèn

luyện sâu hơn và tiết kiệm được thời gian để không phải chuyển từ công

việc này qua công việc khác.

Chỉ khi sản lượng đầu ra có quy mô lớn thì sự chuyên môn hóa mới

mang lại lợi thế kinh tế. Ngược lại, ở mức sản lượng thấp, sự chuyên

môn hóa lao động và máy móc có thể trở nên lãng phí.

258

(2) Tính không thể chia tách

Máy móc và các trang thiết bị thường được mua sắm hoặc thuê với

số lượng cố định và số lượng thuê đó có thể quá dư thừa với một mức độ

sản lượng thấp cụ thể nào đó. Do vậy, hiệu quả sử dụng thiết bị nào đó có

thể rất thấp khi sản lượng đầu ra thấp.

Phương thức sản xuất có cường độ sử dụng vốn đầu tư cao và

phương thức sản xuất tự động hóa và cơ khí hóa sẽ khả thi và mang lại

lợi thế kinh tế hơn khi mức sản lượng đầu ra cao. Chi phí vốn cao sẽ

được dàn trải đều cho mức sản lượng đầu ra cao. Do vậy, chi phí sản xuất

trung bình có cường độ sử dụng sức lao động cao.

Các doanh nghiệp có khả năng dàn trải đều chi phí cao cho mức sản

lượng đầu ra cao thường có thể sử dụng được các kỹ thuật sản xuất phức

tạp. Mức sản lượng đầu ra cao là cần thiết để các máy móc thiết bị được

sử dụng hiệu quả nhất.

Sự chuyên môn hóa theo chức năng và tính không thể chia tách rõ

ràng có mối quan hệ lẫn nhau. Lợi thế của phương thức có cường độ sử

dụng vốn đầu tư cao có mối quan hệ với sự chuyên môn hóa của máy

móc và lao động ở các công việc cụ thể nào đó.

(3) Mối quan hệ của cơ sở vật chất kỹ thuật

Chi phí của việc đầu tư xây dựng các cơ sở kinh doanh không phải

luôn tăng cùng tỷ lệ với mức tăng công suất của máy móc. Do đó, lượng

nguyên liệu cần cho việc sản xuất ra các thiết bị không nhất thiết phải

tăng gấp đôi để có thể tăng dung tích lên gấp đôi.

(4) Lợi thế kinh tế của nguồn lực tập trung

Nếu các doanh nghiệp dự trữ máy móc dư thừa để chủ động thay

thế trong những trường hợp có sự hỏng hóc và bảo quản các nguyên liệu

thô, thì dự trữ có thể bị gián đoạn và do đó, mức độ của dự trữ đó tăng

không theo tỷ lệ thuận với sản lượng đầu ra.

Bốn nguồn phát sinh lợi thế kinh tế trên là kết quả của việc sản xuất

kinh doanh ở quy mô lớn và được gọi là lợi thế kinh tế theo quy mô sản

259

xuất mang yếu tố kỹ thuật. Như vậy, chúng ảnh hưởng tới quy mô và bản

chất của các doanh nghiệp (cơ sở sản xuất/kinh doanh) bất kể đó là một

nhà máy, một nhà hàng, một khách sạn hay một khu bếp.

Hơn nữa, có một vài lợi thế của các doanh nghiệp lớn, những lợi

thế này tương đối khác biệt lợi thế kinh tế theo quy mô sản xuất. Ví dụ,

các doanh nghiệp lớn có thể thu mua nguyên liệu đầu vào với chiết khấu

lớn hơn các doanh nghiệp nhỏ và họ có quyền lực cao khi mặc cả giá. Họ

có thể thu hút và đủ tiền để chi trả cho nguồn lao động chất lượng cao, họ

có thể tiếp cận với nguồn lực tài chính chi phí thấp và thuận lợi hơn cho

các mục đích đầu tư của mình. Cũng có một số lợi thế xuất phát từ thị

trường quy mô lớn. Các doanh nghiệp lớn thường đa dạng hóa đầu tư và

do đó họ có thể kiểm soát được rủi ro tốt hơn các doanh nghiệp nhỏ với

mức đa dạng hóa đầu tư ít hơn.

Do vậy, sẽ có nhiều thuận lợi hơn khi đầu tư tài chính vào các

doanh nghiệp lớn mà không phụ thuộc vào tỷ lệ đầu ra và quy mô của cơ

sở kinh doanh. Một doanh nghiệp lớn có thể giành được nhiều lợi thế

không mang tính kỹ thuật cho dù họ sở hữu các cơ sở kinh doanh nhỏ.

Liên quan tới lợi thế kinh tế theo quy mô còn có một yếu tố nữa, đó

là hiệu quả từ kinh nghiệm được tích lũy. Lợi thế về chi phí có thể đạt

được qua thời gian vì kinh nghiệm của doanh nghiệp về sản xuất và điều

hành tăng và các lĩnh vực kinh doanh tăng trưởng. Nguồn gốc của hiệu

quả này là người lao động và các cấp quản trị trở nên thành thạo vượt bậc

về công việc của họ qua thời gian. Họ tích lũy bằng sự trải nghiệm và

kinh nghiệm của họ, tránh lặp lại những sai sót và chi phí đắt đỏ để tìm

kiếm cách thức tốt nhất đạt được mục tiêu. Nếu mỗi người lao động

chuyên môn hóa một công việc cụ thể, thì người lao động đó có thể tích

lũy kinh nghiệm làm việc nhanh hơn và hiệu quả hơn. Bên cạnh đó, theo

thời gian, một doanh nghiệp có thể thu được lợi ích từ các trải nghiệm

quá khứ để thiết kế ra các quy trình sản xuất mới, các sản phẩm mới và

cách kết hợp hiệu quả nhất các nhân tố sản xuất đầu vào.

260

7.1.3.3. Lợi thế kinh tế theo quy mô trong thực tế

Các nghiên cứu về lợi thế kinh tế theo quy mô sản xuất có hiệu quả

hay ảnh hưởng tới chừng mực nào lâu nay chỉ tập trung vào ngành công

nghiệp chế tạo. Các nghiên cứu nổi tiếng nhất được biết đến hiện nay là

các nghiên cứu của Pratten hướng tới lợi thế kinh tế của quy mô sản xuất

và chúng được phân tích kỹ thuật hóa. Lưu ý là nếu doanh nghiệp hoạt

động ở mức thấp hơn sản lượng đầu ra tối ưu thì chi phí trung bình

không cần thiết sẽ cao hơn nhiều chi phí trung bình thấp nhất (mức MES

- minimum efficient scale).

Trong lĩnh vực kinh doanh khách sạn và phục vụ ăn uống và ở hầu

hết các ngành dịch vụ cá nhân, dường như là có giới hạn về phạm vi cho

việc đạt được lợi thế kinh tế theo quy mô sản xuất xét về mặt kỹ thuật.

Luôn có những lợi ích tất yếu có được từ việc sở hữu các cơ sở kinh

doanh lớn hoặc từ việc sản xuất với quy mô lớn trong lĩnh vực khách sạn

và phục vụ ăn uống. Chi phí xây dựng các khách sạn và nhà hàng không

tăng ở cùng một tỷ lệ với công suất phục vụ. Quy mô khách sạn dưới 80

phòng thì tổng chi phí/diện tích sàn trung bình với một khách sạn chất

lượng tầm trung có thể từ 40-50 USD, nhưng khi quy mô khách sạn trên

300 phòng thì chi phí lúc này dao động từ 30-40 USD.

Những cơ sở vật chất quan trọng chính yếu phục vụ cho việc chế

biến món ăn có thể được đầu tư xây dựng tập trung tại một địa điểm như

một khu bếp chính và sự tập trung đã mang lại hiệu quả kinh tế hơn hàng

loạt các khu bếp nhỏ. Quy mô của khu bếp, số lượng và quy mô của

trang thiết bị không tăng tỷ lệ thuận với sản lượng đầu ra. Nồi hơi lớn ở

bếp có thể chứng minh có chi phí rẻ hơn trên 1 đơn vị sản lượng khi mua

và sử dụng, so với một số lượng các chảo nhỏ. Trong lĩnh vực khách sạn,

các cơ sở mặt bằng kinh doanh lớn hơn có thể đảm bảo sự khai thác tối

đa không gian hành lang, cầu thang, khu vực công cộng và nhiều yếu tố

khác. Một khách sạn lớn gấp đôi khách sạn khác không cần thiết phải

thiết kế khu vực phục vụ như bếp, lễ tân và bar với diện tích gấp đôi

cũng như không cần gia tăng gấp đôi các quy định hay yêu cầu với nhân

261

viên. Lắp đặt hệ thống làm chín thức ăn bằng hơi lạnh rất đắt đỏ nhưng

mang lại hiệu quả cao về kinh tế nếu sản xuất ở mức sản lượng lớn.

Nhiều nghiên cứu khi cân nhắc lợi thế kinh tế theo quy mô trong

ngành khách sạn và kinh doanh ăn uống đã kết luận rằng “ở mức quy mô

từ 40 tới 60 giường, khách sạn sẽ gặp khó khăn nhưng với quy mô lớn,

khách sạn vận hành mà không có nhu cầu thuê thêm nhân công”. Có ý

kiến cho rằng một khách sạn mới hiện nay với ít hơn 100 phòng sẽ không

thể đứng vững trong kinh doanh được. Các nghiên cứu cũng kết luận

rằng “quy mô để một nhà hàng hạng sang tồn tại được ở mức tối thiểu là

30 tới 50 bàn”. Điều này không thể hiện vai trò của lợi thế kinh tế theo

quy mô nhưng phần nào thể hiện rằng có lợi ích về mặt chi phí khi vận

hành ở mức quy mô đầu ra lớn.

Tuy nhiên, so sánh với các lĩnh vực khác, đặc biệt là công nghiệp

chế tạo thì khả năng để giảm được đáng kể chi phí là không lớn lắm.

Điều kiện lớn nhất của lợi thế kinh tế theo quy mô ở bất cứ một ngành

nào là nằm ở khả năng tự động hóa và cơ giới hóa. Trong các ngành dịch

vụ cá nhân, khả năng tự động hóa và cơ giới hóa bị giới hạn và do đó, bất

cứ lợi thế kinh tế nào chỉ có thể đạt được ở mức tương đối nhỏ.

Các món ăn hay dịch vụ trong thực đơn không thể được sản xuất

với số lượng lớn và dự trữ trong kho mà phải được chế biến và chuẩn bị

theo nhu cầu, nhu cầu luôn dao động trong chính vụ và trái vụ. Sản phẩm

đa đạng và luôn thay đổi thường xuyên. Phương thức sản xuất với quy

mô lớn, tự động hóa cao và bằng dây chuyền sản xuất hàng loạt - cách

thức chính đạt được lợi thế kinh tế theo quy mô đối với lĩnh vực sản xuất

là không khả thi với các nhà hàng, chỉ có một vài trường hợp đặc biệt với

một vài loại hình nhà hàng. Ví dụ, loại hình nhà hàng ăn nhanh mang lại

cơ hội lớn để đạt được hiệu quả kinh tế theo quy mô và phát huy được

hiệu quả tích lũy từ kinh nghiệm.

Thậm chí cho dù ở nơi mà hiệu quả kinh tế theo quy mô tiềm năng

rất lớn thì bản chất tự nhiên của thị trường và nhu cầu có thể kìm hãm

262

khả năng đạt được điều đó. Thị trường mang tính chất đa dạng, phân chia

thành các phân khúc rõ rệt và phân tầng về địa lý, do đó các cơ sở kinh

doanh có diện tích lớn hoặc các cơ sở kinh doanh có sản lượng đầu ra lớn

cũng không thể khẳng định là có thể đạt được hiệu quả kinh tế theo quy mô.

Tuy nhiên, những sự thay đổi mang tính kỹ thuật, sự gia tăng chi

phí và sự nhận thức về khả năng tiêu chuẩn hóa thị trường đang biến việc

đạt được hiệu quả kinh tế theo quy mô trở nên quan trọng hơn, từ đó ảnh

hưởng lên quy mô của cơ sở kinh doanh và quy mô sản lượng. Tuy

nhiên, hiện nay, các cơ sở kinh doanh khách sạn và dịch vụ ăn uống lớn

không có lợi thế đáng kể so với những cơ sở nhỏ.

Liên quan tới các lợi thế không mang yếu tố kỹ thuật, các khách

sạn và cơ sở kinh doanh ăn uống lớn có thể thu được lợi ích đáng kể từ

chiến lược marketing, đào tạo hay mua hàng với số lượng lớn.

Sự tăng trưởng của các doanh nghiệp trong ngành khách sạn và

kinh doanh ăn uống có xu hướng gia tăng các cơ sở kinh doanh hơn là

mở rộng các cơ sở kinh doanh hiện có. Phạm vi của việc đạt được lợi thế

kinh tế theo quy mô trong một thị trường hiện hữu có thể cũng bị kìm

hãm bởi giới hạn của các cơ sở sản xuất kinh doanh và do đó, kìm hãm

khả năng mở rộng mặt bằng.

Khi nghiên cứu về chi phí dài hạn và hiệu quả kinh tế theo quy mô,

cần lưu ý rằng lợi thế của quy mô có thể bị lấn át bởi tính phi hiệu quả

kinh tế, ví dụ có thể gặp các khó khăn của việc quản lý và điều phối một

khách sạn và tình trạng xấu đi của các mối quan hệ lao động. Trên thực

tế, đường chi phí trung bình dài hạn giảm liên tục.

7.1.4. Chi phí cơ hội

Vấn đề cơ bản của kinh tế học là sự thiếu hụt các nguồn lực, do đó

định nghĩa về chi phí từ góc nhìn kinh tế học luôn hướng tới phản ánh

điều này. Đó là biểu thị chi phí thực tế của quá trình sản xuất sản phẩm,

trên góc độ xã hội sẽ phải hy sinh nguồn lực có hạn cho quá trình sản

xuất đó thay vì các hàng hóa và dịch vụ khác. Theo cách hiểu này sẽ cần

263

cân nhắc rằng xã hội đã đạt được sự phân bổ nguồn lực có hạn một cách

tối ưu chưa? Bởi vì nguồn lực khan hiếm, nên xã hội sẽ phải cân nhắc lựa

chọn các phương án sử dụng nguồn lực khác nhau và khi nguồn lực được

phân bổ cho một mục đích sử dụng nào đó thì điều này nghĩa rằng cơ hội

sử dụng nguồn lực đó cho các mục đích khác không còn nữa.

Chi phí cơ hội của một hoạt động là những lợi ích đáng lẽ có thể có

nhưng đã bị bỏ qua do việc lựa chọn một hoạt động khác.

Nếu một nhà hàng tạo ra lợi nhuận là £10.000/năm, thì người chủ

đã thành công. Tuy nhiên, người chủ nhà hàng đó có thể đi làm thuê ở vị

trí quản lý cho một nhà hàng khác với mức lương £10.500/năm. Như

vậy, người chủ nhà hàng đó đã hy sinh £500 và từ góc độ kinh tế, việc

kinh doanh của chủ nhà hàng là bị “lỗ” £500, thay vì hiểu là có

£10.000/năm được hạch toán (Hình 7.10 (a) và (b)).

Hình 7.10. Chi phí cơ hội

264

Một người tìm kiếm tối đa hóa lợi ích kinh tế của mình có thể lựa

chọn dịch chuyển từ việc tự kinh doanh sang việc đi làm thuê cho người

khác như một người quản lý hưởng lương. Rõ ràng rằng lợi ích tài chính

rất cần thiết để thúc đẩy một nhà sản xuất gia nhập và duy trì hoạt động

kinh doanh ở ngành nào đó, ít nhất £10.500/năm như ví dụ trên. Nếu

không sẵn sàng thì việc sản xuất kinh doanh sẽ không xảy ra. Nhà sản

xuất sẽ không bắt đầu hoặc tiếp tục kinh doanh nhà hàng của mình.

Bất cứ điều gì được cân nhắc như là một nhân tố tài chính có tính

chất khuyến khích thúc đẩy các nhà sản xuất gia nhập và ở lại trong lĩnh

vực kinh doanh nhà hàng thì cũng cần được xem xét cẩn thận so với chi

phí sản xuất, hay công nhật trả cho người lao động và các hóa đơn phải

chi trả cho các nhà cung cấp. Chỉ khi nào mọi chi phí này được đáp ứng

thì lúc đó mới có lợi nhuận xét trên góc nhìn kinh tế học.

Chi phí cơ hội cụ thể này được hiểu là “lợi nhuận thông thường” và

bất cứ một mức lợi nhuận nào vượt mức đó có thể được hiểu là “bất

thường”. Điều này cần thiết để thu hút và giữ chân các nhà sản xuất trong

một ngành nào đó (Hình 7.10 (a) và (b) (c) và (d)).

Kết quả là khi các mô hình kinh tế thể hiện các chi phí và doanh thu

của quá trình sản xuất như nhau thì các chi phí cơ hội được đáp ứng

(hoặc đạt được lợi nhuận thông thường).

7.1.5. Các nhân tố ảnh hưởng đến chi phí kinh doanh

Tiết kiệm chi phí là con đường giúp doanh nghiệp đạt được mục

tiêu tối đa hóa lợi nhuận. Đó là điều kiện để các doanh nghiệp mở rộng

sản xuất kinh doanh, tăng thị phần cũng như nâng cao thu nhập cho

người lao động. Tiết kiệm chi phí cũng cho phép doanh nghiệp có điều

kiện nâng cao chất lượng sản phẩm dịch vụ, tăng giá trị lợi ích cho khách

hàng và thu hút khách hàng. Các biện pháp tiết kiệm chi phí được tiến

hành đồng bộ trong cả quá trình sản xuất kinh doanh và đối với mọi nhân

tố nguồn lực sản xuất. Tiết kiệm chi phí phải được hiểu là giảm các chi

phí bất hợp lý, chi phí không cần thiết trong doanh nghiệp và gắn với mở

rộng sản xuất kinh doanh, nâng cao chất lượng dịch vụ.

265

Để xác định nguyên nhân chính xác của những hạn chế trong sử dụng

chi phí của doanh nghiệp du lịch cần hiểu rõ các nhân tố tác động đến vấn

đề này. Thông thường các nhà kinh tế phân tách các nhân tố ảnh hưởng đến

chi phí thành hai nhóm tác động chủ quan và tác động khách quan đến tình

hình sử dụng chi phí của doanh nghiệp, từ đó có thể làm căn cứ đề xuất các

giải pháp tiết kiệm chi phí hoặc điều chỉnh phương hướng hoạt động kinh

doanh phù hợp với những biến động bên ngoài doanh nghiệp.

Doanh thu và cơ cấu doanh thu tác động đến cả mức phí và tỷ

suất phí.

Cơ cấu chi phí kinh doanh của doanh nghiệp du lịch bao gồm chi

phí cố định và chi phí biến đổi. Chi phí cố định hầu như không thay đổi

theo mức độ hoạt động của doanh nghiệp. Chi phí biến đổi luôn

tăng/giảm khi doanh thu của doanh nghiệp thay đổi. Quy mô kinh doanh

mở rộng kéo theo chi phí kinh doanh tăng lên nhưng tăng với tốc độ

chậm hơn tốc độ tăng của doanh thu, do việc tổ chức kinh doanh và năng

suất lao động tăng, dẫn đến tỷ suất phí giảm xuống.

Đối với cơ cấu doanh thu, do tính chất kinh doanh của mỗi nghiệp

vụ khác nhau sẽ có sự tác động khác nhau đối với chi phí của mỗi nghiệp

vụ kinh doanh, từ đó cũng ảnh hưởng đến tỷ suất phí thay đổi.

Năng suất lao động tác động đến chi phí lao động, thực chất tăng

năng suất lao động là tiết kiệm chi phí lao động sống. Tăng mức doanh

thu bình quân một nhân viên kinh doanh hoặc giảm chi phí lao động trên

một đơn vị sản phẩm sẽ tác động lớn đến hiệu quả kinh doanh của doanh

nghiệp. Tăng năng suất lao động là mục tiêu không những của các doanh

nghiệp mà còn là đích hướng tới của các quốc gia trên thế giới trong điều

kiện nguồn lực ngày càng hạn hẹp. Trong xu hướng hiện nay, các khách

sạn luôn cố gắng đầu tư và phát triển các dịch vụ tự động và tự phục vụ

như các cây bán nước tự động, đổi tiền tự động, buffet trong nhà hàng,...

để tăng năng suất lao động và tiết kiệm chi phí lao động.

Đầu tư xây dựng cơ sở vật chất kỹ thuật như đầu tư xây dựng khách

sạn, đầu tư trang bị các thiết bị tiện nghi, đầu tư hệ thống bếp nóng bếp

lạnh, đầu tư hệ thống bán phòng tự động,... trong giai đoạn nhất định sẽ

266

làm tăng chi phí của doanh nghiệp. Nếu các doanh nghiệp có mức đầu tư

hợp lý, đồng thời có biện pháp tăng cường khai thác để nâng cao hiệu

quả của đầu tư, thì dài hạn lại có thể tiết kiệm được chi phí. Đầu tư thỏa

đáng sẽ góp phần nâng cao chất lượng dịch vụ, tăng năng suất lao động,

có thể tạo hình ảnh liên kết thương hiệu của doanh nghiệp.

Trình độ tổ chức và quản lý thuộc về vai trò của nhà quản trị các

cấp trong doanh nghiệp. Nhân tố này tác động đến toàn bộ quá trình sản

xuất kinh doanh của doanh nghiệp. Trình độ tổ chức và quản lý của các

nhà quản trị càng cao, các nhân tố sản xuất kinh doanh như lao động, cơ

sở vật chất kỹ thuật, vốn được sử dụng càng hợp lý, từ đó ảnh hưởng đến

chi phí của doanh nghiệp.

Bên cạnh các nhân tố tác động trong phạm vi doanh nghiệp như

trên, chi phí của doanh nghiệp còn chịu tác động của các nhân tố thuộc

môi trường kinh doanh bên ngoài, tác động một cách khách quan đến chi

phí kinh doanh.

Giá cả sản phẩm dịch vụ đầu ra và giá phí đầu vào đều ảnh hưởng

đến chi phí kinh doanh của doanh nghiệp. Giá bán sản phẩm dịch vụ có

thể không ảnh hưởng đến tổng mức chi phí nhưng chắc chắn ảnh hưởng

đến tỷ suất chi phí. Giá bán sản phẩm dịch vụ tăng có thể làm tỷ suất chi

phí giảm xuống. Còn giá chi phí đầu vào lại tác động đến mức chi phí,

nếu giá chi phí tăng lên sẽ làm cho tổng chi phí sản xuất kinh doanh tăng

lên dẫn đến tỷ suất phí tăng, doanh nghiệp có thể bị vượt chi.

Tùy thuộc trình độ phát triển của xã hội mà điều kiện và khả năng

cung ứng các yếu tố đầu vào cho doanh nghiệp sẽ khác nhau, từ đó gián

tiếp ảnh hưởng đến chi phí kinh doanh của doanh nghiệp. Trình độ phát

triển của xã hội càng cao thì chi phí kinh doanh càng thấp.

Các chính sách của chính phủ cũng có ảnh hưởng khác nhau đến

chi phí kinh doanh. Thuế nhập khẩu nguyên vật liệu, chính sách miễn bỏ

visa cho một số thị trường khách du lịch quốc tế, phí làm thủ tục xuất

nhập cảnh cho khách,... Chính sách của chính phủ tạo điều kiện phát triển

du lịch, tăng cường thu hút khách du lịch thì tỷ lệ thuế nhập khẩu áp

dụng đối với ngành du lịch sẽ giảm xuống, khi đó mức chi phí kinh

doanh của doanh nghiệp sẽ giảm.

267

Ngoài ra, chi phí kinh doanh của doanh nghiệp còn chịu tác động

của các nhân tố khác như: Tỷ giá trao đổi ngoại tệ, sự cạnh tranh trên thị

trường du lịch, tình hình thị trường thế giới và khu vực,...

7.1.6. Đánh giá tình hình chi phí kinh doanh

Việc đánh giá tình hình chi phí kinh doanh của doanh nghiệp du

lịch được thực hiện theo các bước sau:

Bước 1: Lập bảng phân tích và tính toán các chỉ tiêu cần thiết:

Nhóm chỉ tiêu doanh thu, nhóm chỉ tiêu chi phí và tỷ suất chi phí.

Bước 2: Phân tích chung về tình hình doanh thu, chi phí, tỷ suất phí

và xác định mức độ tiết kiệm/vượt chi về chi phí.

Bước 3: Đánh giá tình hình chi phí của doanh nghiệp theo các yếu

tố khoản mục phí, thời gian, theo các đơn vị trực thuộc của doanh nghiệp

và theo các nghiệp vụ kinh doanh của doanh nghiệp.

Bước 4: Kết luận chung về tình hình chi phí của doanh nghiệp, chỉ

rõ nguyên nhân và biện pháp khắc phục.

Hộp 7.1

Tình hình chi phí kinh doanh của Công ty Cổ phần Dịch vụ Cáp treo Bà Nà

STT

Các chỉ tiêu

ĐVT

Năm 2018

Năm 2019

So sánh

2019 với 2018

+/-

Tổng doanh thu

Trđ

2.742.102

3.668.431

+926.329

133,78

Doanh thu vận chuyển

Trđ

1.419.297

1.763.141

+343.844

124,23

Tỷ trọng

51,76

48,06

(-3,7)

Doanh thu ăn uống

Trđ

779.867

971.457

+191.590

124,57

Tỷ trọng

28,44

26,48

(-1,96)

Doanh thu vui chơi

giải trí

Trđ

208.399

417.148

+208.749

200,17

Tỷ trọng

7,6

11,37

(+3,77)

Doanh thu dịch vụ khác

Trđ

334.539

516.685

+182.146

154,45

Tỷ trọng

12,2

14,09

(+1,89)

268

STT

Các chỉ tiêu

ĐVT

Năm 2018

Năm 2019

So sánh

2019 với 2018

+/-

Tổng chi phí

Trđ

1.284.355

1.610.067

+325.712

125,36

Chi phí vận chuyển

Trđ

693.551

767.208

+73.657

110,62

Tỷ trọng

55,56

47,65

(-7,91)

Chi phí ăn uống

Trđ

385.306

531.322

+146.016

137,9

Tỷ trọng

(+3)

Chi phí vui chơi giải trí

Trđ

154.123

219.733

+65.610

142,57

Tỷ trọng

13,65

(+1,65)

Chi phí dịch vụ khác

Trđ

51.375

91.804

+40.429

178,69

Tỷ trọng

2,44

5,7

(+3,26)

Tỷ suất chi phí

46,84

43,89

(-2,95)

Tỷ suất chi phí

vận chuyển

25,29

20,91

(-4,38)

Tỷ suất chi phí ăn uống

14,05

14,48

(+0,43)

Tỷ suất chi phí vui chơi

giải trí

5,62

5,99

(+0,37)

Tỷ suất chi phí dịch vụ

khác

1,88

2,51

(+0,63)

Nguồn: Công ty Cổ phần Dịch vụ Cáp treo Bà Nà

Theo số liệu trên cho thấy, cả tổng doanh thu và tổng chi phí của công ty du lịch năm

2019 đều tăng so với năm 2018 nhưng tốc độ tăng của doanh thu tăng nhanh hơn tốc

độ tăng của chi phí, tỷ suất chi phí của công ty năm 2019 so với năm 2018 giảm 2,95%.

Như vậy, có thể đánh giá rằng tình hình sử dụng chi phí qua hai năm của công ty là khá

tốt. Trong thời gian tới, công ty nên tiếp tục mở rộng quy mô kinh doanh, chú trọng nâng

cao trình độ quản lý và sử dụng chi phí hiệu quả hơn.

7.2. LỢI NHUẬN KINH DOANH DU LỊCH

Lợi nhuận là thước đo quan trọng nhất cho thành công trong kinh

doanh. Lợi nhuận của doanh nghiệp tăng sẽ làm tăng lợi ích của các

nhóm: Khách hàng, nhân viên, nhà quản trị, các cổ đông và nhà đầu tư

269

(chủ sở hữu). Mục tiêu của doanh nghiệp là tối đa hóa lợi nhuận. Lợi

nhuận là chỉ tiêu phản ánh chất lượng và kết quả hoạt động kinh doanh

của doanh nghiệp.

Các nhà quản trị luôn đối mặt với nhiều trở ngại trong quản lý

doanh thu và lợi nhuận của doanh nghiệp: Thiếu tính sáng tạo, thiếu tập

trung, giám sát thiếu chặt chẽ, mâu thuẫn giữa bộ phận kinh doanh và

dịch vụ khách hàng, xác định không đúng đối tượng khách, đãi ngộ

không thoả đáng,... Tại nhiều khách sạn, do có nhiều nghiệp vụ kinh

doanh nên vai trò quản lý lợi nhuận thuộc về nhiều nhà quản trị khác

nhau. Các bộ phận dịch vụ ăn uống và dịch vụ bổ sung có thể được hạch

toán độc lập. Việc quản lý doanh thu tại bộ phận lễ tân là quản lý doanh

thu từ bán buồng và các dịch vụ đi kèm như giặt là, điện thoại, ăn uống

tại phòng,... Vì vậy, hiểu rõ bản chất của lợi nhuận sẽ giúp các doanh

nghiệp quản lý tốt hơn hoạt động kinh doanh.

7.2.1. Đặc điểm và tầm quan trọng của lợi nhuận kinh doanh

Theo nghĩa chung lợi nhuận là thu nhập mặc nhiên của vốn đầu tư,

là phần vượt trội của giá bán sản phẩm dịch vụ với chi phí tạo ra và cung

ứng sản phẩm dịch vụ đó. Thu nhập là khoản thu được dưới mọi hình

thức (tiền tệ, hàng hóa hay dịch vụ) mà một cá nhân, một doanh nghiệp,

một quốc gia nhận được đều đặn trong từng thời kỳ nhất định (1 tháng,

1 năm). Theo đó, lợi nhuận và thu nhập khác nhau về phạm vi áp dụng,

về nguồn gốc, về biểu hiện và tính chất.

Ở góc độ kinh tế học, phân biệt lợi nhuận thông thường và lợi

nhuận siêu ngạch (lợi nhuận vượt mức).

Ở góc độ kinh tế chính trị, lợi nhuận là hình thức biến tướng của

giá trị thặng dư, là hình thức biểu hiện bên ngoài của giá trị thặng dư.

Ở góc độ tài chính, lợi nhuận được xác định dựa trên lãi gộp, chi

phí sản xuất kinh doanh, kết quả các hoạt động khác và thuế phải nộp.

Thực tế trong kinh doanh du lịch, lợi nhuận được xác định khá

đơn giản:

270

L = D - F - T

Trong đó:

L: Lợi nhuận.

D: Doanh thu.

F: Chi phí.

T: Thuế phải nộp.

Quá trình hình thành lợi nhuận trong doanh nghiệp kinh doanh du

lịch có nhiều đặc trưng gắn với nguồn hình thành lợi nhuận.

- Lợi nhuận trong kinh doanh du lịch được hình thành từ nhiều

nguồn khác nhau tùy theo lĩnh vực hoạt động kinh doanh của doanh

nghiệp. Lợi nhuận trong khách sạn có nguồn hình thành từ kinh doanh

lưu trú, kinh doanh ăn uống và kinh doanh dịch vụ bổ sung. Lợi nhuận

của một công ty lữ hành có nguồn từ kinh doanh tour trọn gói, hoa hồng

cho nhà cung ứng và bán các dịch vụ lẻ kèm theo. Lợi nhuận của một nhà

hàng có nguồn từ sản xuất kinh doanh sản phẩm tự chế và hàng

chuyển bán.

- Cơ cấu nguồn hình thành lợi nhuận của doanh nghiệp khác nhau

tùy theo đặc điểm và loại hình kinh doanh của doanh nghiệp. Cơ cấu lợi

nhuận của khách sạn khác với cơ cấu lợi nhuận của công ty lữ hành. Tỷ

trọng lợi nhuận của từng lĩnh vực kinh doanh trong tổng lợi nhuận có sự

khác biệt. Thông thường, doanh nghiệp càng kinh doanh các dịch vụ

thuần túy thì lợi nhuận càng lớn.

- Bản chất của lợi nhuận xuất phát từ nhiều nguồn gốc khác nhau.

Lợi nhuận có nguồn gốc, bản chất từ quá trình sản xuất, do sự kết hợp

các nhân tố sản xuất tạo giá trị mới tăng thêm. Lợi nhuận sản xuất kinh

doanh sản phẩm tự chế thể hiện rất rõ đặc điểm này. Lợi nhuận có nguồn

gốc, bản chất từ quá trình sản xuất nhưng do các ngành sản xuất khác tạo

ra. Doanh nghiệp du lịch kinh doanh hàng chuyển bán được hưởng lợi

nhuận này do kinh doanh sản phẩm của các doanh nghiệp sản xuất khác.

271

Mặt khác, doanh nghiệp du lịch còn thu được phần lợi nhuận không nhỏ

khi khai thác tài nguyên du lịch phục vụ cho du khách.

7.2.2. Tỷ suất lợi nhuận kinh doanh

Tỷ suất lợi nhuận là tỷ lệ % so sánh giữa tổng mức lợi nhuận và

tổng doanh thu đạt được trong một thời kỳ nhất định.

Trong đó:

L’: Tỷ suất lợi nhuận.

L: Tổng mức lợi nhuận.

D: Tổng mức doanh thu đạt được trong thời kỳ đó.

Tỷ suất lợi nhuận là chỉ tiêu tương đối phản ánh chất lượng và hiệu

quả của hoạt động kinh doanh. Chỉ tiêu này càng cao thể hiện hoạt động

của doanh nghiệp càng tốt. Vì tỷ suất lợi nhuận là chỉ tiêu tương đối nên

có thể dùng để so sánh hiệu quả kinh doanh giữa các doanh nghiệp trong

một thời kỳ nhất định hoặc giữa các thời kỳ của cùng một doanh nghiệp.

Giữa lợi nhuận và tỷ suất lợi nhuận có thể có nhiều mối quan hệ, ví

dụ như lợi nhuận tăng và tỷ suất lợi nhuận tăng, lợi nhuận tăng và tỷ suất

lợi nhuận giảm, lợi nhuận giảm và tỷ suất lợi nhuận cũng giảm,... Các

doanh nghiệp luôn tìm mọi cách để tăng cả lợi nhuận và tỷ suất lợi

nhuận, song, theo xu hướng thì lợi nhuận tăng và tỷ suất lợi nhuận giảm.

7.2.3. Các nhân tố ảnh hưởng đến lợi nhuận kinh doanh

Gồm các nhân tố ảnh hưởng đến cả tổng mức lợi nhuận và tỷ suất

lợi nhuận. Các nhân tố có thể lượng hóa được và không lượng hóa được.

Trong phạm vi doanh nghiệp, các nhà quản trị cố gắng tiết kiệm các

nguồn lực, đầu tư nâng cao chất lượng dịch vụ, thu hút khách hàng để

tăng lợi nhuận và tỷ suất lợi nhuận.

272

Các nhân tố ảnh hưởng đến lợi nhuận kinh doanh của doanh nghiệp

bao gồm:

- Quy mô và cơ cấu kinh doanh.

- Chi phí và việc tiết kiệm chi phí trong doanh nghiệp.

- Trình độ tổ chức quản lý của doanh nghiệp.

- Uy tín, vị trí của doanh nghiệp.

- Chu kỳ sống sản phẩm của doanh nghiệp.

- Giá cả sản phẩm dịch vụ và giá chi phí đầu vào.

- Chính sách của chính phủ.

- Các nhân tố khác: Thời vụ du lịch, sự ổn định của thị trường,...

Hiểu biết được tác động của các nhân tố và đưa ra biện pháp điều

chỉnh giảm tác động tiêu cực, phát huy tác động tích cực, thích ứng

những biến động của môi trường kinh doanh vĩ mô sẽ góp phần nâng cao

lợi nhuận cho doanh nghiệp, đạt mục đích cuối cùng của doanh nghiệp.

7.2.4. Đánh giá tình hình lợi nhuận kinh doanh

Việc đánh giá tình hình lợi nhuận kinh doanh của doanh nghiệp du

lịch được thực hiện theo các bước sau:

Bước 1: Lập biểu phân tích và tính toán các chỉ tiêu cần thiết:

Nhóm chỉ tiêu doanh thu, chỉ tiêu giá trị vốn nguyên liệu hàng hoá (nếu

kinh doanh ăn uống và hàng hóa), nhóm chỉ tiêu chi phí, nhóm chỉ tiêu

thuế, nhóm chỉ tiêu lợi nhuận.

Bước 2: Đánh giá chung tình hình doanh thu, chi phí, lợi nhuận, tỷ

suất lợi nhuận của doanh nghiệp.

Bước 3: Phân tích tình hình lợi nhuận theo các yếu tố nghiệp vụ

kinh doanh, thời gian và không gian.

Bước 4: Kết luận chung về tình hình lợi nhuận kinh doanh của

doanh nghiệp, xác định nguyên nhân và đề xuất giải pháp nâng cao lợi

nhuận kinh doanh cho doanh nghiệp.

273

Hộp 7.2

Tình hình lợi nhuận kinh doanh của Khách sạn Lotte Hà Nội

STT

Các chỉ tiêu

ĐVT

Năm

2018

Năm

2019

So sánh

2019 với 2018

+/-

Tổng doanh thu

Trđ

652.090

778.900

+126.810

119,44

Tổng chi phí

Trđ

355.500

420.090

+64.590

118,16

VAT

Trđ

65.209

77.890

+12.681

119,44

Lợi nhuận trước thuế

Trđ

231.318

280.920

49.602

121,44

Tỷ suất lợi nhuận trước thuế

35,48

36,06

(+0,58)

Thuế TNDN

Trđ

23.132

28.092

+4.960

121,44

Lợi nhuận sau thuế

Trđ

208.186

252.828

+44.642

121,44

Tỷ suất lợi nhuận sau thuế

31,92

32,45

(+0,53)

Nguồn: Khách sạn Lotte Hà Nội

Qua số liệu trên cho thấy tình hình lợi nhuận kinh doanh của khách sạn là khá tốt.

Cụ thể: Tổng doanh thu và tổng chi phí của khách sạn năm 2019 đều tăng so với năm

2018 nhưng tốc độ tăng của doanh thu mạnh hơn so với tốc độ tăng của chi phí; lợi

nhuận trước thuế và lợi nhuận sau thuế của khách sạn năm 2019 đều tăng 21,44%

so với năm 2018; tỷ suất lợi nhuận trước thuế và lợi nhuận sau thuế năm 2019 đều

tăng so với năm 2018.

7.3. CHI PHÍ HOẠT ĐỘNG VÀ KHẢ NĂNG SINH LỜI

Có một số chi phí liên quan đến kinh doanh du lịch, khách sạn và

dịch vụ ăn uống. Các chi phí thuộc hai loại chính, một là chi phí vốn xây

dựng và trang bị cơ sở vật chất và hai là chi phí hoạt động, bao gồm một

số chi phí cố định như lãi suất, lãi vay và các chi phí tương tự phụ thuộc

vào số lượng người phục vụ. Các chi phí thực tế liên quan đến hoạt động

nào sẽ mang đặc thù của hoạt động đó, tuy nhiên có những khoản chi phí

cần được đặt trong mối liên quan với lợi nhuận và tính nhạy cảm của lợi

274

nhuận đối với sự thay đổi của nhu cầu. Đồng thời, nếu chủ các doanh

nghiệp nhận thấy chi phí có sự thay đổi đáng kể so với mức trung bình

chung thì cần phải nhận diện các yếu tố tạo nên sự thay đổi đó.

7.3.1. Chi phí vốn

Trong một khía cạnh nào đó, chi phí xây dựng ban đầu sẽ phụ

thuộc vào chi phí đất đai và các chi phí này sẽ khác nhau tùy từng vị trí

cụ thể. Ngoài ra, tổng chi phí xây dựng cũng sẽ khác biệt tùy theo quy

mô và loại hạng khách sạn. Trong những thời gian lạm phát, chi phí có

thể tăng nhanh giữa thời điểm bắt đầu xây dựng và ngày khánh thành

khách sạn. Do đó, việc xác định chi phí cố định là rất rủi ro nhưng việc

xác định và phân bổ chi phí vẫn rất cần thiết. Một trong những báo cáo

khá cụ thể về nội dung này là báo cáo của NEDC (Ủy ban phát triển kinh

tế quốc gia Anh). Nhìn chung, nếu loại trừ chi phí đất đai thì chi phí xây

dựng sẽ thay đổi từ 87 đến 92% tổng chi phí xây dựng và lắp đặt mỗi

phòng (Bảng 7.7). Nói chung, chi phí xây dựng và lắp đặt mỗi phòng

thường thấp hơn với các khách sạn thấp tầng, nhưng tất nhiên nó sẽ phải

chịu chi phí đất đai cao hơn, đặc biệt nếu bãi đậu xe xung quanh khách

sạn không được kết hợp trong một tòa nhà cao tầng.

Bảng 7.7. Phân phối chi phí lắp đặt và xây dựng mỗi phòng (%)

Khách sạn thấp tầng

Khách sạn cao tầng

100 phòng

200 phòng

99 phòng

108 phòng

Xây dựng

Thảm

Ánh sáng

Nội thất phòng ngủ

Nội thất khu vực công cộng

Công trình bên ngoài

và hệ thống thoát nước

Nguồn: NEDC

275

Chi phí xây dựng thường bao gồm nhiều loại khác nhau và chi phí

sửa chữa với các khách sạn thấp tầng thông thường sẽ bao gồm 7% tổng

chi phí xây dựng hạ tầng, 40% cấu trúc thượng tầng, 8% cho bề mặt bên

trong như trát vữa và sơn, và 28% cho hệ thống ống nước và công trình

điện, phần còn lại là các công trình cấp thoát nước. Như đã đề cập ở trên,

theo nghiên cứu của NEDC, sự phân bổ của các chi phí này ở Anh có thể

thay đổi tùy theo loại hình khách sạn, rõ ràng là các yêu cầu nền tảng cho

các khách sạn cao tầng sẽ lớn hơn các khách sạn thấp tầng. Những chi

phí ban đầu này cao có nghĩa là ngay cả những khách sạn có quy mô vừa

phải cũng có thể rất tốn kém, kể cả khi cấu trúc khách sạn mang tính cố

định lâu dài thì những khoản chi phí này vẫn sẽ luôn biến đổi theo hướng

tăng đáng kể so với lợi nhuận từ các hoạt động mới, khách sạn chắc chắn

cần một khoảng thời gian hoàn vốn ít nhất là 10 năm. Việc cho thuê một

số đồ nội thất và thiết bị tác nghiệp, thậm chí có thể là cả tòa nhà khách

sạn, có thể chiếm hơn 90% tổng giá trị tài sản khách sạn. Tính đặc thù

của khách sạn dẫn đến chuyển đổi mục đích sử dụng là rất hạn chế, có

thể tác động đến khả năng sinh lời kém của khách sạn. Chi phí xây dựng

khách sạn cao đã dẫn đến hai hướng phát triển mới. Đầu tiên là nỗ lực

mở rộng các khách sạn hiện tại bằng cách tận dụng các nhà nghỉ khi đã

có sẵn giấy phép sử dụng đất, vì giá xây dựng và sử dụng các cơ sở dịch

vụ chung cho mỗi phòng hiện có thường rẻ hơn; thứ hai là chuyển đổi

các tòa nhà hiện có sang khách sạn bất cứ khi nào có thể.

Hiện nay, nhiều công ty bất động sản sở hữu khách sạn và cho các

nhà điều hành khách sạn thuê lại để kinh doanh, cùng với đó là một

khoản chi phí cố định để thanh toán tiền thuê căn cứ vào thời hạn thuê và

thanh toán. Một số nhà đầu tư bất động sản đã gặp khó khăn về tài chính

trong giai đoạn lạm phát, do chi phí gia tăng tại thời điểm cho thuê tĩnh,

đã bắt đầu cho thuê theo tỷ lệ doanh thu đạt được của người thuê và kinh

doanh nó, nhưng điều này cũng chưa thực sự phổ biến.

Trong ngành ăn uống, chi phí vốn trên tổng chi phí nhỏ hơn đáng

kể và tỷ lệ vốn với tài sản cố định đối với các dạng tài sản khác thường

276

thấp hơn. Do đó, lượng tài sản cố định được yêu cầu ít hơn vì tài sản cố

định và các thiết bị cần thiết khác có thể được thuê lại, vì vậy ngành kinh

doanh ăn uống có chi phí cố định ít hơn, không đòi hỏi vốn ban đầu quá

lớn như kinh doanh khách sạn.

7.3.2. Chi phí hoạt động

7.3.2.1. Chi phí hoạt động của kinh doanh khách sạn

Chi phí hoạt động khách sạn có xu hướng chủ yếu xoay quanh hai

hoạt động cơ bản: Phòng và cung cấp dịch vụ ăn uống, ngoài ra có thể

cung cấp thêm các dịch vụ bổ sung. Do đó, các khoản chi phí chính sẽ

bao gồm chi phí nguyên vật liệu như thực phẩm và đồ uống (chủ yếu là

rượu) và các khoản chi phí lao động liên quan đến dịch vụ ăn uống và

dịch vụ phòng. Các khoản này có thể chiếm khoảng một nửa tổng doanh

thu của khách sạn. Việc phân phối các chi phí thể hiện dưới dạng tỷ lệ

phần trăm doanh thu thuần thay đổi theo từng loại khách sạn. Nhưng dữ

liệu báo cáo của NEDC về triển vọng khách sạn và dựa trên giả định rằng

một nửa doanh thu của khách sạn là từ việc cho thuê phòng, phần còn lại

bắt nguồn từ việc bán thực phẩm, rượu và các dịch vụ khác. Khả năng

sinh lợi của từng khách sạn tăng lên khi tăng công suất phòng đạt 50 -

60%, sự tăng trưởng đáng kể được xác định chủ yếu từ các khách sạn

trong thành phố, giúp tổng doanh thu tăng khoảng 7%. Nguyên nhân là

do chi phí lao động phụ thuộc vào tỷ lệ % doanh thu, cho thấy tính chất

khá cố định của các chi phí này so với chi phí biến đổi của thực phẩm và

rượu. Khoản tiết kiệm lớn nhất là từ việc tăng năng suất lao động ở cả bộ

phận dịch vụ ăn uống và dịch vụ phòng, trong đó chi phí bán hàng và

quảng cáo, chi phí điện nước, ánh sáng và năng lượng giảm theo một tỷ

lệ doanh thu, là khoản chi phí cận biên. Mức tăng lợi nhuận của các

khách sạn trong Bảng 7.8 là một ví dụ điển hình.

277

Bảng 7.8. Phân phối chi phí hoạt động trên % doanh thu

Hoạt động của

khách sạn

thấp tầng với 100

phòng ngủ

(khu nghỉ dưỡng)

Hoạt động của

khách sạn

thấp tầng với 200

phòng ngủ

(đô thị)

Hoạt động của

khách sạn

cao tầng với 108

phòng ngủ

(thành phố)

50%

60%

50%

60%

50%

60%

Bộ phận vận hành

Cơ sở vật chất

20,0

21,7

20,7

20,2

Lao động

28,2

26,5

24,3

22,0

29,4

25,8

Khác

8,1

7,7

7,8

7,5

8,3

7,9

Bộ phận dịch vụ

Quản lý

12,9

11,4

10,7

9,4

13,7

12,1

Bán hàng

1,4

1,3

1,2

1,9

1,8

Nhiệt độ, ánh sáng,

năng lượng

3,5

3,4

3,1

3,0

4,0

3,9

Sửa chữa và bảo trì

5,7

5,0

5,3

4,8

6,0

5,3

Lợi nhuận ròng

của khách sạn

20,2

24,7

26,8

31,4

16,5

23,0

Nguồn: NEDC

Sự thay đổi về chi phí ban đầu có thể dẫn tới sự thay đổi tương ứng

về lợi nhuận. Các nghiên cứu thực tế cho thấy, các khu nghỉ dưỡng và

khách sạn thành phố có sự nhạy cảm lớn về lợi nhuận liên quan đến sự

thay đổi chi phí. Tuy nhiên, ví dụ này chỉ dựa trên chi phí không đổi và

lợi nhuận của hoạt động sẽ phụ thuộc vào thay đổi giữa doanh thu và chi

phí. Ngoài ra, các mức lợi nhuận khác nhau có thể đạt được với cùng

mức doanh thu. Bảng 7.9 cho thấy, chi phí lao động không tăng lên khi

công suất phòng tăng lên, và do đó, những khách sạn tập trung vào lưu

trú và không phụ thuộc vào nhà hàng sẽ sinh lợi nhiều hơn khách sạn phụ

278

thuộc nhiều vào kinh doanh nhà hàng. Điều này được xác nhận bởi nhiều

nghiên cứu ở các quốc gia cho thấy khách sạn tập trung kinh doanh lưu

trú có mức lợi nhuận cao hơn so với các khách sạn tập trung bán thực

phẩm và đồ uống. Tương tự, các nghiên cứu của NEDC cũng chỉ ra rằng

tăng 1% công suất sử dụng buồng ngủ sẽ dẫn tới tăng trung bình 1,7% lợi

nhuận, trong khi mức tăng chi phí 1% từ thực phẩm chỉ tạo ra mức tăng

0,5% lợi nhuận.

Như vậy, các nhà nghỉ được hưởng lợi nhiều nhất từ việc tăng nhu

cầu về dịch vụ lưu trú, bởi các nhà nghỉ thường ít các dịch vụ hơn so với

các khách sạn truyền thống, điều này có nghĩa là các nhà nghỉ không tốn

thêm nhiều chi phí khi công suất phòng tăng lên. Nghiên cứu thực tế cho

thấy rằng, nhu cầu về lưu trú có xu hướng không co giãn theo giá, nhu

cầu về dịch vụ lưu trú tăng 1% mang lại lợi nhuận tăng hơn 1%, cũng

tương tự với nhu cầu về thực phẩm, đồ uống và thuốc lá. Tuy nhiên,

không có sự thống nhất giữa các loại khách sạn. Ổn định và mang lại

hiệu quả cao nhất là các khách sạn nghỉ dưỡng, điều này khá dễ hiểu bởi

khi đã ra quyết định về một kỳ nghỉ thì nhu cầu sẽ có xu hướng không co

giãn theo giá. Ngược lại, với các trường hợp cơ sở lưu trú khác, ví dụ

như các khách sạn ở thành phố, sẽ nhận được ít lợi ích hơn từ việc tăng

giá, cụ thể khi họ tăng 1% giá thực phẩm, đồ uống và thuốc lá sẽ chỉ thu

lại lợi nhuận ít hơn 1%, điều này phản ánh khả năng thay thế các cơ sở

lưu trú ở thành phố.

Tác động của việc tăng chi phí cũng khác nhau giữa các khách sạn,

các khách sạn nghỉ dưỡng ven biển thường chịu tổn thất lớn nhất khi chi

phí tăng lên. Tuy nhiên, trong thực tế vị trí của các bãi biển là khác nhau.

Thực tế là khi các khu nghỉ dưỡng ven biển quá tải thì các khách sạn ở

thành phố đã tăng lên về số lượng phòng. Vì vậy, trong trường hợp các

biến khác thay đổi thì những yếu tố này phải được tính đến. Điều này tạo

ra một số vấn đề cho các nhà thống kê, trong đó cần cân nhắc tầm quan

trọng của các thay đổi nói trên vì không phải tất cả các yếu tố đều quan

279

trọng như nhau đối với tất cả các địa điểm của khách sạn. Thực tế là các

khách sạn ở thành phố có xu hướng sử dụng chi phí lao động cao hơn do

có mức công suất cao hơn so với các nhóm khách sạn khác, với giả định

rằng thuế không thay đổi.

Nghiên cứu thực tế cho thấy rằng, ngoài các yếu tố như quy mô,

loại hạng lưu trú thì vị trí kinh doanh của khách sạn cũng là yếu tố tạo ra

mức lợi nhuận khác nhau. Do đó, các khách sạn ở thành phố có lợi nhuận

cao nhất, với lợi nhuận trước thuế, lãi suất và chi phí tài chính chiếm hơn

30% doanh thu, trong khi các khách sạn nghỉ dưỡng ven biển có lợi

nhuận thấp nhất, chỉ khoảng 17%. Sự khác biệt một phần là do dịch vụ

lưu trú khi mà ước tính cho thấy dịch vụ lưu trú chiếm tới 80% lợi nhuận

của các khách sạn ở thành phố so với tương ứng chỉ 60% tại các khu nghỉ

dưỡng ven biển. Điều này làm cho chi phí vật chất (thực phẩm và đồ

uống) chiếm tỉ lệ nhỏ hơn nhiều trong toàn bộ cơ cấu chi phí tại các

khách sạn ở thành phố so với các khách sạn ở khu vực khác. Hơn nữa,

một số khách sạn ở thành phố (London, Tokyo,...) cung cấp dịch vụ lưu

trú đơn thuần mà không có bữa sáng kèm theo. Phân tích Bảng 7.9 cho

thấy sự khác biệt về lợi nhuận trên cơ sở chi phí kinh doanh lưu trú và

kinh doanh ăn uống.

Những khách sạn có doanh thu phụ thuộc nhiều vào kinh doanh đồ

uống, cụ thể là ở các đô thị ít dân và các khách sạn nghỉ dưỡng ven biển,

có lợi nhuận thấp nhất. Tuy nhiên, các khách sạn ở thành phố có thể phải

đối mặt với chi phí tài chính và các chi phí tương tự khác cao hơn. Các

khách sạn này phải đáp ứng các mô hình cầu khác nhau tùy từng địa

điểm. Trong khi đó, các nhà nghỉ có sự phụ thuộc tương đối cao vào

doanh thu bán đồ ăn và thức uống, điều này cho thấy sự phân biệt rõ ràng

hơn giữa khách sạn với nhà nghỉ. Đây cũng là cơ sở để các khách sạn có

công suất phòng thấp cần chuyển sang kinh doanh các sản phẩm khác

mang lại doanh thu cao hơn. Các khách sạn nông thôn có mức công

suất thấp nên có mức lợi nhuận phụ thuộc chủ yếu vào doanh thu bán

thực phẩm.

280

Bảng 7.9. Chi phí và lợi nhuận dựa trên vị trí (% doanh thu)

London

Đô thị

với trên

100.000

người

Đô thị

với dưới

100.000

người

Khu

nghỉ

dưỡng

nông

thôn

Khu

nghỉ

dưỡng

ven

biển

Motel

Kinh doanh

Phòng

54,2

34,7

25,7

27,3

34,2

Đồ ăn

23,4

31,3

32,7

35,8

31,3

32,5

Bar

10,9

24,1

43,8

30,6

Khác

11,5

9,9

5,5

7,9

6,4

7,3

Chi phí

Nguyên vật liệu

25,6

41,4

33,4

34,8

29,2

Nhân công

28,1

28,5

26,4

27,8

25,5

28,8

Khác

25,6

21,9

13,5

17,9

22,7

Lợi nhuận trước thuế,

phí và lãi suất

33,3

18,7

20,9

Nguồn: NEDC

Liên quan đến thuế, nhiều doanh nghiệp có thể lãi hoặc lỗ do sự

chênh lệch thuế suất giữa thuế thu nhập doanh nghiệp và thuế kinh

doanh. Những khách sạn không được điều hành bởi các công ty mà được

điều hành bởi cá nhân người thuê, thường chịu mức thuế thu nhập cá

nhân trong đánh giá thu nhập, tuy nhiên, doanh thu nội địa lại không

phân biệt giữa thu nhập cá nhân và thu nhập doanh nghiệp. Thông

thường, thuế thu nhập cá nhân thấp hơn thuế thu nhập doanh nghiệp (ví

dụ, thuế thu nhập cá nhân là 10% (có lũy tiến) trong khi thuế thu nhập

doanh nghiệp là 20%. Điều này nghĩa là việc tự kinh doanh mang lại

nhiều lợi nhuận hơn, song nó còn phụ thuộc vào quy mô lợi nhuận. Vì vậy,

281

chủ sở hữu khách sạn phải tính xem cái nào có lợi hơn, bị đánh thuế thu

nhập cá nhân hay thuế thu nhập doanh nghiệp, tính vào thu nhập chịu

thuế của người quản lý và để phần doanh thu còn lại trong kinh doanh,

hay là để chịu thuế thu nhập doanh nghiệp. Đối với các ngành kinh

doanh dịch vụ, bao gồm cả khách sạn và nhà hàng, trong khi 80% chủ sở

hữu tài sản trung bình phải trả khoảng 30% tổng doanh thu để nộp thuế.

Nói chung, trước đây, các khách sạn và khu vực ăn uống nộp ít thuế hơn

nhiều so với các ngành khác do lợi nhuận thấp hơn và mức độ hợp nhất

của các doanh nghiệp là thấp, bên cạnh đó, các ngành dịch vụ không có

các khoản trợ cấp và trợ thuế tương tự như các ngành sản xuất.

Về mức lợi nhuận quốc tế, có thể so sánh giữa các khách sạn ở các

nước châu Âu (Bảng 7.10).

Bảng 7.10. Lợi nhuận của các nước châu Âu

(Lợi nhuận trên % doanh thu)

Trung

bình tổng

Bỉ

Anh

Pháp

Đức

Hà Lan

Khác

Trung bình số phòng

352

292

376

417

352

358

259

310

Thu nhập

Phòng

52,6

48,0

54,5

57,3

48,6

55,5

48,4

50,7

Đồ ăn

27,0

30,6

26,9

26,8

26,0

25,1

31,6

26,7

Tổng thu nhập

46,7

40,6

51,4

43,7

46,3

33,8

41,9

46,2

Tổng lợi nhuận

20,7

9,3

28,3

16,4

19,2

7,1

16,1

19,1

Nguồn: Xu hướng trong ngành ăn uống, Pannell, Kerr, Forster và cộng sự

Thập niên trước, các khách sạn ở Trung Đông và Nam Á có công

suất phòng cao, lần lượt là 78,2% và 74,7% và mức lợi nhuận cao, lần

lượt là 37,1% và 50,6% trên tổng thu nhập. Khách sạn châu Âu đạt mức

công suất trung bình khoảng 64,3% và mức sinh lời là 20,7% trên tổng

282

thu nhập. Thực tế, ở châu Âu, theo các chuyên gia tư vấn quản lý

Pannell, Kerr, Forster và Company Ltd., các khách sạn ở Anh đạt lợi

nhuận cao nhất với sự tăng trưởng nhanh nhất khi công suất phòng cao

và một số chi phí như thực phẩm và lao động khá thấp. Tuy nhiên, cuộc

khảo sát các khách sạn tại các thành phố lớn lại cho thấy rằng, số lượng

phòng trung bình mới mang lại mức tỷ lệ lợi nhuận cao. Ở các nước châu

Âu, chi phí cho công tác quản trị, quảng cáo và sửa chữa là khá thấp,

khoảng 23,5% ở Anh và 34,2% ở Bỉ, trung bình khoảng 26,8%. Ở Ý, chi

phí cho lao động là rất cao, khoảng 49,8%, trong khi đó, chi phí hành

chính ở Bỉ là cao nhất. Lợi nhuận ở Anh là do giảm chi phí thực phẩm và

lao động, ngoài ra, thuế quan ở nước này cũng thấp hơn, khoảng dưới

mức trung bình của châu Âu là $3 với mức giá $25,98 mỗi phòng sử

dụng. So sánh quốc tế cũng chỉ ra sự khác biệt giữa các khách sạn.

Khách của khách sạn Đức có khả năng mua đồ uống trong khách sạn gấp

hai lần người Pháp. Người Hà Lan tiêu dùng nhiều các bữa ăn trong

khách sạn của họ nhất và người Pháp ít tiêu dùng nhất. Các khách sạn sử

dụng tiếng Anh chi tiêu ít hơn vào bộ khăn trải giường so với các đối tác

châu Âu nhưng lại chi tiều nhiều nhất là vào đồ sành sứ và thủy tinh.

Các khách sạn châu Âu cũng phải chi trả một khoản chi phí lớn cho

lãi suất các khoản vay. Vào những năm 80 của thế kỷ XX, 5% doanh thu

của các khách sạn phải trả cho khoản vay gốc ban đầu đã đến hạn thanh

toán. Sau đó lãi suất giảm đã làm giảm gánh nặng này xuống, nhưng

những người chậm chi trả các khoản vay lại tiếp tục phải chịu lãi suất

tăng sau đó, điều đó cho thấy tầm quan trọng của thời gian chi trả.

Một khoản chi phí nữa mà các khách sạn có thể tiết kiệm là chi phí

giặt là. Ước tính dịch vụ giặt là tại chỗ có thể tiết kiệm 30% so với chi

phí thuê giặt là bên ngoài và góp phần tăng lợi nhuận của khách sạn,

ngoài ra điều này còn làm tăng lượng khăn trải giường có sẵn để sử dụng

trong khách sạn và tránh thất thoát. Mặt khác, việc tiết kiệm 30% cũng là

con số để khách sạn cân nhắc có nên bổ sung các dịch vụ phòng và chi

phí cho nhân viên. Tuy nhiên, có rất ít khách sạn có thể giảm chi phí mà

không giảm chất lượng dịch vụ được cung cấp. Dịch vụ ăn uống có lẽ là

283

lĩnh vực có thể được tiết kiệm, nhưng những thay đổi này thường liên

quan đến việc chuyển đổi thức ăn tươi, điều này là rất khó khả thi với các

khách hàng yêu cầu chất lượng cao. Cách tốt nhất để sử dụng hiệu quả

chi phí là phân bổ chúng vào lĩnh vực lưu trú nhiều hơn; điều này các

khách sạn thường ít có khả năng tác động mà phụ thuộc vào nhu cầu của

khách hàng nhiều hơn. Tuy nhiên, điều này cũng có nghĩa là các khách

sạn lớn sẽ có nhiều lợi hơn. Đây là cơ sở cho các khách sạn lớn tăng mức

công suất. Các khách sạn quy mô lớn có thể có lợi nhuận cao cùng với sự

quản lý chuyên nghiệp nhất trong các nhóm khách sạn. Tuy nhiên, không

thể kết luận quy mô lớn tương ứng với lợi nhuận lớn với các khách sạn ở

các vị trí khác nhau. Các khách sạn dưới 50 phòng có mức lợi nhuận tỷ lệ

với vốn. Khách sạn 30 phòng có thể đạt được tỷ lệ lợi nhuận trên vốn

hoặc doanh thu cao hơn nhưng các khách sạn lớn hơn vẫn có thể kiếm

thêm lợi nhuận. Ví dụ: Một khách sạn nhỏ có thể đạt được tỷ lệ hoàn vốn

15% trên 200.000 USD doanh thu, tức là 30.000 USD, nhưng một khách

sạn lớn hơn có thể đạt được lợi nhuận 10% trên 500.000 USD doanh thu,

tức là 50.000 USD, nghĩa là đạt được lợi nhuận cao hơn trong khi mức tỷ

lệ lợi nhuận trên vốn hoặc doanh thu thấp hơn.

Trong thực tế, với tác động của môi trường kinh doanh, nhiều

khách sạn vẫn tiếp tục hoạt động ở mức lợi nhuận thấp. Bên cạnh đó, để

đối phó với tình trạng lạm phát, nhiều nhà đầu tư đã quyết định tập trung

vào giá trị tài sản và đất đai, tăng doanh thu và lợi nhuận, dẫn đến số tiền

đầu tư trong ngành tăng lên, nhằm cải tạo và xây dựng phòng khách sạn.

Trong đó, các công ty lớn, đứng đầu là Trusthouse Forte, đầu tư khoảng

20%. Tuy vậy, khi nhu cầu về mức độ tiện nghi tăng lên thì các khách

sạn nhỏ để duy trì lợi nhuận sẽ gặp nhiều khó khăn hơn do các điều kiện

kinh doanh hạn chế của mình.

Ngoài các chi phí được liệt kê ở trên còn có thêm các khoản chi phí

khác như chi phí "thu hẹp phạm vi" và các khoản phí liên quan đến mất

mát tài sản do trộm cắp. Các khoản phí này có thể chiếm đến 10% tổng

doanh thu và nhân viên phải chịu trách nhiệm cho gần 1/3 tổng chi phí

trong khách sạn. Nhiều khách sạn trên thế giới hiện đang sử dụng hệ

284

thống khóa cửa phòng ngủ không chìa trên hệ thống máy vi tính và nó đã

mang lại lợi thế kép. Đầu tiên, nó có nghĩa là giảm trộm cắp; và thứ hai,

nó phù hợp với khách hàng nước ngoài. Một lợi thế nữa là giảm phí

bảo hiểm.

7.3.2.2. Chi phí hoạt động kinh doanh dịch vụ ăn uống

Các chi phí thành phần chính của kinh doanh dịch vụ ăn uống trong

nhà hàng bao gồm chi phí vật liệu và lao động, cũng giống như chi phí

của khách sạn. Tuy nhiên, nhà hàng khác với khách sạn ở chỗ chi phí lao

động trong kinh doanh ăn uống chỉ chiếm một tỷ lệ nhỏ trong tổng doanh

thu, trung bình là 25% doanh thu. Tuy nhiên, chi phí lao động có thể

chiếm tỷ lệ trên doanh thu khác nhau giữa các nhà hàng (Bảng 7.11).

Bảng 7.11. Chi phí lao động trên tỷ lệ doanh thu (%)

Cao nhất

Trung bình

Thấp nhất

Các nhà hàng

36,0

24,7

14,6

Các nhà hàng đặc sản

30,1

23,7

15,6

Nhà hàng quốc gia

45,0

26,8

16,0

Các quán bar

23,0

22,5

22,0

Các cơ sở ăn uống khác

32,0

25,2

16,2

Nguồn: Chi phí lao động trong nhà hàng, R.Kotas

Yếu tố quyết định một phần là bởi ảnh hưởng của chi phí lao động

tới hiệu quả hoạt động của nhà hàng và đối tượng phục vụ. Hai cơ sở nhà

hàng có thể có hiệu quả như nhau theo nhiều cách, nhưng một trong số

đó sẽ có tỷ lệ chi phí lao động trong tổng doanh thu cao hơn do duy trì

hoạt động 24 giờ/ngày.

Ước tính cho thấy hoạt động kinh doanh 24 giờ/ngày làm cho chi

phí lao động chiếm khoảng 45% tổng chi phí, trong khi các hoạt động

285

kinh doanh cung ứng một bữa ăn mỗi ngày chỉ tiêu tốn khoảng 28%

(Bảng 7.12).

Bảng 7.12. Chi phí ăn uống (%)

Trực tiếp

Gián tiếp

Thực

phẩm

Đầu

bếp

Phục

vụ

Dọn

dẹp

Lao

động

Khác

Lợi nhuận 1 bữa/ngày

43,6

5,3

9,6

7,1

6,3

28,1

Chi phí 1 bữa/ngày

49,9

8,6

7,0

10,2

2,2

22,1

Lợi nhuận 2 bữa/ngày

47,2

17,3

8,5

4,9

3,3

18,8

Chi phí 2 bữa/ngày

52,4

5,8

2,7

5,0

10,8

23,3

Lợi nhuận phục vụ 24h

47,6

16,1

16,6

8,7

6,4

4,6

Chi phí phục vụ 24h

52,0

18,8

15,3

6,5

3,9

3,5

Nguồn: Thực phẩm tiện lợi trong ngành ăn uống, NEDC

Việc nấu ăn và chuẩn bị bữa ăn không tiêu thụ phần lớn chi phí lao

động, các chi phí liên quan đến phục vụ là như nhau, do vậy nguyên nhân

chủ yếu được cho là do tiền lương của bếp trưởng và đầu bếp. Chi phí

phục vụ có thể chiếm tới 16% tổng chi phí và do đó có thể tiết kiệm bằng

cách kết hợp phục vụ với tự phục vụ. Việc tự phục vụ trong các nhà hàng

đã trở nên phổ biến hơn và các nhà hàng sẽ tiết kiệm được chi phí trả

lương ngoài giờ cho nhân viên,... Thức ăn chiếm phần lớn trong tổng chi

phí, thường chiếm khoảng một nửa chi phí của nhà hàng.

Điều này có nghĩa là cơ cấu chi phí của các nhà hàng được định

hướng là chi phí biến đổi thay vì chi phí cố định và lợi nhuận bắt nguồn

từ công suất chỗ ngồi và số lượng xác định các bữa ăn được phục vụ.

Ví dụ, trong Hình 7.11, chi phí biến đổi (tổng chi phí trừ chi phí cố

định) vẫn giữ nguyên và tương ứng với số lượng bữa ăn được phục vụ thì

286

chi phí cố định tăng cao hơn. Điểm số tại OQ

thay vì OQ

, giả định rằng

doanh thu vẫn giữ nguyên và cũng tương ứng với số lượng bữa ăn được

phục vụ. Như phần trên đã đề cập, các nhà hàng thường thuê các trang

thiết bị hơn là mua đầu tư mới, do đó khấu hao trang thiết bị thường nhỏ

hơn 3% tổng chi phí. Như vậy, chi phí thuê trang thiết bị cùng với các

khoản chi phí thuê nhà, bảo hiểm có thể chỉ chiếm khoảng 1/5 tổng chi

phí nhà hàng.

Hình 7.11. Tầm quan trọng của tỷ lệ chi phí cố định

với chi phí biến đổi

Có sự khác biệt trong phân bổ chi phí giữa lĩnh vực thương mại và

phi thương mại trong ngành, bởi lĩnh vực phi thương mại sẽ rất tốn kém

do mục tiêu thông thường của họ là cung cấp các bữa ăn giá thấp cho

khách hàng và hậu quả là chính sách giá cũng mang tính cứng nhắc.

Trong thực tế, các nhà cung cấp dịch vụ phi thương mại có thể miễn phí

hoàn toàn và các đơn vị trợ cấp có thể đưa ra các tiêu chí rất lỏng lẻo.

Trong khi 90% công ty cung cấp có đưa ra tiêu chí và hướng dẫn cho các

nhà quản lý nhà hàng phi thương mại nhưng nhiều công ty thì không

quan tâm tới vấn đề đó. Rất ít trường hợp cân nhắc vấn đề ngân sách.

Điều này không thể hiện sự không hiệu quả của các nhà cung cấp thực

phẩm phi thương mại mà nó phản ánh mong muốn được cung cấp nhiều

hơn các bữa ăn với chi phí thấp dành cho nhân viên. Mục tiêu là tạo mối

quan hệ tốt hơn với nhân viên và đối với một số nhà tuyển dụng trong

287

doanh nghiệp, đây cũng được coi là chế độ đãi ngộ thực tế cho nhân viên

tại thời điểm lương bị hạn chế, trong khi những khoản thất thoát về chi

phí hoạt động phục vụ đã được thuế bù trừ.

7.3.3. Hiệu quả kinh tế theo quy mô

Các khách sạn và nhà hàng lớn có lợi thế nhất định về “hiệu quả

kinh tế theo quy mô”. Thuật ngữ "hiệu quả kinh tế theo quy mô" có nghĩa

là xu hướng giảm chi phí trung bình khi sản lượng tăng lên. Ví dụ, một

khách sạn sẽ cần đủ nhân viên để duy trì một mức độ dịch vụ tốt nhất

định. Giả sử một khách sạn thường hoạt động ở 75% công suất yêu cầu

10 nhân viên. Nếu công suất giảm xuống dưới mức đó, khách sạn vẫn sẽ

trả lương cho 10 nhân viên, do đó chi phí nhân công trung bình cho mỗi

khách hàng được phục vụ sẽ tăng lên. Nếu vì lý do nào đó, khách sạn đạt

được công suất trên 75% và vẫn duy trì đội ngũ nhân viên là 10 người,

thì có lẽ nhân viên sẽ được trả tiền làm thêm giờ; nhưng khách hàng có

thể không quay lại do dịch vụ kém hơn (do thời gian chờ đợi lâu hơn,

v.v...), có nghĩa là chi phí trung bình tăng cao hơn cho mỗi khách được

phục vụ, điều này mang lại sự không cân xứng về quy mô (tức là tăng chi

phí trung bình khi đầu ra tăng vượt quá một mức nhất định).

Trong Hình 7.12 chi phí trung bình giảm xuống đến mức đầu ra OA

(như ví dụ về 75% công suất ở trên); vượt quá mức độ cân bằng xảy ra.

Trong số các khoản chi phí có thể tiết kiệm đáng kể, các nhóm có

khả năng nhất thường là mua đồ nội thất và phụ kiện, đồ vải và thực

phẩm (đặc biệt là các loại thực phẩm tiện lợi) do mua với số lượng lớn

nên được giảm giá. Ngoài ra, các doanh nghiệp tạo ra quyền đàm phán

với các nhà cung cấp do sự cạnh tranh trên thị trường. Các doanh nghiệp

lớn cũng có nguồn lực tài chính để thực hiện các cải tiến kỹ thuật. Kết

hợp với quyền sở hữu một số khách sạn, hệ thống đặt chỗ online,... cho

phép họ có thể cung cấp chỗ ở thay thế cho khách hàng một cách nhanh

chóng và khách hàng rất hài lòng với điều này. Do đó, các doanh nghiệp

lớn có thể nhận được khoản doanh thu cao. Điều này đặc biệt quan trọng

trong ngành khách sạn và ngành dịch vụ khi một căn phòng trống hoặc

288

bàn trống không bán được tại một thời điểm nào đó, nó đại diện cho

doanh thu bị mất đi. Khác với các công ty sản xuất có thể lưu kho hàng

hóa khi không thể bán sản phẩm vào một thời điểm nhất định nào đó.

Các chủ nhà hàng hoặc chủ khách sạn không thể bán phòng lưu kho. Sự

sẵn có của một mạng lưới khách sạn, nhà hàng hoặc quán rượu cũng đại

diện cho sự phát triển kinh tế theo quy mô thông qua việc đưa ra các

chính sách đa dạng hóa rủi ro. Nếu nhu cầu thay đổi từ các khu nghỉ

dưỡng ven biển sang các khách sạn khu vực nông thôn thì các doanh

nghiệp kinh doanh theo chuỗi ở cả hai địa điểm trên sẽ có thể đảm bảo

một phần doanh thu không bị mất đi, trong khi các doanh nghiệp kinh

doanh độc lập sẽ phải đối mặt với khả năng đó.

Hình 7.12. Quy mô kinh tế và phi kinh tế

Các chuỗi lớn cũng có một số lợi thế về tài chính, họ thường có khả

năng vay tiền dễ dàng với lãi suất rẻ hơn vì một số lý do. Đầu tiên, họ có

“thương hiệu”, là yếu tố có khả năng thu hút sự chú ý ngay lập tức từ các

ngân hàng và công chúng khi muốn huy động vốn. Thứ hai, họ có tài sản

lớn để đảm bảo cho khoản vay. Thứ ba, họ thường có khả năng đàm phán

về các khoản vay lớn được huy động từ các tổ chức khác nhau, do đó đạt

289

được một số lợi thế về lãi suất, trong khi các cơ sở kinh doanh độc lập có

thể gặp khó khăn về những điều này. Như vậy, kinh doanh theo chuỗi có

thể đạt được lợi ích kinh tế với một mức chi phí thấp hơn so với các cơ

sở nhỏ và độc lập. Với những nguồn lực này, những doanh nghiệp lớn có

thể mua thêm thiết bị hiện đại, nhờ đó có thể đảm bảo tiết kiệm khoản

chi phí nhiều hơn. Với quy mô lớn, họ có thể xây dựng các khách sạn

mới, cung cấp nhiều cơ hội khác nhau để giảm chi phí trung bình. Ví dụ,

nếu được xây dựng với kích thước 20 x 20 x 20 đơn vị, cho dung tích

8.000 đơn vị khối và sau đó được xây dựng để tăng gấp đôi kích thước

bên ngoài, điều này sẽ tạo ra một dinh thự 40 x 40 x 40 bằng 64.000 đơn

vị khối. Nói cách khác, với chi phí xây dựng tòa nhà ban đầu ít hơn tầm

một nửa mà có khối lượng gấp 8 lần khả năng cung ứng ban đầu, nghĩa là

nó có khả năng làm tăng doanh thu lên gấp 8 lần. Như vậy, chuỗi khách

sạn hoặc nhà hàng khi quyết định xây dựng thêm một khách sạn mới có

thể lên kế hoạch để đảm bảo tiết kiệm chi phí nhiều hơn. Ví dụ, hành

lang và khoảng cách giữa bếp, v.v... có thể được chuẩn hóa để phù hợp

với việc bố trí máy cọ rửa để làm cho quá trình dọn dẹp dễ dàng hơn, tốn

ít công sức và chi phí hơn. Bố trí nhà bếp có thể giảm thiểu sự lãng phí.

Các doanh nghiệp nhỏ hơn không có tài chính sẵn có có thể chuyển đổi

một tòa nhà cũ thành các khách sạn mới, tuy nhiên yếu tố thiết kế sẵn có

làm cho khả năng có thể tiết kiệm chi phí cũng bị hạn chế hơn. Các nhà

máy bia lớn, khách sạn và chuỗi nhà hàng cũng có thể thu được rất nhiều

lợi ích từ việc có thể sử dụng lại các nhân viên chuyên nghiệp. Nhà điều

hành độc lập thường thực hiện nhiều chức năng - quản lý bán hàng, kế

toán chi phí, đầu bếp, người phục vụ, người giúp việc - nhiều vai trò có

nghĩa là khó có thể chuyên môn hóa. Kinh doanh theo chuỗi có thể

hưởng lợi từ sự chuyên nghiệp hóa và chuyên môn hóa kỹ năng kế toán

và tiếp thị chuyên biệt, chẳng hạn như cho phép kết hợp các chương trình

tiết kiệm chi phí và tăng doanh thu hoạt động. Mặt khác, các doanh

nghiệp độc lập thường không có sự chuyên biệt trong việc điều hành

doanh nghiệp của mình; họ thường không có khả năng phản ứng nhanh

290

với sự thay đổi, không có khả năng tăng hiệu quả giao tiếp và quá trình

tư vấn không đảm bảo, không mang lại kết quả cao.

Hiệu quả kinh tế theo quy mô từ kinh doanh chuỗi cũng có thể bị

ảnh hưởng vì nó kéo dài thời gian ra quyết định và những người ở trụ sở

chính phải phụ thuộc vào luồng thông tin từ các nhánh lên. Nói chung,

hầu hết các trụ sở chính phải hoạt động mang tính tập trung cao, ví dụ,

quyết định giá cả và tiếp thị được thực hiện bởi trụ sở chính. Tuy nhiên,

một cuộc khảo sát về chính sách giá đã làm thay đổi quan điểm nói trên

từ 30 nhóm khách sạn, theo đó, chỉ ra rằng 30% người quản lý trong các

nhóm này cho rằng trụ sở chính không đóng vai trò gì trong quyết định

về giá. Trên thực tế, con số này còn thấp hơn, nó thể hiện sự hạn chế

trong vấn đề giao tiếp và phối hợp. Mặc dù vậy, các công ty lớn vẫn

muốn duy trì kinh doanh theo chuỗi. Như Hình 7.13 cho thấy, không có

sự đảm bảo rằng chi phí kỹ thuật, tiếp thị, tài chính và các chi phí khác sẽ

hỗ trợ lẫn nhau khi quy mô hoạt động tăng lên, giúp tiết kiệm được nhiều

hơn, sẽ tạo ra chi phí phục vụ mỗi khách hàng trung bình giảm.

Hình 7.13. Hành vi chi phí

Tuy nhiên, cũng cần nhấn mạnh rằng Hình 7.13 chỉ là một giả định.

Thực tế thường nhiều hơn, số liệu này chỉ là dựa trên một số quan sát.

Trong kinh doanh khách sạn và nhà hàng, ngân sách quảng cáo và tiếp

291

thị nhìn chung là thấp, trừ Trusthouse Forte (chiếm khoảng 40% quảng

cáo của ngành khách sạn), nhưng ngay cả trong trường hợp ngân sách

quảng bá cao thì nó vẫn chỉ chiếm một tỷ lệ nhỏ trong tổng doanh thu.

Đường cong giao tiếp và quản lý được phóng đại để nhấn mạnh xu

hướng tăng của nó. Với các nhà sản xuất bia, chi phí tiếp thị sẽ cao hơn

những chi phí được hiển thị. “Chi phí tài chính” cũng sẽ thay đổi đáng

kể, tùy thuộc vào đầu tư, nâng cấp mới các trang thiết bị, cơ sở vật chất.

Các khách sạn không mang tính hiện đại và tiện nghi sẽ ít có khả năng

vay ngân hàng (do không có tài sản thế chấp) hoặc phải vay với lãi suất

cao hơn. Do đó, sự kết hợp các yếu tố trên sẽ xác định bản chất của

đường cong chi phí “tài chính” cũng như mức độ tự chi trả. Tuy nhiên,

Hình 7.13 không cho biết các nhóm khách sạn, nhà hàng lớn có thể tăng

hoặc giảm chi phí như thế nào khi so sánh với các nhóm nhỏ hơn. Chúng

ta đều nhận thấy rằng, chi phí hành chính của các nhà sản xuất bia có sự

hợp tác với nhau sẽ có chi phí đầu tư và chi phí vận chuyển cao, có nghĩa

là lợi nhuận thấp hơn so với các cơ sở nhỏ hơn. Đối với họ, các đường

cong chi phí trung bình và quản lý truyền thông đã tăng lên đáng kể vì họ

có thể không đạt được mức giảm chi phí trung bình trong lĩnh vực tài

chính và tiếp thị như khách sạn do chi phí đầu tư và quảng cáo lớn, bởi

sự cạnh tranh được tạo ra trong ngành, sự tăng trưởng chậm trong nhu

cầu,...

CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ THẢO LUẬN

1. Phân tích các đặc điểm của chi phí kinh doanh du lịch? Các biện

pháp nhằm tiết kiệm chi phí đối với các doanh nghiệp du lịch ở nước ta

hiện nay?

2. Phân tích cơ cấu chi phí kinh doanh du lịch? Liên hệ thực tiễn

với các doanh nghiệp du lịch ở nước ta hiện nay?

3. Tỷ suất chi phí là gì? Trình bày cách xác định và ý nghĩa của tỷ

suất chi phí trong kinh doanh du lịch?

292

4. Trình bày vai trò của chi phí trong doanh nghiệp du lịch? Phân

tích mối quan hệ giữa nâng cao văn minh phục vụ khách hàng với việc

tiết kiệm chi phí của doanh nghiệp du lịch?

5. Ý nghĩa của lợi thế kinh tế theo quy mô ở ngành khách sạn và

dịch vụ ăn uống?

6. Năng suất cận biên giảm dần có xu thế như thế nào trong các

hoạt động của ngành khách sạn và dịch vụ ăn uống?

7. Phân tích cấu trúc chi phí của một cơ sở kinh doanh khách sạn và

dịch vụ ăn uống. Đánh giá sự ứng dụng đó cho ngành này với mức tỷ lệ

các chi phí cố định cao?

8. Giải thích sự tăng trưởng của các doanh nghiệp kinh doanh

khách sạn và dịch vụ ăn uống bằng cách áp dụng tư duy rằng các doanh

nghiệp đó mong muốn đạt được lợi thế kinh tế theo quy mô?

9. Tại sao cho dù tồn tại hiệu quả kinh tế theo quy mô, nhưng rất

nhiều các doanh nghiệp nhỏ trong lĩnh vực kinh doanh khách sạn và dịch

vụ ăn uống vẫn hoạt động ổn định được?

10. Phân tích các đặc điểm hình thành và vai trò của lợi nhuận

trong kinh doanh du lịch? Ý nghĩa nhận thức?

11. Phân tích các nhân tố ảnh hưởng đến lợi nhuận kinh doanh du

lịch? Các biện pháp nhằm nâng cao lợi nhuận trong doanh nghiệp du lịch

ở nước ta hiện nay?

12. Tỷ suất lợi nhuận là gì? Trình bày cách xác định, ý nghĩa và xu

hướng của tỷ suất lợi nhuận trong kinh doanh du lịch?

13. Trình bày nội dung về chi phí vốn và chi phí hoạt động trong

kinh doanh khách sạn và kinh doanh dịch vụ ăn uống (kinh doanh nhà

hàng)?

14. Hiệu quả kinh tế theo quy mô là gì? Liên hệ với hoạt động kinh

doanh khách sạn và kinh doanh dịch vụ ăn uống (kinh doanh nhà hàng)?

293

TÀI LIỆU THAM KHẢO CHƯƠNG 7

TIẾNG VIỆT

1. Nguyễn Văn Đính & Trần Thị Minh Hòa (2004), Giáo trình

Kinh tế du lịch, NXB Lao động - Xã hội.

2. Nguyễn Hồng Giáp (2002), Kinh tế du lịch, NXB Trẻ.

3. Vũ Đức Minh (chủ biên) (2008), Giáo trình Tổng quan về du

lịch, NXB Thống kê.

4. https://banahills.sunworld.vn/

5. https://www.lottehotel.com/hanoi-hotel/vi.html

TIẾNG ANH

6. A.M Sheela (2007), Economics of hotel management, New Age

International.

7. D.Daryl Wyckoff & W.Earl Sasser (1978), The chain Restaurant

Industry, Lexington Books Lundberg D.E. (1995), Tourism economics,

New York: Jonh Wiley and Sons.

8. Horwath and Horwath (1983), Worldwide Lodging Industry,

Horwath & Horwath International.

9. J.J Clark & R.H Penner (1975), Life cycle costing in the hotel

industry, Industrialization Forum, Vol 6, No 3-4.

10. Mike Stabler & cộng sự (2010), The Economics of tourism,

Routledge New York.

294

295

Chương 8

HIỆU QUẢ KINH TẾ - XÃ HỘI CỦA DU LỊCH

Mục tiêu của chương:

Sau khi học xong chương này, người học có khả năng:

 Nắm được khái niệm, hiểu rõ bản chất kinh tế - xã hội của hiệu quả.

 Nắm được các tác động kinh tế của ngành du lịch, các chỉ tiêu đo

lường hiệu quả kinh tế của ngành du lịch.

 Nắm được các tác động xã hội của ngành du lịch, các chỉ tiêu đo

lường hiệu quả xã hội của ngành du lịch.

 Nắm được các nội dung đo lường hiệu quả kinh doanh của doanh

nghiệp du lịch.

 Phân tích các nhân tố ảnh hưởng đến hiệu quả kinh tế - xã hội của

du lịch, từ đó đề xuất được các giải pháp nâng cao hiệu quả kinh doanh.

8.1. BẢN CHẤT KINH TẾ - XÃ HỘI CỦA HIỆU QUẢ

Trên thế giới, du lịch được xem là một trong những ngành kinh tế

hàng đầu, phát triển với tốc độ cao, thu hút sự quan tâm của nhiều quốc

gia vì những lợi ích to lớn về kinh tế - xã hội mà nó đem lại. Điều này

càng thể hiện rõ hơn trước xu thế toàn cầu hóa, khu vực hóa với hội nhập

quốc tế hiện nay. Với sự tăng trưởng liên tục trong nhiều thập kỷ qua, du

lịch đã khẳng định là một trong những ngành kinh tế dịch vụ phát triển

nhanh nhất và lớn nhất trên bình diện thế giới, góp phần vào sự phát triển

và thịnh vượng của các quốc gia.

Về mặt kinh tế, sự phát triển của du lịch đã tác động tích cực vào

việc làm tăng thu nhập quốc dân, đóng góp vai trò to lớn trong việc cân

296

bằng cán cân thanh toán quốc tế. Đây là tác động trực tiếp nhất của du

lịch đối với nền kinh tế. Nhiều nước trong khu vực và trên thế giới đã thu

hàng tỷ USD mỗi năm thông qua phát triển du lịch.

Về mặt xã hội, du lịch góp phần tạo nhiều việc làm, kích thích khôi

phục và phát triển các lễ hội, làng nghề truyền thống. Làm thay đổi diện

mạo nhiều địa phương - nơi có các khu du lịch phát triển.

Đối với nước ta, lợi ích ngành du lịch mang lại là rất lớn, không chỉ

dưới góc độ đóng góp vào GDP, cải thiện cán cân thanh toán, giải quyết

việc làm, xóa đói giảm nghèo, mà nó còn là phương thức để kết nối -

giao lưu văn hóa, quảng bá hình ảnh đất nước, con người Việt Nam.

Ngoài ra, cùng với sự phát triển của du lịch cũng dễ tạo điều kiện cho các

ngành kinh tế khác cùng phát triển. Với những thuận lợi mà phát triển du

lịch đem lại thì du lịch ngày càng đóng vai trò quan trọng trong quá trình

phát triển kinh tế - xã hội của đất nước.

8.1.1. Khái niệm và bản chất của hiệu quả

Hiểu một cách chung nhất, hiệu quả là phạm trù kinh tế - xã hội, là

chỉ tiêu phản ánh trình độ của con người sử dụng các yếu tố cần thiết

tham gia các hoạt động để đạt được kết quả với mục đích của mình. Đây

là một khái niệm rộng, bao trùm mọi mặt đời sống xã hội, từ sản xuất

kinh doanh đến y tế, giáo dục, quốc phòng,... Về cơ bản, hiệu quả được

phản ánh trên 2 mặt: Hiệu quả kinh tế và hiệu quả xã hội.

Hiệu quả kinh tế là phạm trù kinh tế phản ánh mức độ tiết kiệm thời

gian, trình độ sử dụng nguồn lực sản xuất và mức độ hoàn thiện quan hệ

sản xuất trong nền sản xuất xã hội. Có thể xem xét hiệu quả kinh tế với

nhiều quan điểm khác nhau:

Thứ nhất, hiệu quả kinh tế là kết quả đạt được của hoạt động kinh

tế. Hiểu theo quan điểm này thì:

Hiệu quả = Doanh thu

Ưu điểm của quan điểm này là xác định hiệu quả đơn giản, nhanh

gọn, phản ánh được quy mô hoạt động kinh tế; hạn chế của quan điểm

297

này là chỉ tiêu xác định không phản ánh được chất lượng hoạt động

kinh doanh.

Thứ hai, hiệu quả kinh tế là mối quan hệ so sánh (mối tương quan

tuyệt đối) giữa kết quả đạt được với chi phí bỏ ra để đạt được kết quả đó

trong hoạt động kinh tế. Hiểu theo quan điểm này thì:

Hiệu quả = Kết quả - Chi phí = Lợi nhuận

Ưu điểm của quan điểm này là chỉ tiêu hiệu quả dễ xác định, phản

ánh được chất lượng của hoạt động kinh tế; hạn chế của quan điểm này là

chỉ tiêu không mang tính tổng hợp, khó có thể dùng chỉ tiêu này để so

sánh (giữa các bộ phận, giữa các doanh nghiệp), mặt khác do dễ đồng

nhất giữa kết quả với hiệu quả nên không phân định được rõ ràng giữa

hiệu quả và kết quả.

Thứ ba, hiệu quả kinh tế là mối tương quan tối ưu (mối tương quan

tương đối) giữa các yếu tố đầu ra và các yếu tố đầu vào cần thiết của hoạt

động kinh tế đó. Hiểu theo quan điểm này thì:

Hiệu quả = Kết quả/Chi phí

Ưu điểm của quan điểm này là chỉ tiêu phản ánh được chất lượng

của hoạt động kinh tế, cho phép đánh giá được hiệu quả ở nhiều góc độ

khác nhau, có thể dùng để so sánh giữa các doanh nghiệp với nhau; hạn

chế của quan điểm này là việc xác định hiệu quả phức tạp và khó khăn,

đòi hỏi phải xác định được mối quan hệ tương thích giữa các yếu tố đầu

ra và các yếu tố đầu vào, nói cách khác là phải có quan điểm thống nhất

để xác định kết quả đầu ra và tính toán được các khoản chi phí đầu vào.

Như vậy, trong kinh doanh du lịch, để đo lường hiệu quả kinh tế

thường sử dụng quan điểm thứ ba. Bản chất của hiệu quả kinh tế phản

ánh trình độ sử dụng các nguồn lực trong nền kinh tế hoặc trong doanh

nghiệp; là việc sử dụng các nguồn lực một cách tiết kiệm nhất.

Tóm lại, hiệu quả kinh tế là một phạm trù khách quan, phản ánh

trình độ và năng lực quản lý, đảm bảo thực hiện có kết quả cao những

nhiệm vụ kinh tế - xã hội đặt ra với chi phí thấp nhất trong mỗi thời kỳ

298

xác định. Vì vậy, hiệu quả kinh tế là mối quan tâm hàng đầu của mọi

doanh nghiệp.

Hiệu quả xã hội phản ánh trình độ sử dụng các nguồn lực của xã

hội nhằm thực hiện các mục tiêu của xã hội, phản ánh mức độ ảnh hưởng

của các kết quả đạt được đến xã hội và môi trường. Hiệu quả xã hội của

doanh nghiệp thường được thể hiện thông qua mức độ thỏa mãn nhu cầu

vật chất và tinh thần của xã hội; mức độ tạo việc làm cho xã hội; cải

thiện điều kiện lao động; việc bảo vệ, giữ gìn tài nguyên, hạn chế sự ô

nhiễm môi trường; năng suất lao động xã hội, mức sống của người dân,

mức phân phối lại thu nhập của ngành cho xã hội,... Để xem xét hiệu quả

xã hội, có thể xem xét sự tương quan giữa các kết quả (mục tiêu) đạt

được về mặt xã hội và chi phí bỏ ra để đạt được kết quả đó.

Hiệu quả kinh tế và hiệu quả xã hội là hai mặt vừa thống nhất, vừa

đối lập, đây là mối quan hệ hữu cơ gắn bó chặt chẽ, không thể tách rời.

Đối với một doanh nghiệp bao giờ cũng phải gắn hiệu quả kinh tế với

hiệu quả xã hội.

8.1.2. Các loại hiệu quả

Hiệu quả có thể được đánh giá ở các góc độ khác nhau, phạm vi

khác nhau và thời kỳ khác nhau. Trên các cơ sở này, để hiểu rõ hơn bản

chất của phạm trù hiệu quả kinh doanh cũng cần đứng trên từng góc độ

cụ thể để phân biệt các loại hiệu quả.

Hiệu quả nền kinh tế và hiệu quả doanh nghiệp

Hiệu quả nền kinh tế phản ánh trình độ sử dụng các nguồn lực

trong phạm vi toàn nền kinh tế. Hiệu quả nền kinh tế bao gồm:

- Hiệu quả sản xuất: Thuộc lĩnh vực sản xuất, phản ánh mối quan

hệ kết quả sản xuất và chi phí sản xuất.

- Hiệu quả phân bố: Hiệu quả phân bố các nguồn lực trong nền kinh

tế phù hợp với hoạt động sản xuất kinh doanh.

- Hiệu quả phân phối: Việc phân phối hàng hóa, sản phẩm dịch vụ

đầu ra sẽ đáp ứng được nhu cầu tiêu dùng như thế nào.

299

Hiệu quả doanh nghiệp là hiệu quả kinh tế trong phạm vi doanh

nghiệp, phản ánh mối tương quan giữa kết quả đạt được với chi phí bỏ ra

để đạt kết quả đó, từ đó đánh giá cả đầu ra và đầu vào.

Hiệu quả tổng hợp và hiệu quả bộ phận

Hiệu quả tổng hợp (hiệu quả toàn phần) là hiệu quả được xem xét

trong phạm vi toàn bộ doanh nghiệp trong một thời kỳ nhất định.

Hiệu quả bộ phận (hiệu quả từng phần) là hiệu quả sử dụng của

từng yếu tố sản xuất kinh doanh (hiệu quả sử dụng chi phí, hiệu quả sử

dụng lao động, hiệu quả sử dụng vốn kinh doanh, hiệu quả sử dụng cơ sở

vật chất kỹ thuật) hoặc là hiệu quả kinh doanh của từng bộ phận nghiệp

vụ trong doanh nghiệp (hiệu quả kinh doanh lưu trú, hiệu quả kinh doanh

ăn uống, hiệu quả kinh doanh dịch vụ khác...).

Hiệu quả tuyệt đối và hiệu quả tương đối

Hiệu quả tuyệt đối là hiệu quả kinh tế được xác định cho một đơn

vị hay một phương án kinh doanh, mang tính chất cá thể, cá biệt,... và

thường được đo lường bằng số tuyệt đối.

Hiệu quả tương đối là hiệu quả kinh tế được xác định cho nhiều

đơn vị hoặc nhiều phương án khác nhau.

8.2. ĐO LƯỜNG HIỆU QUẢ KINH TẾ - XÃ HỘI CỦA

DU LỊCH

8.2.1. Đo lường hiệu quả kinh tế - xã hội của ngành du lịch

8.2.1.1. Đo lường hiệu quả kinh tế của ngành du lịch

a. Các tác động kinh tế

Khi du lịch phát triển tác động trực tiếp hoặc gián tiếp đến nền kinh

tế, bao gồm:

- Tác động đến tổng sản phẩm quốc nội (GDP) và thu nhập quốc

dân của một quốc gia, địa phương. Du lịch là một ngành kinh tế tổng hợp

300

liên quan đến nhiều ngành nghề trong nền kinh tế quốc dân. Sự phát triển

du lịch thường kéo theo sự phát triển của một loạt các ngành khác nhau:

Hàng không, vận tải, thương mại, công nghiệp, nông nghiệp, ngân

hàng,... Du lịch là một ngành phát triển với tốc độ cao, tạo ra thu

nhập, đóng góp ngày càng lớn vào GDP và thu nhập quốc dân của các

quốc gia.

Ví dụ, theo Tổ chức Du lịch và Lữ hành thế giới (WTTC) năm

2016, đóng góp trực tiếp của du lịch và lữ hành vào GDP đạt hơn 2,3

nghìn tỷ USD, tăng trưởng 3,1% so với năm 2015

. Mức tăng này cao

hơn so với mức tăng trưởng nền kinh tế toàn cầu (2,5%); và cũng cao

hơn mức tăng trưởng của các ngành như xây dựng, dịch vụ tài chính, sản

xuất, bán buôn bán lẻ; chỉ thấp hơn mức tăng trưởng của ngành thông tin

và truyền thông (Hình 8.1).

Hình 8.1. Tăng trưởng đóng góp của các ngành vào GDP năm 2016

Nguồn: Tổ chức Du lịch và Lữ hành thế giới (WTTC)

Nguồn: Theo WTTC, Travel & Tourism Economic Impact 2016 World.

301

Về đóng góp cho nền kinh tế chung, ngành du lịch trong năm 2017

đạt doanh thu 510,9 nghìn tỷ đồng tăng 27,78% so với năm 2016. Năm

2017, đóng góp trực tiếp cho GDP của ngành du lịch là 12,97 tỷ USD,

chiếm 5,9% tổng GDP; và tổng đóng góp của ngành du lịch là 20,61 tỷ

USD, chiếm 9,4% tổng GDP (Nguồn: Hội đồng Du lịch và Lữ hành thế

giới, 2018). Tại Nghị quyết số 08- NQ/TW, Chính phủ đặt ra mục tiêu

tổng đóng góp của ngành du lịch đạt trên 10% tổng GDP vào năm 2020.

Theo báo cáo “Tác động kinh tế của Du lịch và Lữ hành ở Việt

Nam năm 2017”, tổng đóng góp của ngành Du lịch và Lữ hành Việt Nam

vào GDP là 18,4 tỷ USD, chiếm 9,1% tỷ trọng GDP, xếp hạng 104/185

về tỷ trọng đóng góp vào GDP, trong khu vực ASEAN chỉ xếp trên

Brunei, Myanmar và Indonesia. Tỷ trọng giá trị xuất khẩu từ du lịch của

Việt Nam chỉ chiếm 4,5% tổng giá trị xuất khẩu, xếp hạng 142/185 và

chỉ xếp trên Singapore. Trong khi đó, tỷ trọng đóng góp vào GDP và tỷ

trọng giá trị xuất khẩu từ du lịch của các nước trong khu vực như

Campuchia là 28,3% và 26,5%, Lào là 14,2% và 23,1%, Myanmar là

6,6% và 26,4% (Nguồn: Tổ chức Du lịch và Lữ hành thế giới).

Năm 2015, đóng góp trực tiếp của du lịch và lữ hành vào GDP Việt

Nam là 279.287 tỷ VND (6,6% GDP). Đóng góp này chủ yếu đến từ hoạt

động kinh tế của các lĩnh vực như khách sạn, đại lý lữ hành, hàng không

và các dịch vụ vận chuyển hành khách khác (trừ dịch vụ vận chuyển

hành khách từ nhà đến nơi làm việc); đồng thời cũng bao gồm đóng góp

trong lĩnh vực nhà hàng và dịch vụ nghỉ ngơi giải trí phục vụ khách du

lịch. Dự báo đóng góp trực tiếp của du lịch và lữ hành vào GDP sẽ tăng

khoảng 7,2% mỗi năm trong thời gian tới và đạt 587.593 tỷ VND (7,2%

GDP) vào năm 2026 (Hình 8.2).

Theo báo cáo “Tác động kinh tế của Du lịch và Lữ hành ở Việt Nam năm 2017” của

WTTC

302

Hình 8.2. Đóng góp trực tiếp của du lịch và lữ hành

vào GDP năm 2015

Nguồn: Hội đồng Du lịch và Lữ hành thế giới (WTTC)

Năm 2015, tổng đóng góp của du lịch và lữ hành vào GDP Việt

Nam là 584.884 tỷ VND (13,9% GDP). Dự báo tổng đóng góp của du

lịch và lữ hành vào GDP sẽ tăng 7,2% mỗi năm trong giai đoạn tới và đạt

1.232.640 tỷ VND vào năm 2026 (15,2% GDP) (Hình 8.3).

Hình 8.3. Tổng đóng góp của du lịch và lữ hành vào GDP năm 2015

Nguồn: Hội đồng Du lịch và Lữ hành thế giới (WTTC)

303

Theo Bảng 8.1 cho thấy, trong giai đoạn 2000 - 2018, tổng thu từ

khách du lịch tăng dần qua các năm. Đặc biệt, năm 2017 tổng thu từ

khách du lịch tăng gần 30 lần so với năm 2000 và đạt 620 nghìn tỷ đồng

vào năm 2018 với tốc độ tăng trưởng 21,4%.

Bảng 8.1. Thống kê thu nhập du lịch Việt Nam

giai đoạn 2000-2019

Năm

Tổng thu từ khách du lịch

(Nghìn tỷ đồng)

Tốc độ tăng trưởng

(%)

2000

17,40

2001

20,50

17,8

2002

23,00

12,2

2003

22,00

-4,3

2004

26,00

18,2

2005

30,00

15,4

2006

51,00

70,0

2007

56,00

9,8

2008

60,00

7,1

2009

68,00

13,3

2010

96,00

41,2

2011

130,00

35,4

2012

160,00

23,1

2013

200,00

25,0

2014

230,00

15,0

2015

337,83

2016

400,00

18,4

2017

510,90

27,5

2018

620,00

21,4

2019

720,00

29,5

Nguồn: Tổng cục Du lịch

304

- Thay đổi cơ cấu kinh tế của một quốc gia, một địa phương theo

hướng có hiệu quả hơn. Du lịch góp phần vào xóa đói giảm nghèo và

chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông thôn. Các hoạt động du lịch phát triển ở

các vùng nông thôn tạo ra nhiều cơ hội cho cộng đồng địa phương. Các

hoạt động gắn với du lịch cộng đồng tạo thu nhập trực tiếp và chuyển

dịch cơ cấu kinh tế địa phương theo hướng dịch vụ và phát triển bền

vững. Thông qua du lịch, văn hóa địa phương, các vùng miền được tôn

trọng, bảo vệ và khai thác phát huy giá trị và được giới thiệu, quảng bá

rộng rãi.

Mặt khác, du lịch với tính chất là ngành kinh tế tổng hợp mang tính

liên ngành, liên vùng và xã hội hóa cao, du lịch phát triển sẽ tạo nhiều

công ăn việc làm cho lao động nông thôn mà không cần phải đào tạo

công phu, từ đó góp phần từng bước nâng cao tích lũy và chuyển dịch cơ

cấu kinh tế nông thôn. Hiện nay, tỷ lệ hộ kinh tế làm dịch vụ trong nông

thôn mới chỉ chiếm 11,2%. Tiếp tục khuyến khích phát triển mạnh thêm

du lịch sẽ giúp cho nông thôn giải quyết hàng loạt vấn đề: Tạo công ăn

việc làm, nâng cao dân trí, phát triển kết cấu hạ tầng nông thôn, từ đó,

làm thay đổi cơ cấu kinh tế và lao động trong nông thôn theo hướng tăng

tỷ trọng dịch vụ, phát triển nông thôn văn minh, hiện đại phù hợp với sự

nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước.

- Tác động đến thị trường: Cung, cầu, giá cả.

- Tác động đến sự phát triển kinh tế của một quốc gia, một địa

phương (đặc biệt là các quốc gia chậm và đang phát triển), tạo cơ sở giúp

phát triển các vùng đặc biệt. Một vùng kém phát triển, ít tài nguyên, khi

phát triển những cơ sở dịch vụ, du lịch ở đó vẫn có thể tạo những hấp

dẫn để thu hút khách, hấp dẫn sự đầu tư của các ngành công nghiệp khác

vào địa phương đó phát triển. Mặt khác, khi vùng địa phương phát triển

thì thu nhập của người dân tăng, đời sống văn hóa tư tưởng của người

dân tăng, người dân an tâm sinh sống định cư.

- Tác động đến cán cân thanh toán thông qua xuất nhập khẩu dịch

vụ. Với sự gia tăng thu nhập ngoại tệ, du lịch góp phần đáng kể vào việc

305

cân bằng cán cân thanh toán quốc tế của nhiều quốc gia. Tại Thụy Sỹ,

thu nhập từ ngành du lịch bù đắp được từ 50-70% cán cân thâm hụt. Dịch

vụ du lịch có giá trị xuất khẩu cao và hiệu quả kinh tế cao nhất trong các

hoạt động xuất khẩu dịch vụ, đặc biệt là theo góc độ thu ngoại tệ và thu

hút lao động, tạo công ăn việc làm. Xuất nhập khẩu dịch vụ có ảnh

hưởng lớn đến cán cân thanh toán của toàn bộ nền kinh tế. Ở Việt Nam,

xét về cơ cấu doanh thu ngoại tệ trong xuất khẩu dịch vụ, doanh thu của

ngành du lịch chiếm trên 50% trong xuất khẩu dịch vụ của cả nước, đứng

đầu về doanh thu ngoại tệ trong các loại hoạt động dịch vụ “xuất khẩu”,

đồng thời có doanh thu ngoại tệ lớn nhất, trên cả các ngành vận tải, bưu

chính viễn thông và dịch vụ tài chính. So sánh với xuất khẩu hàng hoá,

doanh thu ngoại tệ từ xuất khẩu dịch vụ du lịch chỉ đứng sau bốn ngành

xuất khẩu hàng hoá là xuất khẩu dầu thô, dệt may, giày dép và thuỷ sản.

Thêm nữa, với tư cách là hoạt động “xuất khẩu tại chỗ”, du lịch đem lại

hiệu quả kinh tế cao hơn và tạo ra nhiều việc làm có thu nhập cho xã hội

mà hiện nay chưa tính toán hết được. Theo thống kê, kim ngạch xuất

khẩu dịch vụ năm 2017 đạt 13,1 tỷ USD, tăng 7% so với năm 2016, trong

đó xuất khẩu dịch vụ du lịch đạt 8,9 tỷ USD, chiếm 67,6% tổng kim

ngạch xuất khẩu và tăng 7,4%. Kim ngạch nhập khẩu dịch vụ năm 2017

đạt 17 tỷ USD, tăng 1,6% so với năm trước, trong đó nhập khẩu dịch vụ

du lịch đạt 5,1 tỷ USD, chiếm 29,8% và tăng 12,7%. Nhập siêu dịch vụ

năm 2017 là 3,9 tỷ USD, bằng 29,9% kim ngạch xuất khẩu dịch vụ.

- Tăng nguồn thu của chính phủ: Phát triển du lịch đem lại lợi

nhuận nhiều nhất vì chi phí thấp. Vì vậy, phát triển du lịch không chỉ

tăng thu của doanh nghiệp mà nguồn thu của chính phủ cũng tăng thông

qua thuế. Thu nhập của chính phủ từ thuế trong ngành du lịch gồm thuế

trực tiếp và gián tiếp, đó là thuế thu nhập của các đơn vị và kinh doanh

du lịch và thuế thu nhập cá nhân và thuế giá trị gia tăng (VAT) do khách

du lịch (người tiêu dùng dịch vụ) đóng góp. Hội đồng Du lịch và Lữ

hành thế giới ước tính năm 1988, du lịch đã đóng góp tất cả các khoản

thuế khoảng 800 tỉ USD.

306

- Khuyến khích nhu cầu nội địa: Khi phát triển du lịch cùng với văn

minh lên cao tạo nhận thức của con người về dịch vụ du lịch tăng, phát

triển nhu cầu tiêu dùng du lịch.

b. Các chỉ tiêu đo lường hiệu quả kinh tế của ngành du lịch

Đo lường hiệu quả kinh tế của ngành du lịch được biểu hiện thông

qua các chỉ tiêu:

- Thu nhập xã hội từ du lịch - là toàn bộ các phần thu được từ du

lịch trong xã hội.

- Tỷ trọng của du lịch trong GDP.

- Xác định tỷ trọng xuất nhập khẩu du lịch trong quá trình hội nhập,

quá trình phát triển kinh tế quốc tế trong du lịch. Chỉ tiêu này phản ánh

sự ảnh hưởng trực tiếp của du lịch đối với cung cầu thị trường thương mại.

8.2.1.2. Đo lường hiệu quả xã hội của ngành du lịch

a. Các tác động xã hội

Du lịch tác động đối với các quốc gia khác nhau vì mức độ phát

triển của các quốc gia khác nhau. Đặc biệt, các nước đang phát triển, các

nước kém phát triển, khi du lịch phát triển tác động đến các mặt xã hội,

bao gồm:

- Tạo cơ hội việc làm mới: Du lịch với tính chất là ngành kinh tế

tổng hợp mang tính liên ngành, liên vùng và xã hội hóa cao, du lịch phát

triển sẽ tạo nhiều công ăn việc làm, góp phần giảm tỷ lệ thất nghiệp, xóa

đói, giảm nghèo và đảm bảo công bằng xã hội. Du lịch là ngành thu hút

lao động rất lớn. Theo thống kê của Tổ chức Du lịch Thế giới, cứ một

việc làm trong ngành du lịch sẽ tạo ra 2,2 việc làm ở các ngành khác, lao

động trực tiếp và gián tiếp phục vụ du lịch hiện chiếm hơn 10,7% tổng

lao động trên toàn thế giới. Du lịch là một trong những ngành tạo ra

nhiều việc làm nhất trên thế giới, ở tất cả các địa bàn từ các vùng đô thị,

nông thôn và đặc biệt là ở cả vùng sâu, vùng xa.

307

Ở Việt Nam, năm 2015, ngành du lịch và lữ hành đã tạo ra

2.783.000 việc làm trực tiếp (5,2% tổng số việc làm). Dự báo đến năm

2026, sẽ tạo ra 3.553.000 việc làm trực tiếp với tốc độ tăng khoảng 2,4%

mỗi năm trong vòng 10 năm tới (Hình 8.4).

Hình 8.4. Đóng góp trực tiếp của du lịch và lữ hành

vào việc làm năm 2015

Nguồn: Hội đồng Du lịch và Lữ hành thế giới (WTTC)

Năm 2015, tổng đóng góp của du lịch và lữ hành vào việc làm (bao

gồm cả những tác động đến từ đầu tư, chuỗi cung cấp, thu nhập phát

sinh) là 6.035.500 việc làm (chiếm 11,2% tổng số việc làm). Đến năm

2026, dự báo ngành du lịch và lữ hành sẽ hỗ trợ tạo ra 7.632.000 việc

làm (chiếm 12,3% tổng số lao động), tăng trung bình 2,3% mỗi năm

trong giai đoạn này (Hình 8.5).

308

Hình 8.5. Tổng đóng góp của du lịch và lữ hành

vào việc làm năm 2015

Nguồn: Hội đồng Du lịch và Lữ hành thế giới (WTTC)

Riêng với dịch vụ du lịch ở nước ta, tính đến cuối năm 2019, ngành

du lịch có hơn 1,3 triệu lao động trực tiếp, chiếm khoảng 2,5% tổng lao

động cả nước; dịch vụ du lịch với các sản phẩm cộng đồng, du lịch bền

vững cũng đã giúp xóa đói, giảm nghèo đáng kể cho nhiều vùng sâu,

vùng xa của nước ta như Sapa (Lào Cai), Bản Lác (Hòa Bình),...; du lịch

phát triển mang lại nhiều cơ hội việc làm và thu nhập cho người nghèo

đã góp phần thu hẹp khoảng cách thu nhập giữa các nhóm dân cư trong

xã hội.

- Tái sản xuất sức lao động: Sự phát triển của dịch vụ nói chung và

du lịch nói riêng đã đóng vai trò quan trọng trong việc phục hồi sức khỏe,

tinh thần cho con người.

- Nâng cao chất lượng cuộc sống, mở rộng giao lưu xã hội: Phát

triển du lịch sẽ phát triển nhận thức về văn hóa, nghệ thuật, tập quán của

309

các địa phương khác nhau. Ảnh hưởng đến sự hiểu biết và đánh giá của

người dân về văn hóa - xã hội.

- Phân phối lại thu nhập quốc dân: Du lịch tham gia tích cực vào

quá trình tạo nên thu nhập quốc dân (sản xuất ra đồ lưu niệm, chế biến

thực phẩm, xây dựng các cơ sở vật chất kĩ thuật...) làm tăng tổng sản

phẩm quốc nội và tham gia tích cực vào quá trình phân phối lại thu nhập

quốc dân giữa các vùng.

- Giữ gìn, bảo vệ môi trường, nhận thức và đánh giá đúng vai trò

của môi trường: Xác định môi trường đóng vai trò quyết định trong việc

định hướng phát triển du lịch theo hướng bền vững. Bởi vậy, du lịch

được định hướng quy hoạch gắn với ưu tiên bảo vệ môi trường, góp phần

tạo cảnh quan, cải thiện khí hậu khu vực và hướng đến một nền du lịch

xanh - bền vững. Du lịch là một ngành kinh tế tổng hợp mà sự tồn tại và

phát triển của nó tác động qua lại với nhiều ngành kinh tế - xã hội, nhiều

lĩnh vực, trong đó quan hệ giữa du lịch và môi trường gắn kết hữu cơ với

nhau: sự tồn tại và phát triển của du lịch gắn liền với môi trường, du lịch

phát triển chỉ khi môi trường được bảo vệ. Việc khai thác hợp lý, phục

hồi, cải tạo và tái tạo tài nguyên du lịch sẽ làm tốt lên chất lượng môi

trường du lịch, làm tăng sức hấp dẫn tại các điểm, khu du lịch. Ngược lại,

việc khai thác không đồng bộ, không có các biện pháp phục hồi, tái tạo

tài nguyên du lịch sẽ dẫn đến việc phá vỡ cân bằng sinh thái, gây nên sự

giảm sút chất lượng môi trường, sự đi xuống của hoạt động du lịch cũng

như chất lượng của môi trường du lịch ở khu vực đó.

- Tác động khác:

+ Ảnh hưởng hình mẫu cuộc sống của dân cư. Đặc biệt ở các nước

đang phát triển vì sự tác động của khách tiêu dùng dịch vụ du lịch.

+ Cấu trúc xã hội của gia đình có thể bị thay đổi. Vì phát triển du

lịch thu hút nhiều lao động nữ, người đàn ông không còn là trụ cột, xung

đột gia đình, xung đột thế hệ.

+ Nảy sinh nhiều mối bất hòa về cách thức chi tiêu và tiết kiệm

trong gia đình.

310

b. Các chỉ tiêu đo lường hiệu quả xã hội của ngành du lịch

Đo lường hiệu quả xã hội của ngành du lịch thường mang tính chất

định tính, bởi vậy để thuyết phục được lợi ích của sự phát triển du lịch

đối với xã hội cần cố gắng lượng hóa cụ thể thành các chỉ tiêu phản ánh

hiệu quả xã hội.

* Phạm vi vĩ mô

- Số việc làm tạo ra trong lĩnh vực du lịch gồm số lao động trực tiếp

và gián tiếp.

- Tỷ lệ lao động nữ trong tổng lao động du lịch. Theo thống kê,

hiện nay tỷ trọng lao động nữ chiếm 2/3 tổng số lao động du lịch. Có

nhiều nguyên nhân dẫn đến tình trạng này, xuất phát từ các lý do tâm lý,

tính chất của các công việc trong nghề du lịch đòi hỏi phải tiếp xúc trực

tiếp với khách hàng, thu nhập từ lao động du lịch không cao và không ổn

định,...

- Số lao động làm thêm vào thời kỳ cao điểm/thời vụ, vì sử dụng

lao động nhàn rỗi trong xã hội như người hưu trí, sinh viên,... điều này

thể hiện chính sách xã hội của du lịch.

- Số lượng cơ sở du lịch/1000 dân, thể hiện mức sống của dân cư

được cải thiện.

- Lợi ích và chi phí liên quan đến môi trường của hoạt động du lịch.

* Phạm vi vi mô

Tùy từng doanh nghiệp du lịch mà có tác động hiệu quả đến xã hội

khác nhau, có thể sử dụng chỉ tiêu chung:

- Thời gian xếp hàng (thời gian chờ đợi trung bình/khách).

- Việc làm.

- Chế độ lao động (đãi ngộ lao động).

311

8.2.2. Đo lường hiệu quả kinh doanh của doanh nghiệp du lịch

8.2.2.1. Các quan điểm đo lường hiệu quả kinh doanh

Để đo lường hiệu quả kinh doanh của doanh nghiệp du lịch cần

phải thống nhất quan điểm đo lường đầu vào, đo lường đầu ra và đo

lường tỷ số hiệu quả.

Đo lường đầu vào là đo lường các nguồn lực cần thiết để sản xuất

kinh doanh. Trong sản xuất kinh doanh, những nguồn lực này sẽ chuyển

hoá thành chi phí và thường được biểu hiện dưới dạng giá trị bao gồm

chi phí sử dụng lao động, chi phí sử dụng vốn, chi phí cơ sở vật chất,...

Đo lường đầu ra được xác định cho toàn doanh nghiệp hoặc của

từng nghiệp vụ/bộ phận kinh doanh. Đo lường đầu ra là kết quả hoạt

động cung ứng sản phẩm dịch vụ, kết thúc quá trình cung ứng sản phẩm

đến tay khách hàng, bao gồm đo lường đầu ra cuối cùng và đầu ra trung

gian. Trong đó, đầu ra cuối cùng là kết quả kinh doanh dịch vụ hoặc cung

ứng dịch vụ gắn với tiêu dùng trực tiếp của khách hàng và được đo lường

bằng chỉ tiêu giá trị (doanh thu, lợi nhuận) hoặc chỉ tiêu hiện vật (số

khách sử dụng dịch vụ). Đầu ra trung gian là sự chuyển hóa đầu vào

nhưng sản phẩm chưa đến tay khách hàng. Trong kinh doanh khách sạn,

kết quả của bộ phận này là đầu vào của bộ phận khác. Đầu ra trung gian

tồn tại khi quá trình cung ứng, tiêu thụ dịch vụ chưa kết thúc và được đo

lường bằng chỉ tiêu hiện vật.

Đo lường tỷ số hiệu quả (đo lường tỷ số đầu ra và đầu vào): Tỷ

số hiệu quả có tầm quan trọng và vị trí khác nhau trong doanh nghiệp,

nó cũng phán ánh thực trạng kinh doanh của doanh nghiệp khác nhau

và có thể dùng để so sánh hiệu quả kinh doanh giữa các doanh nghiệp

với nhau.

Có một số loại tỷ số không mang bản chất hiệu quả, không phản

ánh tương quan giữa đầu ra - đầu vào nhưng có thể sử dụng để đánh giá

hiệu quả kinh doanh, đó là: Tỷ suất chi phí, tỷ suất lợi nhuận.

312

8.2.2.2. Các chỉ tiêu đo lường hiệu quả kinh doanh của doanh

nghiệp du lịch

a. Hiệu quả tổng hợp

Hiệu quả tổng hợp là hiệu quả xác định chung cho toàn doanh

nghiệp, phản ánh trình độ sử dụng yếu tố đầu vào của doanh nghiệp.

Hiệu quả tổng hợp của doanh nghiệp được xác định thông qua 2

chỉ tiêu:

- Sức sản xuất kinh doanh:

- Sức sinh lợi:

Trong đó:

H: Hiệu quả tổng hợp của doanh nghiệp.

: Giá vốn nguyên liệu, hàng hoá trong kỳ.

F: Chi phí kinh doanh du lịch của doanh nghiệp trong kỳ.

D: Doanh thu kinh doanh của doanh nghiệp đạt được trong kỳ.

L: Lợi nhuận kinh doanh của doanh nghiệp đạt được trong kỳ.

Hai chỉ tiêu này phản ánh trình độ sử dụng các nguồn lực của

doanh nghiệp trong hoạt động kinh doanh, cho biết trong một thời kỳ

nhất định doanh nghiệp thu được bao nhiêu đồng doanh thu và bao nhiều

đồng lợi nhuận trên một đồng chi phí bỏ ra. Chỉ tiêu này càng cao chứng

tỏ trình độ sử dụng nguồn lực của doanh nghiệp càng cao, hiệu quả kinh

doanh tổng hợp của doanh nghiệp càng tốt.

Ngoài ra, để đo lường hiệu quả kinh doanh tổng hợp của doanh

nghiệp cũng có thể sử dụng chỉ tiêu tỷ suất lợi nhuận:

313

Chỉ tiêu này phản ánh trong một thời kỳ nhất định cứ đạt được một

đồng doanh thu thì doanh nghiệp được hưởng bao nhiêu lợi nhuận. Chỉ

tiêu này càng cao thì hiệu quả kinh doanh tổng hợp của doanh nghiệp

càng tốt.

Hộp 8.1

Hiệu quả kinh doanh ăn uống tổng hợp của khách sạn Phoenix Resort

STT

Chỉ tiêu

ĐVT

Năm 2018

Năm 2019

So sánh

2019 với 2018

+/-

Danh thu ăn uống

Trđ

14.200

16.058

+1.858

113,08

Chi phí ăn uống

Trđ

9.100

10.200

+1.100

112,09

Trị giá vốn nguyên liệu,

hàng hóa

Trđ

976

1.007

+31

103,18

Lợi nhuận ăn uống

Trđ

3.870

5.200

+1.330

134,37

Tỷ suất lợi nhuận

0,28

0,37

(+0,09)

Hiệu quả kinh doanh

ăn uống tổng hợp

- Sức sản xuất KD

1,41

1,43

+0,02

- Sức sinh lợi

0,38

0,46

+0,08

Nguồn: Khách sạn Phoenix Resort

Từ kết quả đánh giá hiệu quả kinh doanh ăn uống của khách sạn, cho thấy doanh

thu và lợi nhuận ăn uống trên một đồng chi phí bỏ ra của năm 2019 so với năm 2018

đều tăng cụ thể tăng 0,02 đồng và 0,08 đồng. Qua đó, có thể thấy hiệu quả kinh

doanh ăn uống của khách sạn chưa thực sự hiệu quả.

b. Hiệu quả bộ phận

Hiệu quả bộ phận phản ánh trình độ sử dụng các yếu tố sản xuất

kinh doanh hoặc hiệu quả của từng nghiệp vụ kinh doanh. Để có những

đánh giá cụ thể hiệu quả hoạt động của từng bộ phận tham gia vào quá

314

trình kinh doanh, tìm ra nguyên nhân tác động đến hiệu quả chung của

doanh nghiệp. Trong quá trình đánh giá, chúng ta phải sử dụng các chỉ

tiêu bộ phận như: Hiệu quả sử dụng lao động, hiệu quả sử dụng chi phí,

hiệu quả sử dụng vốn, hiệu quả sử dụng cơ sở vật chất kỹ thuật.

(1) Hiệu quả sử dụng các yếu tố sản xuất kinh doanh

- Hiệu quả sử dụng lao động:

Lao động là một yếu tố quan trọng nhất trong doanh nghiệp, bởi

vậy việc quản lý sử dụng lao động, khích thích khả năng sáng tạo của

người lao động là nhân tố ảnh hưởng trực tiếp đến kết quả kinh doanh

của doanh nghiệp. Để đánh giá trình độ sử dụng lao động trong các

doanh nghiệp du lịch, ta sử dụng các chỉ tiêu sau:

Chỉ tiêu này phản ánh năng lực sản xuất kinh doanh của một lao

động, cho biết mức doanh thu bình quân của một lao động đạt được trong

kỳ. Chỉ tiêu này càng cao chứng tỏ năng suất lao động của doanh nghiệp

càng cao, hiệu quả sử dụng lao động của doanh nghiệp càng tốt.

Chỉ tiêu mức thu nhập hoặc mức lợi nhuận bình quân trong kỳ của

một người lao động:

Chỉ tiêu này phản ánh mức thu nhập hoặc mức lợi nhuận bình quân

của một lao động đạt được trong kỳ. Chỉ tiêu này càng cao chứng tỏ hiệu

quả sử dụng lao động của doanh nghiệp càng tốt.

Hiệu quả sử dụng chi phí tiền lương:

Trong đó: P là tổng quỹ tiền lương sử dụng trong kỳ.

Hai chỉ tiêu này phản ánh mức doanh thu và mức lợi nhuận đạt

được trên một đồng chi phí tiền lương. Hai chỉ tiêu này càng lớn thì hiệu

quả sử dụng lao động của doanh nghiệp càng cao.

315

Trên đây là các chỉ tiêu cơ bản đánh giá hiệu quả sử dụng lao động

sống, trong quá trình đánh giá chung chúng ta cần thiết phải tiến hành

đánh giá hiệu quả sử dụng lao động của từng bộ phận kinh doanh trong

doanh nghiệp. Do tính đặc thù của ngành, các doanh nghiệp kinh doanh

du lịch thể hiện rất rõ nét tính thời vụ trong năm, thì việc xác định hiệu

quả sử dụng lao động ở từng thời gian trong năm là việc làm cần thiết nó

liên quan đến vấn đề bố trí, tuyển dụng lao động của doanh nghiệp.

Hộp 8.2

Hiệu quả sử dụng lao động trong kinh doanh lưu trú của khách sạn

The Queen Hotel & Spa

STT

Các chỉ tiêu

ĐVT

Năm

2018

Năm

2019

So sánh

2019 với 2018

+/-

Doanh thu lưu trú

Trđ

26.984

29.517

+2.533

109,39

Lợi nhuận lưu trú

Trđ

2.058,88

3.040,24

+981,36

147,66

Số lao động bình quân

trực tiếp

Người

111,76

Tổng quỹ lương

Trđ

947

1.058

+111

111,72

Năng suất lao động

bình quân

Trđ/người

1.587,29

1.553,53

-33,76

97,87

Mức lợi nhuận

bình quân

Trđ/người

121,11

160,01

+38,9

132,12

Hiệu quả sử dụng

chi phí tiền lương

- Sức sản xuất KD

28,49

27,9

-0,59

- Sức sinh lợi

2,17

2,87

+0,7

Nguồn: Khách sạn The Queen Hotel & Spa

Qua số liệu cho thấy, hiệu quả sử dụng lao động trong kinh doanh lưu trú tại

khách sạn là chưa được tốt. Cụ thể: Năng suất lao động bình quân năm 2019 giảm so

với năm 2018 là 2,13%. Lợi nhuận bình quân một nhân viên tạo ra năm 2019 tăng

32,12% so với năm 2018. Hiệu quả sử dụng chi phí tiền lương tính theo doanh thu là

chưa tốt, giảm so với năm 2018 là 0,59 đồng. Nguyên nhân giảm là do tốc độ tăng

của chi phí tiền lương cao hơn so với tốc độ tăng của doanh thu. Tuy nhiên, hiệu quả

sử dụng chi phí tiền lương tính theo lợi nhuận thì tăng 0,7 đồng so với năm 2018.

316

- Hiệu quả sử dụng vốn, được xác định thông qua các chỉ tiêu:

Hiệu quả sử dụng vốn chung:

Trong đó: V = V

CĐ

+ V

LĐ

Hai chỉ tiêu này phản ánh mức doanh thu và mức lợi nhuận đạt

được trên một đồng vốn kinh doanh trong một thời kỳ nhất định. Hai chỉ

tiêu này càng cao chứng tỏ hiệu quả sử dụng vốn kinh doanh của doanh

nghiệp càng tốt.

Vốn cố định và vốn lưu động đều được đánh giá hiệu quả sử dụng

qua hai chỉ tiêu sức sản xuất kinh doanh và sức sinh lợi của vốn. Song

đối với vốn lưu động, hiệu quả sử dụng vốn còn được xác định thông qua

hai chỉ tiêu: số lần chu chuyển của vốn lưu động và số ngày chu chuyển

của vốn lưu động.

Số ngày chu chuyển của vốn lưu động:

n =

VLĐ

Số lần chu chuyển của vốn lưu động:

l =

VLĐ

Trong đó:

LĐ

= (V

LĐ1

/2 + V

LĐ2

+...+ V

LĐn

/2)/ (n-1).

là doanh thu theo giá vốn của một ngày (d

= D

/365).

là doanh thu theo giá vốn.

Hai chỉ tiêu trên phản ánh tốc độ chu chuyển của vốn lưu động.

Nếu số ngày chu chuyển của vốn lưu động càng ngắn và số lần chu

chuyển của vốn lưu động càng nhiều thì chứng tỏ hiệu quả sử dụng vốn

lưu động của doanh nghiệp càng cao.

317

Thông thường, các chỉ tiêu này chỉ áp dụng trong lĩnh vực kinh

doanh ăn uống, kinh doanh hàng lưu niệm và kinh doanh lữ hành mới có

ý nghĩa.

Hộp 8.3

Hiệu quả sử dụng vốn kinh doanh lưu trú của khách sạn Rosaliza Hanoi

STT

Các chỉ tiêu

ĐVT

Năm

2018

Năm

2019

So sánh

2019 với 2018

+/-

Doanh thu lưu trú

Trđ

18.768

21.871

+3.103

116,53

Lợi nhuận lưu trú

Trđ

8.888,96

10.848,72

+1.959,76

122,05

Vốn kinh doanh lưu trú

Trđ

12.824

13.935

+1.111

108,66

- Vốn cố định

Trđ

9.541

9.866

+325

103,41

Hiệu quả sử dụng vốn

kinh doanh lưu trú

- Sức sản xuất KD

1,46

1,57

+0,11

- Sức sinh lợi

0,69

0,78

+0,09

Hiệu quả sử dụng V

CĐ

- Sức sản xuất KD

1,97

2,22

+0,25

- Sức sinh lợi

0,93

1,1

+0,17

Nguồn: Khách sạn Rosaliza Hanoi

Theo số liệu trên có thể thấy hiệu quả sử dụng vốn của khách sạn khá tốt. Về

hiệu quả sử dụng vốn chung, sức sản xuất năm 2019 cho thấy cứ một đồng vốn kinh

doanh bỏ ra sẽ thu về 1,57 đồng doanh thu và 0,78 đồng lợi nhuận tương ứng tăng

lần lượt là 0,11 đồng và 0,09 đồng. Nguyên nhân là do tốc độ tăng của doanh thu và

lợi nhuận nhiều hơn tốc độ tăng của vốn. Về hiệu quả sử dụng vốn cố định, doanh thu

và lợi nhuận đạt được trên một đồng vốn cố định bỏ ra năm 2019 so với năm 2018

tăng tương ứng lần lượt là 0,25 đồng và 0,17 đồng. Nguyên nhân tăng là do tốc độ

tăng của doanh thu và lợi nhuận nhanh hơn tốc độ tăng của vốn cố định.

318

Hộp 8.4

Hiệu quả sử dụng vốn trong kinh doanh ăn uống tại Nhà hàng Hutong

STT

Các chỉ tiêu

ĐVT

Năm

2018

Năm

2019

So sánh

2019 với 2018

+/-

Tổng doanh thu

Trđ

31.366

34.296

+2.930

109,34

Lợi nhuận

Trđ

9.036,32

9.297,62

+261,6

102,89

Vốn kinh doanh ăn uống

Trđ

55.945

57.748

+1.803

103,22

- Vốn lưu động

Trđ

30.800

32.495

+1.695

106,54

Doanh thu theo giá vốn

Trđ

9.735

12.661

+2.926

130,06

Hiệu quả sử dụng vốn

- Sức sản xuất

0,56

0,59

+0,03

- Sức sinh lợi

0,16

Hiệu quả sử dụng V

LĐ

- Sức sản xuất

1,02

1,06

+0,04

- Sức sinh lợi

0,29

0,28

-0,01

- Số lần chu chuyển

vốn lưu động

Lần

0,32

0,39

+0,07

- Số ngày chu chuyển

vốn lưu động

Vòng

1.154,86

936,73

-218,13

Nguồn: Nhà hàng Hutong

Qua số liệu trên cho thấy tổng vốn kinh doanh và vốn lưu động năm 2019 đều

tăng so với năm 2018 tương ứng lần lượt là 3,22% và 6,54%. Sức sản xuất của 1

đồng vốn chung và 1 đồng vốn lưu động năm 2019 đều tăng so với năm 2018. Sự

tăng này là do tốc độ tăng của doanh thu lớn hơn tốc độ tăng của vốn chung và vốn

lưu động. Sức sinh lợi của 1 đồng vốn chung và 1 đồng vốn lưu động năm 2019 giảm

so với năm 2018. Nguyên nhân là do tốc độ tăng của lợi nhuận nhỏ hơn tốc độ tăng

của vốn chung và vốn lưu động. Số lần chu chuyển vốn lưu động năm 2019 tăng 0,07

lần so với năm 2018, số ngày chu chuyển vốn lưu động năm 2019 giảm 218,13 vòng

so với năm 2018. Như vậy, hiệu quả sử dụng vốn của nhà hàng qua hai năm là chưa

tốt, mặc dù số lần chu chuyển vốn lưu động tăng nhưng tốc độ chu chuyển vốn lại

giảm, khả năng quay vòng vốn kém làm ảnh hưởng đến hiệu quả kinh doanh. Tổng

số vốn tăng chứng tỏ nhà hàng tăng cường vốn đầu tư nhưng hiệu quả sử dụng vốn

chưa tốt. Trong thời gian tới, nhà hàng cần có kế hoạch sử dụng vốn hợp lý để nâng

cao hiệu quả kinh doanh.

319

- Hiệu quả sử dụng chi phí: Chính là hiệu quả tổng hợp khi doanh

nghiệp không kinh doanh hàng ăn uống và hàng hoá. Để đánh giá hiệu

quả sử dụng chi phí, sử dụng các chỉ tiêu:

Hai chỉ tiêu trên phản ánh mức doanh thu và mức lợi nhuận đạt

được từ một đồng chi phí kinh doanh. Hai chỉ tiêu này càng cao thì hiệu

quả sử dụng chi phí kinh doanh của doanh nghiệp càng tốt.

Hiệu quả sử dụng chi phí cần được nâng cao trong các doanh

nghiệp du lịch trên cơ sở mở rộng quy mô kinh doanh, tăng doanh thu,

lợi nhuận, đảm bảo tốc độ tăng của kết quả đạt được phải nhanh hơn tốc

độ tăng của mức chi phí.

Hộp 8.5

Hiệu quả sử dụng chi phí trong kinh doanh ăn uống

tại khách sạn Phoenix Resort

STT

Chỉ tiêu

ĐVT

Năm

2018

Năm

2019

So sánh 2019 với 2018

+/-

Doanh thu ăn uống

Trđ

14.058,46

15.130,67

+1.072,21

107,63

Chi phí ăn uống

Trđ

8.993,78

9.140,71

+146,93

101,63

Lợi nhuận ăn uống

Trđ

3.870

5.230

+1.360

135,14

Hiệu quả sử dụng

chi phí

- Sức sản xuất KD

1,56

1,66

+0,1

- Sức sinh lợi

0,43

0,57

+0,14

Nguồn: Khách sạn Phoenix Resort

Theo số liệu trên cho thấy hiệu quả sử dụng chi phí trong kinh doanh ăn uống của

khách sạn tương đối tốt: Tốc độ tăng của doanh thu mạnh hơn tốc độ tăng của chi

phí; sức sản xuất kinh doanh và sức sinh lợi năm 2019 đều tăng so với năm 2018, tuy

nhiên doanh thu và lợi nhuận thu được từ một đồng chi phí bỏ ra cũng chưa cao và

có xu hướng tăng chậm. Trong thời gian tới, khách sạn nên tiếp tục mở rộng quy mô

kinh doanh và có những chính sách sử dụng chi phí hợp lý hơn để nâng cao hiệu quả

kinh doanh cho khách sạn.

320

- Hiệu quả sử dụng cơ sở vật chất kỹ thuật, được xác định thông

qua các chỉ tiêu:

CSVC

Kết quả kinh doanh

Chi phí cơ sở vật chất

Trong đó, chi phí cơ sở vật chất kỹ thuật được đo lường bằng chi

phí khấu hao tài sản cố định, diện tích kinh doanh, số phòng, số ghế ngồi.

Chỉ tiêu này cho biết một đồng chi phí cơ sở vật chất kỹ thuật tạo ra

mức doanh thu hay lợi nhuận kinh doanh là bao nhiêu. Chỉ tiêu này càng

cao chứng tỏ hiệu quả sử dụng cơ sở vật chất kỹ thuật của doanh nghiệp

càng tốt.

Ngoài ra, trong kinh doanh khách sạn, nhà hàng còn sử dụng các

chỉ tiêu sau:

Công suất buồng

Số buồng hoặc ngày buồng

có khách sử dụng

x 100

Tổng số buồng hoặc ngày buồng

có khả năng cung ứng

Chỉ tiêu này chỉ áp dụng cho lĩnh vực kinh doanh lưu trú. Chỉ tiêu

này càng cao chứng tỏ hiệu quả kinh doanh lưu trú của doanh nghiệp

càng tốt.

Công suất phòng ăn

(công suất nghế)

Số ghế có khách sử dụng

x 100

Tổng số ghế

có khả năng cung ứng

Chỉ tiêu này chỉ áp dụng cho lĩnh vực kinh doanh ăn uống. Chỉ tiêu

này càng cao chứng tỏ hiệu quả kinh doanh ăn uống của doanh nghiệp

càng tốt.

321

Hộp 8.6

Hiệu quả sử dụng cơ sở vật chất kỹ thuật của khách sạn Thái Dương

STT

Chỉ tiêu

ĐVT

Năm

2018

Năm

2019

So sánh 2019

với 2018

+/-

Doanh thu lưu trú

Trđ

20.412

23.594

+3.182

115,59

Lợi nhuận lưu trú

Trđ

6.150

7.588

+1.438

123,38

Chi phí khấu hao TSCĐ

Trđ

870

940

+70

108,05

Diện tích kinh doanh

2.300

2.400

+100

104,35

Tổng số phòng

Phòng

106,67

Hiệu quả sử dụng chi phí

khấu hao TSCĐ

- H

KHTSCĐ

= D/F

KHTSCĐ

23,46

25,1

+1,64

- H

KHTSCĐ

= L/F

KHTSCĐ

7,07

8,07

Hiệu quả sử dụng diện tích

kinh doanh

- H

= D/S

Trđ/m

8,87

9,83

+0,96

- H

= L/S

Trđ/m

2,67

3,16

+0,49

Hiệu quả sử dụng phòng kinh doanh

lưu trú

- H

phòng

= D/Phòng

Trđ/phòng

340,2

368,66

+28,46

- H

phòng

= L/Phòng

Trđ/phòng

102,5

118,56

+13,06

Công suất phòng

Nguồn: Khách sạn Thái Dương

Về hiệu quả sử dụng khấu hao tài sản cố định: Sức sản xuất và sức sinh lợi năm

2019 so với năm 2018 đều tăng, nguyên nhân là do tốc độ tăng của doanh thu và lợi

nhuận đều mạnh hơn tốc độ tăng của chi phí khấu hao tài sản cố định. Về hiệu quả

sử dụng diện tích kinh doanh lưu trú: Doanh thu và lợi nhuận đạt được trên một đơn

vị diện tích kinh doanh lưu trú năm 2019 đều tăng so với năm 2018, nguyên nhân là

do tốc độ tăng của doanh thu và lợi nhuận nhanh hơn tốc độ tăng của diện tích kinh

doanh lưu trú. Về hiệu quả sử dụng phòng: Doanh thu và lợi nhuận đạt được trên một

phòng năm 2019 tăng so với năm 2018. Như vậy, có thể đánh giá rằng hiệu quả sử

dụng cơ sở vật chất kỹ thuật của khách sạn qua hai năm là tốt.

322

Hộp 8.7

Hiệu quả sử dụng cơ sở vật chất kỹ thuật kinh doanh lữ hành nội địa

của CTCP Đầu tư Dịch vụ Du lịch Việt Nam, Hà Nội

STT

Các chỉ tiêu

ĐVT

Năm

2018

Năm

2019

So sánh

2019 với 2018

+/-

Doanh thu lữ hành nội địa

Trđ

14.589,26

16.907,26

+2.318

115,89

Lợi nhuận kinh doanh

lữ hành nội địa

Trđ

1.271,68

1.356,58

+84,9

106,67

Tổng chi phí

CSVCKT (F

CSVC

)

Trđ

5.286,18

6.199,74

+913,56

117,28

Hiệu quả sử dụng

CSVCKT

- H

CSVCKT

= D/F

CSVC

- H

CSVCKT

= L/F

CSVC

2,76

0,24

2,73

0,22

-0,03

-0,02

Nguồn: CTCP Đầu tư Dịch vụ Du lịch Việt Nam, Hà Nội

Qua số liệu trên cho thấy: Tổng chi phí cho cơ sở vật chất kỹ thuật (CSVCKT)

năm 2019 của công ty tăng so với năm 2018. Điều này chứng tỏ rằng công ty đang

dần chú trọng đầu tư nâng cấp CSVCKT, trang thiết bị. Tuy nhiên, doanh thu và lợi

nhuận thu được từ một đồng chi phí CSVCKT mà công ty bỏ ra năm 2019 đều giảm

so với năm 2018. Như vậy, có thể đánh giá rằng hiệu quả sử dụng CSVCKT của công

ty không tốt. Mặc dù chi phí dành cho đầu tư CSVCKT ngày càng tăng nhưng hiệu

quả kinh doanh lữ hành nội địa giảm. Trong thời gian tới công ty nên có các biện

pháp sử dụng chi phí CSVCKT hiệu quả hơn, cắt giảm những khoản chi phí không

cần thiết, gia tăng thêm lợi nhuận, góp phần nâng cao hiệu quả kinh doanh cho công ty.

(2) Hiệu quả kinh doanh của từng nghiệp vụ: Được xác định qua 2

công thức

323

Trong đó:

: Hiệu quả kinh doanh của nghiệp vụ i.

nghiệp vụ i

: Doanh thu của nghiệp vụ i.

nghiệp vụ i

: Lợi nhuận của nghiệp vụ i.

nghiệp vụ i

: Chi phí của nghiệp vụ i.

Các chỉ tiêu trên cho biết mức doanh thu hay mức lợi nhuận của

mỗi nghiệp vụ kinh doanh đạt được từ một đồng chi phí của nghiệp vụ

kinh doanh đó bỏ ra trong một thời kỳ nhất định. Chỉ tiêu này càng cao

chứng tỏ hiệu quả của các lĩnh vực kinh doanh đó càng tốt.

* Một số chỉ tiêu hiệu quả khác

Trong kinh doanh du lịch có thể sử dụng một số chỉ tiêu khác để

đánh giá hiệu quả kinh doanh của doanh nghiệp như hiệu quả khai thác

khách, tỷ lệ khách hàng hài lòng ở những chỉ tiêu cơ bản, tỷ lệ khách

hàng bỏ đi,...

Hiệu quả khai thác khách trong kinh doanh du lịch được xác định

thông qua các chỉ tiêu:

Chỉ tiêu này được áp dụng cho lĩnh vực kinh doanh lưu trú, kinh

doanh ăn uống, kinh doanh vận chuyển khách du lịch và kinh doanh lữ

hành.

Chỉ tiêu này được áp dụng cho lĩnh vực kinh doanh lưu trú và kinh

doanh lữ hành.

324

8.3. CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN HIỆU QUẢ KINH

TẾ - XÃ HỘI CỦA DU LỊCH

Trong quá trình kinh doanh có rất nhiều nhân tố ảnh hưởng đến

hiệu quả kinh tế - xã hội của du lịch. Có nhân tố là chủ quan và có nhân

tố khách quan, có nhân tố tác động trực tiếp, có nhân tố tác động gián

tiếp đến hiệu quả kinh tế - xã hội của du lịch. Để giúp cho quá trình quản

lý, thường người ta chia thành 2 nhóm nhân tố ảnh hưởng đến hiệu quả

kinh tế - xã hội của du lịch, đó là các nhân tố vĩ mô và các nhân tố vi mô.

8.3.1. Các nhân tố vĩ mô

Điều kiện kinh tế - chính trị - xã hội: Cơ sở hạ tầng của địa phương

nơi doanh nghiệp kinh doanh (hệ thống đường sá, sự phát triển mạng

lưới thông tin liên lạc,...), các chủ trương chính sách của chính quyền

trung ương và địa phương, tình trạng dân trí,... Điều kiện kinh tế - chính

trị - xã hội ảnh hưởng gián tiếp tới hiệu quả kinh tế - xã hội của du lịch

thông qua nguồn khách và chính sách giá cả đối với các dịch vụ hàng hóa.

Chủ trương, chính sách của chính phủ như các chủ trương đối ngoại

của chính phủ, chính sách thuế, vốn trong lĩnh vực kinh doanh du lịch có

ảnh hưởng không nhỏ đến việc thu hút khách du lịch từ đó ảnh hưởng

đến hiệu quả kinh tế - xã hội của du lịch. Chủ trương, chính sách của

chính phủ càng nới lỏng theo hướng tạo điều kiện thuận lợi để phát triển

du lịch thì hiệu quả kinh tế - xã hội càng có xu hướng tăng lên.

Cơ chế quản lý kinh tế là một yếu tố quan trọng, nó chi phối, tác

động tới hiệu quả kinh tế của cả nền kinh tế nói chung và kinh doanh du

lịch nói riêng.

Môi trường cạnh tranh giữa các doanh nghiệp trong ngành. Do sự

phát triển nhanh chóng của du lịch trong những năm gần đây, số lượng

các doanh nghiệp du lịch mà nhất là số lượng khách sạn tăng lên nhanh

chóng, dẫn đến sự cạnh tranh gay gắt giữa các doanh nghiệp. Từ đó ảnh

hưởng đến hiệu quả kinh doanh của các doanh nghiệp du lịch.

325

Giá cả là một nhân tố ảnh hưởng trực tiếp đến hiệu quả kinh doanh

của doanh nghiệp du lịch, nó tác động đến hiệu quả kinh doanh của

doanh nghiệp du lịch cả ở góc độ giá cả đầu ra và giá phí đầu vào. Giá

bán đầu ra tăng lên thì hiệu quả kinh doanh tăng và ngược lại. Giá phí

đầu vào tăng thì hiệu quả kinh doanh giảm và ngược lại.

Tính thời vụ ảnh hưởng đến nhu cầu và cầu của khách du lịch, từ

đó cũng ảnh hưởng đến kết quả và hiệu quả kinh doanh của doanh nghiệp

du lịch. Thông thường, vào chính vụ, hiệu quả kinh doanh của doanh

nghiệp rất cao. Trong khi đó, vào trái vụ hiệu quả kinh doanh của doanh

nghiệp lại thường rất thấp. Đặc biệt là các doanh nghiệp mà quá trình

kinh doanh gắn liền với điều kiện tự nhiên như khách sạn nghỉ biển, nghỉ

núi,...

Sự phát triển của nền sản xuất tác động chủ yếu đến chi phí đầu vào

của doanh nghiệp từ đó sẽ ảnh hưởng đến hiệu quả kinh doanh của doanh

nghiệp. Thông thường, trình độ phát triển của nền sản xuất càng cao thì

hiệu quả kinh doanh của doanh nghiệp theo đó cũng có xu hướng tăng lên.

8.3.2. Các nhân tố vi mô

Đội ngũ lao động là yếu tố tác động trực tiếp đến kết quả kinh

doanh của doanh nghiệp du lịch thông qua công tác tuyển dụng, bố trí sử

dụng lao động, chính sách khuyến khích đãi ngộ lao động,... do đó, gián

tiếp tác động đến hiệu quả kinh doanh của doanh nghiệp. Bởi vậy, các

doanh nghiệp kinh doanh du lịch phải chú trọng đến công tác đào tạo,

nâng cao trình độ của đội ngũ lao động, kể cả đội ngũ cán bộ quản lý và

nhân viên phục vụ.

Cơ sở vật chất kỹ thuật ảnh hưởng đến hiệu quả kinh doanh của

doanh nghiệp du lịch theo các mức độ và chiều hướng khác nhau, thường

việc đầu tư ban đầu sẽ làm giảm hiệu quả kinh tế đạt được. Song đầu tư

là đòi hỏi của mục tiêu không ngừng nâng cao văn minh phục vụ khách

hàng, thu hút khách du lịch và cũng là mục tiêu chiến lược nâng cao hiệu

quả kinh tế về lâu dài.

326

Việc huy động và sử dụng vốn có hiệu quả hay không cũng sẽ ảnh

hưởng rất lớn đến hiệu quả kinh doanh của doanh nghiệp.

Trình độ tổ chức quản lý của doanh nghiệp có ảnh hưởng đến kết

quả kinh doanh đầu ra và chi phí kinh doanh đầu vào của doanh nghiệp,

do đó cũng ảnh hưởng đến hiệu quả kinh doanh của doanh nghiệp.

Ngoài ra, hiệu quả kinh doanh của doanh nghiệp du lịch còn chịu

ảnh hưởng của các nhân tố khác như chất lượng dịch vụ du lịch; cơ cấu

kinh doanh của doanh nghiệp...

CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ THẢO LUẬN

1. Phân tích khái niệm và bản chất của hiệu quả? Sự cần thiết phải

nâng cao hiệu quả?

2. Trình bày các chỉ tiêu đo lường hiệu quả kinh tế của ngành du

lịch? Đề xuất các biện pháp nâng cao hiệu quả kinh tế của du lịch trong

nền kinh tế quốc dân và trong doanh nghiệp?

3. Trình bày các chỉ tiêu đo lường hiệu quả xã hội của ngành du

lịch? Đề xuất các biện pháp nâng cao hiệu quả xã hội của du lịch trong

nền kinh tế quốc dân và trong doanh nghiệp?

4. Phân tích các tác động kinh tế của ngành du lịch? Ý nghĩa

nhận thức?

5. Phân tích các tác động xã hội của ngành du lịch? Ý nghĩa nhận

thức?

6. Trình bày các quan điểm đo lường hiệu quả kinh doanh trong

doanh nghiệp du lịch? Ý nghĩa nhận thức?

7. Phân tích các nhân tố ảnh hưởng đến hiệu quả kinh tế - xã hội

của du lịch? Các biện pháp nhằm nâng cao hiệu quả kinh tế - xã hội trong

doanh nghiệp du lịch ở nước ta hiện nay?

327

TÀI LIỆU THAM KHẢO CHƯƠNG 8

TIẾNG VIỆT

1. Nguyễn Văn Đính & Trần Thị Minh Hòa (2004), Giáo trình

Kinh tế du lịch, NXB Lao động - Xã hội.

2. Nguyễn Hồng Giáp (2002), Kinh tế du lịch, NXB Trẻ.

3. https://hutong.com.vn/

4. https://phoenixresortbacninh.com/

5. http://thaiduonghotel.com.vn/

6. http://thequeenhotel.com.vn/

7. http://www.hta.org.vn/

8. https://www.opentour.vn/

9. https://www.rosalizahotel.com.vn/

10. https://www.wttc.org/

TIẾNG ANH

11. A.M Sheela (2007), Economics of hotel management, New Age

International.

12. Mike Stabler & cộng sự (2010), The Economics of tourism,

Routledge New York.

328

329

TÀI LIỆU THAM KHẢO

TIẾNG VIỆT

1. Trần Xuân Cầu & Mai Quốc Chánh (2012), Kinh tế nguồn nhân

lực, NXB ĐH Kinh tế quốc dân.

2. Vũ Thùy Dung & Hoàng Văn Hải (2008), Quản trị nhân lực,

NXB Thống kê.

3. Đặng Đình Đào & Hoàng Đức Thân (chủ biên) (2001), Giáo

trình Kinh tế thương mại, NXB Thống kê, Hà Nội.

4. Nguyễn Văn Đính & Trần Thị Minh Hòa (chủ biên) (2008),

Giáo trình Kinh tế du lịch, NXB Đại học Kinh tế Quốc dân, Hà Nội.

5. Ngô Đình Giao (chủ biên) (1995), Kinh tế vi mô, NXB Giáo dục,

Hà Nội.

6. Nguyễn Hồng Giáp (2002), Kinh tế du lịch, NXB Trẻ, TP. Hồ

Chí Minh.

7. Hoàng Kình (1997), Kinh tế quốc tế, Phần một, NXB Giáo dục,

Hà Nội.

8. Robert Lanquar (2002), Kinh tế du lịch (sách dịch), In lần thứ

hai, NXB Thế giới, Hà Nội.

9. Larue, D. và A. Caillat (1992), Kinh tế doanh nghiệp (sách dịch),

NXB Khoa học và Kỹ thuật, Hà Nội.

10. Luật Du lịch (2006, 2017), NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội.

11. Nguyễn Văn Lưu (1998), Thị trường du lịch, NXB Đại học

Quốc gia, Hà Nội.

12. Nguyễn Ngọc Mai (chủ biên) (1998), Giáo trình Kinh tế đầu tư,

NXB Giáo dục, Hà Nội.

13. Vũ Đức Minh (chủ biên) (2008), Tổng quan về du lịch, NXB

Thống kê, Hà Nội.

14. Đồng Ngọc Minh & Vương Lôi Đình (chủ biên) (2001), Kinh tế

du lịch & Du lịch học (sách dịch), NXB Trẻ, TP. Hồ Chí Minh.

15. Trương Sỹ Quý & Hà Quang Thơ (1995), Giáo trình Kinh tế

Du lịch (lưu hành nội bộ), Trường ĐH Bách khoa Đà Nẵng.

16. Đỗ Hoàng Toàn & Mai Văn Bưu (chủ biên) (2005), Giáo trình

Quản lý Nhà nước về kinh tế, NXB Lao động - Xã hội, Hà Nội.

17. Nguyễn Văn Thụ (chủ biên) (2000), Bài giảng Kinh tế du lịch,

Trường ĐH Giao thông vận tải, Hà Nội.

330

18. Nguyễn Xuân Thuỷ (1993), Quản trị dự án đầu tư, Viện Đào

tạo Mở rộng, TP. Hồ Chí Minh.

19. Phạm Quang Trung (2012), Quản trị tài chính doanh nghiệp,

NXB Đại học Kinh tế quốc dân.

20. Tập thể tác giả Trung Quốc (1998), Dự báo thế kỷ 21 (sách

dịch), NXB Thống kê, Hà Nội.

21. Tổng cục Du lịch (2008), Kế hoạch Marketing du lịch Việt

Nam, Hà Nội.

22. www.vietnamtourism.com

23. www.vietnamtourism.gov.vn

24. https://banahills.sunworld.vn/

25. https://hanoitourism.travel/

26. https://hutong.com.vn/

27. https://phoenixresortbacninh.com/

28. http://thaiduonghotel.com.vn/

29. http://thequeenhotel.com.vn/

30. https://sunvinatravel.com/

31. http://www.hta.org.vn/

32. https://www.flc.vn/

33. https://www.lottehotel.com/hanoi-hotel/vi.html

34. https://www.opentour.vn/

35. https://www.rosalizahotel.com.vn/

TIẾNG ANH

36. Bull, A. (1998), The Economics of Travel and Tourism, 2

edition, Longman, Melbourne.

37. Clark, J.J & Penner, R.H (1975), Life cycle costing in the hotel

industry, Industrialization Forum, Vol 6, No 3-4.

38. Cooper, C. et al (2005), Tourism: Principles and Practice, 3

edition, Pearson Education, Essex.

39. Daryl Wyckoff, D.& Earl Sasser, W. (1978), The chain

Restaurant Industry, Lexington Books.

40. Doganis, R. (1998), Flying off Course: The Economics of

International Airlines, 2

edition, Routledge, London and New York.

41. Go, F.M. & Jenkins, C.L. (editors) (1998), Tourism and

Economic Development in Asia and Australia, A Cassell Imprint,

London and Washington.

331

42. Horwath & Horwath (1983), Worldwide Lodging Industry,

Horwath & Horwath International.

43. Hughes, H.L. (1990), Economics for Hotel and Catering

Students, 2

edition, Stanley Thornes, Cheltenham.

44. Leiper, N. (1990), Tourism Systems, Massey University

Department of Management Systems Occasional Paper 2, Auckland,

New Zealand.

45. Lockwood, A. & Medlik, S. (editors) (2002), Tourism and

Hospitality in the 21

Century, Butterworth Heinemann, Oxford.

46. Lundberg, D.E. et al (1995), Tourism Economics, Jokn Wiley &

Sons, New York.

47. Mike Stabler, M. Thea Sinclair, Andreas Papatheodorou (2010),

The Economics of tourism, Routledge New York.

48. McIntosh, R.W., Goeldner, C.R. & Ritchie, J.R.B. (1995),

Tourism: Principles, Practices & Philosophies, 7

edition, Wiley, New

York.

49. Richardson, J.I. (1995), Travel & Tourism in Australia: The

Economic Perspective, Hospitality Press, Melbourne.

50. Ross, S.A., Westerfield, R.W. & Jaffe, J.F. (1993), Corporate

Finance, 3

edition, Irwin, Homewood, Ill.

51. Ryan, C. (1980), An Introduction to Hotel and Catering

Economics, Stanley Thornes, Glos.

52. Sheela, A.M. (2007), Economics of hotel management, New

Age International.

53. Sinclair, M.T. and Stabler, M. (1997), The Economics of

Tourism, Routledge.

54. Tribe, J. (2011), The Economics of Recreation, Leisure and

Tourism, 4

edition, Butterworth-Heinemann, Oxford.

55. World Tourism Organisation (1983), The Framework of the

State's Responsibility for the Management of Tourism, WTO, Madrid.

56. World Tourism Organisation (2001), Tourism 2020 Vission -

Global Forecasts and Profiles of Market Segments, WTO, Madrid.

57. World Travel & Tourism Council (2018), Travel & Tourism

Economic Impact 2018, UNWTO, Madrid.

58. www.unwto.org

59. https://www.wttc.org/

332

Chịu trách nhiệm nội dung và xuất bản:

Giám đốc - Tổng Biên tập

ĐỖ VĂN CHIẾN

Biên tập, sửa bản in:

VƯƠNG NGỌC LAM

Trình bày:

TRẦN KIÊN - DŨNG THẮNG

- In 500 cuốn khổ 16



24 cm tại NXB Thống kê - Công ty In và Thương mại Đông Bắc

Địa chỉ: Số 15, Ngõ 14, Phố Pháo Đài Láng, Phường Láng Thượng, Quận Đống Đa, Hà Nội.

- Đăng ký xuất bản: 1403-2020/CXBIPH/05-09/TK do Cục Xuất bản, In và Phát hành cấp ngày 28/4/2020

- QĐXB số 67/QĐ-NXBTK ngày 15/6/2020 của Giám đốc - Tổng Biên tập NXB Thống kê

- In xong và nộp lưu chiểu tháng 6 năm 2020.

- ISBN: 978-604-75-1538-7

Bấm Tải xuống để xem toàn bộ.

| 1/346

| | Tải xuống