Giáo trình triết học Mác - Lênin | Trường đại học Điện Lực

Giáo trình triết học Mác - Lênin | Trường đại học Điện Lực được sưu tầm và soạn thảo dưới dạng file PDF để gửi tới các bạn sinh viên cùng tham khảo, ôn tập đầy đủ kiến thức, chuẩn bị cho các buổi học thật tốt. Mời bạn đọc đón xem!

105 53 lượt tải Tải xuống

Chia sẻ Báo cáo tài liệu

Bộ giáo dục và đào tạo

Giáo trình

Triết học mác - lênin

(Dùng trong các trường đại học, cao đẳng)

(Tái bản lần thứ ba có sửa chữa, bổ sung)

Đồng chủ biên:

GS, TS. Nguyễn Ngọc Long - GS, TS. Nguyễn Hữu Vui

Tập thể tác giả:

PGS. TS. Vũ Tình

PGS.TS. Trần V y ăn Thụ

GS, TS. Nguyễn Hữu Vui

GS, TS. Nguyễn Ngọc Long

TS. Vương Tất Đạt

TS. Dương Văn Thịnh

PGS, TS. Đoàn Quang Thọ

TS. Nguyễn Như Hải

PGS, TS. Trương Giang Long

PGS.TS. Đoàn Đức Hiếu

TS. Phạm Văn Sinh

Th.S. Vũ Thanh Bình

CN. Nguyễn Đăng Quang

Phần I

Khái l tri triược về ết học và lịch sử ết học

Chương I

Khái lược về Triết học

I- Triết học là gì ?

1. Triết h t học và đối tượng của triế ọc

a) Khái niệm "Triết học"

Triết học ra đời ở cả phương Đông và phương Tây gần như cùng một thời gian

(khoảng từ thế kỷ VIII đến thế kỷ VI trước Công nguyên) tại một số trung tâm văn minh

cổ đại của nhân loại như Trung Qu Trung Quốc, ấn p. Độ, Hy Lạ ở ốc, thuật ngữ triết học

có g c hiốc ngôn ngữ là chữ triết ( ); người Trung Quố ểu triết học không phải là sự

miêu tả mà là sự truy tìm bản chất c i t t hủa đố ượng, triế ọc chính là trí tuệ, là sự hiểu

biết sâu sắc của con người.

ở ấ ến Độ, thuật ngữ dar'sana (tri t học) có nghĩa là chiêm ngưỡng, nhưng mang

hàm ý là tri thức dựa trên lý trí, là con đường suy ngẫm để dẫn dắt con người đến với lẽ

phải.

ở ậ phương Tây, thu t ngữ triết học xuất hiện ở Hy Lạp. Nếu chuyển từ tiếng Hy Lạp

cổ sang tiếng Latinh thì triết họ ĩc là Philosophia, ngh a là yêu mến sự thông thái. Với người

Hy Lạp, philosophia vừa mang tính định hướng, vừa nhấn mạnh đến khát vọng tìm

kiếm chân lý của con người.

Như vậy, cho dù ở phươ ương Đông hay ph ng Tây, ngay từ đầ ọ đ u, triết h c ã là

hoạt động tinh thần bi n khểu hiệ ả năng nhận thức, đánh giá của con người, nó tồn tại

với tư cách là một hình thái ý thức xã hội.

Đã có rấ ềt nhi u cách định nghĩa khác nhau về triết học, nhưng đều bao hàm

những n n giội dung cơ bả ống nhau: Triế ết họ ức nghiên c u th giớ ới v i tư cách là một

chỉnh thể, tìm ra những quy luật chung nhất chi phối sự vậ ển động của chỉnh th đó nói

chung, của xã hội loài người, của con người trong cu c sộ ố ộ đồng c ng ng nói riêng và thể

hiện nó m ng dột cách có hệ thố ưới dạng duy lý.

Khái quát lại, có thể hiểu: Triết họ ốc là hệ th ng tri thứ ậc lý lu n chung nhất của

con người về thế gi với; về ị trí, vai trò của con người trong thế giới ấy.

Triết học ra đời do hoạt động nhận thức của con người phục vụ nhu c u sầ ống; song,

với tư cách là hệ thống tri thức lý luận chung nhất, triết học chỉ có thể ấ xu t hiện trong

những u ki n nhđiề ệ ất định sau đây:

Con người t t đã phải có một vốn hiểu biết nhấ định và đạ đến khả năng rút ra được

cái chung trong muôn vàn nhữ ựng s kiện, hiện tượng riêng lẻ.

Xã hội đã phát triển đến thời kỳ hình thành tầng lớp lao động trí óc. Họ đã nghiên

cứu, hệ thống hóa các quan điể ệ ờ ạ ạm, quan ni m r i r c l i thành học thuyết, thành lý luận và

triết học ra đời.

Tất cả nh ng ữ điều trên cho thấy: Triết họ đờ ừ ự ầc ra i t th c tiễn, do nhu c u của thực

tiễn; nó có nguồ ố ứ ồ ố ộn g c nhận th c và ngu n g c xã h i.

b) Đối tượng của triết học

Trong quá trình phát triển, n đối tượng của triết học thay đổi theo từng giai đoạ

lịch sử.

Ngay từ khi mới ra đời, triết h t cọc được xem là hình thái cao nhấ ủa tri thức, bao

hàm trong nó tri thức về tất cả các lĩ ựnh v c không có đố Đi tượng riêng. ây là nguyên

nhân sâu xa làm nảy sinh quan niệm cho rằng, triết học là khoa học củ ọa m i khoa

học, đặ ệc bi t là ở triết họ ự ủ ạ ổ đạc t nhiên c a Hy L p c i. Thời kỳ này, triế ọ đ đạt h c ã t

được nhiề ả ểu thành tự ựu r c rỡ mà nh hưởng của nó còn in đậm đối với sự phát tri n của

tư tưởng triết học ở Tây Âu.

Thời k i lỳ trung cổ ự, ở Tây Âu khi quyền l c của Giáo hội bao trùm mọ ĩnh vực đời

sống xã hội thì triết học trở thành nô lệ của thần học. Nền triết học tự nhiên bị thay bằng

nền triết học kinh viện. Triế ọ ột h c lúc này phát triển m t cách chậm chạp trong môi

trường chật hẹp c . ủa đêm trường trung cổ

Sự phát triển mạ ẽnh m củ ọa khoa h c vào thế kỷ XV, XVI đã tạo một cơ sở tri thức

vững chắc cho sự ph ng triục hư ết học. áp Để đ ứng yêu cầu của th c tiự ễn, đặc biệt yêu

cầu của sản xuất công nghiệp, các bộ môn khoa học chuyên ngành nhất là các khoa học

thực nghiệm đã ra đời với tính cách là những khoa học độc lập. Sự phát triển xã hội

được thúc đẩy bởi sự ủ ố hình thành và c ng c quan hệ sản xuất tư bản chủ nghĩa, bởi

những phát hiện l n vớ ề địa lý và thiên v n cùng nhă ững thành tựu khác của cả khoa học

tự nhiên và khoa học nhân văn đã mở ra một thời kỳ mới cho sự ế ọ phát triển tri t h c.

Triết học duy vật chủ nghĩa dựa trên cơ sở tri thứ ủ ọ ực c a khoa h c th c nghiệm đã phát

triển nhanh chóng trong cuộc đấu tranh với chủ nghĩa duy tâm và tôn giáo và đã đạt tới

đỉ ủnh cao mới trong ch nghĩa duy vậ ết th kỷ XVII - XVIII ở Anh, Pháp, Hà Lan, với

nh pxững đại biểu tiêu biểu như Ph.Bêcơn, T.Hố ơ (Anh), Điđrô, Henvêtiuýt (Pháp),

Xpinôda (Hà Lan)... V.I.Lênin đặc biệt đánh giá cao công lao của các nhà duy vật

Pháp thời kỳ này đố ự ủ ĩ ậ ị ửi với s phát triển ch ngh a duy v t trong l ch s triết học trước

Mác. "Trong suốt cả lịch sử đạ ủ ấ ố ế hiện i c a châu Âu và nh t là vào cu i th kỷ ở XVIII,

nước Pháp, nơi đã diễn ra một cu a thộc quyết chiến chống tất c i cả những rác rưở ủ ời

trung cổ, ch và tống chế độ phong kiến trong các thiết chế ư tưởng, chỉ có chủ nghĩa duy

vật là triết họ ấc duy nh t triệt để, trung thành với tất cả mọ ọ ủ ọi h c thuyết c a khoa h c tự

nhiên, thù

địch v c giới mê tín, với thói đạ đứo ả, v.v." . M duy tri

ặt khác, tư ết học cũng

được phát triể ọ ến trong các h c thuy t triết học duy tâm mà đỉnh cao là triết học Hêghen,

đạ ấ ủ ế ọ ổ đi biểu xu t sắc c a tri t h c c iển Đức.

Sự phát triển của các bộ môn khoa học độc lập chuyên ngành cũng t ng bừ ước làm

phá sản tham vọng của triết học muố đn óng vai trò "khoa học củ ọ ếa các khoa h c". Tri t

học Hêghen là học thuyết triết học cuối cùng mang tham vọ đ ựng ó. Hêghen t coi triết

học của mình là một hệ thố ổng ph biến của sự nhận thức, trong đó những ngành khoa học

riêng biệt chỉ là nh t khâu phững mắ ụ thuộc vào triết học.

Hoàn cảnh kinh tế - xã hội và sự phát triển m nh mạ ẽ củ ọ đầa khoa h c vào u thế kỷ

XIX đã dẫn đến sự ra đời của triết học Mác. Đoạn tuyệt triệt để với quan niệm "khoa

học của các khoa học", triết học mácxít xác định p đối tượng nghiên cứu của mình là tiế

tục giải quyết mối quan hệ giữa vật chất và ý thức trên lập trường duy vật triệt để và

nghiên c ng quy luứ ữu nh ật chung nhất của tự nhiên, xã hội và tư duy.

Triết h i b i mọc nghiên cứu thế giớ ằng phương pháp của riêng mình khác vớ ọi

khoa học cụ thể. Nó xem xét thế giới như một chỉnh thể và tìm cách đưa ra một hệ

thống các quan niệm về chỉnh thể đó. u Điề đó chỉ có thể thực hiện ng được bằng cách tổ

kết toàn bộ lịch sử củ ọ ửa khoa h c và lịch s củ ưa bản thân t tưởng triết họ ế ọc. Tri t h c là

sự diễn tả thế giới quan bằng lý luận. Chính vì tính đặ ưc thù nh vậy của đối tượng triết

học mà vấn đề tư cách khoa học của triết học và đối tượng của nó đã gây ra những cuộc

tranh luận kéo dài cho đến hi u h ph ng Tây ện nay. Nhiề ọc thuyết triết học hiện đại ở ươ

muố ừn t bỏ ố ế ọ đị ứ quan niệm truyền th ng về tri t h c, xác nh đối tượng nghiên c u riêng

cho mình như mô tả những hiện tượng tinh thần, phân tích ngữ nghĩa, chú giải văn

bản...

Mặc dù vậy, cái chung trong các học thuyết triế ọt h c là nghiên cứu những vấn đề

chung nhất của giới tự nhiên, của xã hội và con người, mố ệi quan h của con người nói

chung, của tư duy con người nói riêng với thế ớ gi i xung quanh.

2. Vấn đề cơ bản của triết học

Triết h t rọc cũ ưng nh những khoa học khác phải giải quyế ất nhiều vấn đề có liên

quan với nhau, trong đó vấn đề cự ọ ả đ ểc kỳ quan tr ng là nền t ng và là i m xuất phát để

giải quyết những vấn đề còn lại được gọi là vấn đề cơ bản củ ọa triết h c. Theo

Ăngghen: "Vấn đề cơ bản lớn của mọi triết họ đặ ệc, c bi t là củ ế ọ đạa tri t h c hiện i, là

ấn gi . đề quan hệ ữa tư duy với tồn tại"

1. V.I.Lênin: Toàn tập, Nxb. Tiế ộn b , Mátxcơva, 1980, t.23, tr. 50.

1. C.Mác và Ph.Ăngghen: Toàn tập, Nxb. Chính tr quị ốc gia, Hà Nội, 1995, t.21, tr. 403.

Giải quyết vấn đề cơ bả ủ ế ọ ề ả đn c a tri t h c không chỉ xác định được n n t ng và iểm

xuất phát để giải quyế ấ đề ủt các v n khác c a triết họ đểc mà nó còn là tiêu chuẩn xác định

lập trường, thế giới quan của các triết gia và học thuyết của họ.

Vấn c b n cđề ơ ả ủa triết học có hai mặt, mỗ ộ ỏi mặt phải trả lời cho m t câu h i lớn.

Mặt thứ nhất: Giữa ý thức và vật chất thì cái nào có trước, cái nào có sau, cái nào

quyết định cái nào?

Mặt thứ hai: Con người có khả năng nhận thức được thế giới hay không?

Trả lời cho hai câu hỏi trên liên quan mậ ết thi t đến việc hình thành các trường phái

triết học và các học thuyết về nhận thức của triết học.

II- Chức năng thế giới quan của triết học

1. Tri i quan ết học - hạt nhân lý luận của thế giớ

Thế gi nh ng quan niới quan là toàn bộ ữ ệm của con người v thề ế giới, về bản thân

con người, về cuộc sống và v a con ngị trí củ ười trong thế gi ó. ới đ

Trong thế giới quan có sự hoà nhập giữa tri thức và niềm tin. Tri thức là cơ sở

trực tiếp cho sự hình thành thế gi giới quan, song nó chỉ gia nhập thế ới quan khi nó đã

trở thành niềm tin định h ng cướng cho hoạt độ ủa con người.

Có nhiều cách tiếp cận để nghiên cứu về thế giới quan. Nếu xét theo quá trình phát

triển thì có thể chia thế giới quan thành ba loại hình cơ bản: Thế giới quan huyền thoại,

thế gi giới quan tôn giáo và thế ới quan triết học.

Thế giới quan huyền thoại là phương thức c nảm nhậ thế giới của người nguyên

thủy. ở thờ ỳ ếi k này, các y u tố tri thức và cảm xúc, lý trí và tín ngưỡng, hiện thực và

tưởng tượng, cái thật và cái ảo, cái thần và cái người, v.v. của con người hoà quyện vào

nhau thể hi giện quan niệm về thế ới.

Trong thế giới quan tôn giáo, niềm tin tôn giáo đóng vai trò chủ yếu; tín ngưỡng

cao hơn lý trí, cái ảo l n vấn át cái thực, cái thầ ượt trội cái người.

Khác với huyền thoại và giáo lý của tôn giáo, triết học diễn tả quan niệm của con

người dưới dạng hệ thống các phạ ậ đ ư ữ ậm trù, quy lu t óng vai trò nh nh ng b c thang trong

quá trình nhận th i. Vức thế giớ ới ý nghĩa như vậ ếy, tri t học được coi như độ trình tự

giác trong quá trình hình thành và phát tri i quan. Nển của thế giớ ếu thế giới quan được

hình thành t c và kinh nghiừ toàn bộ tri thứ ệm số ủng c a con người; trong đó tri thức của

các khoa học cụ thể là cơ sở trự ế ự ữc ti p cho s hình thành nh ng quan niệ ấm nh t định về

từng mặt, từng b phộ ận của thế giới, thì triết học, với phương thức tư duy đặc thù đã tạo

nên hệ th t v th i tống lý luận bao gồm những quan niệm chung nhấ ề ế giới vớ ư cách là

một chỉnh thể. Như vậ ếy, triế ọ ạ ậ ủt h c là h t nhân lý lu n c a thế giới quan; tri t họ ữc gi vai

trò định hướng cho quá trình củ ống c và phát triển thế giới quan của mỗi cá nhân, mỗi

cộng đồng trong lịch sử.

Những vấn đề được triết học đặt ra và tìm lời giải đáp trước hết là những vấn đề

thuộc v c biề thế giới quan. Thế giới quan đóng vai trò đặ ệt quan trọng trong cuộc sống

của con người và xã hội loài người. Tồn tại trong thế giới, dù muốn hay không con

người cũng phải nhận thức thế giới và nhận thức bản thân mình. Những tri thức này dần

dần hình thành nên thế giới quan. Khi đã hình thành, thế giới quan lại trở thành nhân tố

đị ụ ậ ứ ớnh hướ ường cho quá trình con ng i tiếp t c nh n th c thế giới. Có thể ví thế gi i quan

như mộ ấ đ ậ ết "th u kính", qua ó con người nhìn nh n th gi ng nhới xung quanh cũ ư tự xem

xét chính bản thân mình để xác định cho mình mục đích, ý nghĩa cu c sộ ống và lựa chọn

cách thức ho c mạt động đạt đượ ục a đích, ý nghĩ đó. Như vậ ế ớ đy th gi i quan úng đắn là

tiền đề để xác lập nhân sinh quan tích cực và trình độ phát triển của thế ớ gi i quan là tiêu

chí quan trọng về sự ủ ỗ ũ ư trưởng thành c a m i cá nhân c ng nh củ ỗ ộ đồ ộa m i c ng ng xã h i

nhất định.

Triết h i vọc ra đờ ới tư cách là hạt nhân lý luận của thế giới quan, làm cho thế giới

quan phát triển như mộ ự ự ự ổ ệ ựt quá trình t giác d a trên s t ng kết kinh nghi m th c tiễn và

tri thức do các khoa học đưa lại. Đó là chức nă ớng thế gi i quan của triết học.

Các trường phái chính của triết h thọc là sự ả diễn t ế giới quan khác nhau, đối lập

nhau b ng lý luằ ận; đó là các thế giới quan triết học, phân biệt v i thớ ế giới quan thông

thường.

2. Chủ ngh nghĩa duy vật, chủ ĩa duy tâm và thuyết không thể biết

a) Chủ ngh nghĩa duy vật và chủ ĩa duy tâm

Việc giải quyết mặt thứ ấ nh t vấn đề cơ bả ủ ế ọn c a tri t h c đã chia các nhà triết học

thành hai trường phái lớn. Những người cho rằng vật chất, giới tự nhiên là cái có trước và

quyết định ý thức của con người được coi là các nhà duy vật; học thuyết của họ ợ h p thành

các môn phái khác nhau của chủ nghĩa duy vật. Ngượ ườc lạ ữi, nh ng ng i cho rằ ứng, ý th c,

tinh thần có trước giới tự nhiên được gọi là các nhà duy tâm; họ hợp thành các môn phái

khác nhau của chủ nghĩa duy tâm.

- Ch nghủ ĩa duy vật:

Cho đến nay, chủ nghĩa duy vật đã được thể hi n dệ ưới ba hình thức cơ bản: chủ

nghĩa duy vật chất phác, chủ nghĩa duy vật siêu hình và chủ nghĩa duy vật biện chứng.

+ Chủ nghĩa duy vật chất phác là kết quả nhận thức của các nhà triết học duy vật

thời c t thổ đại. Chủ nghĩa duy vậ ời kỳ này trong khi thừ ậ ứa nh n tính th nhất của vậ ất ch t

đ đồ ấã ng nh t v t v i mật chấ ớ ột hay mộ ố ụ ữ ậ ủt s chất c thể và nh ng kết lu n c a nó mang

nặng tính trực quan nên ngây thơ, chất phác. Tuy còn rất nhiều h , nhạn chế ưng chủ

nghĩa duy vật chất phác thời cổ đại về cơ bả ản là đ đ ự đểúng vì nó ã lấy giới t nhiên gi i

thích giới tự nhiên, không viện n Th ng . đế ần linh hay Thượ đế

+ Chủ nghĩa duy vật siêu hình là hình thức cơ bản thứ ủ ủ hai c a ch nghĩa duy vật,

thể hiện khá rõ ở các nhà triết học thế k kỷ XV đến thế ỷ XVIII và đỉnh cao vào thế ỷ k thứ

XVII, XVIII. Đây là thời kỳ mà cơ họ ổc c điể ữ ự ựn thu được nh ng thành t u r c rỡ nên trong

khi tiếp tục phát triển quan điể ủ ĩm ch ngh a duy vật thời cổ đại, chủ nghĩa duy vật giai

đ ựoạn này chịu s tác động mạnh mẽ củ ưa phương pháp t duy siêu hình, máy móc -

phương pháp nhìn thế giới như một cỗ ỗ máy khổng lồ mà m i bộ phận tạo nên nó luôn

ở trong trạng thái biệt lập và tĩnh tại. Tuy không phản ánh đúng hiện thực nhưng chủ nghĩa

duy vật siêu hình cũng đã góp phần không nhỏ vào việc chống lại thế giới quan duy tâm

và tôn giáo, điể ờn hình là th i kỳ ể đ ổ ụ chuy n tiếp từ êm trường trung c sang thời ph c

hưng.

+ Chủ nghĩa duy vật biện chứng là hình thức cơ bản thứ ba của chủ nghĩa duy vật,

do C.Mác và Ph.Ăngghen xây dựng vào những năm 40 của thế kỷ đ XIX, sau ó được

V.I.Lênin phát triển. Với sự kế thừ ủ ọa tinh hoa c a các h c thuyết triết họ đ ửc trước ó và s

dụng khá triệt để thành tựu của khoa học đương thời, chủ ĩ ngh a duy vật biện chứng, ngay

từ khi mới ra đời đã khắc phục được hạn chế của chủ nghĩa duy vật chất phác thờ ổi c đại,

chủ nghĩa duy vật siêu hình và là đỉnh cao trong sự phát triển của chủ ĩ ngh a duy vật. Chủ

nghĩa duy vật biện ch n ánh hiứng không chỉ phả ện thực đ ưúng nh chính bản thân nó tồn

tại mà còn là một công cụ hữ ữ ự ộ ộu hiệu giúp nh ng l c lượng tiến b trong xã h i cải tạo

hiện thực ấy.

- Chủ nghĩa duy tâm:

Chủ nghĩa duy tâm chia thành hai phái: chủ ĩ ngh a duy tâm chủ quan và chủ nghĩa

duy tâm khách quan.

+ Chủ ĩ ngh a duy tâm chủ quan th t cừa nhận tính thứ nhấ ủa ý thức con người.

Trong khi phủ ự nhận s tồ ủ ự ủ ủn tại khách quan c a hiện th c, ch nghĩa duy tâm ch quan

khẳng n tđịnh mọi sự vật, hiệ ượng chỉ là phức hợp nh ng cữ ảm giác củ ủ ủa cá nhân, c a ch

thể.

+ Chủ nghĩa duy tâm khách quan cũ ừ ậ ứ ủ ứ ưng th a nh n tính th nhất c a ý th c nh ng

theo h i con ngọ đấy là n tlà thứ tinh thần khách quan có trước và tồ ại độc lập vớ ười.

Thực thể tinh thần khách quan này thường mang những tên gọi khác nhau như ý niệm,

tinh thần tuyệt đối, lý tính thế giới, v.v..

Chủ nghĩa duy tâm triết học cho r ng ý thằ ức, tinh thần là cái có tr c và sướ ản

sinh ra giới tự nhiên; như vậ ằ ậ ạy là đã b ng cách này hay cách khác thừa nh n sự sáng t o

ra thế giới. Vì vậy, tôn giáo thường sử dụ ọng các h c thuyết duy tâm làm cơ sở lý luận,

luận ch a mình. Tuy nhiên, có sứng cho các quan điểm củ ự khác nhau giữa chủ nghĩa

duy tâm triết học với chủ nghĩa duy tâm tôn giáo. Trong thế giới quan tôn giáo, lòng

tin là cơ sở chủ yế ếu và đ ủóng vai trò ch đạ ủo. Còn ch nghĩa duy tâm tri t họ ạc l i là sản

phẩm của tư duy lý tính dựa trên cơ sở tri thức và lý trí.

Về phương diện nhận thức luận, sai lầm của chủ nghĩa duy tâm bắt nguồn từ cách

xem xét phiến diện, tuyệt đối hóa, thần thánh hóa một mặt, mộ đ ủt đặc tính nào ó c a quá

trình nhận thức mang tính biện chứng của con người.

Cùng với nguồ ốn g c nhận thức luận, ch i còn do nguủ nghĩa duy tâm ra đờ ồ ốn g c

xã hội. Sự tách rời lao độ ớng trí óc v i lao động chân tay và địa vị thống trị củ độa lao ng

trí óc đối với lao động chân tay trong các xã h vai trò quyội cũ đã tạo ra quan niệm về ết

đị ủ ố ấ ố ị ữ ựnh c a nhân t tinh thần. Các giai c p th ng tr và nh ng l c l i phượng xã hộ ản động

ủ ộ ử ụ ủng h , s d ng ch nghĩa duy tâm làm n n tề ảng lý luận cho những quan điểm chính trị

- xã hội của mình.

Một học thuyết triết học thừa nhận chỉ mộ ự ậ ất trong hai th c thể (v t ch t hoặc tinh

thần) là nguồ ốn g c của thế giới được gọi là nhất nguyên luận (nhất nguyên luận duy vật

hoặc nhất nguyên luận duy tâm).

Trong lịch sử triết học cũng có những nhà triết học xem vật chất và tinh thần là

hai nguyên thể tồ ạn t i độc l c cập, t n gạo thành hai nguồ ố ủa thế giới; học thuyết triết học

của họ là nh nị nguyên luậ . Lại có nhà triết học cho rằng v n vạ ật trong thế giới là do vô

số nguyên thể độc lập tạo nên; đó là đa nguyên luận trong triết học (phân biệt với

thuyết t đa nguyên chính trị). Song đó chỉ là biểu hiện tính không triệ để về lập trường

thế giới quan; rốt cuộc chúng thường sa vào chủ nghĩa duy tâm.

Như vậ ị ử ữ đy, trong l ch s tuy nh ng quan iểm triết học biểu hiện đa dạng nhưng suy

cho cùng, tri ng phái chính: chết học chia thành hai trườ ủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy

tâm. Lịch sử triết học cũng là lịch sử đấu tranh của hai trường phái này.

b) Thuyết không thể biết

Đây là kế ảt qu củ ếa cách giải quy t mặ ất thứ hai v n đề cơ bản của triết học. Đối

với câu hỏi "Con người có thể nh giận thức được thế ới hay không?", tuyệt đại đa số các

nhà triết học (cả duy vật và duy tâm) trả lờ ội m t cách khẳng định: thừa nhận khả năng nhận

thức thế giới của con người. Học thuyết triết họ ủc ph nhận khả nă ậ ứ ủng nh n th c c a con

người được gọi là thuyết không thể biết. Theo thuyết này, con người không thể hiểu được

đối tượng hoặ ểc có hi u chăng chỉ là hiểu hình thứ ề ực b ngoài vì tính xác th c các hình ảnh

về đối tượng mà các giác quan của con người cung cấp trong quá trình nhận th c không ứ

bảo đảm tính chân thực.

Tính tương đối của nhận thức dẫn đến việc ra đời của trào lưu hoài nghi luận từ

triết học Hy Lạp cổ đại. Những người theo trào lưu này nâng sự hoài nghi lên thành

nguyên t c trong viắ ệc xem xét tri thức ã đ đạt được và cho rằng con người không thể đạt

đế ữ ư ụn chân lý khách quan. Tuy còn nh ng mặt hạ ến ch nh ng Hoài nghi luận thời ph c

hưng đã giữ vai trò quan trọng trong cuộc đấu tranh chống hệ tư tưởng và quyền uy của

Giáo hội thời trung cổ, vì hoài nghi luận th i vừa nhận sự hoài nghi đố ới cả Kinh thánh

và các tín điề ừu tôn giáo. T hoài nghi luận (scepticisme) một số nhà triết học đã đi đến

thuyết không thể biết (agnosticisme) mà tiêu biểu là Cantơ ở thế kỷ XVIII.

III- Siêu hình và biện chứng

Các khái niệm "biện ch ch sứng" và "siêu hình" trong lị ử triết học được dùng theo

một số nghĩa khác nhau. Còn trong triết học hiện đại, đặc biệt là triết học mácxít, chúng

được dùng, trướ ươc hết để chỉ hai ph ng pháp chung nhấ ậ ết đối l p nhau của tri t học.

Phương pháp biện chứng phản ánh "biện chứ ựng khách quan" trong s vận động, phát

triển c giủa thế ới. Lý luận tri i là "phép biết học c c gủa phương pháp đó đượ ọ ện chứng".

1. Sự đối lập giữa phương pháp siêu hình và phương pháp biện chứng

a) Phương pháp siêu hình

Phương pháp siêu hình là phương pháp:

+ Nhận thức đối tượng ở trạng thái cô lập, tách rời đối tượng ra khỏi các chỉnh thể

khác và giữa các mặt t đối lập nhau có một ranh giới tuyệ đối.

+ Nhận thức đối tượng ở trạ ạng thái tĩnh t i; nế ếu có sự bi n đổ đấ ựi thì y chỉ là s

biến l bi n ng. đổi về số ượng, nguyên nhân của sự ế đổi nằm ở bên ngoài đối tượ

Phương pháp siêu hình làm cho con người "chỉ nhìn thấy những sự vật riêng biệt

mà không nhìn thấy mối liên hệ qua lại giữ ữa nh ng sự vật ấ ấy, chỉ nhìn th y sự tồn tại

của những sự vậ ấ ất y mà không nhìn th y s phát sinh và s ng sự ự tiêu vong của nhữ ự vật

ấy, chỉ ĩ nhìn thấ ạy tr ng thái t nh của nhữ ựng s vậ ất y mà quên mất sự vận động của

nh ng"

ững s v y rự ật ấy, chỉ nhìn thấy cây mà không thấ ừ

Phương pháp siêu hình bắt nguồ ừn t ch c mỗ muốn nhận thứ ột đối tượng nào trước

hết con người cũng phải tách đối tượng ấy ra khỏi những mối liên hệ và nhận thức nó ở

trạng thái không biến ng đổi trong một không gian và thời gian xác định. Song phươ

pháp siêu hình chỉ có tác dụng trong một ph i hiạm vi nhất định bở ện thực không rời rạc

và ng ng pháp này quan niư đọ ưng ng nh phươ ệm.

b) Phương pháp biện chứng

Phương pháp biện chứng là phương pháp:

+ Nhận thức đối tượng ở trong các mối liên hệ với nhau, ảnh hưởng nhau, ràng

buộc nhau.

+ Nhận th i, nức đối tượng n n ở trạng thái vậ động biế đổ ằm trong khuynh hướng

chung là phát tri ây là quá trình thay ển. Đ đổi về chất của các sự vậ ệt, hi n tượng mà

nguồn g giốc của sự thay đổi ấy là đấu tranh của các mặt đối lập để ải quyết mâu thuẫn

nội tại của chúng.

Như vậ ệ ệy phương pháp bi n chứng thể hi n tư duy mềm dẻo, linh hoạt. Nó thừa

nhận trong những trường hợp cần thiết thì bên cạnh cái "hoặc là... hoặc là..." còn có cả

cái "vừa là... vừa là..." nữa; thừ ậ ộ ểa nh n m t chỉnh th trong lúc vừa là nó lại vừa không

phải là nó; thừa nhận cái khẳng định và cái phủ định vừa loại trừ nhau lại vừa gắn bó

ới nhau

Phương pháp biện ch n thứng phản ánh hiệ ực đ ư ồ ạúng nh nó t n t i. Nhờ vậy,

phương pháp tư duy biện chứng trở thành công cụ hữ ứu hiệu giúp con người nhận th c

S dđ , t.20, tr. 37.

Xem S dđ , tr. 696.

và cải tạo thế giới.

2. Các giai đoạn phát triển cơ bản của phép biện chứng

Cùng với sự phát triển c ã qua ba ủa tư duy con ng ng pháp biười, phươ ện chứng đ

giai đoạn phát triển, được thể hiện trong triết học với ba hình thức lịch sử của nó: phép

biện chứng tự phát, phép biện ch n chứng duy tâm và phép biệ ứng duy vật.

+ Hình thức th nhứ ất là phép biện chứ ựng t phát thời cổ ệ ứ ả đại. Các nhà bi n ch ng c

phương Đông lẫn phương Tây thời kỳ này đã thấy các sự vật, hiện tượng của vũ trụ sinh

thành, biến hóa trong những sợi dây liên hệ vô cùng t n. Tuy nhiên, nhậ ững gì các nhà

biện chứng hồi đó thấy được chỉ là trực kiến, chưa phải là kết quả củ ứa nghiên c u và

thực nghi c. ệm khoa họ

+ Hình thức thứ hai là phép biện chứng duy tâm. nh cao cĐỉ ủa hình thức này được

thể hiện trong triết học cổ điển Đức, người khởi đầu là Cantơ và người hoàn thiện là

Hêghen. Có thể nói, lần đầu tiên trong lịch sử phát triển của tư duy nhân loại, các

nhà triết học c Đứ đã trình bày một cách có hệ thố ững nh ng nội dung quan trọng nhất

của phương pháp biện chứng. Song theo họ biện chứng ở đây bắt đầu từ tinh thần và kết

thúc ở tinh th n, thầ ế giới hiệ ự ựn th c chỉ là s sao chép ý niệm nên biện chứ ủng c a các nhà

triết học cổ đ iển Đức là bi nệ chứng duy tâm.

+ Hình thức th c thứ ba là phép bi ng duy vện chứ ật. Phép bi ng duy vện chứ ật đượ ể

hiện trong triết học do C.Mác và Ph.Ăngghen xây dựng, sau đó được V.I.Lênin phát

triển. C.Mác và Ph.Ăngghen đã gạt b thỏ tính chất thần bí, kế ừa những hạt nhân hợp lý

trong phép biện chứng duy tâm để xây dựng phép biện chứng duy vật với tính cách

là học thuyết về mố ệi liên h ph bi sổ ến và về ự phát triể ấn dưới hình thức hoàn bị nh t.

3. Ch a triức năng phương pháp luận củ ết học

Phương pháp luận là lý luận v phề ương pháp; là hệ thống các quan điểm chỉ đạo

việc tìm tòi, xây dựng, l n dựa chọn và vậ ụng các phương pháp.

Xét ph ng pháp luạm vi tác dụ ủng c a nó, phươ ận có thể chia thành ba cấp độ:

Phương pháp lu ng pháp lu ng pháp luận ngành, phươ ận chung và phươ ận chung nhất.

- Phương pháp lu ng pháp luận ngành (còn gọi là phươ ận bộ môn) là phương pháp

luận c ó. ủa một ngành khoa học cụ thể nào đ

- Phương pháp luận chung là phương pháp luận được sử dụ ộ ống cho m t s ngành

khoa học.

- Phương pháp luận chung nhất là phương pháp luận được dùng làm điểm xuất phát

cho vi c xác ệ định các phương pháp luận chung, các phương pháp luận ngành và các

phương pháp hoạt động khác của con người.

Với tư cách là hệ thống tri thức chung nhất c i v thủa con ngườ ề ế giới và vai trò

của con người trong thế giới đó; vớ ệi vi c nghiên cứu những quy luật chung nhấ ủt c a tự

nhiên, xã hộ ưi và t duy, triết học thực hiện chức năng phương pháp luận chung nhất.

Trong triết học Mác - Lênin, lý luận và ph ng pháp thươ ống nh u cất hữ ơ với

nhau. Phép biệ ứ ậ ậ ọn ch ng duy v t là lý lu n khoa h c phản ánh khái quát sự vận động và

phát tri c; do ển của hiện thự đó, nó không chỉ là lý luận về phương pháp mà còn là sự

diễn t gi n vả quan niệm về thế ới, là lý luậ ề th thế giới quan. Hệ ống các quan đ ể ủi m c a

chủ nghĩ ậa duy v t mácxít, do tính đúng đắn và triệt để của nó đem lại đã trở thành nhân tố

đị độ độnh hướng cho hoạt ng nhậ ứ ạn th c và ho t ng thực tiễn, trở thành những nguyên tắc

xuất phát của ph ng pháp luươ ận.

Bồi dưỡng thế gi duy biới quan duy vật và rèn luyện tư ện chứng, đề phòng và

chống chủ nghĩa chủ quan, tránh phương pháp tư duy siêu hình vừa là kết quả, vừa là

mục đích trực tiếp của việc học tập, nghiên cứu lý luận triết học nói chung, triết học

Mác - Lênin nói riêng.

Câu hỏi ôn tập

1. n Đặc trưng c biủa tri thức triết học. Sự ế đổi đối tượng của triết học qua các giai

đ ửoạn lịch s ?

2. Vấn đề cơ bả ủ ế ọn c a tri t h c. Cơ sở ệ ủ ủ ĩ để phân bi t ch nghĩa duy vật và ch ngh a

duy tâm trong triết học?

3. Sự đối lập giữa phương pháp biện chứng và phương pháp siêu hình?

4. Vai trò của triết h i sọc trong đờ ống xã hội?

Chương II

Khái lược về lịch sử triết họctrước mác

A. triết học phương đông

I- triết học ấn Độ cổ, trung đại

1. Hoàn cảnh ra a triđời triết học và đặc điểm củ ết h c , ọc ấn Độ ổ

trung đại

Đ ựiều kiện t nhiên: ấn Độ cổ đạ ộ ụ đị ữ i là m t l c a lớn ở phía Nam châu á, có nh ng

yếu t n rố địa lý rất trái ngược nhau: Vừa có núi cao, lại vừa có biể ộng; vừa có sông ấn

chảy về phía Tây, lại vừa có sông Hằng chảy về phía Đông; vừa có đồng bằng phì nhiêu,

lại có sa mạc khô cằn; vừa có tuyết rơi giá lạnh, lạ ắi có n ng cháy, nóng bức...

Đ ộiề ệ ếu ki n kinh t - xã h i: Xã hội ấn Độ cổ đạ đờ ệ i ra i sớm. Theo tài li u kh o cả ổ

học, vào khoảng thế kỷ XXV trước Công nguyên (tr. CN) đã xuấ ềt hiện n n văn minh

sông ấn, sau đ ịó b tiêu vong, nay vẫn chưa rõ nguyên nhân. Từ thế kỷ ộ XV tr. CN các b

lạc du mụ ừc Arya t Trung á xâm nhập vào ấn Độ. Họ định cư rồ đồi ng hóa với người

bản địa Dravida tạo thành cơ sở cho sự xu n quất hiệ ốc gia, nhà nước lần thứ hai trên đất

ấn Độ. Từ thế kỷ ứ đế ế th VII trước Công nguyên n th kỷ đấ XVI sau Công nguyên, t

nước ấn Độ ph n cải tr i qua hàng loả ạt biế ố lớn, đó là những cuộc chiến tranh thôn tính

lẫn nhau giữa các vương triều trong nước và sự xâm lăng của các quốc gia bên ngoài.

Đặc đ ổ ậ ủ đ ế ộiểm n i b t c a iều kiện kinh t - xã h i của xã hội ấn Độ cổ đạ, trung i là

sự tồn tại rất sớm và kéo dài kết cấu kinh tế - xã hội theo mô hình "công xã nông thôn",

trong đó, theo Mác, chế độ ố qu c hữu về ruộng đất là cơ sở quan trọng nhất để tìm hiểu

toàn bộ lị ử ấch s n Độ cổ ơ đại. Trên c sở đ đ ó ã phân hóa và tồ ốn tại b n đẳng cấp lớn:

tăng lữ (Brahman), quý tộc (Ksatriya), bình dân tự do (Vaisya) và tiện nô

(Ksudra). Ngoài ra còn có sự phân bi c, dòng dõi, nghệt chủng tộ ề nghiệp, tôn giáo.

Đ ềi u kiện về văn hóa: Văn hóa ấn Độ được hình thành và phát triển trên cơ sở điều

kiện t i. Ngự nhiên và hiện thực xã hộ ười ấn Độ cổ đạ đ ũ i ã tích l y được nhiều kiế ứn th c

về thiên văn, sáng tạo ra lịch pháp, giải thích được hiện tượng nhậ ệt thực, nguy t thực... ở

đ ọ ốây, toán h c xuấ ệt hi n sớm: phát minh ra s thập phân, tính được trị số ế π, bi t về đại

số, lượng giác, phép khai căn, giải phương trình bậc 2, 3. Về y học đã xuấ ệt hi n những

danh y nổi tiếng, chữ ệ ằ ậ ứa b nh b ng thu t châm c u, bằng thuốc thả ộo m c.

Nét nổi bật của văn hóa ấn Độ cổ đạ đậ, trung i là mang dấu ấn sâu m về tín

ng oưỡng, tôn giáo. Văn hóa ấn cĐộ ổ, trung đại được chia làm ba giai đ ạn:

a) Khoảng t k n minh sông n. ừ thế ỷ XXV - XV tr. CN gọi là nền vă ấ

b) Từ thế kỷ XV - VII tr. CN gọi là nền văn minh Vêda.

c) Từ thế kỷ VI - I tr. CN là thời kỳ hình thành các trường phái triế ọt h c tôn

giáo lớn g m hai h ng ồ ệ thố đối lập nhau là chính thống và không chính thống.

Hệ thống chính thống bao gồm các trường phái thừa nhận uy thế tố ủi cao c a Kinh

Vêda. Hệ thống này gồm sáu trường phái triết học điển hình là Sàmkhya, Mimànsà,

Védanta, Yoga, Nyàya, Vai'sesika. Hệ th t hống triế ọc không chính thố ủng ph nhận, bác

bỏ uy thế củ đạ ốa kinh Vêda và o Bàlamôn. Hệ th ng này gồm ba trường phái là Jaina,

Lokàyata và Buddha (Phật giáo).

Triết học c ấn Độ c ng ổ đại có nhữ đặ điểm sau:

Trước hết, triết h t nọc ấn Độ là mộ ền triết học chịu ảnh hưởng lớn c ng tủa nhữ ư

tưởng tôn giáo. Giữa triết học và tôn giáo rất khó phân biệt. Tư tưởng triế ẩ ất học n gi u

sau các lễ nghi huyền bí, chân lý thể hiện qua bộ kinh Vêda, Upanisad. Tuy nhiên, tôn giáo

của ấn Độ cổ ộ ứ ư đại có xu hướng "hướng n i" ch không phải "hướng ngoại" nh tôn giáo

phương Tây. Vì vậy, xu hướng trội c th t hủa các hệ ống triế ọc - tôn giáo ấn u Độ đề

tập trung lý giải và thực hành những vấn đề nhân sinh quan dưới góc độ tâm linh tôn

giáo nhằm đạt t i sớ ự "giải thoát" tứ ớ ực là đạt t i s đồng nhất tinh thần cá nhân với tinh thần

vũ trụ (Atman và Brahman).

Thứ hai, các nhà tri ng kết học thườ ế tụ ỏc mà không gạt b hệ ế thống tri t học có

trước.

Thứ ba, khi bàn đến vấn đề bả ận thể lu n, một số học phái xoay quanh vấn đề "tính

không", đem đối lập "không" và "có", quy cái "có" về cái "không" thể hiện một trình độ tư

duy trừu tượng cao.

Nhận n cđịnh về triết học ấ Độ ổ, trung đại

Triết học ấn Độ cổ đ, trung đại ã đặt ra và bước đầu giả ấi quyết nhiều v n đề của

triết học. Trong khi giải quyết nhữ ấ ộ ả ể ậng v n đề thu c b n th lu n, nhận thức luận và nhân

sinh quan, triết học ã ấn Độ đã thể hiện tính biện chứng và tầm khái quát khá sâu sắc; đ

đưa lại nhiều đóng góp quý báu vào kho tàng di sả ạn triết học của nhân lo i.

Một xu hướng khá đậm nét trong triết học ấn Độ cổ đạ, trung i là quan tâm giải

quyết những v ng nấn đề nhân sinh dưới góc độ tôn giáo với xu hướng "hướ ội", đi tìm

cái Đại ngã trong cái Tiểu ngã của một thực thể cá nhân. Có thể nói: sự phản tỉnh nhân sinh

là một nét trộ ưi và có u thế của nhiều học thuyết triết h i (trọc ấn Độ cổ, trung đạ ừ trường

phái Lokàyata), và hầu hết các học thuyết triết học này đề đổu biến i theo xu hướng từ vô

thần đến hữu thần, từ ít nhiều duy vật đến duy tâm hay nhị nguyên. Phải chăng, u ó điề đ

phản ánh trạng thái trì trệ củ ứ ư ếa "phương th c sả ấn xu t châu á" ở ấn Độ vào t duy tri t

học; đến lượt mình, triết học lại trở thành một trong những nguyên nhân của trạng thái

trì trệ đó!

2. Tư t t hưởng triế ọc của Phật giáo (Buddha)

Đạo Phậ ết ra đời vào th kỷ ậ ấ Đ VI tr. CN. Người sáng l p là Siddharta (T t Đạt a).

Sau này ông được người đời tôn vinh là Sakyamuni (Thích ca Mâu ni), là Buddha (Phật).

Phật là tên theo âm Hán - Việt của Buddha, có nghĩa là giác ngộ. Phật giáo là hình

thức giáo đoàn được xây dựng trên mộ ề ừt ni m tin t đức Phật, tức từ bi n lể ớn trí tuệ và từ

bi của Siddharta. Kinh đ ểi n củ ậa Ph t giáo gồm Kinh tạng, Luật tạ ậng và Lu n tạng. Phật

giáo cũng luậ ền v thuyết luân hồi và nghiệp, cũng tìm con đường "giải thoát" ra khỏi vòng

luân hồi. Trạng thái chấm dứt luân hồ ệi và nghi p được gọi là Niết bàn. Nhưng Phật giáo khác

các tôn giáo khác ở chỗ chúng sinh thuộc bất kỳ ấ đẳng c p nào c ng ũ được "giải thoát".

Phật giáo nhìn nhận thế giới tự nhiên cũng như nhân sinh bằng sự phân tích nhân -

quả. Theo Phật giáo, nhân - quả là mộ ỗt chu i liên tục không gián đoạ ỗn và không h n

loạn, có nghĩa là nhân nào quả ấy. Mối quan hệ nhân quả này Phật giáo thường gọi là

nhân duyên với ý nghĩa là một kết quả của nguyên nhân nào đó sẽ là nguyên nhân của một

kết quả khác.

Về thế giới tự nhiên, b , Phằng sự phân tích nhân quả ật giáo cho rằng không thể

tìm ra mộ ũt nguyên nhân đầu tiên cho v trụ, có nghĩa là không có một đấng Tối cao

(Brahman) nào sáng tạo ra vũ tr i sụ. Cùng vớ ự phủ đị ũ nh Brahman, Phật giáo c ng phủ

đị ĩ đnh phạm trù([Anatman], ngh a là không có tôi) và quan iểm "vô thường".

Quan điể ằ ạ ậm "vô ngã" cho r ng v n v t trong vũ trụ chỉ là sự "giả hợ ộp" do h i đủ

nhân duyên nên thành ra "có" (tồ ạn t i). Ngay bản thân sự tồ ạ ủn t i c a thự ểc th con người

chẳng qua là do "ngũ uẩ ố ộ ụn" (5 yếu t ) h i t lạ ấi là: sắ ậc (v t ch t), thụ ả (c m giác), tưởng

(ấn tượng), hành (suy lý) và thức (ý thức). Như vậy là không có cái gọi là "tôi" (vô ngã).

Quan điểm "vô thường" cho rằng vạn vật biến đổi vô cùng theo chu trình bất tận:

sinh - trụ - dị - diệt. Vậy thì "có có" - "không không" luân hồi bất tận; "thoáng có", "thoáng

không", cái còn thì chẳng còn, cái mất thì chẳng mất.

Về nhân sinh quan, Phật giáo đặt vấn đề tìm kiếm mục tiêu nhân sinh ở sự ả "gi i

thoát" (Moksa) khỏi vòng luân hồi, "nghiệp báo" i trđể đạt tớ ạng thái tồn t i Niạ ết

bàn [Nirvana]. Nội dung triết học nhân sinh tập trung trong thuyết "tứ đế"- có nghĩa là

bốn chân lý, cũng có thể gọi là "tứ di u ệ đế" với ý nghĩa là bốn chân lý tuyệt vời.

1. Khổ đế [Duhkha - satya]. Phật giáo cho rằng cuộc sống là khổ, ít nhất có tám nỗi

khổ (bát khổ): sinh, lão (già), bệnh (ốm đau), tử (chết), thụ biệt ly (thương yêu nhau phải

xa nhau), oán tăng h ng g n vội (oán ghét nhau nhưng phải số ầ ới nhau), sở cầ ấu b t đắc

(mong muốn nhưng không được), ngũ thụ uẩ ăn (n m yếu tố uẩ ạ ấn tụ l i nung n u làm khổ

sở).

2. T p ậ đế hay nhân đế (Samudayya - satya). Phật giáo cho rằng cuộc sống đau khổ

là có nguyên nhân. Để cắt nghĩ ỗ ổa n i kh của nhân loại, Phật giáo đưa ra thuyết "thập nhị

nhân duyên" - đó là mười hai nguyên nhân và kết quả nố ối theo nhau, cu i cùng dẫn n đế

các đau khổ của con người: 1/ Vô minh, 2/ Hành; 3/ Thức; 4/ Danh sắc; 5/ Lục nhập; 6/

Xúc; 7/ Thụ; 8/ ái; 9/ Thủ; 10/ Hữu; 11/ Sinh; 12/ Lão - Tử. Trong đó "vô minh" là nguyên

nhân đầu tiên

3. Diệt đế (Nirodha - satya). Phật giáo cho rằng mọi nỗi khổ có thể tiêu diệt để đạt

tới trạng thái Niết bàn.

4. o Đạ đế (Marga - satya). Đạo đế chỉ ra con đường tiêu diệt cái khổ. Đó là con

đường "tu đạo", hoàn thiện đạo đức cá nhân gồm 8 nguyên tắc (bát chính đạo): 1/ Chính

kiến (hiểu biết đúng tứ đế); 2/ Chính tư (suy nghĩ đúng đắn); 3/ Chính ngữ (nói lời

đ ệ ữúng đắn); 4/ Chính nghi p (gi nghiệp không tác động xấu); 5/ Chính mệnh (giữ ngăn

dục vọng); 6/ Chính tinh tiến (rèn luyện tu lập không mệt mỏi); 7/ Chính niệm (có niềm tin

bền vững vào giải thoát); 8/ Chính định (tập trung tư tưởng cao độ). Tám nguyên tắc trên có

thể thâu tóm vào "Tam học", tức ba đ ềi u c n hầ ọc tập và rèn luyện là Giới - Định - Tuệ.

Giới là giữ cho thân, tâm thanh tịnh, trong sạch. Định là thu tâm, nhiếp tâm để cho sức

mạnh của tâm không bị ngoại cảnh làm xáo động. Tuệ là trí tuệ. Phật giáo coi trọng khai

mở trí tuệ để thực hiệ ản gi i thoát.

Sau khi Siddharta mất, Phật giáo đã chia thành hai bộ phận: Thượng toạ và Đại

chúng. Phái Thượng tọa bộ (Theravada) chủ trương duy trì giáo lý cùng cách hành đạo

thời Đức Phật tại thế; phái Đại chúng bộ (Mahasamghika) với tư tưởng cải cách giáo lý và

hành đạo cho phù hợp với thực tế.

Khoảng thế kỷ ậ ế ọ II tr. CN xuấ ệt hi n nhiều phái Ph t giáo khác nhau, về tri t h c có

hai phái đáng chú ý là phái Nhất thiết hữ ộu b (Sarvaxtivadin) và phái Kinh lượng bộ

(Sautrànstika).

Vào đầu công nguyên, Phật giáo Đại thừa xuất hiện và chủ trương "tự giác", "tự

tha", họ gọi những người đối lập là Tiểu thừa.

ở ấ ắ ần Độ, Phật giáo b t đầu suy d n từ thế kỷ ụ đổ ự IX và hoàn toàn s p trước s tấn

công của Hồi giáo vào thế kỷ XII.

II- Tri t hế ọc trung hoa cổ, trung đại

1. Hoàn cảnh ra a triđời và đặc điểm củ ết học Trung Hoa cổ, trung

đại

Trung Hoa cổ đại là một quốc gia rộng lớn có hai miền khác nhau. Miền Bắc có

lưu vực sông Hoàng Hà, xa biển, khí hậu lạnh, đất đai khô khan, cây cỏ thưa thớt, sản

vật hiế ề ư ự ử ậm hoi. Mi n Nam có l u v c sông Dương T khí h u ấm áp, cây cối xanh tươi,

sản v t phong phú. ậ

Trung Hoa cổ đại có lịch s cuử lâu đời từ ố ỷ ới thiên niên k III tr. CN kéo dài t i tận

thế kỷ ự ệ III tr. CN với s ki n Tần Thủy Hoàng thống nhất Trung Hoa bằ ềng uy quy n bạo

lực mở đầu thời kỳ phong kiến tập quyền. Trong khoảng 2000 năm lịch sử ấy, lịch sử

Trung Hoa được phân chia làm hai thời k i kỳ lớn: Thờ ỳ từ ỷ thế k IX tr. CN về trước và

thời kỳ từ thế kỷ VIII đến cuối thế kỷ III tr. CN.

Thời k thỳ ứ nhất có các triều đại nhà Hạ, nhà Thương và Tây Chu. Theo các văn

bản cổ, nhà Hạ ra đời kho ng thả ế kỷ ố đ ự XXI tr. CN, là cái m c ánh dấu s mở đầu cho

chế độ chiếm hữu nô lệ ở Trung Hoa. Khoảng nửa đầu thế kỷ XVII tr. CN, người

đứ đầng u bộ tộc Thương là Thành Thang đ ậ đổã l t Vua Kiệ ạt nhà H , lập nên nhà

Thương ô đặt đ ở đất Bạc, tỉnh Hà Nam bây giờ. Đến thế kỷ ờ XIV tr. CN, Bàn Canh d i đô

về đất Ân thuộc huyện An Dương Hà Nam ngày nay. Vì vậy, nhà Thương còn gọi là

nhà Ân. Vào khoả ếng th kỷ ũ XI tr. CN, Chu V Vương con Chu Văn Vương đã giết Vua

Trụ nhà Thương lập ra nhà Chu (giai đoạn đầu của nhà Chu là Tây Chu) đưa chế độ nô lệ

ở Trung Hoa lên đỉnh cao. Trong thời kỳ thứ nhất này, những tư tưởng triế ọ đ ất h c ã xu t

hiện, tuy chưa đạt tới mức là một h thệ ống. Thế giới quan thần thoại, tôn giáo và chủ

nghĩa duy tâm thần bí là thế giới quan thống trị trong đời sống tinh thần xã hội Trung

Hoa bấy gi . Tờ ư tưởng triế ọ đt h c thời kỳ này ã gắ ặn ch t thần quyền và thế quyền và

ngay từ đầu nó đã lý giải sự liên hệ mậ ế ữ ố ị ộ ớt thi t gi a đời s ng chính tr - xã h i v i lĩnh vực

đạ đứ đo c luân lý. Đồng thờ ời, th i kỳ này ã xuất hiệ ữ ện nh ng quan ni m có tính chất duy

vật mộc mạ ữc, nh ng tư tưởng vô thần tiến b p lộ đối lậ ại chủ nghĩa duy tâm, thần bí thống

trị đương thời.

Thời k thỳ ứ hai là thời kỳ Đông Chu (thường gọi là thời kỳ Xuân Thu - Chiến

Quốc) là thời kỳ chuyể ừn biến t chế độ chi sang chếm hữu nô lệ ế độ phong kiến. Dưới

thời Tây Chu, đất đai thuộc về nhà Vua thì dưới thời Đông Chu quyền sở hữ ốu t i cao về

đấ đ ộ đị ủ ế đột ai thu c tầng lớp a ch và ch sở hữ ư ộ đấ ừu t nhân về ru ng t hình thành. T đó,

sự phân hóa sang hèn dựa trên cơ sở tài sả ện xuất hi n. Xã hộ ởi lúc này vào tình trạng

hết sức đảo lộn. Sự tranh giành địa vị xã hội của các thế lự ứ đc cát c ã đẩy xã hội Trung

Hoa cổ đại vào tình trạng chiến tranh kh u ki n lốc liệt liên miên. Đây chính là điề ệ ịch sử

đ ỏ độòi h i giả ểi th chế nô lệ thị tộ ộ ế đ ỏ ảc nhà Chu, hình thành xã h i phong ki n; òi h i gi i

thể nhà nước c a chủ ế độ gia trưởng, xây dựng nhà nước phong kiến nhằm giải phóng

lực lượng s n xuả ất, mở đường cho xã hội phát triển. S biự ến chuyển sôi động đó của

thời i đạ đã đặt ra và làm xu t hiấ ện nh ng tữ ụ điểm, những trung tâm các "kẻ sĩ" luôn

tranh luận về trật tự xã hội cũ và đề ra những hình mẫu của một xã hội trong tương lai.

Lịch sử gọ ờ ưi thời kỳ này là th i kỳ "Bách gia ch tử" (trăm nhà tră ầm th y), "Bách gia

minh tranh" (trăm nhà đua tiếng). Chính trong quá trình ấy tđã sản sinh các nhà tư ưởng

l iớn và hình thành nên các trường phái triết học khá hoàn chỉnh. Đặc đ ểm các trường

phái này là luôn lấy con người và xã hội làm trung tâm của sự ứ nghiên c u, có xu hướng

chung là giải quy a xã hết nhữ đềng vấn thực tiễn chính trị - đạ đứo c củ ội. Theo Lưu

Hâm (đời Tây Hán), Trung Hoa thời kỳ này có chín trường phái triết học chính (gọi là

Cửu lưu hoặ ử ặc C u gia) là: Nho gia, M c gia, Đạo gia, Âm Dương gia, Danh gia, Pháp gia,

Nông gia, Tung hoành gia, Tạp gia. Có thể nói, trừ Phật giáo được du nhậ ừp t ấn Độ sau

này, các trường phái triết học được hình thành vào thời Xuân Thu - Chiến Quốc được bổ

sung hoàn thiện qua nhiều giai đoạn lịch sử ổ đ ồ ạ ố trung c , ã t n t i trong su t quá trình phát

triển c t t n ủa lịch sử ư ưởng Trung Hoa cho tới th i cờ ậ đại.

Ra đời trên cơ sở kinh tế - xã hội Đông Chu, so sánh với triết học phương Tây

và ấn Độ cùng thời, triết học Trung Hoa cổ, trung đại có những đặc điểm nổi bật.

Thứ nhất, nhấn mạnh tinh thần nhân văn. Trong tư tưởng triết học cổ, trung đại

Trung Hoa, các loại tư tưở ường liên quan đến con ng i như ế ọ ế ọ tri t h c nhân sinh, tri t h c

đạ đứ ế ọ ọo c, tri t h c chính trị, triết h c lịch sử ế ọ ự phát triển, còn tri t h c t nhiên có phần mờ

nhạt.

Thứ hai, chú trọng chính trị đạo đức. Suốt mấy ngàn năm lịch sử các triết gia

Trung Hoa đều theo đ ổu i vương quốc luân lý đạ đứo c, họ xem việc thực hành đạo

đức như là hoạ ễ ăt độ ựng th c ti n c n bả ấn nh t củ ộ đờ đặa m t i người, t lên vị trí thứ nhất

của sinh hoạt xã hội. Có thể nói, đây chính là nguyên nhân triết học dẫn đến sự kém

phát triển v nh l u v ng cề ận thức luận và sự ạc hậ ề khoa học thực chứ ủa Trung Hoa.

Thứ ấ ạ ự ba, nh n m nh s hài hoà thống nhất giữ ựa t nhiên và xã hội. Khi khảo cứu

các v a sận động của tự ộ đ nhiên, xã h i và nhân sinh, ố các nhà triết học thời Tiền Tần

đề ự ố ữ đố ọ đồ ủu nhấn mạnh s hài hòa th ng nhất gi a các mặt i lập, coi tr ng tính ng nhất c a

các mối liên hệ tương hỗ củ đ ụa các khái niệ ệm, coi vi c iề ẫu hoà mâu thu n là m c tiêu

cuối cùng để giải quyết vấn đề. Nho gia, Đạo gia, Phật giáo... đề đốu phản i cái "thái

quá" và cái "bất cập". Tính tổng hợp và liên hệ của các phạm trù "thiên nhân hợp

nhất", "tri hành hợp nhất", "thể dụ ư đng nh nhất", "tâm vật dung hợp"... ã thể ệ hi n đặc

đ ố ủ ọ ổiểm hài hòa th ng nhất c a triết h c trung, c đại Trung Hoa.

Thứ tư ư ự là t duy tr c giác. Đặc điểm nổi b t cậ ủa phương thức tư ủ duy c a triết

học cổ, trung đại Trung Hoa là nhận thức trực giác, tức là có trong sự cả ậ ểm nh n hay th

nghiệm. Cảm nhận tức là đặt mình giữa đối tượng, tiến hành giao tiếp lý trí, ta và vật ăn

khớp, kh n nhiơi dậy linh cảm, quán xuyế ều chiều trong chốc lát, từ đó mà nắm bản thể

trừu tượng. Hầu hết các nhà tư tưở ương triết họ đềc Trung Hoa u quen ph ng thứ ưc t duy

trực quan thể nghiệm lâu dài, bỗng chốc giác ngộ. Phương thức t c giác ư duy trự đặc biệt

coi trọng tác dụ ủng c a cái tâm, coi tâm là gốc rễ củ ứ đểa nhận th c, "lấy tâm bao quát

vật". Cái gọi là "đến tận cùng chân lý" của Đạo gia, Phật giáo, Lý học, v.v. nặng về ám

thị, chỉ d u sựa vào trực giác mà cảm nhận, nên thiế ự chứng minh rành rọt.

Vì v u suy luậy, các khái niệm và phạm trù chỉ là trực giác, thiế ận lôgíc, làm cho

triết h i thiọc Trung Hoa cổ đạ ếu đi những phương pháp cần thiết để xây dựng một hệ

thống lý luận khoa học.

Nhận nh vđị ề triết học Trung Hoa thời cổ, trung đại:

Nền triết học Trung Hoa cổ đạ đời ra i vào thờ ỳ độ ừ đội k quá t chế chiếm hữu nô lệ

lên xã hội phong kiến. Trong bối cảnh lịch sử ấy, mố đầ ủi quan tâm hàng u c a các nhà tư

tưởng Trung Hoa cổ đại là những vấn đề thuộc đời sống thực tiễn chính trị - đạo đức

của xã hội. Tuy họ vẫn đứng trên quan đ ểi m duy tâm để giải thích và đưa ra những biện

pháp giải quyết các vấn đề xã hội, nhưng những tư tưởng của họ đã có tác dụng rất lớn,

trong việc xác lập một tr t tậ ự xã hội theo mô hình chế độ quân chủ phong kiến trung

ương tậ ềp quy n theo nhữ ự đứng giá trị chuẩn m c chính trị - đạo c phong kiến phương

Đông.

Bên cạnh nh sâu sững suy tư ắc về các vấn đề xã hội, n n triề ết học Trung Hoa thời

cổ còn cống hiến cho lịch sử triết học thế giới những tư tưởng sâu sắc về sự biến dịch

của vũ trụ. Những tư tưở ương về Âm D ng, Ngũ hành tuy còn có nhữ ếng hạn ch nhất

đị ư đ ữ ếnh, nh ng ó là nh ng tri t lý đặc sắc mang tính chất duy vật và biện chứng của người

Trung Hoa thời cổ, đã có ảnh hưởng to lớn tới thế ớ ế gi i quan tri t học sau này không

những của người Trung Hoa mà cả ữ ủ ế ọ nh ng nước chịu ảnh hưởng c a nền tri t h c Trung

Hoa.

2. Một s hố ọc thuyết tiêu biểu của triết học Trung Hoa cổ, trung đại

a) Thuyết Âm - Dương, Ngũ hành

Âm Dương và Ngũ hành là hai phạm trù quan trọng trong tư tưởng triết học Trung

Hoa, là nh n sinh biững khái ni a ngệm trừ đầu tượng u tiên củ ười x i v i sưa đố ớ ự sả ến hóa

của vũ trụ. Việc sử dụ ũ đng hai phạm trù Âm - Dương và Ng hành ánh dấu bước tiến bộ

tư duy khoa học đầu tiên nhằm thoát khỏi sự khống chế về tư tưởng do các khái niệm

Thượng đế, Quỷ thần truyền thống đem lại. Đó là cội nguồn của quan điểm duy vật và

biện chứng trong tư t i Trung Hoa. ưởng triết học của ngườ

- Tư tưởng triết học về Âm - Dương

"Dương" nguyên nghĩa là ánh sáng mặt trời hay những gì thuộc về ánh sáng mặt

trời và ánh sáng; "Âm" có ngh c là bóng râm hay bóng ĩa là thiếu ánh sáng mặt trời, tứ

tối. Về sau, Âm - Dương được coi như hai khí; hai nguyên lý hay hai thế lực vũ ụ tr : biểu

thị cho giố đựng c, hoạt độ ỏng, hơi nóng, ánh sáng, khôn ngoan, rắn r i, v.v. tức là

Dương; giống cái, thụ động, khí lạnh, bóng tối, ẩm ướt, mềm mỏ ứng, v.v. t c là

Âm. Chính do sự tác động qua lại giữa chúng mà sinh ra mọi sự ậ v t, hiện tượng trong trời

đấ ổ ủ ũ ụt. Trong Kinh Dịch sau này có b sung thêm lịch trình biến hóa c a v tr có khởi

đ ừ ựiểm là Thái cực. T Thái c c mà sinh ra Lưỡng nghi (âm dương), rồi Tứ tượng, rồi Bát

quái. Vậy, ngu n gồ ốc vũ trụ là Thái cực, chứ không phải Âm Dương. Đa số học giả đời

sau cho Thái cực là thứ khí "Tiên Thiên", trong đó tiềm phục hai nguyên tố ngược nhau

về tính chất là Âm - Dương. Đây là một quan niệm tiến bộ so với quan niệm Thượng đế

làm chủ vũ trụ của các đời trước.

Hai thế lực Âm - Dương không tồn tạ ệ ậi bi t l p mà thống nhấ ẫt, chế ước l n nhau

theo các nguyên lý sau:

- Âm - Dương thống nhất thành thái cực. Nguyên lý này nói lên tính toàn vẹn, tính

chỉnh thể, cân bằng của cái đa và cái duy nhất. Chính nó bao hàm tư tưởng về sự ố th ng

nhất giữa cái bất biến và biến đổi.

- Trong Âm có Dương, trong Dương có Âm. Nguyên lý này nói lên khả năng biến

đổ đ ỗi Âm - Dương ã bao hàm trong m i mặt đố ủ ựi lập c a Thái c c.

Các nguyên lý trên được khái quát b ng vòng tròn khép kín, có hai hình ằ đen trắng

tượng trưng cho Âm Dương, hai hình này tuy cách biệt h i lẳn nhau, đố ập nhau nhưng ôm

lấy nhau, xoắn lấy nhau.

- Tư tưởng triết học về Ngũ hành

Từ "Ngũ hành" được d ch là nị ăm yếu tố. Nhưng ta không nên coi chúng là những

yếu tố t lĩnh mà nên coi là năm thế ực động có ảnh hưởng đến nhau. Từ "Hành" có nghĩa

là "làm", "hoạt t động", cho nên từ "Ngũ hành" theo nghĩa đen là năm hoạ động, hay

năm tác nhân. Người ta cũng gọi là "ngũ đức" có nghĩa là năm thế lự ức. "Th nhất là

Thủy, hai là Hỏa, ba là Mộc, bốn là Kim, năm là Thổ.

Cuối Tây Chu, xu hành ất hiện thuyết Ngũ đan xen. Ngũ hành được dùng để ả gi i

thích sự sinh trưởng c n vủa vạ ật trong vũ trụ. "Thổ mộ ỏ đ ă ậc h a an xen thành ra tr m v t",

"hoà h p thì sinh ra vợ ật, đồng nh p nất thì không tiế ối" (Quố ữ ữ ức ng - trịnh ng ). T c là

nói những vật giống nhau thì không thể kế ữt hợ ớp thành vật m i, chỉ có nh ng vật có tính

chất khác nhau mới có thể hóa sinh thành vật mới. Tiế ếp theo là thuy t Ngũ hành tương

thắng, rồi xu t hiấ ện thuyết Ngũ hành tương sinh đ ổã b khuyết chỗ chưa đầy đủ của thuyết

Ngũ hành đan xen.

Tư tưởng Ngũ ờ hành đến th i Chiến Quốc đã phát triển thành một thuyết tương đối

hoàn chỉnh là "Ngũ hành sinh thắng". "Sinh" có nghĩa là dựa vào nhau mà tồn tại, thắng

có ngh a là ĩ đối lập lẫn nhau.

Như vậ ưy, t tưởng triế ọt h c về Ngũ hành có xu hướng phân tích cấu trúc của vạn

vật và quy nó về nh u t kh ng t ng ững yế ố ởi nguyên với những tính chất khác nhau, như ươ

tác với nhau.

Năm yếu t n t nh hố này không tồ ại biệt lập tuyệt đối mà trong một hệ thống ả ưởng

sinh - khắc với nhau theo hai nguyên tắc sau:

+ Tương sinh (sinh hóa cho nhau): Thổ sinh Kim; Kim sinh Thủy; Thủy sinh Mộc;

Mộc sinh Hỏa; Hoả sinh Thổ, v.v..

+ Tương kh khắc (chế ước lẫn nhau): Thổ ắc Thủy; Thủ ỏ ỏy khắc H a; H a khắc

Kim; Kim khắc M c Thộc; và Mộc khắ ổ, v.v..

Thuyết Âm Dương và Ngũ hành được kết hợp làm một vào thời Chiến Quốc đại

biểu l n nh n. Ông ớ ất là Trâu Diễ đã dùng hệ thống lý luận Âm Dương Ngũ hành "tương

sinh t i thích mương khắc" để giả ọi vật trong trời đất và giữa nhân gian. Từ đó phát

sinh ra quan điểm duy tâm Ngũ đứ ừc có trước có sau. T thời Tần Hán về sau, các nhà

thống tr có ý thị ứ ểc phát tri n thuyế ũ ộ ứ ọt Âm Dương Ng hành, biến thành m t th thần h c,

chẳng hạn thuyết "thiên nhân cảm ứng" của Đổng Tr ng Thọ ư, hoặc "Phụng mệnh trời"

của các triều đại sau đời Hán.

b) Nho gia (thường gọi là Nho giáo)

Nho gia do Khổng Tử (551 - 479 tr. CN sáng lập) xuất hiện vào khoảng thế kỷ

VI tr. CN dưới thời Xuân Thu. Sau khi Khổ ửng T chết, Nho gia chia làm tám phái,

quan trọng nh nh Tất là phái Mạ ử (327 - 289 tr. CN) và Tuân Tử (313 - 238 tr. CN).

dạng hoặc các hình thức mới của vật thể trong thế giới.

- Khi nhận thức các hiện tượng thuộc đời sống xã hội, định nghĩa vật chấ ủt c a

V.I.Lênin đã cho phép xác định cái gì là vật chất trong lĩnh vực xã hội. Từ đ ó giúp các

nhà khoa học có cơ sở ữ lý luận để giải thích nh ng nguyên nhân cuố ủi cùng c a các biến

cố xã hội, những nguyên nhân thuộc về sự ậ ủ ứ ả v n động c a phương th c s n xuất; trên cơ sở

ấy, người ta có thể tìm ra các phương án tối t ưu hođể ạ động thúc đẩy xã hội phát triển.

3. Những phương thức tồn tại của vật chất

Tìm hiểu nh ng ph n tữ ương thức tồ ại của vật chất nhằm trả lời cho câu hỏi: Những

dạng cụ thể củ ựa vậ ểt chất bi u hiện s tồ ủ đn tại c a mình bằng cách nào. Theo quan iểm

của chủ nghĩa duy vật biện chứng, các dạng cụ thể củ ệ ựa vậ ất ch t biểu hi n s tồ ủn tại c a

mình b ng ằ vận động, không gian, thời gian.

a) Vận động

Theo quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng, vận động không chỉ là sự thay

đổ ứ độ ả đơ ủi vị trí trong không gian (hình th c vận ng thấp, gi n n c a vậ ất ch t) mà theo

nghĩa chung nhất, vận động là mọi sự biến đổi. Ph. Ăngghen viết "Vận động hiểu theo

nghĩa chung nhất (...) bao gồm tất cả mọ ự đổ ọ ũi s thay i và m i quá trình diễn ra trong v

ụ, kể từ sự thay đổi vị trí đơn giản cho đế ưn t duy" .

Khi định nghĩa vận n động là sự biế đổi nói chung, thì vậ ộ ốn động "là thu c tính c

ữu của vật chất", "là phương thức tồ ạn t i của vật chất"

. Điều này có nghĩa là vật chất

tồn tại bằng vận động. Trong vận động và thông qua vận động mà các dạng vật chất

biểu hi n sệ ự tồ ủ ộ ứ ữ ứn tại c a mình, M t khi chúng ta nhận th c được nh ng hình th c vận

độ ủ ứ ậng c a vậ ất ch t, thì chúng ta nhận th c được bản thân v t chất.

Với tính cách "là thuộc tính cố hữ ủu c a vậ ất ch t", theo quan điểm của triết học

Mác - Lênin, vận động là sự tự thân vận động củ ậa v t chất, được tạo nên từ sự tác động

lẫn nhau của chính các thành tố nội tạ ấi trong c u trúc vật chất. Quan điểm về sự tự thân

vận động của vật chất đã được chứng minh bởi những thành tự ủu c a khoa học tự nhiên

và càng ngày những phát ki nhiên hiến mới của khoa học tự ệ đạn i càng khẳng định quan

đ điểm ó.

Vật chất là vô hạn, vô tận, không sinh ra, không mất đi và vận động là một thuộc

tính không thể tách rời vật chất nên bản thân sự vậ độ ũ ấ đ ặn ng c ng không thể bị m t i ho c

sáng t o ra.ạ Kế ậ ết lu n này của tri t họ đc Mác - Lênin ã được khẳng định bởi định luật

bảo toàn chuyển hóa năng l ng cượng trong vật lý. Theo định luật này, vận độ ủa vật chất

được bảo toàn cả về mặ ấ ết lượng và ch t. N u một hình thức vận động nào đ ủó c a sự vật

mất đi thì tất yếu nảy sinh mộ ứ độ ứt hình th c vận ng khác thay thế nó. Các hình th c vận

độ độ ủ ĩ ồ ớ ựng chuyể ẫn hóa l n nhau, còn vận ng c a vậ ất ch t thì v nh viễn t n tại cùng v i s

tồn tại vĩnh viễn của vật chất.

1. C.Mác và Ph.Ăngghen: Toàn tập, Nxb. Chính tr quị ốc gia, Hà Nội, 1994, t.20, tr. 519.

2. Sđd, t.20, tr. 89.

Dựa trên những thành tựu khoa học của thời đại mình, Ph.Ăngghen đã phân chia vận

động thành 5 hình thứ ảc cơ b n. Đó là:

- Vận ng c h n vđộ ơ ọc (sự di chuyể ị trí của các vật thể trong không gian).

- Vận n ng c b n ng n tđộng vật lý (vậ độ ủa các phân tử, các hạt cơ ản, vậ độ điệ ử, các

quá trình nhiệt điện, v.v.).

- Vận n động hóa học (vậ động của các nguyên tử, các quá trình hóa hợp và phân

giải các chất).

- Vận c (trao động sinh họ đổi chất giữa cơ thể sống và môi trường).

- Vận động xã hội (s thay ự đổi, thay thế các quá trình xã hội của các hình thái kinh

tế - xã hội).

Đối với sự ậ độ ủ ứ đị ư phân loại v n ng c a vậ ất ch t thành 5 hình th c xác nh nh trên,

cần chú ý về mối quan hệ giữa chúng là:

- Các hình thức vận động nói trên khác nhau về chất. Từ vận động cơ họ đếc n vận

độ ộ ựng xã h i là s khác nhau về trình độ củ ựa s vậ ữ ứn động, nh ng trình độ này tương ng

với trình độ của các kết cấu vật chất.

- Các hình thức vận động cao xuất hiện trên cơ sở các hình thứ độc vận ng thấp,

bao hàm trong nó tất cả các hình thức vận động thấp hơn. Trong khi đó, các hình thức

vận động thấp không có khả năng bao hàm các hình thứ ậ độ độc v n ng ở trình cao hơn.

Bởi vậy, m quy gi n ọi sự ản các hình thức vậ động thấp đều là sai lầm.

- Trong sự tồ ủ ỗ ựn tại c a mình, m i s vật có thể gắ ền li n với nhiề ậu hình thức v n

độ ựng khác nhau. Tuy nhiên, bản thân s tồ ủ ựn tại c a s vật đó bao giờ cũ đặ ưng c tr ng

bằng m n ng c bột hình thức vậ độ ơ ản.

Chính bằng sự phân loại các hình thức vận động cơ bản, Ph.Ăngghen đã đặt cơ sở

cho sự phân loạ ọi các khoa h c tương ứng với đối tượng nghiên cứ ủu c a chúng và chỉ ra

cơ s cở ủa khuynh hướng phân ngành và hợp ngành của các khoa học. Ngoài ra, tư tưởng

về sự ấ ố ủ ứ ậ khác nhau về ch t và th ng nhất c a các hình th c v n động cơ bản còn là cơ sở

để ố ạ ứ ứ độ ch ng l i khuynh hướng sai lầ ậm trong nh n th c là quy hình th c vận ng cao vào

hình th ng thức vậ độn ấp và ngược lại.

Khi tri i trong sết h i v t tọc Mác - Lênin khẳng định thế giớ ật chấ ồn tạ ự vận ng độ

vĩnh c u c nh n hi n tử ủa nó, thì điều đó không có nghĩa là phủ ậ ệ ượng đứng im của thế

giới vật chất. Trái lại, triết họ ừ ậ độc Mác - Lênin th a nhận rằng, quá trình v n ng không

ngừng c giủa thế ới vật chất chẳng nhữ ạ ừng không lo i tr mà còn bao hàm trong nó hiện

tượng đứng im. Đứng im, theo quan điểm của triết học Mác - Lênin, là một trạng thái

đặ ủ độ độ ữ ủc biệt c a vận ng - vận ng trong cân bằng, nghĩa là nh ng tính chất c a vậ ất ch t

chưa có sự đổ biến i về cơ b n. ả

Đứng im chỉ là hiện tượng tương m thđối và tạ ời.

Đứng im là tương đối, vì trước hết hiện tượng đứng im chỉ xảy ra trong mộ ốt m i

quan h cùng mệ nhất định chứ không phải trong mọi quan hệ ột lúc. Thứ hai, đứng im

chỉ xảy ra với một hình thái vận động trong mộ đt lúc nào ó, chứ không phải với mọi

hình thức vận động trong cùng một lúc. Thứ ba, đứng im chỉ biểu hiệ ủ ộn c a m t trạng

thái vận ng động, đó là vận động trong thăng bằng, trong sự ổn định tươ đối, biểu hiện

thành một sự vậ ất nh t đị ưnh khi nó còn là nó ch a bị phân hóa thành cái khác. Chính nhờ

trạng thái ổn định đó mà sự vật thực hiện được sự chuyển hóa tiếp theo. Không có đứng

im tương đối thì không có sự vậ ả ệt nào c . Do đó, đứng im còn được biểu hi n như một

quá trình vậ độn ng trong phạm vi chất của sự ậ v t còn ổ địn nh, chưa thay đổi.

Đứng im là tạ ệm thời vì vận động cá bi t có xu hướng hình thành sự vật, hiện

tượng n ổ định nào đó, còn vận động nói chung, tức là sự tác động qua lại lẫn nhau giữa

sự vật và hiện tượng làm cho tất cả không ngừng bi n ế đổi.

Ph.Ăngghen chỉ rõ "vận động riêng biệt có xu hướng chuyển thành cân bằng, vận

độ ộ ự

ng toàn b phá hoại s cân bằng riêng biệt"

và "mọ ự ỉi s cân bằng ch là tương đối và

ạm thời"

b) Không gian, thời gian

Trong lịch sử triết học, xung quanh các phạm trù không gian và thời gian đã có

nhiều quan điểm khác nhau. Nhữ ủng người theo ch nghĩa duy tâm phủ nhận tính khách

quan của không gian và thời gian.

Vào thời thế kỷ ậ XVII - XVIII, các nhà duy v t siêu hình tập trung phân tích các

khách thể vĩ độ ố độ đ ờ mô vận ng trong t c thông thường nên ã tách r i không gian và thời

gian với vật chất.

Trên c a khoa hơ sở các thành tự ủu c ọ ự ủ ĩ ức và th c tiễn, ch ngh a duy vật biện ch ng

cho rằng:

Bất kỳ một khách thể vậ ất chấ ũ ột nào c ng chiếm m t ví trí nh t đị ộnh, có m t kích

thước nhất t định, ở vào một khung cảnh nhấ định trong tương quan với nh ng khách thữ ể

khác. Các hình thức tồn tại như ủ vậy c a khách thể v ật chất được gọi là không gian.

Mặt khác, sự tồ ủn tại c a các khách thể vậ ấ ệt ch t còn được biểu hi n ở mứ độc lâu

dài hay mau chóng, ở sự kế ế ti p trước hay sau củ đ độa các giai oạn vận ng. Các hình

thức t c gồ ạn t i như vậy đượ ọi là thời gian.

Không gian và thời gian g t thiắn bó mậ ết v i với nhau và gắn li n về ớ ật chất, là

ph iương thức tồn tại của vật chất. Đ ều đó có nghĩa là không có một dạng vật chất nào

tồn tại ở bên ngoài không gian và thời gian. Ngược lại, cũng không thể có thời gian và

không gian nào t. Ph.ở ngoài vật chấ Ăngghen viết: "Các hình thức cơ bản của mọi tồn

tại là không gian và thời gian; tồn tại ngoài thời gian thì cũng hết sức vô lý như tồ ạn t i

ngoài không gian"

. V.I.Lênin cho rằng, để chống lại mọ ủ ọi ch nghĩa tín ngưỡng và m i

1. S dđ , t.20, tr. 740.

2. S dđ , t.20, tr. 741.

. C.Mác và Ph.Ă ịngghen: Toàn tập, Nxb. Chính tr quốc gia, Hà Nội, 1994, t.20, tr. 78.

chủ nghĩa duy tâm thì phải "thừa nhận một cách dứt khoát và kiên quyết rằng những khái

niệm đang phát triển của chúng ta về không gian và thời gian đều phản ánh thời gian và

không gian th i khách quan"; ""kinh nghiực tạ ệm" của chúng ta và nhận thức của chúng

ta ngày càng thích ứng với không gian và thời gian khách quan, ngày càng phản ánh

chúng m

ột cách đ đắúng n hơn và sâu sắc hơn"

Quan điểm của triết h t biọc duy vậ ện chứ ưng nh trên đã được xác nhận bởi những

thành t a khoa hự ủu c ọc tự nhiên. Chẳng hạn Lôbatsépxki, trong hình học phi Ơcơlít của

mình đã bác bỏ tư tưởng của Cantơ về không gian và thời gian coi như ữ là nh ng hình

thức của tri giác cảm tính ngoài kinh nghiệ ệm. Bútlêrố đp ã phát hi n ra nhữ đặng c tính

không gian lệ thuộc vào bản chất v t thật lý của các vậ ể vậ ệ ết chất. Đặc bi t thuy t tương

đố ủ đ ằ ự ồi c a A.Anhxtanh ã xác nhận r ng, không gian và thời gian không t nó t n tại, tách

rời vật chất mà nằm trong mối liên hệ qua lại phổ biến không thể phân chia.

Không gian và thời gian có những tính chất cơ bản sau đây:

- Tính khách quan, nghĩa là không gian và thời gian là thuộc tính của vật chất tồn

tại gắn liền với nhau và gắn liề ớ ận v i v t ch t chất. Vậ ấ ồ ạt t n t i khách quan, do đó không

gian và thời gian là thuộc tính của nó nên cũng tồn tại khách quan.

- Tính vĩnh cửu và vô tận, nghĩa là không gian và thời gian không có tận cùng về

một phía nào, xét cả về quá khứ lẫn tương lai, cả về ẫ ả đằng trước l n đằng sau, c về bên

phải lẫn bên trái, cả về phía trên lẫn phía dưới.

- Không gian luôn có ba chiều (chiề ộu dài, chiều r ng, chiều cao), còn thời gian chỉ

có một chiều (từ ứ quá kh tới tương lai). Khái niệm "không gian nhiề ều chi u" mà ta

thường thấy trong tài liệu khoa học hiện nay là một trừu tượng khoa học dùng để chỉ tập

hợp một số đại lượng đặc trưng cho các thuộc tính khác nhau của khách thể nghiên cứu

và tuân theo những quy tắc biến đổi nhất định. Đó là một công cụ toán học hỗ trợ dùng

trong quá trình nghiên cứu chứ không phải để chỉ không gian thực, không gian thực chỉ

có ba chiều.

II- Nguồn gốc, bản chất và kết c u cấ ủa ý thức

Trong lịch s c, b n chử triết học, vấn đề ngu n gồ ố ả ất, k a ý thết cấu và vai trò củ ức

luôn là một trong những vấn đề trung tâm của cuộc đấu tranh giữa chủ nghĩa duy vật và

chủ nghĩa duy tâm. Trên cơ sở ữ nh ng thành tự ủu c a triết học duy vật, của khoa học, của

thực tiễ ộn xã h i, triết học Mác - Lênin góp phần làm sáng tỏ những vấn đề trên.

1. Nguồn gốc của ý thức

Có thể khái quát ý thức có hai ngu c xã ồ ốn g c: Nguồ ốn g c tự nhiên và nguồ ốn g

hội.

a) Nguồn gốc tự nhiên

Chủ nghĩa duy tâm cho rằng ý thức có trước, vật chất có sau, ý thức sinh ra vật

. V.I.Lênin: Toàn tập, Nxb. Tiến bộ, Mátxcơva, 1980, t.18, tr. 211 và 225.

chất, chi phối sự tồ độ ủ ế ớ ọ ến tạ ậi và v n ng c a th gi i vật chất. H c thuy t triết học duy tâm

khách quan và triết học duy tâm chủ quan có quan niệm khác nhau nhất định về ý thức,

song v ng nhau ề thực chất họ ố gi ở chỗ ứ tách ý th c ra khỏi vật chất, lấy ý thức làm điểm

xuất phát để suy ra giới tự nhiên.

Các nhà duy vật trước Mác đã đấu tranh phê phán lại quan điểm trên của chủ nghĩa

duy tâm, không thừa nhận tính chấ ự ủt siêu t nhiên c a ý thứ đ ố ệc, ã chỉ ra m i liên h khăng

khít giữa vật chất và ý th a nhức, thừ ận vật chất có trước ý thức, ý thức phụ thuộc vào vật

chất. Do khoa học chưa phát triển, do nh h ng cả ưở ủa quan điểm siêu hình - máy móc

nên họ đ ã không giải thích đ ồ ốúng ngu n g c và bản chất của ý thức.

Dựa trên cơ sở những thành tự ựu của khoa học t nhiên, nhất là sinh lý học

thần kinh, chủ nghĩa duy vật biện chứng cho rằng, ý thức không ph i có nguả ồ ốn g c siêu

tự nhiên, không phải ý thức sản sinh ra vật chất như các nhà thần học và duy tâm khách

quan đã khẳng định mà ý thức là một thuộc tính của vật chấ ảt, nhưng không ph i là của

mọi dạng vật chất, mà chỉ là thuộc tính củ ộa m t dạ ậng v t chất có tổ chức cao là bộ óc

con người. B óc ộ óc người là cơ quan vật chất của ý thức. ý thức là chức năng của bộ

con người. ý thức phụ thuộc vào hoạt độ ộng b óc người, do đó khi bộ óc bị tổn thương

thì ho a ý thạt động củ ức sẽ không bình thường. Vì vậy, không thể tách rời ý thức ra khỏi

hoạt động c diủa bộ óc. ý thức không thể ễn ra, tách rời hoạt động sinh lý thần kinh của

bộ óc người.

Khoa học đã xác định, con người là sản phẩm cao nhấ ủ ừt c a quá trình phát triển t

thấp n đến cao, từ đơn giả đến ph p cức tạ ủa vật ch t vấ ận ng, độ đồng thời đ địã xác nh bộ

óc của con người là một tổ chức sống đặc biệt có cấu trúc tinh vi và phức tạp bao gồm

khoảng 14 -15 tỷ tế bào thần kinh. Các tế bào này có liên h i nhau và vệ vớ ới các giác

quan, tạo thành vô số những mối liên hệ thu nhận, điề ểu khi n hoạt độ ủng c a cơ thể trong

quan hệ vớ đ ề đi thế ả giới bên ngoài qua các ph n xạ không i u kiện và có iề ệu ki n. Quá

trình ý thứ ộc và quá trình sinh lý trong b óc không đồng nhất, không tách rời, không

song song mà là hai mặt của mộ ộ ứt quá trình sinh lý thần kinh mang n i dung ý th c.

Nhưng tại sao bộ óc con người - một tổ ch c vứ ật ch i có thất cao - lạ ể sinh ra được

ý thức?. Để trả lời câu hỏi này chúng ta phải nghiên cứ ốu m i liên hệ vậ ất ch t giữ ộa b óc

với thế ớ gi i khách quan. Chính mố ệi liên h vậ ấ ất ch t y hình thành nên quá trình phản

ánh thế giới vật chất vào óc con người.

Phản ánh là thuộc tính phổ biến trong mọi dạng vật chất. Phản ánh là sự tái tạo

những đặc điểm của một hệ thống vật chất này ở hệ ố ậ th ng v t chất khác trong quá trình

tác động qua lại của chúng. Kết quả củ ự ả ụ ộ ảa s ph n ánh ph thu c vào c hai vậ ật (v t tác

độ độ động và vậ ật nh n tác ng). Trong quá trình ấ ậ ậy, v t nh n tác ng bao giờ cũng mang

thông tin củ độ Đ đ ọa vật tác ng. ây là iều quan tr ng để làm sáng t nhiên ỏ ồ ố ngu n g c tự

của ý thức.

Trong quá trình tiến hóa của thế giới vật chất. Các vật thể càng ở bậc thang cao

bao nhiêu thì hình thức phản ánh của nó càng phức tạp bấy nhiêu. Hình thức phản ánh

đơ đặ ư ự ữn giản nhất, c tr ng cho giới t nhiên vô sinh là nh ng phản ánh vật lý, hóa học.

Những hình thức phản ánh này có tính chất thụ động, chưa có định h ng sướ ự lự ọa ch n.

Hình thức phản ánh sinh học đặc trưng cho giới tự nhiên sống là bước phát triển mới về

chất trong sự tiến hóa của các hình thức phản ánh. Hình thức phản ánh củ ểa các cơ th

sống đơn gi n nhả ất là biểu hiện n ở tính kích thích, tức là phả ứng trả lời tác độ ủng c a

môi trường p ở bên ngoài có ảnh hưởng trực tiế đến quá trình trao đổi ch t cấ ủa chúng.

Hình th c ph n kinh là ứ ản ánh tiếp theo của các động vật chưa có hệ thầ tính cảm ứng,

tính nh c phạy cảm đối v i sớ ự thay đổi của môi trường. Hình thứ ản ánh của các động vật

có h Hình th c phệ thống thần kinh là các phả ạn x . ứ ản ánh ở động vật bậc cao khi có hệ

thần kinh trung ương xuất hiện là tâm lý. Tâm lý động vật chưa phải là ý thức, nó mới là

sự phản ánh có tính chất bả ăn n ng do nhu cầ ế ể ậu trực ti p của sinh lý cơ th và do quy lu t

sinh học chi phối.

ý thức là hình thức cao nhất của sự phản ánh thế giới hiện thực. ý thức chỉ nảy sinh

ở ớ giai đoạn phát triể ế ậ ấn cao của th giới v t ch t cùng v i sự xuấ ệt hi n con người. ý thức

là ý thức con ng i, không thười, nằm trong con ngườ ể tách rời con người.

Như vậ ắy, ý thức b t nguồ ừn t mộ ộ ủ ột thu c tính c a vậ ất ch t - thu c tính phản ánh -

phát triển thành. ý thức ra đời là kết quả phát triển lâu dài của thuộc tính phản ánh của

vật chất. Nội dung của ý thức là thông tin về thế ậ giới bên ngoài, về v t được phản ánh. ý

thức là sự phản ánh thế giới bên ngoài vào đầu óc con người. Bộ óc người là cơ quan

phản ánh, song ch óc thôi thì chỉ có bộ ưa thể có ý thức. Không có s ng cự tác độ ủa thế

giới bên ngoài lên các giác quan và qua đó đến bộ óc thì hoạt động ý thức không thể

xảy ra.

Như vậ ề ế ậy, bộ óc người (cơ quan phản ánh v th giới v t chất xung quanh) cùng

với thế giới bên ngoài tác động lên bộ óc - đó là nguồn gốc tự nhiên của ý thức.

Nhữ đng iều đã trình bày về nguồn gốc tự nhiên của ý thức cho thấy "sự đối lập

giữa vật chất và ý thức chỉ có ý nghĩa tuyệt đối trong những phạm vi hết sức hạn chế:

trong trường h giợp này, chỉ ới hạ ấ ậ ận trong v n đề nh n thức lu n cơ bản là thừa nhận cái

gì là cái có trước và cái gì là cái có sau? Ngoài giới hạn đ ờó, thì không còn nghi ng gì

ữa rằng sự đối lập ng đó là tươ đối"

. ý thức chính là đặc tính của một dạ ấng vật ch t

sống có tổ chức cao mà thôi.

b) Nguồn gốc xã hội

Để cho ý thứ ữ ực ra đời, nh ng tiền đề, nguồn gốc t nhiên là rất quan trọng,

không thể thiếu được, song chưa đủ; t điều kiện quyế định cho sự ra đời của ý thức là

những tiền đề, ngu n gồ ốc xã hội. ý thức ra đời cùng với quá trình hình thành bộ óc con

người nhờ lao động, ngôn ngữ và những quan hệ xã hội.

Lao động là quá trình con người tác động vào giới tự nhiên nhằm tạo ra những sản

phẩm phục vụ cho các nhu cầu của mình, là một quá trình trong đó bản thân con người

1. V.I.Lênin: Toàn tập, Nxb. Tiế ộn b , Mátxcơva, 1980, t.18, tr. 173.

đ ớ đ ề ếóng góp vai trò môi gi i, i u ti t và giám sát trong sự trao đổi vật ch t giấ ữa người và

t iự nhiên. Lao động là đ ều kiện đầu tiên và chủ yế ạu để con người tồn t i. Lao động

cung cấp cho con người những phương tiện cần thiết để số đồ động, ng thời lao ng sáng

tạo ra cả bả độ ỏ độ ận thân con người. Nhờ có lao ng, con người tách ra kh i giới ng v t.

Một trong nhữ ự ă ảng s khác nhau c n b n gi ng v ng vữa con người với độ ật là ở chỗ độ ật sử

dụng các sản phẩm có sẵn trong giới tự nhiên, còn con người thì nhờ lao động mà bắt

giới tự nhiên phục vụ mụ đ ủ đổ ắ ụ ữ ầc ích c a mình, thay i nó, b t nó ph c tùng nh ng nhu c u

của mình. Chính thông qua hoạt động lao động nhằm cải tạo thế giới khách quan mà

con ng n ánh i khách quan, mười mới có thể phả được thế giớ ới có ý thức về thế giới đó.

Sự hình thành ý thức không ph i là quá trình thu nhả ận thụ động, mà đó là kết quả

hoạt động chủ động của con người. Nhờ có lao động, con người tác động vào thế giới

khách quan, bắt th t cế gi nh ng kới khách quan bộc lộ ững thuộc tính, nhữ ế ấu, những quy

luật vận ng động c ng hi n t ng nhủa mình thành nhữ ệ ượ ất định, và các hiện tượ ấy tác

độ ộ ầ ữ ứng vào b óc người, hình thành d n nh ng tri th c về tự ộ ư nhiên và xã h i. Nh vậy, ý

thức được hình thành chủ yếu do hoạ ả ạt động c i t o thế ớ ủ gi i khách quan c a con người,

làm biến đổi thế giới đó. ý thức với tư cách là hoạ ạ ểt độ ảng ph n ánh sáng t o không th có

được ở bên ngoài quá trình con người lao độ đổ ớng làm biến i thế gi i xung quanh. Vì thế

có thể nói khái quát r o ra ý thằng lao động tạ ức tư tưởng, hoặc nguồ ốn g c cơ bản của ý

thức tư tưở ường là sự đầ phả ến ánh th giới khách quan vào u óc con ng i trong quá trình

lao động của con người.

Lao động không xuất hiện ở trạng thái đơn nhất, ngay từ đầu nó đã mang tính tập

thể xã hội. Vì vậy, nhu cầu trao đổi kinh nghiệm và nhu cầu trao đổi tư tưởng cho nhau

xuất hiện. Chính nhu cầu đó òi hđ ỏi xuất hiện ngôn ngữ.

Ngôn ngữ do nhu cầu của lao động và nhờ lao động mà hình thành. Ngôn ngữ là

hệ thống tín hiệu vật chất mang nội dung ý thức. Không có ngôn ngữ ứ ể thì ý th c không th

tồn tại và thể hi n ệ được.

Ngôn ngữ vừ ộ đồ ụa là phương tiện giao tiếp trong xã h i, ng thời là công c củ ưa t

duy nh u tằm khái quát hóa, trừ ượng hóa hiện thực. Nhờ ngôn ngữ mà con người tổng

kết được thực tiễn, trao đổi thông tin, trao đổi tri thức từ thế hệ ế này sang th hệ khác. ý

thức không phải thuần túy là hiện tượng cá nhân mà là một hiện tượng xã hội, do đó

không có ph n trao ương tiệ đổi xã hội về mặ ểt ngôn ngữ ứ thì ý th c không th hình thành

và phát triển được.

Vậy, nguồn gốc tr c tiự ếp quan trọng nhất quyết định sự ra đời và phát triển

của ý thức là lao động, là thực tiễn xã hội. ý thức phản ánh hiện thực khách quan vào

bộ óc con người thông qua lao động, ngôn ngữ và các quan hệ xã hội. ý thức là sản

phẩm xã hội, là một hiện tượng xã hội.

2. B n chả ất của ý thức

Trong lịch sử triết học, triết h t thọc duy tâm quan niệm ý thức là mộ ực thể độc

l iập, là thực tại duy nhất, từ đó cường đ ệu tính năng động của ý thức đến mức coi ý thức

sinh ra vật chất chứ không phải là sự ủ phản ánh c a vật chấ ết. Còn các nhà tri t học duy

vật đều thừa nhậ ậ ấn v t ch t tồn tại khách quan và ý th n ánh sức là sự phả ự vật đó. Tuy

nhiên, do m siêu hình - máy móc nên hảnh hưởng bởi quan niệ ọ đ ứ ự ã coi ý th c là s phản

ánh sự vậ ất mộ ụt cách th độ đơng, giản n, máy móc, mà không th y được tính năng động

sáng tạo c a quá trình phủa ý thức, tính biện chứng củ ản ánh.

Khác với các quan điểm trên, chủ nghĩa duy vật biện chứ ựng d a trên cơ sở lý luận

phản ánh: về ả ấ b n ch t, coi ý thức là sự ả ph n ánh hiện thực khách quan vào trong bộ óc

con ng c là hình ười một cách nă động ng, sáng tạo; ý thứ ảnh chủ quan của thế giới

khách quan.

Để hiể ả ấ ủu b n ch t c a ý thức, trước hết, chúng ta thừa nhận cả vật chất và ý thức

nhưng gi phữa chúng có sự khác nhau mang tính đối lập. ý thức là sự ản ánh, là cái phản

ánh; còn v c ph c phật chất là cái đượ ản ánh. Cái đượ ản ánh - tức là vật chất - tồn tại

khách quan, ở ngoài và độc lập với cái phản ánh tức là ý thức. Cái phản ánh - tức ý thức

- là hiện thực chủ quan, là hình ảnh chủ quan của thế giới khách quan, lấy cái khách

quan làm tiề đền , bị cái khách quan quy đị ậnh, nó không có tính v t chất. Vì vậy không

thể đồng nhất, hoặc tách rời cái được phản ánh - tức vật chất, vớ ả ứi cái ph n ánh - t c ý

thức. Nếu coi cái phản ánh - tức ý thứ ệc - là hi n tượng vậ ất ch t thì sẽ lẫn l n giộ ữa cái

được phả ản ánh và cái ph n ánh - tứ ộ ữ ấ ức lẫn l n gi a vật ch t và ý th c, làm mất ý nghĩa

của đối lập giữa vật chất và ý thức, từ đó dẫn đến làm mất đi sự đối lập giữa chủ nghĩa

duy v nghật và chủ ĩa duy tâm.

Thứ hai, khi nói cái phản ánh - tức ý thức - là hình ảnh chủ quan củ ế ớa th gi i

khách quan, thì đó không phải là hình ảnh vật lý hay hình ảnh tâm lý động vật về s vự ật.

ý thức là của con người, mà con người là mộ ự ộ độ ứt th c thể xã h i năng ng sáng tạo. ý th c

ra đời trong quá trình con người hoạt động cải tạo thế giới, cho nên ý thức con người

mang tính n n xã hă độ ạ ạng ng, sáng t o l i hi n th u thệ ực theo nhu cầ ực tiễ ội. Theo C.Mác,

ý thức "ch i và ẳng qua chỉ là vật chất được đem chuyển vào trong đầu óc con ngườ được

ải biến đi trong đó"

Tính sáng tạo củ ứa ý th c thể hiện ra rất phong phú. Trên cơ sở những cái đã có

trước, ý thức có khả nă ạ ềng t o ra tri thức mới v sự vậ ểt, có th tưở ượng t ng ra cái không

có trong thực tế, có thể tiên đoán, dự báo tương lai, có thể tạo ra những ảo t ng, nhưở ững

huyền thoại, những giả thuyết lý thuyết khoa họ ứ ừc hết s c tr u tượng và khái quát cao.

Những khả nă ấ ạng y càng nói lên tính chất phức t p và phong phú của đời sống tâm lý -

ý thức ở con người mà khoa họ ụ đ ứ để ỏc còn phải tiếp t c i sâu nghiên c u làm sáng t bản

chất của những hiện tượng ấy.

ý th i hoức ra đời trong quá trình con ngườ ạt động cải tạo thế giới, cho nên quá

trình phản ánh hiện thực khách quan vào bộ óc người là quá trình năng động sáng tạo

1. C.Mác và Ph.Ăngghen: Toàn tập. Nxb. Chính tr quị ốc gia, Hà Nội, 1993. t.23, tr. 35.

thống nhất ba mặt sau:

Một là, trao đổi thông tin giữa chủ thể và đối tượng phản ánh. Sự trao đổi này

mang tính chất hai chiều, có định hướng, có chọ ọn l c các thông tin cần thiết.

Hai là, mô hình hóa đối t i dượng trong tư duy dướ ạng hình ảnh tinh thần. Thực

chất, đây là quá trình "sáng tạo lại" hiện thực của ý thức theo nghĩa: mã hóa các đối

tượng vật chất thành các ý tưởng tinh thần phi vật chất.

Ba là, chuyển mô hình từ tư ự ứ ệ ự duy ra hiện th c khách quan, t c quá trình hi n th c

hóa tư tưởng, thông qua hoạ độ ự ệ ựt ng th c tiễ ến bi n cái quan ni m thành cái th c tại, biến

các ý tưởng phi vật chất trong tư duy thành các dạng vật chất ngoài hiện thực. Trong giai

đoạn này, con người lựa chọn những phương pháp, phương tiện, công cụ để tác động vào

hiện thực khách quan nhằm thực hiện mục đ ủích c a mình.

Tính sáng tạ ủo c a ý thức là sáng tạ ủo c a sự phản ánh, theo quy luật của sự phản

ánh mà kết quả bao giờ cũ ững là nh ng khách thể tinh thầ ạn. Sáng t o và phản ánh là hai

mặt thuộc bản chất ý thứ ứ ự ự ộ ủc. ý th c là s phản ánh và chính th c tiễn xã h i c a con

người tạo ra sự ph p, n ng o cản ánh phức tạ ă động, sáng tạ ủa bộ óc.

ý th t hiức là mộ ện tượng xã hội. Sự ra đời, tồn tại của ý thức gắn liền với hoạt động

thực tiễn, chịu sự chi phối không chỉ các quy luật sinh học mà chủ yếu là của quy luật xã

hội, do nhu cầu giao tiếp xã hộ đi và các iề ệ ự ủu ki n sinh hoạt hiện th c c a con người quy

đị ứ ộnh. ý th c mang bản chất xã h i.

3. Kết cấu của ý thức

ý th t hiức là mộ ện tượng tâm lý - xã hội có kết cấu r u cách ất phức tạp. Có nhiề

tiếp c u vận để nghiên cứ ề kế ất c u của ý thức song ở đ ứây chúng ta chỉ nghiên c u theo

các yếu t h a nố ợp thành và theo chiều sâu củ ội tâm.

a) Theo các yếu tố hợp thành

Theo các yếu tố hợp thành, ý thức bao gồm các yếu tố cấu thành như tri thức, tình

cảm, niềm tin, lý trí, ý chí... trong đó tri thức là yếu t c bố ơ ản, cốt lõi.

Tri thức là kết qu n thả quá trình nhậ ức của con người về thế giới hi n th c, làm tái ệ ự

hiện trong tư tưởng nh ng thuữ ộc tính, những quy luật của thế giới ấy và diễn đạt chúng

dưới hình thức ngôn ngữ hoặc các hệ thống ký hiệu khác. Tri thức có nhiề ạu lo i khác

nhau như tri thức về tự ề ộ ề nhiên, v xã h i, v con người. Tri thức có nhiều cấp độ khác

nhau như: Tri thức thông thường được hình thành do hoạt động hàng ngày của mỗi cá

nhân, mang tính chất cảm tính trực tiếp, bề ngoài và rời rạc. Tri thức khoa học phản ánh

trình độ của con người đi sâu nhận thức thế giới hi n thệ ực. Ngày nay, vai trò động lực của

tri thức đối với sự phát triển kinh tế xã hội trở nên rõ ràng, nổi bật. Loài người đang

bước vào nền kinh tế tri thức - là nền kinh tế trong đó sự sản sinh ra, phổ cập và sử dụng

tri thức giữ vai trò quyết t định nhấ đối v i sớ ự phát triển kinh tế. Trong nền kinh tế tri

thức, đa số các ngành kinh tế dựa vào tri thức, dựa vào thành tựu mới nhất củ ọa khoa h c

và công nghệ, vì vậy, đầu tư vào tri thức trở thành yếu tố then chốt cho sự tăng trưởng

kinh tế dài hạn.

Tình c a con ng i trong quan hảm là sự cảm độ ủng c ườ ệ của mình với thực tại xung

quanh và đối với bản thân mình. Tình cảm là một hình thái đặc biệt của sự phản ánh thực

tại; nó phản ánh quan hệ củ đố ớ ũ ư đố ớa con người i v i nhau, c ng nh i với thế gi i khách

quan. Tình cảm tham gia vào mọ độ ủ ữi hoạt ng c a con người và gi mộ ọt vị trí quan tr ng

trong vi a con ng i. Tình cệc điều chỉnh hoạt độ ủng c ườ ảm có thể mang tính chất chủ

độ ứ đự ự ũ ư ụ độ ứ đựng, ch a ng sắ ảc thái c m xúc tích c c, c ng nh trở thành th ng, ch a ng sắc

thái cảm xúc tiêu cực. Tình cảm tích cực là một trong nhữ độ ựng ng l c nâng cao năng

lực hoạt động s ng cố ủa con người. Tri thức kết hợp với tình cảm hình thành nên niềm

tin, nâng cao ý chí tích cực biến thành hành động thực tế, mới phát huy được sức mạnh

của mình.

b) Theo chiều sâu của nội tâm

Tiếp c giận theo chiều sâu của thế ới nội tâm con người, ý thức bao gồm tự ý

thức, tiềm thức, vô thức.

- Tự ý thức:

Trong quá trình nhận thức thế gi nhới xung quanh, con người đồng thời cũng tự ận

thức bản thân mình. Đó chính là tự ứ ý th c. Như vậy, tự ý thức cũng là ý thức, là một

thành tố quan trọng của ý thức, nhưng đây là ý thức về bả ố ện thân mình trong m i quan h

với ý thức về thế giới bên ngoài. Nhờ vậy con người tự nhận thức về bản thân mình như

một thực thể hoạt động có cảm giác có tư duy, có các hành vi đạo đức và có vị trí trong

xã hội. Nhữ ảng c m giác của con người về bả ọ ữn thân mình trên m i phương diện gi vai

trò quan trọng trong vi c hình thành tệ ự ý thức. Con người chỉ tự ứ ý th c được bản thân

mình trong quan hệ với những người khác, trong quá trình hoạt độ ả ạng c i t o thế giới.

Chính trong quan hệ xã hội, trong hoạt động thực tiễn xã hội và qua những giá trị văn hóa

vật chất và tinh thần do chính con người tạo ra, con người phải tự ý thức về mình để nhận

rõ bản thân mình, tự đ ề ỉ ải u ch nh b n thân theo các quy tắc, các tiêu chuẩn mà xã hội đề ra.

Tự ý thức không chỉ là tự ý thức của cá nhân mà còn là tự ý thức của cả xã hội,

của một giai cấp hay của mộ ộ ề địt tầng lớp xã h i v a vị củ ố ữa mình trong hệ th ng nh ng

quan hệ sả ấ ề ợ ủn xu t xác định, v lý tưởng và l i ích chung c a xã hội mình, của giai cấp

mình, hay của tầng lớp mình.

- Tiềm thức:

Là những hoạt động tâm lý tự động diễn ra bên ngoài sự kiểm soát của chủ thể,

song lại có liên quan trực tiếp đến các hoạt động tâm lý đang diễn ra dưới sự kiểm soát

của chủ thể ấy. Về thực chất, tiềm thức là những tri thức mà chủ th trể đ ã có được từ ước

nhưng đã gần như trở thành bản n ng n ăng, thành kỹ nă ằm trong tầng sâu của ý thức chủ

thể, là ý thức dưới dạng tiềm tàng. Do đó, tiềm thức có thể chủ động gây ra các hoạt

động tâm lý và nhận thứ ủ ầ ộ ực mà ch thể không c n kiểm soát chúng m t cách tr c tiếp.

Tiềm thức có vai trò quan tr ng tâm lý hàng ngày cọng cả trong hoạt độ ủa con người, cả

trong tư duy khoa học. Trong tư duy khoa học, tiềm thức chủ yếu gắn vớ ại các lo i hình

tư duy chính xác, với các hoạt động tư duy thường p được lặ đi lặp l u lại nhiề ần. ở đây

tiềm thức góp phần giảm sự quá tải c i lủa đầu óc trong việc xử lý khố ượng lớn các tài

liệu, dữ ki p lện, tin tức diễn ra một cách lặp đi lặ ại mà vẫn đảm bảo được độ chính

xác và chặt chẽ cần thiết của tư duy khoa học.

- Vô thức:

Vô th ng trức là nhữ ạng thái tâm lý suy nghở chi u chều sâu, điề ỉnh sự ĩ, hành vi,

thái độ ứ ửng x của con người mà ch truyưa có s a có sự tranh lu i tâm, chậ ủ ộn c a n ư ự ền

tin bên trong, chưa có sự kiểm tra, tính toán của lý trí.

Vô th c biứ ểu hi u hi n tện thành nhiề ệ ượng khác nhau như bản năng ham muốn,

giấc mơ, bị thôi miên, mặc cảm, sự lỡ lời, nói nhịu, trự ỗc giác... M i hiện tượng ấy có

vùng hoạt động riêng, có vai trò, chức năng riêng, song tất cả đều có một chức năng

chung là gi trong hoải tỏa nhữ ứng c chế ạt động thần kinh vượt ngưỡng nhất là những

ham muốn bản n ng không ă được phép bộc lộ ra và thực hiện trong quy tắc của đời sống

cộng đồng. Nó góp phần l p lậ ại thế cân bằng trong hoạt động tinh thần của con người

mà không d n tẫ ới trạng thái ức chế quá mức như ấm ức, "libiđo"...

Như vậy, vô thứ ục có vai trò tác d ng nhất đị đờ ốnh trong i s ng và hoạt độ ủng c a

con người. Nhờ vô th ng thức mà con người tránh được tình trạng că ẳng không cần thiết

khi làm việc "quá tải". Nhờ vô thức mà chuẩn mực con người đặ ự ột ra được th c hiện m t

cách t ph nhự nhiên... Vì vậy, không thể ủ ận vai trò cái vô thứ ộ ốc trong cu c s ng, nếu phủ

nhận vô thức sẽ không thể hi u y úng n vể đầ đủ và đ đắ ề con người.

Tuy nhiên không nên c n bí vô thường điệu, tuyệt đối hóa và thầ ức. Không nên coi

vô thức là hiện t p, hoàn toàn tách khượng tâm lý cô lậ ỏi hoàn cảnh xã hội xung quanh

không liên quan gì m trong con ngđến ý thức. Thực ra, vô thức là vô thức nằ ười có ý

thức. Giữ vai trò chủ đạo trong con người là ý thức chứ không phải vô thức. Nhờ có ý

thức mới điều khiển được các hiện tượng vô thức hướng tới chân, thiện, mỹ. Vô thức

chỉ là một mắt khâu trong cuộc sống có ý thức của con người.

III. Ý nghĩa ph t và ý ương pháp lu giận của mối quan hệ ữa vật chấ

thức

Chủ nghĩa duy v a vật biện chứng khẳng định trong mối quan hệ giữ ật chất và ý

thức thì: Vật chất có trước, ý thức có sau, vật chất là nguồn gốc của ý thức, quyết

đị độnh ý thức, song ý thức có thể tác ng trở lạ ại vậ ất ch t thông qua ho t động thực

tiễn của con người; vì v i phậy, con ngườ ải tôn trọng khách quan, đồng thời phát huy

tính năng ng chđộ ủ quan của mình.

Tôn trọng khách quan là tôn trọng tính khách quan của vật chất, của các quy

luật tự nhiên và xã hội. Điều này đòi hỏi trong hoạt t động nhận thức và hoạ động

thực tiễn con người ph i xuả ất phát từ thực t c tế khách quan, lấy thự ế khách quan làm

căn cứ cho mọi hoạt động của mình. V.I. Lênin đã nhiều lần nhấn mạnh không được

lấy ý muốn chủ quan của mình làm chính sách, không được lấy tình cảm làm điểm

xuất phát cho chiến l u ch xu n chược và sách lược cách mạng. Nế ỉ ất phát từ ý muố ủ

quan, nếu l , l o tấy ý chí áp đặt cho thực tế ấy ả ưởng thay cho hiện thực thì sẽ mắc

phải bệnh chủ quan duy ý chí.

- Nếu ý thức có thể tác động trở lạ ậ ấ ại v t ch t thông qua ho t động trở lại vật

chất thông qua hoạt i động thực tiễn thì con người phả phát huy tính năng động chủ

quan.

Phát huy tính năng động chủ quan tức là phát huy vai trò tích cực của ý thức,

vai trò tích cực c c tủa nhân tố con người. Bản thân ý thứ ự nó không trực tiếp thay

đổi được gì trong hiện thực. ý thức muốn tác động trở lại đời sống hiệ ản thực ph i

bằng lực lượng vậ ất ch t, nghĩa là phải được con người thực hiện trong thực tiễn. y Điều ấ

có nghĩa là sự tác động của ý thức đối với vật chất phải thông qua hoạ độ ủt ng c a con

người t được bắ đầu t n dừ khâu nhận thức cho được quy luật khách quan, biết vậ ụng

đ đắ đểúng n quy luật khách quan, phả ải có ý chí, ph i có phương pháp tổ ứ ch c hành

độ ủ ứ ỗ ững. Vai trò c a ý th c là ở ch trang bị cho con người nh ng tri thức về bản chất quy

luật khách quan của đối tượng, trên cơ sở ấy, con người xác đị đ đắ ụnh úng n m c tiêu và

đề ạ ợ ế ớ ứ ủ ra phương hướng ho t động phù h p. Ti p theo, con người v i ý th c c a mình xác

đị ệ để ự ổ ứnh các bi n pháp th c hiện t ch c các hoạ ựt động th c tiễ ốn. Cu i cùng, bằng sự nỗ

lực và ý chí mạnh mẽ của mình, con người có thể thực hiện được mục tiêu đề ra. ở đây ý

thức, tư tưởng có thể quyết định làm cho con người hoạt động đúng và thành công khi

phản ánh đúng đắn, sâu sắc thế giới khách quan, vì đó là cơ sở ọ ệ quan tr ng cho vi c xác

định mục tiêu, phươ ướng h ng và biện pháp chính xác. Ngược lại, ý thứ ưc, t tưởng có

thể làm cho con người hoạt động sai và thất bại khi con người phản ánh sai thế giới

khách quan. Vì vậy, ph i phát huy tính nả ăng động sáng tạo của ý thức, phát huy vai trò

nhân tố con người để tác động cải tạo th i khế giới khách quan; đồng thời phả ắc phục

bệnh bảo thủ trì trệ, thái độ tiêu cực, thụ động, ỷ lại, ngồ đổi chờ trong quá trình i mới

hiện nay.

Từ lý luận c nghủa chủ ĩa Mác - Lênin và từ kinh nghiệm thành công và thất bại

trong quá trình lãnh đạo cách mạng, Đảng C ng sộ ản Việt Nam đã rút ra bài học quan

trọng là "Mọi i đường l ng cối, chủ trươ ủa Đảng phả xuất phát từ thực tế, tôn trọng quy

ật khách quan"

. Đất nướ ước ta đang b c vào thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa và

hiện đại hóa, Đảng chủ trương: "huy động ngày càng cao mọi nguồn lực cả trong và

ngoài n

ước, đặc bi c cệt là nguồ ựn l ủ ộ đấ ốa dân vào công cu c phát triển t nước"

, mu n

vậy ph u cải "nâng cao năng lực lãnh đạo và sức chiến đấ ủa Đảng phát huy sức mạnh

toàn dân tộc, đẩy mạnh toàn diện công cuộc đổi mới, sớm đưa nước ta ra khỏi tình trạng

kém phát triển, thực hiện "dân giàu, nước mạnh, xã hộ ủ ăi công bằng, dân ch , v n

minh""

. Đảng C ng sộ ản Việt Nam: Cương l quá nghĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ độ lên chủ ĩa xã hội, Nxb. Sự

thật, Hà Nội, 1991, tr.5.

. Đảng C ng sộ ản Việt Nam: Văn kiệ ển Đại hội đại bi u toàn quốc lần thứ X, Nxb. Chính trị ố qu c gia, Hà Nội,

2006, tr. 162.

. S dđ , tr. 368.

câu hỏi ôn tập

1. Định nghĩa và nội dung của định nghĩa vật chất của Lênin? Giá trị khoa học và

ý ngh n cĩa ph ng pháp luươ ậ ủa định nghĩa ấy?

2. Quan điểm của triết học duy vật biện chứ ững về nh ng phương thức tồn tại của

vật chất?

3. N ng nhội dung quan điểm về tính thố ất vật chất củ ếa th giới của triết học duy vật

biện chứng? ý nghĩa phương pháp luận của quan điểm ấy đối với nh n thậ ức và hoạt

độ ựng th c tiễn?

4. Quan điểm của triết học duy vật biện chứng về nguồn gốc và bản chất của ý

thức?

5. Trình bày kết cấu của ý thức ?

6. ý ngh n c giĩa phương pháp luậ ủa mối quan hệ ữa vật chất và ý thức?

Chương VI

Hai nguyên lý c n chủa phép biệ ứng duy vật

Phép bi ng duy vện chứ ật được xây dựng trên cơ sở mộ ố ữt hệ th ng nh ng nguyên

lý, những phạm trù cơ bả ậ ế ả ện, những quy lu t phổ bi n ph n ánh đ đắúng n hi n thực.

Trong hệ thố đng ó nguyên lý về m ph s phát triối liên hệ ổ biến và nguyên lý về ự ển là hai

nguyên lý khái quát nhất. Vì thế Ph.Ăngghen đã định nghĩa: "phép biện chứng chẳng qua

chỉ là môn khoa học v a sề nh biững quy luật phổ ến củ ự vận động và sự phát triển của tự

nhiên, c

ủa xã hội loài người và của tư duy" .

I- Nguyên lý về mối liên hệ ph biổ ến

1. Khái niệm mối liên hệ

Các sự vật, các hiệ ế ện tượng và các quá trình khác nhau của th giới có mối liên h

qua lại, tác động, ảnh hưởng lẫn nhau hay chúng tồn tại biệt lập, tách rời nhau? Nếu

chúng có mối liên hệ qua lại thì cái gì quy đị ốnh m i liên hệ ó? đ

Trong lịch sử triết học, để trả lời nhữ ỏng câu h i đ ấ đó ta th y có nhiều quan iểm

khác nhau. Trả lời câu hỏi thứ nhất, những người theo quan điểm siêu hình cho rằng các

sự vậ ệ ậ ạt, hi n tượng tồn tại biệt l p, tách rờ ồi nhau, cái này t n tại bên c nh cái kia. Chúng

không có sự ph nh l u giụ thuộc, không có sự ràng buộc và quy đị ẫn nhau. Nế ữa chúng có

sự quy định lẫn nhau thì cũng chỉ là những quy định bề ngoài, mang tính ngẫu nhiên.

Tuy vậy trong số những người theo quan điểm siêu hình cũng có một số người cho

rằng, các sự vậ ệ ệt, hi n tượng có mối liên h với nhau và mối liên hệ rất đa dạng, phong

phú, song các hình thức liên hệ khác nhau không có khả năng chuyể ẫn hóa l n nhau.

Chẳng h n, giạ ới vô cơ và giới hữu cơ không có liên hệ gì với nhau; tồn tại độc lập,

không thâm nhập lẫn nhau; tổ ống s đơ ủn giản c a những con ng i riêng lườ ẻ tạo thành xã

hội, v.v..

Trái lại, nh n chững người theo quan điểm biệ ứng lại cho rằng, các sự vậ ệt, hi n

tượng, các quá trình khác nhau vừa tồn tại độc lập, vừa quy định, tác động qua lại,

chuyển hóa l n nhau. ẫ

Trả lời câu hỏ ứ ữ ủ ủi th hai, nh ng người theo ch nghĩa duy tâm khách quan và ch

nghĩa duy tâm chủ quan trả lờ đị ối rằng, cái quyết nh m i liên hệ ẫ, sự chuyển hóa l n nhau

giữa các sự vật, hiện tượng là mộ ự ự ư ứt l c lượng siêu t nhiên (nh trời) hay ở ý th c, cảm

giác của con người.

Những người theo quan điểm duy vật biện chứ địng khẳng nh tính thống nhất vật

chất của thế giới là cơ sở củ ố ữ ựa m i liên hệ gi a các s vậ ệt hi n tượng. Các sự vật, hiện

1. C.Mác và Ph.Ăngghen: Toàn tập, Nxb. Chính tr quị ốc gia, Hà Nội, 1994, t.20, tr. 201.

tượng tạo thành thế giới, dù có đa dạng, phong phú, có khác nhau bao nhiêu, song chúng

đều chỉ ữ là nh ng dạng khác nhau của một th t, th i vế giới duy nhấ ống nhất - thế giớ ật

chất. Nh ó, chúng không thờ có tính thống nhất đ ể tồ ạ ệ ận t i bi t l p, tách rời nhau, mà tồn

tại trong sự tác động qua lại, chuyển hóa l ng quan hẫn nhau theo nhữ ệ xác định. Chính

trên cơ sở đó, triế ậ ệt học duy v t bi n chứng khẳng định rằng, liên hệ ạ ế là ph m trù tri t

học dùng để chỉ sự ự ạ quy định, s tác động qua l i, sự chuyển hóa lẫn nhau giữ ựa các s

vật, hiện tượng hay giữa các mặt của một sự v a m giật, củ ột hiện tượng trong thế ới.

2. Các tính chất của mối liên hệ

Theo quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứ ống, m i liên hệ có ba tính chất cơ

bản: Tính khách quan, tính phổ đ ạ biến và tính a d ng, phong phú.

- Tính khách quan của mối liên h i liên hệ biểu hiện: các mố ệ là vốn có của mọi sự

vật, hiện tượng; nó không phụ thuộc vào ý thức của con người.

- Tính phổ biến c bi v n t bủa mối liên hệ ểu hiện: bất kỳ một sự ật, hiệ ượng nào; ở ất

kỳ không gian nào và ở bấ ệt kỳ thờ ũ ối gian nào c ng có m i liên h vớ ữ ựi nh ng s vật, hiện

tượng khác. Ngay trong cùng một sự vật, hiện tượng thì bất kỳ mộ ột thành phần nào, m t

yếu t vố nào cũng có mối liên hệ ới những thành phần, nh ng y u tữ ế ố khác.

- Tính đa dạng, phong phú của mối liên hệ biểu hiện: sự vật khác nhau, hiện tượng

khác nhau, không gian khác nhau, thời gian khác nhau thì các mối liên hệ biểu hiện khác

nhau. Có thể chia các mối liên hệ thành nhiều loại: mố ệi liên h bên trong, mố ệi liên h bên

ngoài, mối liên hệ chủ yế ố ệ ứu, m i liên h th yế ốu, v.v.. Các m i liên hệ ị này có v trí, vai trò

khác nhau đối với sự tồn tại và vận ng cđộ ủa sự vật, hiện tượng.

Sự phân chia từng cặp mối liên hệ chỉ mang tính tương đối, vì mỗi lo i mạ ối liên hệ

chỉ là một hình thức, mộ ộ ột b phận, m t mắ ệ ết xích củ ốa m i liên h ph biổ n. Mỗi loại mối

liên hệ trong từng cặp có thể chuy n nhau tùy theo phển hóa lẫ ạ ủm vi bao quát c a mối

liên hệ hoặc do kết quả ậ độ ủ ự v n ng và phát triển c a chính các s vật.

Tuy sự phân chia thành các loại mối liên hệ ỉ ch mang tính tương đối, như ựng s phân

chia đó lại r t cấ ần thiết, bởi vì mỗi loại mố địi liên hệ có vị trí và vai trò xác nh trong sự

vận động và phát triển của sự vậ ắt. Con người phải n m bắ ệt đ ốúng các m i liên h đ đểó

có cách tác động phù hợp nhằ ạ ệ ả ấm đưa l i hi u qu cao nh t trong hoạt động của mình.

Phép bi ng duy v phện chứ ật nghiên cứu các mối liên hệ ổ biến chi phối sự vận

độ ủ ựng và phát triển c a s vậ ệt, hi n tượng.

3. Ý nghĩa phương pháp luận

Nghiên cứu nguyên lý về mố ổi liên hệ ph biế ể ền có th rút ra ý nghĩa v phương

pháp luận sau:

- Vì các mối liên hệ ự ạ là s tác động qua l i, chuyển hoá, quy định lẫn nhau giữa các

sự vật, hiện tượng và các mối liên hệ mang tính khách quan, mang tính phổ ế bi n nên trong

hoạt động nhận thức và hoạt động thực tiến con người phải tôn trọng quan đ ểi m toàn

diện, phải tránh cách xem xét phiến diện.

Quan điểm toàn diện đòi h n thỏi chúng ta nhậ ức về sự vậ ốt trong m i liên hệ qua

lại giữa các bộ phận, giữa các yếu tố, giữa các mặt của chính sự vật và trong sự tác động

qua lại giữa sự vật đó v v c mới các sự ật khác, kể ả ối liên hệ trực tiếp và mối liên hệ gián

tiếp. Chỉ trên cơ s ở đó mới có thể nh s vận thức đúng về ự ật.

Đồng thời, quan đ đ ỏ ế ệ ừ ốiểm toàn diện òi h i chúng ta phải bi t phân bi t t ng m i liên

hệ, ph bên trong, mải biết chú ý tới mối liên hệ ối liên hệ bả ấn ch t, mố ủi liên hệ ch yếu,

mối liên hệ tấ ẫt nhiên, và lưu ý đến sự chuyển hoá l n nhau giữa các mối liên hệ để

hiểu rõ bản chất của sự vật và có phương pháp tác độ đng phù hợp nhằm em lại hiệu

quả cao nhất trong hoạt động của bản thân.

Trong ho ng vào sạt động thực tế, theo quan điểm toàn diện, khi tác độ ự vật, chúng

ta không những phải chú ý tới những mối liên hệ nộ ạ ủi t i c a nó mà còn phải chú ý tới

những mối liên hệ củ ựa s vậ ất y với các sự vật khác. Đồng thời, chúng ta phải biết sử

dụng u đồng b n khác nhau ng nhộ các biện pháp, các phương tiệ để tác độ ằm đem lại hiệ

quả cao nhất. Để thực hiện mục tiêu "dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ,

văn minh", một mặt, chúng ta phải phát huy nội lực của đất nước ta; mặt khác, phải biết

tranh th c tủ thời cơ, vượt qua thử thách do xu hướng quố ế hóa mọi lĩ ựnh v c của đời

sống xã hội và toàn cầu hóa kinh tế đưa lại.

- Vì các mối liên hệ có tính da dạng, phong phú - sự vật, hiện tượng khác nhau,

không gian, thời gian khác nhau các mối liên hệ biểu hiệ ạn khác nhau nên trong ho t

độ ứ ạ độ ự ảng nhận th c và ho t ng th c tiễn con người ph i tôn trọ đ ụng quan iểm lịch sử - c

thể.

Quan đ ể ị ửi m l ch s - cụ thể đ ỏòi h i chúng ta khi nhận thức về sự vật và tác động vào

sự vật phả đ ềi chú ý i u kiện, hoàn cảnh lịch sử - cụ thể, môi trường c ó sụ thể trong đ ự vật

sinh ra, tồn tại và phát triển. Thực tế cho thấy rằng, n m một luận điể nào đó là luậ điểm

khoa học trong đi i iều ki ng sện này, như ẽ không là luận đ ểm khoa học trong đ ều kiện

khác. Vì vậ đểy xác đị đ ốnh úng đường l i, chủ trương của từng giai đoạn cách mạng,

của từng thời kỳ xây dựng đất nước, bao giờ Đảng ta cũng phân tích tình hình cụ thể của

đấ ũ ưt nước ta c ng nh bố ử ố ừ đ ạ ừi cảnh lịch s qu c tế diễn ra trong t ng giai o n và t ng thời

kỳ đó và trong khi thực hiện ng, đường lối, chủ trươ Đảng ta cũng bổ sung và điều chỉnh

cho phù hợp với diễn biế ủn c a hoàn cảnh c . ụ thể

II- Nguyên lý về sự phát triển

1. Khái niệm phát triển

Xem xét về sự ũ ữ đ đố phát triển c ng có nh ng quan iểm khác nhau, i lập với nhau:

quan điểm siêu hình và quan điểm biện chứng.

Quan đ ểi m siêu hình xem sự phát triển chỉ là sự tăng lên hay s n thuự giảm đi đơ ần

về mặt lượng, không có sự ề thay đổi gì v mặ ấ ủt ch t c a sự vậ ự đổt; hoặc nếu có s thay i

nhất định v y c diề chất thì sự thay đổi ấ ũng chỉ ễn ra theo một vòng khép kín, chứ không

có sự sinh thành ra cái mới với những chất mới. Những người theo quan điểm siêu hình

xem sự phát triển như là mộ ụ ữt quá trình tiến lên liên t c, không có nh ng bước quanh co,

thăng trầm, phức tạp.

Đối lập với quan điểm siêu hình, quan điểm biện chứng xem xét sự phát triển là một

quá trình tiến lên từ thấp đến cao. Quá trình a nhđó diễn ra vừa dần d n, vầ ừ ảy vọt, đưa

tới sự ra đời của cái mới thay thế cái cũ. Dù trong hiện thực khách quan hay trong tư

duy, sự phát triển diễn ra không phải lúc nào cũng theo đường thẳng, mà rất quanh co,

phức t m chí có thạp, thậ ể có những bước lùi tạm thời.

Theo quan điểm biện chứ ựng, s phát triển là kết quả củ đổa quá trình thay i dần

dần v ng d n sề lượ ẫn đế ự thay đổi về chất, là quá trình diễn ra theo đường xoáy ốc và hết

mỗi chu kỳ sự v ng nh s v u nh ng c p n. ật lặp lại dườ ư ự ật ban đầ ư ở ấ độ cao hơ

Quan điểm duy vật biện chứng đối lập với quan điểm duy tâm và tôn giáo về

ngu iồn g phát triốc của sự ển. Quan đ ểm duy vật biện chứng kh nh nguẳng đị ồn gốc của

sự phát triển nằm trong bản thân sự vật. Đ ựó là do mâu thuẫn trong chính s vật quy

đị ụ ựnh. Quá trình giải quyết liên t c mâu thuẫn trong bản thân s vật, do đó, cũng là quá

trình tự thân phát triển c vủa mọi sự ật.

Trên cơ sở ự ủ ọ ự khái quát s phát triển c a m i s vật, hiệ ồ ạn tượng t n t i trong hiện

thực, quan điể ậ ệm duy v t bi n chứ địng khẳng nh, phát triển là mộ ạ ọt ph m trù triết h c

dùng n để chỉ quá trình vậ động tiến lên từ thấp đến cao, từ đơ ản gi n đến phức tạp, từ

kém hoàn thiện n h a s vđến hoàn thiệ ơn củ ự ật.

Theo quan điểm này, phát triển không bao quát toàn bộ sự vận động nói chung.

Nó ch ng chung cỉ khái quát xu hướ ủa sự vậ ận động - xu hướng v n ng độ đi lên của sự

vật, sự vậ ớt m i ra đời thay thế cho sự vậ ũ ựt c . S phát triển chỉ là một trường hợp đặc biệt

của sự vận động. Trong quá trình phát triển của mình trong sự vật sẽ hình thành dần dần

những quy nh m n v , cđị ới cao hơ ề chất, sẽ làm thay đổi mối liên hệ ơ cấu, phương thức

tồn tại và vận động, chức năng vốn có theo chiều hướng ngày càng hoàn thiện h n. ơ

2. Tính chất của sự phát triển

Theo quan điểm của chủ nghĩa duy v ng, phát triật biện chứ ển cũng có ba tính chất

cơ bản: Tính khách quan, tính phổ biến và tính đ ạa d ng, phong phú.

- Sự phát triển bao giờ cũ ư đng mang tính khách quan. Bởi vì, nh trên ã phân tích

theo quan điểm duy vật biện chứ ồ ống, ngu n g c của sự phát triển nằm ngay trong bản

thân sự vậ Đ ảt. ó là quá trình gi i quyế ụ ữt liên t c nh ng mâu thuẫn nảy sinh trong sự tồn tại

và vận động của sự vật. Nhờ đó sự vật luôn luôn phát triển. Vì thế sự phát triển là tiến

trình khách quan, không phụ thuộc vào ý thức của con người.

- Sự phát triển mang tính phổ biến. Tính phổ ủ biến c a sự phát triển được hiểu là

nó diễn ra ở mọ ự ự ộ ưi lĩnh v c: t nhiên, xã h i và t duy; ở bất cứ sự vật, hiện tượng nào

của thế giới khách quan. Ngay cả các khái niệm, các phạm trù phản ánh hiện thực cũng

nằm trong quá trình vận động và phát triển; chỉ trên cơ sở củ ự ọa s phát triển, m i hình

thức của tư duy, nhất là các khái niệm và các phạm trù, mới có thể phản ánh đ đắúng n

hiện thực luôn vận n. động và phát triể

- Sự phát triển còn có tính ng, phong phú. Phát triđa dạ ển là khuynh hướng chung

của mọi sự vật, mọ ệ ỗ ựi hi n tượng, song m i s vật, mỗ ại hiện tượng l i có quá trình phát

triển không gi n tống nhau. Tồ ại ở không gian khác nhau, ở thời gian khác nhau, sự vật

phát triển s khác nhau. ẽ Đồng thời trong quá trình phát triển của mình, sự vật còn chịu

sự tác động của các sự vậ ệ ấ ềt, hi n tượng khác, của r t nhi u y u tế ố, điề ệu ki n. Sự tác động

đ đẩ ự ủ ựó có thể thúc y hoặc kìm hãm s phát triển c a s vật, đôi khi có thể làm thay đổi

chiều hướng phát triển của sự vật, thậm chí làm cho sự vậ ạt thụt lùi. Chẳng h n, nói

chung, ngày nay trẻ em phát triển nhanh hơn cả về ể ẫ ẻ th chất l n trí tuệ so với tr em ở

các thế hệ trướ ưởc do chúng được thừa h ng những thành quả, những điề ệ ậu ki n thu n lợi

mà xã hội mang lại. Trong thờ ời đại hiện nay, th i gian công nghiệp hóa và hiện đại hóa

đấ ủ ốt nước c a các qu c gia chậm phát triển và kém phát triển sẽ ngắn hơn nhiều so với

các quốc gia đã th ã thực hiện chúng do đ ừa hưởng kinh nghiệm và sự hỗ ợ tr của các

quốc gia đi trước. Song v , sấn đề còn ở chỗ ự vậ ụ ệ ậ ụn d ng kinh nghi m và t n d ng sự hỗ

trợ đó như thế nào lại ph thuụ ộc rất lớn vào những nhà lãnh đạo và nhân dân của các

nước chậm phát triển và kém phát triển.

Nhữ đng iều kiện nêu ra ở trên cho thấy, dù s v n tự ật, hiệ ượng có thể có những giai

đ độ đ ư ư ư ộoạn vận ng i lên nh thế ặ này ho c nh thế khác, nh ng xem xét toàn b quá trình

thì chúng vẫn tuân theo khuynh hướng chung.

3. Ý nghĩa phương pháp luận

Nguyên lý về sự ứ ự phát triể ấ ạn cho th y trong ho t động nhận th c và hoạt động th c

tiễn con người phải tôn trọ đng quan iểm phát triển.

Quan điểm phát triển đòi hỏi khi nhận thức, khi giải quyết mộ đt vấn đề nào ó con

người phải đặt chúng ở trạng thái động, nằm trong khuynh hướng chung là phát triển.

Quan điểm phát triển đòi hỏi không chỉ nắm bắt nhữ đ ồ ạ ởng cái hiện ang t n t i

sự vậ ảt, mà còn phả ểi thấy rõ khuynh hướng phát tri n trong tương lai của chúng, ph i

thấy n n được những biế đổi đi lên cũng nh nh ng biư ữ ế đổi có tính chất thụt lùi. Song

điều cơ bản là phải khái quát những biến đổi để vạch ra khuynh hướng biến đổi chính

của sự vật.

Xem xét sự vậ ể ể ảt theo quan đi m phát tri n còn ph i biết phân chia quá trình phát

triển của sự vật ấ ạy thành nhữ đng giai o n. Trên cơ sở ấy để tìm ra phương pháp nhận

thức và cách tác động phù hợp nhằm thúc đẩ ựy s vật tiến triển nhanh hơn hoặc kìm hãm

sự phát triển của nó, tùy theo sự phát triển đó có lợi hay có hại đối với đời sống của con

người.

Quan điểm phát triển góp phần khắc phục tư tưởng bả ủo th , trì trệ, định kiến trong

hoạt động nhậ ứn th c và hoạt động thực tiễn.

Với tư cách là những nguyên tắc phương pháp luận, quan đ ểi m toàn diện, quan

đ ểi m lịch sử - cụ thể đ ể, quan i m phát triể ầ ạ ận góp ph n định hướng, chỉ đạo ho t động nh n

thức và hoạt động thực tiễn cải tạo hiện thực, cải tạo chính bản thân con người. Song để

thực hiện được chúng, mỗi người cần n n cắm chắc cơ sở lý luậ ủa chúng - nguyên lý về

mối liên hệ ph biổ ến và nguyên lý về sự ụ ộ phát triển, biết vận d ng chúng m t cách sáng

tạo trong hoạt động của mình.

Câu hỏi ôn tập

1. Phân tích nguyên lý về mối liên hệ ph bi s phát triổ ến và nguyên lý về ự ển?

2. Phân tích các nguyên t c ph n rút ra tắ ương pháp luậ ừ nguyên lý về mố ệi liên h

phổ bi s n. ến và nguyên lý về ự phát triể

Chương VII

Những cặp ph n cạm trù cơ ả b ủa phép bi ng duy ệ ứn ch

vật

I- Một số vấn đề chung v m trù ề phạ

1. Định nghĩa phạm trù và phạ ếm trù tri t học

Để suy nghĩ và trao đổ ưi t tưở ườ ường cho nhau con ng i th ng phải sử dụ ững nh ng

khái niệm nhất định, chẳng hạn khái niệm “cái cây”, “cái nhà”, “thực vậ ật”, “động v t”,

“con người”, v.v.. Những khái ni c c a tệm đó là hình thứ ủ ư duy phản ánh những mặt,

những thuộc tính cơ bản của một lớp nh ng sữ ự vậ ệt hi n tượng nhất đị ủ ựnh c a hiện th c

khách quan.

Tùy theo mức độ bao quát của khái niệm mà chúng ta có các khái niệm rộng hay

hẹp khác nhau. Khái niệm rộng nhất thì được gọi là phạm trù. Vậy, phạm trù là

những khái niệm rộng nhất phản ánh những m ng mặt, những thuộc tính, nhữ ối liên hệ

chung, cơ b n nh v n t nh vả ất của các sự ật và hiệ ượng thuộc một lĩ ực nhất định.

Mỗi bộ môn khoa học đều có một hệ thống phạm trù riêng của mình phản ánh

những m ng mặt, những thuộc tính, nhữ ố ổ ội liên hệ cơ bản và ph biến thu c phạm vi khoa

học đó nghiên cứu. Thí dụ, trong toán h c có phọ ạm trù "số", "hình", "điể ặm", "m t phẳng",

"hàm số", v.v.. Trong vật lý học có các phạm trù "khối lượng", "vận tốc", "gia tốc", "lực",

v.v.. Trong kinh tế họ ạ ảc có các ph m trù "hàng hóa", "giá trị", "giá c ", "tiền tệ", "lợi

nhuận", v.v..

Các phạm trù trên đây, chỉ phản ánh những mối liên hệ chung trên một lĩnh vực

nhất định của hiện thực thuộc phạm vi nghiên cứu của môn khoa học chuyên ngành.

Khác với điề đ ạ ủ ệ ứ ậ ưu ó, các ph m trù c a phép bi n ch ng duy v t nh "vật chất", "ý thức",

"vận động", "đứng im", "mâu thuẫn", "số lượ ượng", "chất l ng", "nguyên nhân", "kết

quả", v.v. là những khái niệm chung nhất phản ánh những mặt, những thuộc tính, những

mối liên hệ cơ bản và phổ ấ biến nh t không phải chỉ của một lĩnh vực nhất định nào

đấy của hiện thực, mà của toàn bộ thế giới hiệ ản thực, bao gồm c tự ộ nhiên, xã h i và

tư duy. Mọi sự vật, hiện tượng đều có nguyên nhân xuất hiện, ng, đều có quá trình vận độ

biến đổi, đều có mâu thuẫn, có nội dung và hình thức, v.v.. Nghĩa là đều có những mặt,

những thuộc tính, những mối liên hệ được phản ánh trong các phạm trù của phép biện

chứng duy vật.

Giữa phạm trù của triết học và phạm trù của các khoa học cụ thể có mối quan

100

hệ bi ng v giện chứ ới nhau. Đó là quan hệ ữa cái chung và cái riêng.

2. B n chả ất của phạm trù

Trong lịch sử triết h t học, các trường phái triế ọc ã đ đưa ra cách gi i quyả ết khác

nhau về v n bấ đề ản chất của phạm trù.

Những người thuộc phái duy thực cho rằng: Phạm trù là những thực thể ý niệm,

tồn tại bên ngoài và độc lập với ý thức của con người. Ngược lại những người thuộc

phái duy danh lại cho rằng: Ph ng tạm trù chỉ là nhữ ừ trống rỗng, do con người tưởng

tượng ra, không biểu hiện một cái gì của hiện thực. Cantơ và những người thuộc phái

của ông lại coi phạm trù chỉ là những hình thức tư duy vốn có của con người, có trước

kinh nghiệm, không phụ thuộc vào kinh nghiệm, được lý trí của con người đưa vào giới

tự nhiên.

Khác v i các quan niớ ệm trên đây, chủ nghĩa duy vật biện chứng cho rằng:

Các phạm trù không có s n trong nhẵ ận thức của bản thân con người một cách bẩm

sinh, tiên nghiệm nh m, cư Cantơ quan niệ ũng không tồ ạn t i sẵn ở bên ngoài và độc lập

với ý thức của con người như quan niệm của những người duy thực, mà được hình

thành trong quá trình hoạt động nhận th i. M i phức và thực tiễn của con ngườ ỗ ạm trù

xuất hiện đều là kết quả của quá trình nhận thức trước đó, đồng thời lại là bậc thang cho

quá trình nhận th n thức tiếp theo của con người để tiến gần đến nhậ ức đầy đủ hơn bản

chất của sự vậ ết. V.I.Lênin vi t: “Trướ ườ ược con ng i, có màng lưới nh ng hiữ ện t ng tự

nhiên. Con ng ng, con người bản nă ười man rợ, không tự tách khỏ ớ ựi gi i t nhiên. Người

có ý thức tự tách khỏi tự nhiên, những phạm trù là những giai tách khđ ủoạn c a sự ỏi đó,

tức là sự nhận thức thế giới, chúng là những điểm nút của màng lưới, giúp ta nhận thức

và n

ắm vững được màng lưới”

Các phạm trù được hình thành b ng khái quát hóa, trằng con đườ ừu tượng hóa

những thuộc tính, những mối liên hệ v vốn có bên trong c a bủ ản thân sự ật. Vì vậy nội

dung c giủa nó mang tính khách quan, bị thế ới khách quan quy định, mặc dù hình thức

thể hi n cệ ủa nó là chủ quan. V.I.Lênin viết: “Những khái niệm của con người là chủ

quan trong tính trừu tượng của chúng, trong sự tách rời của chúng, nhưng là khách quan

trong ch

ỉnh thể, trong quá trình, trong kết cuộc, trong khuynh hướng, trong nguồn gốc”

Đ ềi u này trái với quan niệm của phái duy danh trong lịch sử tri t hế ọc, họ coi phạm trù là

những t ng rừ trố ỗng không có nội dung hiện thực.

Các phạm trù là kết quả củ ậa quá trình nh n thức của con người, là hình ảnh chủ

quan của thế giới khách quan. Thế gi i khách quan không chớ ỉ tồ ạ độ ớ ứn t i c lập v i ý th c

của con người, mà còn luôn vận động, phát triển, chuyển hóa lẫn nhau. Mặt khác, khả

năng nhậ ứ ủ ũ đổ ởn th c c a con người c ng thay i mỗ đ ạ ửi giai o n lịch s . Do vậy các phạm

trù phản ánh th giế ới khách quan cũng phải vận động và phát triển. Không như vậy, các

1. V.I.Lênin: Toàn tập, Nxb. Tiế ộn b , Mátxcơva, 1981, t.29, tr. 102.

. Sđd, tr. 223 - 224.

101

phạm trù không th n ánh ể phả đúng y đắn và đầ đủ hiện thực khách quan được. Vì vậy, hệ

thống phạm trù của phép biện chứng duy vật không phải là một h thệ ố đng óng kín, bất

biến, mà nó thường xuyên được bổ sung bằng những phạm trù mới cùng với sự phát

triển của thực tiễn và của nhận thức khoa học.

Trong các chương trước, chúng ta đã nghiên cứ ộu m t số ạ ph m trù của triết học như

phạm trù “vật chất”, “ý thức”, “phản ánh”, v.v.; chương này chúng ta nghiên cứ ộu m t số

cặp phạm trù cơ bản của phép biện chứng duy vật.

II- Cái riêng và cái chung

1. Khái niệm cái riêng và cái chung

Trong cuộc sống hàng ngày, chúng ta thường tiếp xúc với nhữ ựng s vậ ệt, hi n

tượng, quá trình khác nhau như: Cái bàn, cái nhà, cái cây cụ thể, v.v.. Mỗi sự vậ đt ó

được gọ ộ đồ ũi là m t cái riêng, ng thời, chúng ta c ng thấ ạy giữa chúng l i có những mặt

giống nhau như những cái bàn đều được làm từ gỗ đề, u có màu sắc, hình dạng. Mặt

giống nhau đó người ta gọi là cái chung của những cái bàn.

Vậy cái riêng là phạ ỉm trù ch mộ ựt s vậ ộ ệt, m t hi n tượng, một quá trình nhất định.

Cái chung là phạm trù triết họ ỉc dùng để ch những mặt, những thuộc tính không những có ở

một k t cế ấu vật chất nhất định, mà còn được lặp lại trong nhiều sự vật, hiện tượng hay

quá trình riêng lẻ khác.

Cần phân biệt “cái riêng” với “cái đơn nh n nhất”. “Cái đơ ất” là phạm trù để chỉ

những nét, những mặt, những thuộc tính... chỉ có ở mộ ựt s vậ ột, m t k t cế ấu vật chất, mà

không l p lặ ại ở sự vậ ất, hiệ ế ấ ận tượng, k t c u v t ch t khác. Thí dụ ủ đ, th ô Hà Nội là một

“cái riêng”, ngoài các đặc đ ểi m chung giống các thành phố khác của Việt Nam, còn có

những nét riêng như có phố cổ, có Hồ Gươm, có nhữ ống nét văn hóa truyền th ng mà chỉ

ở Hà Nội mới có, đó là cái đơ ấn nh t.

2. Quan hệ biệ ứn ch ng giữa "cái riêng" và "cái chung"

Trong lịch sử triết học đã có hai quan đ ểi m trái ngược nhau về mố ữi quan hệ gi a

“cái riêng” và “cái chung”:

Phái duy thực cho rằng, “cái riêng” chỉ tồ ạn t i tạm thời, thoáng qua, không phải là

cái tồn tại vĩnh viễn, chỉ có “cái chung” mớ ới tồ ự độn tạ ễi vĩnh vi n, thật s c lập v i ý thức

của con người. “Cái chung” không phụ thuộc vào “cái riêng”, mà còn sinh ra “cái

riêng”. Theo Platôn, cái chung là nhữ ệ ồ ạng ý ni m t n t i vĩ ễ ạ ữnh vi n bên c nh nh ng cái

riêng chỉ có tính ch m cái cây nói ất tạm thời. Thí dụ, bên cạnh cái cây riêng lẻ, có ý niệ

chung; bên c nh cái nhà riêng lạ ẻ, có ý niệm cái nhà nói chung, v.v.. Cái cây, cái nhà

riêng lẻ có ra đời, tồ ạn t i tạm thời và mất đi, nhưng ý niệm cái cây, cái nhà nói chung thì

tồn tại mãi mãi. Từ đó Platôn cho rằ ẻng cái cây, cái nhà riêng l là do ý niệm cái cây, cái

nhà nói chung sinh ra. Như vậy theo Platôn cái riêng do cái chung sinh ra.

Phái duy danh cho rằng, chỉ có cái riêng tồ ạn t i thực sự, còn cái chung là những

102

Chương X

Hình thái kinh tế - xã hội

I- Xã hội - bộ phận đặc thù c nhiên ủa tự

1. Sự tác động qua lại giữa xã hội và tự nhiên

Tự nhiên, theo nghĩa rộng là toàn bộ thế giới vậ ất ch t vô cùng, vô tận. Quá trình

phát triển của tự nhiên đã sản sinh ra sự số ững và theo quy luậ ết ti n hóa, trong nh ng

đ đị đ ừ độiều kiện nhất nh, con người ã xuất hiện t ng vật.

Sự hình thành con người gắn liền với sự hình thành các quan hệ giữa người với

người, quá trình chuyển biến t n biừ động vật thành người cũng là quá trình chuyể ến từ

cộng đồng mang tính bầy đàn, hành động theo bản n ng thành mă ộ ột c ng đồng mang tính

bầy đàn, hành động theo bản năng thành một cộng đồng mới khác hẳ ề ấn v ch t, ta gọi là xã

hội.

Vậy xã hội là biểu hi ng s nhện tổ ố ững mối liên hệ và những quan hệ của các cá

nhân, "là s

ản phẩm của sự tác động qua lại giữa những con người"

Hệ thống tự nhiên - xã hội là mộ đt chỉnh thể trong ó nhữ ếng y u tố tự nhiên và

những yếu tố xã hộ đị ự ồ ủi tác động qua lạ ẫi l n nhau, quy nh s t n tạ ểi và phát tri n c a nhau.

Tự nhiên vừa là nguồn g xu ng t n tốc của sự ất hiện xã hội vừa là môi trườ ồ ại và

phát tri a xã hển củ ội.

Là môi trường t n tồ ại và phát triển của xã hội vì chỉ có tự nhiên mới cung cấp

được nhữ đng iề ệu ki n cần thiết nhấ ựt cho s số ủng c a con người và cũng chỉ có tự nhiên

mới cung cấp ng u ki ng sđược nhữ điề ện cần thiết nhất cho các hoạt độ ản xuất xã hội.

Xã hội g i tắn bó vớ ự nhiên thông qua quá trình hoạt động thực tiễn của con người,

trước hết là quá trình lao động sản xuất. Lao động là đặc trưng cơ bả ện đầu tiên phân bi t

hoạt động c ng c ng là yủa người với động vật. Song, lao độ ũ ếu tố đầu tiên, cơ bả ấn nh t,

quan trọng nhất t th t hạo nên sự ống nhấ ữ ơ ữu c gi a xã hội và tự nhiên bởi "lao động

trước hết là một quá trình di a con ngễn ra giữ ười và tự nhiên, một quá trình trong đó,

bằng ho ng cạt độ ủa chính mình, con người làm trung gian, điều tiết và kiểm tra sự trao

đổ ữ ọ ự

i chất gi a h và t nhiên"

Trong quá trình trao đổi chất này, nếu con người không kiểm tra, điều ti t viế ệc sử

dụng, khai thác, bảo quản các nguồn vật chất củ ự ủa t nhiên thì kh ng hoảng sinh thái sẽ

1. C. Mác và Ph. Ăngghen: Toàn tập, Nxb. Chính trị qu c gia, Hà Nố ội, 1996, t.27, tr. 657.

1. S dđ , t.23, tr. 266.

147

xảy ra, sự cân bằng của hệ thống tự nhiên - xã hội bị phá vỡ, sự sống của con người và

xã hội loài người bị đe dọa.

Chính vì vậy, để giữ được môi trường t n tồ ại và phát triển của mình, con người

phải n t tắm chắc các quy luậ ự nhiên, kiểm tra, o quđiều tiết hợp lý việc bả ản, khai thác,

sử dụng và tái tạo các nguồn vật chất của tự nhiên để đảm bảo sự cân bằng của hệ thống

tự nhiên - xã hội.

Ngược lại, nếu con người b thất chấp quy luật phá vỡ cân bằng hệ ố ựng t nhiên -

xã hội thì con người sẽ ph khôn lải gánh chịu hậu quả ường. "Sự đ việc ó nhắc nhở chúng

ta từng giờ từ ằng phút r ng chúng ta hoàn toàn không thống trị được giới tự nhiên như

một kẻ xâm lược thống trị mộ ộ ưt dân t c khác, nh mộ ốt người s ng bên ngoài tự nhiên, mà

trái lại, bản thân chúng ta, với cả xương thịt, máu mủ và đầu óc chúng ta, là thuộc về

giới t i tự nhiên, chúng ta nằm trong lòng giớ ự nhiên, và tất cả sự ố th ng trị của chúng

ta đối v i t i t t cới giớ ự nhiên là ở chỗ chúng ta, khác vớ ấ ả sinh vật khác, là chúng ta nhận

thức được quy luật c i tủa giớ ự nhiên và có thể sử dụ ữ đ ộng được nh ng quy luật ó m t

cách chính xác"

Việc nh a giận thức quy luật củ ới tự nhiên và sử dụ ữ đ ộng nh ng quy luật ó m t cách

có hiệu qu ng tả để đảm bảo s ng hự cân bằ ệ thố ự nhiên - xã hội không tách khỏi việc

nhận thức quy luật của xã hội và sử dụng những quy luật xã hội.

2. Đặc điểm của quy luật xã hội

Với t t bư cách là mộ ộ phận đặc thù của tự nhiên, xã hội vừa phải tuân theo những

quy luật của tự nhiên, vừa phải tuân theo những quy luật chỉ vố đố ộn có i với xã h i.

Cũng như các quy luật tự nhiên, các quy luậ ột xã h i mang tính khách quan. Song, lịch

sử phát triển của xã hội, về căn bản khác với lịch sử phát triển của tự nhiên ở mộ đt iểm:

"Trong tự nhiên (chừng nào chúng ta không xét đến ảnh hưởng ngược trở lại của con

người đối với tự nhiên) chỉ có những nhân tố vô ý thứ độc và mù quáng tác ng lẫn nhau,

và chính trong sự tác động lẫn nhau ấy mà quy luật chung biểu hiện ra... Trái lại, trong

lịch sử xã hội, nhân tố hoạt động hoàn toàn chỉ là những con người có ý thức, hành

độ đ ổ ữ ụng có suy nghĩ hay có nhiệt tình theo u i nh ng m c đích nhất định, thì không có gì

ảy ra mà lại không có ý đị ựnh t giác, không có mục đích mong muốn"

Do vậy, quy luật xã hội chẳng qua chỉ là quy luật hoạt động của con người theo

đ ổu i mục đích củ ặ ậa mình. M c dù v y, quy luật xã h n mang tính khách quan. ội vẫ

Tính khách quan của quy luật xã hội thể hiện ở chỗ, tuy quy luật xã hội được biểu

hiện thông qua hoạt động của con người nhưng nó không phụ thuộc vào ý thức, ý chí

của bất kỳ một cá nhân, hay mộ ộ độ ựt lực lượng xã h i nào. Bởi vì, bằng hoạt ng th c tiễn,

con người tạo ra xã hội, làm nên lịch sử; song, những hoạt động của con người được thực

hiện trong những điều kiện sinh hoạt vật chất nhất định, trong những m nhối quan hệ ất

. S dđ , t.20, tr. 655.

1. C.Mác và Ph.Ăngghen: Toàn tập, Nxb. Chính tr quị ốc gia, Hà Nội, 1995, t.21, tr. 435.

148

đị ữ ữnh gi a con ngườ ười với con ng i và gi a con người với gi i tớ ự nhiên, mà nhữ đng iều

kiện và những mối quan hệ đó là khách quan đối v i mớ ỗ ời th i đại, mỗi dân tộc, mỗ ếi th

hệ, mỗi con người khi họ theo đ ổu i mục đích của bản thân mình.

Mặt khác, thông qua hoạt động của con người tính khách quan của quy luật nói

chung có những bi u hiể ện đặc thù ở quy luật xã hội. Quy luật xã hội thường biểu hiện ra

như là những xu hướng, mang tính xu hướng. Những mố ự ẫi liên hệ và s tác động l n

nhau vô cùng phức tạp giữa người và người đã tạo ra những hoạt động khác nhau trong

xã hội. Tổng h ng lợp nh ng lữ ực tác độ ẫn nhau đó tạo thành xu hướng v ng cận độ ủa lịch

sử. Xu hướng này là khách quan, không có một thế lực nào có thể thay đổi được.

Tính tất yếu và tính phổ biến là những đặc trư ủ ậ ũng c a quy lu t nói chung, c ng là

những đặc trưng của quy luật xã hội. Tuy nhiên, tùy thuộc vào phạm vi và cấp cđộ ủa các

mối quan hệ xã hội mà các quy luật thể hiện chúng cũng có mức độ tất yếu và phổ biến

khác nhau.

Ngoài nhữ đặng c trưng của quy luật nói chung, quy luật xã hộ ữ đặi còn nh ng c

điểm riêng:

Quy luật xã hội tồn tạ đội và tác ng trong những điều kiện nhất định. Khi những

đ ồ ủ ộ đ ũ ồiều kiện t n tạ ấ ếi t t y u c a quy luật xã h i mất i, thì quy luật c ng không còn t n tại.

Chẳng h ng lạn, đấu tranh giai cấp là một trong những độ ực của lịch sử, là quy luật của

các xã hội có s i kháng giai cự đố ấp. Quy luật đấu tranh giai cấp đó sẽ chấm dứt hoạt

độ ộ ự ữ đống khi xã h i chấm dứt hoàn toàn s phân chia thành nh ng giai cấp i kháng.

Sự tác động của quy luật xã hội diễn ra thông qua hoạt động của con người. Động

lực cơ bản thúc đẩy con người hoạt i động trong mọi thờ đại, mọi xã hộ ủ ủi là lợi ích c a ch

thể hoạt động. Do vậy, lợi ích trở thành một yếu tố quan trọng trong cơ chế hoạt động

của quy luật xã hội và trong sự nhận thức của con người về nó.

Một đặc điểm nữa của quy luật xã hội là để nhận thức được nó cần phải có

phương pháp khái quát hóa và trừu tượng hóa rất cao. Bởi vì, sự biểu hiện và tác động

của quy luật xã hội thường diễn ra trong một thời gian rất lâu, có khi là trong suốt quá

trình lịch sử đ, do ó không thể dùng thực nghiệm để kiểm tra như ữ nh ng quy luật của tự

nhiên, cũng không thể dùng lối suy diễn lôgíc một cách đơn thuần. Đúng như C.Mác

viết: "khi phân tích những hình thái kinh tế, người ta không thể dùng kính hiển vi hay

những chất phản ứng hóa học được. Sức trừu tượng hóa phải thay thế cho cả hai cái

ó"

Quy luật xã hội mang tính tất yếu khách quan. Dù con người có nhận thức được

hay không, có tự giác vận dụng hay không, thì quy luật xã hội vẫn luôn tác động ngoài

nguyện vọng và ý chí của con người. Khi con người chưa nhận thức và chư ụa vận d ng

được quy luật thì chúng tác độ ưng nh mộ ự ựt l c lượng t phát và biến con người thành nô

lệ của tính tất yếu. Khi con người đã nhận thức được quy luật khách quan và nhữ đng iều

1. C.Mác và Ph.Ăngghen: Toàn tập, Nxb. Chính tr quị ốc gia, Hà Nội, 1993, t.23, tr. 16.

149

kiện ho ng cạt độ ủa chúng để vận dụng chúng vào các hoạt động có mục đ ủích c a mình,

thì con người làm chủ được tính tất yếu, nghĩa là con người đạt đế ựn t do. Như vậy, tự

do không có nghĩa là hành động tùy tiện, bất chấp quy luậ ật, trái lạ ựi, t do là nh n thức

được quy luật và làm theo quy luậ ểt. Quá trình phát tri n của xã hội cũng là quá trình con

người từng b n t do. ước vươ ới tự

3. Sản xuất v t - cật chấ ơ sở của sự tồn tại và phát triển xã hội

Sản xu ng c n xuất là hoạt động đặc trư ủa con người và xã hội loài người. Sả ất xã

hội bao gồm: sản xu n xu n thân con ngất vật chất, sản xuất tinh thần và sả ất ra bả ười. Ba

quá trình n bó chđó gắ ặt chẽ với nhau, tác độ đng qua lạ ẫi l n nhau, trong ó sản xuất vật

chất là cơ sở củ ự ồ ủ ộ Ă đa s t n tại và phát triển c a xã h i. Theo Ph. ngghen, " iểm khác biệt

căn b n giả ữa xã hội loài người với xã hội loài vậ ật là ở chỗ: loài v t may lắm chỉ hái

l t

ượm, trong khi con người lại sản xuấ "

Sản xuất vật chất là quá trình con người sử dụ ụ độ ựng công c lao động tác ng vào t

nhiên, cải bi t c i vến các dạng vật chấ ủa giới tự nhiên nhằm tạo ra củ ảa c ật chất thỏa

mãn nhu cầ ồ ạu t n t i và phát triển của con người.

Trong quá trình tồ ạn t i và phát triển, con người không thỏa mãn với những cái đã

có sẵn trong giới t t vự nhiên, mà luôn luôn tiến hành sản xuấ ật chất nhằm tạo ra các tư

liệu sinh hoạt thỏa mãn nhu cầu ngày càng phong phú, đa dạng của con người. Việc sản

xuất ra các tư liệu sinh hoạt là yêu cầu khách quan của đời sống xã hội. Bằng việc "sản

xuất ra những t p sư li t cệu sinh hoạ ủa mình, như thế con người đã gián tiế ản xuất ra

chính

đời sống vật chất của mình"

Trong quá trình sản xuất ra của cải vật chất cho sự tồ ủn tạ ểi và phát tri n c a mình,

con người đồng thời sáng tạo ra toàn bộ các mặt của đời sống xã hội. Tất cả các quan hệ

xã hội về nhà nước, pháp quyền, o đạ đức, nghệ thuật, tôn giáo, v.v. đều hình thành, biến

đổi trên cơ sở sản xuất vật chất. Khái quát lịch sử ủ ạ đ phát triển c a nhân lo i, C.Mác ã kết

luận: "Việc sản xu ng tất ra nhữ ư liệu sinh hoạt vật chấ ự ỗ ột tr c tiếp và chính, m i m t giai

đ đị ủ ộ ộ ộ đạ ộoạn phát triể ến kinh t nhất nh c a m t dân t c hay m t thời i tạo ra m t cơ sở, từ

đ ểó mà người ta phát tri n các thể chế ề nhà nước, các quan đ ểi m pháp quy n, nghệ ậ thu t

và th

ậm chí cả nh . ững quan niệm tôn giáo của con người ta"

Trong quá trình sản xuất vật chất, con người không ngừng làm biến đổi tự nhiên,

biến n ng đổi xã hội, đồng thời làm biế đổi bản thân mình. Sản xuất vật chất không ngừ

phát tri phát triển. Sự ển c n xu nh s biủa sả ất vật chất quyết đị ự ến đổi, phát triển các mặt

của đời sống xã hội, quyết định phát triển xã hội từ thấp đến cao. Chính vì vậy, phải tìm

cơ sở sâu xa của các hiện tượng xã hội ở trong nền sản xuất vật chất củ ộa xã h i.

. C.Mác và Ph.Ă ố ộngghen: Toàn tập, Nxb. Chính trị qu c gia, Hà N i, 1998, t.34, tr. 241.

S dđ , t.3, tr. 29.

S dđ , t.19, tr. 500.

150

II- Biện chứng của lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất

1. Khái niệm phương thức sản xuất, lực lượng sản xuất, quan hệ sản

xuất

a) Phương thức sản xuất

Sản xu ng phất vật chất được tiến hành bằ ương thức sả ấ ấn xu t nh t định. Phương

thức sản xuất là cách thức con người thực hiện quá trình s nhản xuất vật chất ở ững giai

đ ạ ử ấ đị ủ ộo n lịch s nh t nh c a xã h i loài người.

Mỗi xã hộ ư ằ ội được đặc tr ng b ng m t phương thức sản xuất nhất đị ựnh. S thay thế

kế tiếp nhau của các phương thức sản xuất trong lịch sử quy nh sết đị ự phát triển của xã hội

loài người từ thấp đến cao.

Trong sản xuất, con người có "quan h song trùng": mệ ột mặt là quan hệ giữa

người v i tớ ự nhiên, biểu hiện ở lự ữc lượng sản xuất; mặ ệt khác là quan h gi a người với

người, tức là quan hệ sả ấn xu t. Phương thức sản xuất chính là sự thống nhất giữa lực

lượng sản xuất ở một trình độ nhất định và quan hệ ả s n xuất tương ng. ứ

b) Lực lượng sản xuất

Lực lượng s n xu n m giả ất biểu hiệ ối quan hệ ữa con người v i tớ ự nhiên trong quá

trình sản xu p sất. Trong quá trình sản xuất, con người k t hế ợ ức lao động của mình với

tư liệu sản xuất, trước hết là công cụ lao động tạo thành sức mạnh khai thác giớ ựi t

nhiên, làm ra sản ph ng cẩm cần thiết cho cuộc số ủa mình.

Vậy, lực lượng s ng l n c n giản xuất là nă ực thực tiễ ải biế ới tự nhiên của con người

nhằm đáp ng nhu c u ng c a mình. ứ ầ đời số ủ

Lực lượng s n xuả ất là sự kế ệt hợp người lao độ ưng và t li u sản xuất, trong đó "lực

ượng sản xuất hàng đầu của toàn thể nhân loại là công nhân, là người lao động"

Chính người lao động là chủ thể củ độ ứa quá trình lao ng sản xuất, với s c mạnh và kỹ

năng lao động của mình, sử dụ ư ụ động t liệ ếu lao động, trước h t là công c lao ng, tác

độ đống vào i tượng lao độ để ủ ả ấng sản xuất ra c a c i vật ch t.

Cùng với người lao động, công cụ lao động cũng là một yếu tố cơ bản của lực

lượng sản xuất, đóng vai trò quyế ất định trong tư liệu sản xu t. Công cụ độ lao ng do

con ng i sáng tườ ạo ra, là "sức mạnh của tri thức đã được vật thể hóa", nó "nhân" sức

mạnh của con người trong quá trình lao độ ụ động sản xuất. Công c lao ng là yếu tố

độ ủ ự ỹ ững nhất c a l c lượng sản xuất. Cùng với quá trình tích lu kinh nghiệm, với nh ng

phát minh và sáng chế kỹ ụ ừ thuật, công c lao động không ng ng được cải tiến và hoàn

thiện. Chính sự cải tiến và hoàn thiệ ừ ụn không ng ng công c lao động đã làm biến đổi

toàn bộ tư đế đ ủ ọ đổ liệu sản xuất. Xét n cùng, ó là nguyên nhân sâu xa c a m i biến i xã

hội. Trình độ phát triển của công cụ lao động là thước đo trình độ chinh phục tự nhiên

của con người, là tiêu chuẩn phân biệt các thời đại kinh tế trong lịch sử.

1. V.I.Lênin: Toàn tập, Nxb. Tiế ộn b , Mátxcơva, 1977, t.38, tr. 430.

151

Trong sự phát triển của lực lượng s n xuả ất, khoa học đóng vai trò ngày càng to

lớn. S phát triự ển của khoa học gắn liền với sản xuất và là động lực mạnh mẽ thúc đẩy

sản xuất phát triển. Ngày nay, khoa học đã phát triển đến mức trở thành nguyên nhân

trực tiếp c u bi n xuủa nhiề ến đổi to lớn trong sả ất, trong đời sống và trở thành "lực lượng

sản xuất trực tiếp". Sức lao động đặc trưng cho lao ng hiđộ ện đại không còn chỉ là kinh

nghiệm và thói quen của họ mà là tri thức khoa học. Có thể nói: khoa học và công nghệ

hiện ng s n xuđại là đặc trưng cho lực lượ ả ất hiện đại.

c) Quan hệ s t ản xuấ

Quan hệ sả ấ ả ấn xu t là quan hệ giữa ngườ ười với ng i trong quá trình s n xu t (sản

xuất và tái sản xuất xã hội). Quan hệ sả ấ ặ ện xu t gồm ba m t: quan h về sở hữu đối với tư

liệu sản xuất, quan hệ trong tổ chức và quản lý sản xuất, quan hệ trong phân phối sản

phẩm sản xuất ra.

Quan hệ sả ấn xu t do con người tạ ưo ra, nh ng nó hình thành một cách khách quan

trong quá trình sản xuất, không phụ thuộc vào ý muốn chủ quan của con người. C.Mác

viết: "Trong sản xuất, người ta không chỉ quan hệ với giới tự ể nhiên. Người ta không th

sản xuất được nếu không kết hợp với nhau theo một cách nào đó để hoạt động chung và

để độ đượ trao đổi hoạt ng với nhau. Muốn sản xuất c, người ta phải có những mối

liên hệ và quan hệ ệ nh nh vất đị ới nhau; và quan h củ ọa h với giới tự ứ nhiên, t c là việc

ản xuất"

. Quan hệ sản xuất là hình thức xã hội của sản xuất; giữa ba mặt của quan hệ sản

xuất thống nhất với nhau, tạo thành một hệ thống mang tính ổn định tương đối so với sự vận

động, phát triển không ngừng của lực lượng sản xuất.

Trong ba mặt của quan hệ sản xuấ ệt, quan h sở hữu về tư ệ liệu sản xuất là quan h

xuất phát, quan hệ ả cơ bả đặ ưn, c tr ng cho quan hệ s n xuất trong từng xã hội. Quan hệ sở

hữu về tư đị liệu sản xuấ ết quy t nh quan hệ về tổ ứ ch c quản lý sản xuấ ệt, quan h phân

phối sản ph ng nhẩm cũ ư các quan hệ xã hội khác.

Lịch sử phát tri n c ng kiể ủa nhân loại đã chứ ến có hai loại hình sở hữu cơ bản về

tư liệu sản xuất: sở hữ ưu t nhân và sở hữ ộu công c ng. Sở hữ ư ạu t nhân là lo i hình sở

hữu mà trong đó t n xuư liệu sả ất tập trung vào trong tay một số ít người, còn đại đa số

không có hoặc có rất ít tư li i vệu s n xu t. Do giả ấ đó, quan hệ ữa ngườ ới ng i trong sườ ản

xuất vật chất và trong đời sống xã hội là quan hệ thống trị và bị trị, bóc lột và bị bóc lột.

Sở hữ ộu công c ng là loại hình sở hữ đ ư ộu mà trong ó t liệu sản xuất thu c về mọi thành

viên của m a ngỗi cộ đồng ng. Nhờ đó, quan hệ giữ ười v i cới ng i trong mườ ỗ ộ đồng ng là

quan h n nhau. ệ bình đẳng, hợp tác, giúp đỡ lẫ

Quan hệ tổ chức và quản lý sản xuất trực tiếp tác độ đếng n quá trình sản xuất, đến

việc tổ chức, điều khiển quá trình sản xuất. Nó có thể thúc đẩy hoặc kìm hãm quá trình

sản xuất. Quan hệ tổ ứ ấ ch c và quả ản lý s n xu t do quan hệ sở hữu quyết định và nó phải

thích ứng với quan hệ sở hữu. Tuy nhiên có trường hợp, quan hệ tổ ứ ả ch c và qu n lý

1. C.Mác và Ph.Ăngghen: Toàn tập, Nxb. Chính tr quị ốc gia, Hà Nội, 1993, t.6, tr. 552.

152

không thích ứng với quan hệ sở hữu, làm biến dạng quan hệ s h u. ở ữ

Quan hệ về ả ẩ ả ấ ặ ệ phân phối s n ph m s n xu t ra m c dù do quan h sở hữu về tư ệ li u

sản xuất và quan hệ tổ ứ ấ ố ch c quả ản lý s n xu t chi ph i, song nó kích thích trực tiếp đến

lợi ích của con người, nên nó tác độ đếng n thái độ củ độa con người trong lao ng sản

xuất, và do đó có thể thúc đẩy hoặc kìm hãm sản xuất phát triển.

2. Quy luật sự phù hợp của quan hệ sản xuất với trình độ phát triển

của lực lượng sản xuất

Lực lượng s n xuả ất và quan hệ sản xuấ ặt là hai m t củ ứa phương th c sản xuất,

chúng t ng qua lồ ạn t i không tách rời nhau, tác độ ại lẫn nhau một cách biện chứng, tạo

thành quy luật sự phù hợ ủp c a quan hệ ả ể ả s n xuất với trình độ phát tri n của lực lượng s n

xuất - quy luật cơ b n nh vả ất của sự ận ng, phát triđộ ển xã hội.

Khuynh hướng chung của sản xu n. Sất vật chất là không ngừng phát triể ự phát

triển đó xét đến cùng là bắt nguồn từ sự đổ ủ ự biến i và phát triển c a l c lượng sản xuất,

trước hết là công cụ lao động.

Trình độ lự ừ đ ử độc lượng sản xuất trong t ng giai oạn lịch s thể hiện trình chinh

ph oục tự nhiên của con người trong giai đ ạn lịch sử đó. Trình độ lực lượng sản xuất

biểu hi n cệ ở trình độ ủa công cụ lao động, trình độ, kinh nghiệm và kỹ năng lao động

của con người, trình độ tổ ứ ch c và phân công lao động xã hội, trình độ ứ ụng d ng khoa

học vào sản xuất.

Gắn liền với trình độ củ ự ấa l c lượng sản xuất là tính ch t củ ựa l c lượng s n xuả ất.

Trong lịch sử xã hội, lực lượng sản xu chất đã phát triển từ ỗ có tính chất cá nhân lên tính

chất xã hội hóa. Khi sản xuất dựa trên công cụ thủ công, phân công lao động kém phát

triển thì lực lượng s n xu y n xu ả ất chủ ếu có tính chất cá nhân. Khi sả ất đạt tới trình độ cơ

khí, hiện đại, phân công lao động xã hội phát triển thì lực lượng s n xuả ất có tính chất xã

hội hóa.

Sự vậ độ ủ ự ả ấ đổn ng, phát triển c a l c lượng s n xu t quyết định và làm thay i quan

hệ sả ấn xu t cho phù hợp với nó. Khi mộ ứt phương th c sản xuất mới ra đời, khi đó quan

hệ sản xuất phù hợp v p cới trình độ phát triển của lực lượng sản xuất. Sự phù hợ ủa quan

hệ sả ạn xuấ ể ảt với trình độ phát tri n của lực lượng s n xuất là một tr ng thái mà trong đó

quan hệ sả ể ản xuất là "hình thức phát tri n" củ ựa l c lượng s n xuấ ạt. Trong tr ng thái đó,

tất cả các mặt của quan hệ sả ấ ấn xu t đề đị đầ đủ ựu "tạo a bàn y " cho l c lượng sản xu t

phát triển. u o u ki n s dĐiề đó có nghĩa là, nó tạ điề ệ ử ụng và kết hợp m u giột cách tối ư ữa

người lao động v u s n xu ó l ng s n xuới tư liệ ả ất và do đ ực lượ ả ất có cơ sở để phát triển

hết khả năng của nó.

Sự phát triển c ng s nhủa lực lượ ản xuất đến một trình độ ất định làm cho quan hệ

sản xuất từ chỗ phù hợp trở thành không phù hợp với sự phát triển của lực lượng sản

xuất. Khi đó, quan hệ sả ủ ựn xuất trở thành "xiềng xích" c a l c lượng sản xuất, kìm hãm

lực lượng s n xuả ất phát triển. Yêu cầu khách quan của sự phát triển lực lượng s n xuả ất

153

tất yếu dẫn đến thay thế quan hệ sả ũn xuất c bằng quan hệ sản xuất mớ ợ ới phù h p v i

trình độ phát triển m n xuới của lực lượng sả ất để thúc đẩ ựy l c lượng s n xuả ất tiếp tục

phát triển. Thay thế quan hệ sả ấn xu t cũ bằng quan hệ sản xuất mới cũng có nghĩa là

phương thức sản xuất cũ mấ ả ất đ ứi, phương th c s n xu t mới ra đời thay thế. C.Mác đã

vi oết: "Tới một giai đ ạn phát triển nào đ ủó c a chúng, các lực lượng sản xuất vật chất

của xã hội mâu thuẫn với những quan hệ sản xuấ ệt hi n có... trong ó tđ ừ trước đến nay

các lực lượng sản xuất vẫ ển phát tri n. Từ chỗ là những hình thức phát triển của lực lượng

sản xuất, những quan hệ ấy trở thành những xiềng xích của các lực lượng sản xuất. Khi

đ đầ đạ ộ ộ ộ

ó bắt u thời i m t cu c cách mạng xã h i"

. Như ồng r i quan hệ sả ấn xu t mới này

sẽ lạ ả ấi trở ợ ớ nên không còn phù h p v i lực lượng s n xu t đ ữ ựã phát triển hơn n a; s thay

thế ph n xuương thức sả ất lại diễn ra.

Lực lượng s n xuả ất quyết định quan hệ sản xuất, nhưng quan hệ sả ấ ũn xu t c ng có

tính độc lập tương đối và tác động trở lạ ủ ự ả ấi sự phát triển c a l c lượng s n xu t. Quan hệ

sản xuất quy định mục đích của sản xuất, tác động đến thái độ của con người trong lao

độ đế ổ ứ độ ộ đế ứ ụng sản xuất, n t ch c phân công lao ng xã h i, n phát triển và ng d ng khoa

học và công nghệ, v.v. và do đó tác động đến s n xuự phát triển của lực lượng sả ất. Quan

hệ sả ấn xu t phù hợ ớp v i trình độ ủ ự độ ự đẩ phát triển c a l c lượng sản xuất là ng l c thúc y

lực lượng sản xuất phát triển. Ngược lại, quan hệ sả ấ ậ ặn xu t lỗi thời, lạc h u ho c "tiên

tiến" hơn một cách giả tạ ể ả ấo so với trình độ phát tri n của lực lượng s n xu t sẽ kìm hãm

sự phát triển của lực lượng s n xuả ất. Khi quan hệ s n xuả ất kìm hãm sự phát triển của lực

lượng sản xuất, thì theo quy luật chung, quan hệ sản xuất cũ sẽ được thay thế bằng quan

hệ sả ấ ả ấn xu t mới phù hợ ớp v i trình độ phát triển của lực lượng s n xu t để đẩ ự thúc y l c

lượng s n xuả ấ ể ệ ảt phát tri n. Tuy nhiên, vi c gi i quyết mâu thuẫn giữa lực lượng sản xuất

với quan hệ sả ản xuấ ảt không ph i giả đơn n. Nó ph i thông qua nhận thứ ạc và ho t động

cải tạo xã hội của con người. Trong xã hội có giai cấp phải thông qua đấu tranh giai cấp,

thông qua cách mạng xã hội.

Quy luật quan hệ sả ấ ợ ớ ủ ựn xu t phù h p v i trình độ phát triển c a l c lượng sản xuất là

quy luật ph i. Sổ biến tác động trong toàn bộ tiến trình lịch sử nhân loạ ự thay thế, phát

triển c , qua chủa lịch sử nhân loại từ chế độ công xã nguyên thuỷ ế độ chiếm hữu nô lệ,

chế độ phong kiến, chế độ tư bản chủ đế ộ ộ nghĩa và n xã h i c ng sản tương lai là do sự

tác độ ủng c a hệ thống các quy luật xã hộ đi, trong ó quy luật quan hệ sả ấn xu t phù hợp

với trình độ phát triển c n xu b n nhủa lực lượng sả ất là quy luật cơ ả ất.

III- Biện chứng c ng tủa cơ s h tở ạ ầng và kiến trúc thượ ầng

1. Khái niệm cơ s h tở ạ ầng và kiến trúc thượng tầng

Quan hệ sả ản xuất được hình thành một cách khách quan trong quá trình s n xuất

tạo thành quan hệ vậ ủ ột chất c a xã h i. Trên cơ sở quan hệ sản xuất hình thành nên các

quan hệ về ặ chính trị và tinh thần của xã hội. Hai m t đ ủó c a đờ ố ội s ng xã h i được khái

1. S dđ , t.13, tr. 15.

154

quát thành cơ s h t ng tở ạ ầng và kiến trúc thượ ầng của xã hội.

C.Mác viết: "Toàn bộ ữ nh ng quan hệ sả ấ ấ ấn xu t y hợ ơp thành c c u kinh tế của xã

hội, tức là cái cơ sở hi ó dện thực trên đ ựng lên một kiến trúc thượng tầng pháp lý và

chính tr

ị và những hình thái ý thức xã hội nh n thất định t ng ng vươ ứ ới cơ sở hiệ ực đó"

a) Cơ sở h tạ ầng

Cơ s h tở ạ ầ ộng là toàn b những quan hệ sản xuất hợp thành cơ cấ ủ ộu kinh tế c a m t

xã hội nhất định.

Cơ sở hạ tầ ủ ộ ộ ụ ồng c a m t xã h i c thể bao g m quan hệ sả ấn xu t thố ị ệng tr , quan h

sản xuất tàn dư củ ộ ũa xã h i c và quan hệ sả ấn xu t mầm mố ủ ộng c a xã h i tương lai.

Trong đó, quan hệ s cản xuất thống trị bao giờ ũ ững gi vai trò ch i các quan ủ đạo, chi phố

hệ sả ế ận xuất khác, nó quy đị ủnh xu hướng chung c a đờ ối s ng kinh t - xã hộ ởi. B i v y,

cơ sở hạ ầ t ng củ ộ ộ ụa m t xã h i c thể được đặ ưc tr ng bởi quan hệ sả ấn xu t thống trị trong

xã hội đó. Tuy nhiên, quan hệ sả ấ ện xu t tàn dư và quan h sả ấn xu t mầm mố ũng c ng có

vai trò nhất định.

Như vậ ấ ệy, xét trong nộ ộ ứi b phương th c sản xu t thì quan h sả ấn xu t là hình thức

phát triển c ng s n xuủa lực lượ ả ất, nhưng xét trong tổng thể các quan hệ xã hội thì các

quan hệ sả ấn xu t "hợ ơp thành" c sở kinh tế củ ộa xã h i, tức là cơ sở hiện thực, trên đó

hình thành nên kiến trúc thượ ương tầng t ng ng. ứ

b) Kiến trúc thượng tầng

Kiến trúc thượng t nh ng quan ầng là toàn bộ ữ điểm chính trị, pháp quy n, triề ết

học, đạo đức, tôn giáo, nghệ thuật, v.v. cùng với những thiết chế xã hội tương ứng như

nhà nước, đảng phái, giáo hội, các đoàn thể xã hội, v.v. được hình thành trên cơ sở hạ

tầng nh nh. ất đị

Mỗi yếu tố của kiế ển trúc thượng tầng có đặc đi m riêng, có quy luậ đột vận ng

phát triển riêng, nhưng chúng liên hệ với nhau, tác độ đềng qua lại lẫn nhau và u hình

thành trên cơ sở hạ tầ ế ệng. Song, mỗi y u tố khác nhau có quan h khác nhau đối vớ ơi c

sở hạ tầ ệng. Có nhữ ố ư ậng yếu t nh chính trị, pháp lu t có quan h trự ơc tiếp với c sở hạ

tầng; còn những y u t nhế ố ư triết học, tôn giáo, nghệ thuật chỉ quan hệ gián tiếp với nó.

Trong xã hội có giai cấp, kiến trúc thượng tầ ấ đng mang tính giai c p, trong ó, nhà

nước có vai trò đặc biệt quan trọng. Nó tiêu biểu cho chế độ chính trị củ ộ ộa m t xã h i

nhất định. Nhờ có nhà nước, giai cấp thống trị mớ ựi th c hiện được sự thống trị của mình

về tất cả các mặt của đời sống xã hội.

2. Quan hệ biệ ứn ch ng giữa cơ s h tở ạ ầng và kiến trúc thượng tầng

a) Vai trò quyết s h tđịnh của cơ ở ạ ầng đối với kiến trúc thượng tầng

Cơ s hở ạ tầng và kiế ầ ặn trúc thượng t ng là hai m t củ ốa đời s ng xã hộ ối, chúng th ng

1. S dđ , t.13, tr. 15.

155

nhất biện chứng với nhau, trong đó cơ sở hạ tầ ế ếng đóng vai trò quy t định đố ới v i ki n

trúc thượng t ng. ầ

Vai trò quyết định của cơ sở hạ tầ ầ ếng đối với kiến trúc thượng t ng trước h t thể

hiện ở chỗ: Mỗi cơ sở hạ tầ ầng sẽ ế hình thành nên một ki n trúc thượng t ng tương ứng

với nó. Tính chất của kiến trúc thượng t ng là do tính chầ ất của cơ sở hạ tầ ếng quy t

đị ộ ốnh. Trong xã h i có giai cấ ấp, giai c p nào th ng trị về ế ế kinh t thì cũng chi m địa vị

thống trị về mặ ầ ẫt chính trị và đờ ối s ng tinh th n của xã hội. Các mâu thu n trong kinh tế,

xét đến cùng, quyết định các mâu thuẫn trong lĩnh vực chính trị tư tưởng; cuộc đấu

tranh giai cấp về chính trị tư ữ đố đờ ố tưởng là biểu hiện nh ng i kháng trong i s ng kinh tế.

Tất cả các yếu tố củ ư ế ọa kiến trúc thượng tầng nh nhà nước, pháp quyền, tri t h c, tôn

giáo, v.v. đều tr thuực tiếp hay gián tiếp phụ ộc vào cơ sở hạ tầng, do cơ sở hạ tầng

quyết định.

Vai trò quyết đị ủnh c a cơ sở hạ tầ ầ ệng đố ếi với ki n trúc thượng t ng còn thể hi n ở

chỗ: cơ sở hạ ầ t ng thay đổi thì sớm hay muộ ũ đổn, kiến trúc thượng tầng c ng thay i theo.

C.Mác viết: "Cơ sở ế ộ kinh t thay đổi thì toàn b cái kiến trúc thượng tầng đồ sộ cũ ịng b

đả ộ

o l n ít nhiều nhanh chóng"

Quá trình đó diễn ra không chỉ trong giai đoạn thay đổi từ hình thái kinh tế - xã

hội này sang hình thái kinh tế - xã hội khác, mà còn diễn ra ngay trong bản thân mỗi

hình thái kinh tế - xã hội.

Tuy sự thay a lđổi của kiến trúc thượng t ng c n vầ ũng gắ ới sự phát triển củ ực

lượng s n xuả ất, nhưng lực lượng s n xuả ất không trực tiếp làm thay đổi kiến trúc thượng

tầng. Sự phát triển của lực lượng s n xuả ất làm thay đổi quan hệ sả ến xuất, tứ ực tr c ti p

làm thay đổi cơ s h ng và thông qua ở ạ tầ đó làm thay đổi kiến trúc thượng t ng. ầ

Sự thay đổi cơ sở hạ tầng dẫ ến đến làm thay đổi ki n trúc thượng tầng diễn ra rất

phức tạp. Trong đó, có những y u tế ố củ đổa kiến trúc thượng tầng thay i nhanh chóng

cùng với s i cự thay đổ ơ sở hạ ầ ậ ế t ng như chính trị, pháp lu t, v.v.. Trong ki n trúc thượng

tầng, có những y u tế ố thay đổi chậm như tôn giáo, nghệ thuật, v.v. hoặc có những yếu tố

vẫn được kế thừa trong xã hội mới. Trong xã hội có giai cấp, sự thay đổi đó phải thông

qua đấu tranh giai cấp, thông qua cách mạng xã hội.

b) Tác động trở lại của kiến trúc thượng tầng ng đối v i cớ ơ s h tở ạ ầ

Tuy cơ sở hạ tầ ế ếng quy t đị ếnh ki n trúc thượng tầng, ki n trúc thượng tầng phù

hợp v s h t ng phù h n ới cơ ở ạ ầng, như đó không phải là sự ợp một cách giả đơn, máy móc.

Toàn bộ ế ki n trúc thượng t ng, cầ ũng như các yế ốu t cấu thành nó đề độu có tính c lập

tương đối trong quá trình vận động phát triển và tác động một cách mạnh mẽ đối với cơ

sở h t ng. ạ ầ

Tất cả các yếu tố cấ ếu thành ki n trúc thượng tầng ng đều có tác độ đến cơ sở hạ

1. S dđ , t.13, tr. 15.

156

tầng. Tuy nhiên, mỗi yếu tố khác nhau có vai trò khác nhau, có cách thức tác động khác

nhau. Trong xã hội có giai cấp, nhà nước là yếu tố có tác động m nh nhạ ất đối với cơ sở

hạ tầ ạ ậ ấng vì đ ộó là b máy b o lực t p trung của giai c p thố ịng tr về ế ế kinh t . Các y u tố

khác của kiến trúc thượng t ng nhầ ư triết học, đạo ng đức, tôn giáo, nghệ thuật, v.v. cũ

đề độ đế ạ ầu tác ng n cơ sở h t ng, nhưng chúng đều bị nhà nước, pháp luật chi phối.

Trong mỗi chế độ xã h a kiội, sự tác độ ủng c a các bộ ủ phận c ến trúc thượng tầng

không phải bao giờ cũ ộng theo m t xu hướng. Chức năng xã hội cơ bả ủn c a kiến trúc

thượng tầng th ng trố ị là xây dựng, bảo vệ và phát triển c s tơ ở hạ ầng đã sinh ra nó, chống

lại mọ ơ ế ặi nguy c làm suy y u ho c phá hoại chế độ kinh tế đó. Một giai cấp chỉ có thể giữ

vững được sự thống trị về ế kinh t chừ ủ ống nào xác lập và c ng c được sự ố th ng trị về

chính trị, t ng. ư tưở

Sự tác động c sủa kiến trúc thượng tầng đối với cơ ở h tạ ầng diễn ra theo hai chiều.

Nếu ki n trúc th ng t p vế ượ ầng tác động phù hợ ới các quy luật kinh tế khách quan thì nó

là độ ựng l c mạnh mẽ thúc đẩy kinh tế phát tri u tác ển; nế động ngược lại, nó sẽ kìm hãm

phát triển kinh tế, kìm hãm phát triển xã hội.

Tuy kiến trúc thượng t nh mầng có tác động mạ ẽ ế đố ự ểi với s phát tri n kinh t ,

nhưng không làm thay đổi được tiến trình phát triển khách quan của xã hội. Xét đến

cùng, nhân tố kinh tế đóng vai trò quyết định đối với kiến trúc thượng t ng. Nầ ế ếu ki n

trúc thượng tầng kìm hãm phát triển kinh tế thì sớm hay muộn, bằng cách này hay

cách khác, kiến trúc thượng tầng cũ sẽ được thay thế bằng kiế ần trúc thượng t ng mới

tiến b p t n. ộ để thúc đẩy kinh tế tiế ục phát triể

IV- Phạm trù hình thái kinh tế - xã hội và ý nghĩa phương pháp luận

của nó.

1. Phạm trù hình thái kinh tế - xã hội

Giữa các mặt trong t biđời sống xã hội thống nhấ ện chứng với nhau tạo thành các

xã hội cụ thể tồ ạ ừ đ ử ộ ụ ể đn t i trong t ng giai oạn lịch s nhất định. Các xã h i c th ó được

chủ nghĩa duy vật lịch sử khái quát thành phạm trù hình thái kinh tế - xã hội. Hình thái

kinh tế - xã hội là một phạm trù của ch ch s xã hủ nghĩa duy vật lị ử để dùng chỉ ội ở từng

giai đ ạo n lịch sử ấ nh t định, với một kiểu quan hệ sản xuất i đặc trưng cho xã hộ đó, phù

hợp v nh nh cới một trình độ ất đị ủa l ng sực lượ ản xuất, và với mộ ết ki n trúc thượng

tầng tương ng ứ được xây dựng trên những quan h sệ ản xuất ấy.

Hình thái kinh tế - xã hội là một hệ thống hoàn chỉnh, có cấu trúc phức tạp, trong đó

có các mặt cơ bả ựn là l c lượng sả ấ ện xu t, quan h sả ấ ần xu t và kiến trúc thượng t ng. Mỗi

mặt của hình thái kinh tế - xã hội có vị trí riêng và tác động qua lạ ẫ ấi l n nhau, thống nh t

với nhau.

Lực lượng sản xuất là nền tảng vật chất - kỹ thuật của mỗi hình thái kinh tế - xã hội.

Hình thái kinh tế - xã hội khác nhau có lực lượng sản xuất khác nhau. Suy đến cùng, sự phát

triển của lực lượng sản xuất quyết định sự hình thành, phát triển và thay thế lẫ ủn nhau c a

157

các hình thái kinh tế - xã hội.

Các quan hệ sản xuất tạo thành cơ s h tở ạ ầng của xã hội và quyết định tất cả mọi

quan h

ệ xã hội khác

. Mỗi hình thái kinh tế - xã hội có một kiểu quan hệ sản xuất đặc

trưng cho nó. Quan hệ sản xuấ ẩt là tiêu chu n khách quan để phân biệt các chế độ xã

hội. .

Kiến trúc thượng t n phù h p vầng được hình thành và phát triể ợ ới cơ sở hạ tầng,

nhưng nó l b o v n c s h t ng ại là công cụ để ả ệ, duy trì và phát triể ơ ở ạ ầ đã sinh ra nó.

Ngoài các mặt cơ bả đ ộn ã nêu trên, các hình thái kinh tế - xã h i còn có quan hệ về

gia đình, dân tộc và các quan hệ xã h i khác. Các quan hộ ệ đó đều gắn bó chặt chẽ với

quan hệ s n bi n n xuản xuất, biế đổi cùng với sự ế đổi của quan hệ sả ất.

2. ý nghĩa phương pháp luận của phạm trù hình thái kinh tế - xã hội

a) Sự phát triển của các hình thái kinh tế - xã hội là quá trình lịch sử -

tự nhiên

Xã hội loài người đã phát triển trải qua nhiều hình thái kinh tế - xã hội nối tiếp

nhau. Trên cơ sở ậ độ ủ ộ phát hiện ra các quy lu t vận ng phát triển khách quan c a xã h i,

C.Mác đã đi đến kết luận: "Sự phát triển của những hình thái kinh tế - xã hội là một quá

trình l

ịch sử - tự nhiên"

Hình thái kinh tế - xã h i là mộ ộ ố đ ừt hệ th ng, trong ó, các mặt không ng ng tác

độ ạ độ ủ ộng qua lại lẫn nhau t o thành các quy luậ ật v n ng, phát triển khách quan c a xã h i.

Đó là quy luậ ềt v sự ủ phù hợp c a quan hệ ả s n xuấ ểt với trình độ phát tri n củ ựa l c lượng

sản xuất, quy luật cơ sở hạ tầ ếng quyết định ki n trúc thượng tầ ậng và các quy lu t xã hội

khác. Chính sự tác độ ủng c a các quy luật khách quan đó mà các hình thái kinh tế - xã

hội vận ng phát tri p độ ển từ thấ đến cao.

Nguồ ốn g c sâu xa của sự vậ ển động phát triển của xã hội là ở sự phát tri n củ ựa l c

lượng sản xuất. Chính sự phát triển của lực lượng sản xuất đã quyết định, làm thay đổi

quan hệ s sản xuất. Đến lượt mình, quan hệ ản xuất thay đổi sẽ làm cho kiến trúc thượng

tầng thay đổi theo, và do đó mà hình thái kinh tế - xã hội cũ được thay thế bằng hình

thái kinh tế - xã hội mớ ơi cao hơn, tiế ộn b h n. Quá trình đó diễn ra một cách khách quan

chứ không phải theo ý muốn ch có ủ quan. V.I.Lênin viết: "Chỉ đem quy những quan

hệ xã hội vào những quan hệ sản xuất, và đem quy những quan hệ sản xuất vào trình độ

của những lực lượng s n xuả ất thì người ta mới có được một cơ sở vữ đểng chắc quan

ệm sự phát triển c . ủa những hình thái xã hội là một quá trình lịch sử - tự nhiên"

Sự tác động của các quy luật khách quan làm cho các hình thái kinh tế - xã hội

phát triển thay th n cao - ế nhau từ thấp đế đó là con đường phát triển chung của nhân

loại. Song, con đường phát triển của mỗi dân tộc không chỉ bị chi phối bởi các quy luật

1. Xem V.I.Lênin: Toàn tập, Nxb. Tiến bộ, Mátxcơva, 1974, t.1, tr. 159.

2. C.Mác và Ph.Ăngghen: Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1993, t.23, tr. 21.

. V.I.Lênin: Toàn tập, Nxb. Tiến bộ ơ, Mátxc va, 1974, t.1, tr. 163.

158

chung, mà còn b tác ị động bởi các điều ki n vệ ề tự ề ố nhiên, v chính trị, về ề truy n th ng

văn hóa, về điều ki n quệ ốc tế, v.v.. Chính vì vậy, lịch sử phát triển của nhân loại hết sức

phong phú, ng. Mđa dạ ỗi dân tộc đều có nét độc đáo riêng trong lịch sử phát triển của

mình. Có những dân tộc lần lượt trải qua các hình thái kinh tế - xã hội từ thấp đến cao;

nhưng c ng có nhũ ững dân tộc bỏ qua một hay một số hình thái kinh tế - xã hội nào đó.

Tuy nhiên, việc bỏ qua đ ũ ễó c ng di n ra theo một quá trình lịch sử - tự nhiên chứ không

phải theo ý muốn chủ quan.

Như vậy, quá trình lị ửch s - tự nhiên của sự phát triển xã hội chẳng những diễn ra

bằng con đường phát triể ầ ự ả ự ữ đn tu n t , mà còn bao hàm c s bỏ qua, trong nh ng iề ệu ki n

nhất định, một hoặc một vài hình thái kinh tế - xã hội nhất định.

b) Giá trị khoa học của học thuyết hình thái kinh tế - xã hội

Trước Mác, chủ nghĩa duy tâm giữ vai trò thống trị trong khoa học xã hội. Sự ra

đờ ọi h c thuyết hình thái kinh tế - xã hội đã đưa lại cho khoa học xã hội một phương

pháp nghiên cứu thực sự khoa học.

Học thuyết đó chỉ ra: sản xuất vật chất là cơ sở củ đờ ố ộ ứa i s ng xã h i, phương th c

sản xuất quyết định các mặt của đời sống xã hội. Cho nên, không thể xuất phát từ ý

thức, tư tưở ườ ượng, từ ý chí chủ quan của con ng i để giải thích các hiện t ng trong đời

sống xã hội mà phải xuất phát từ phương thức sản xuất.

Học thuyết đó cũng chỉ ra: xã hội không phải là sự kết hợp một cách ngẫu nhiên,

máy móc giữa các cá nhân, mà là một cơ thể số độ ống sinh ng, các mặt th ng nhấ ặt ch t

chẽ với nhau, tác độ đng qua lạ ẫi l n nhau. Trong ó, quan hệ sả ấn xu t là quan hệ cơ bản,

quyết định các quan hệ xã hội khác, là tiêu chuẩn khách quan để phân biệt các chế độ xã

hội. Điều úng đó cho thấy, muốn nhận thức đ đời sống xã hội, phải phân tích một cách

sâu sắc các mặt của đời sống xã hội và mối quan hệ lẫ ện nhau giữa chúng. Đặc bi t phải

đi sâu phân tích về quan hệ sả ấ ể ể ền xu t thì mới có th hi u một cách đúng đắn v đờ ối s ng

xã hội. Chính quan hệ sản xuấ ẩt cũng là tiêu chu n khách quan để phân kỳ lịch sử một

cách đúng đắn, khoa học.

Học thuyết đó còn chỉ ra: sự phát tri n cể ủa các hình thái kinh tế - xã hội là một

quá trình l n ra theo các quy luịch sử - tự nhiên, tức diễ ật khách quan chứ không phải

theo ý mu n chố ủ quan. Cho nên, muốn nhận th i phức đúng đời sống xã hộ ải đi sâu

nghiên cứu các quy luật vận động phát triển của xã hội. V.I.Lênin viết: "Xã hội là một

cơ thể số đ ừ ứ ộng ang phát triển không ng ng (ch không phải là m t cái gì được kết thành

một cách máy móc và do đ ố ợ ố ộ ư ếó cho phép có thể tùy ý ph i h p các yếu t xã h i nh th

nào cũng được), một cơ ể ố ứ ầ ộ th mà mu n nghiên c u nó thì c n phải phân tích m t cách

khách quan những quan hệ sản xuất cấu thành một hình thái xã hội nhất định và cần phải

nghiên c ng quy lu

ứ ữu nh ật vận hành và phát triể ủn c a hình thái xã hội đó"

Kể từ ọ ộ ủ khi h c thuyết hình thái kinh tế - xã h i c a Mác ra đờ đếi cho n nay, loài

người đã có những b n hước phát triể ết sức to lớn về mọ ư ọ đi mặt, nh ng h c thuyết ó vẫn

1. S dđ , t.1, tr. 198.

159

là phương pháp th c sự ự khoa học để nhận thức một cách đ đắúng n về đời sống xã hội.

Đương nhiên, học thuyết đó "không bao giờ có tham vọ ảng gi i thích tấ ảt c , mà chỉ có ý

ốn vạch ra một phương pháp... "duy nhất khoa học" để giải thích lịch sử"

Gần đây, có những quan điểm đi đến ph nh n hủ ậ ọc thuyết hình thái kinh tế - xã

hội và cho rằng phải thay thế bằ ậ ă ậng cách tiếp c n v n minh. Cách tiếp c n này phân chia

lịch sử phát triển nhân loại thành văn minh nông nghiệp, văn minh công nghiệp, văn

minh hậu công nghiệp (hay văn minh tin học, văn minh trí tuệ). Thực chất đây là phân

chia d phát triựa vào các trình độ ển kinh tế, dựa vào trình độ khoa học và công nghệ. Rõ

ràng, cách tiếp cận này không thể thay thế được học thuyết hình thái kinh tế - xã hội, nó

không v giạch ra mối quan hệ ữa các mặ ậ ật trong đờ ố ội s ng xã h i và các quy lu t v n

độ ủ ộ ừ đếng, phát triển c a xã h i t thấp n cao.

3. Vận dụng học thuyết hình thái kinh tế - xã hộ ựi vào s nghiệp xây dựng

chủ nghĩa xã hội ở nước ta

Học thuyết hình thái kinh tế - xã hội đã được C.Mác vận dụng vào phân tích xã

hội tư bả ạn, v ch ra các quy luậ ậ ểt v n động, phát tri n c n dủa xã hội đó và đã đi đế ự báo

về sự ra đời của hình thái kinh tế - xã hội cao hơn, hình thái cộng sản chủ nghĩa, mà giai

đ đầ ủ ộoạn u là ch nghĩa xã h i. Chủ đ nghĩa xã hội ã hình thành phát triển từ sau Cách

mạng Tháng Mười Nga.

Vận d ng ch nghụ ủ ĩa Mác - Lênin vào điề ệ ụu ki n c thể của nước ta, Đảng ta khẳng

đị độ ậ ộ ủ ộnh: c l p dân t c và ch nghĩa xã h i không tách rời nhau. Đó là quy luậ ểt phát tri n

của cách mạng Việt Nam, là sợi chỉ đỏ xuyên suốt đường lối cách mạng của Đảng. Việc

Đảng ta luôn luôn kiên đị ủ ĩ ộ ớnh con đường tiến lên ch ngh a xã h i là phù hợp v i xu

h iướng của thời đại và đ ều ki n c cệ ụ thể ủa nước ta.

Tuy nhiên, từ th i mực tiễn, nhất là thực tiễn quá trình đổ ới, chúng ta ngày càng

nhận thức rõ hơn con đường ngh nđi lên chủ ĩa xã hội ở ước ta.

"Con đường đi lên của nước ta là sự phát triển quá độ ủ ộ ỏ lên ch nghĩa xã h i b

qua chế độ tư bả ận chủ ứ ỏ ệ nghĩa, t c là b qua vi c xác l p vị ị trí thống tr của quan hệ sản

xuất và kiến trúc thượng t ng tầ ư bản chủ nghĩa, nhưng tiếp thu, kế thừa những thành tựu

mà nhân loại t đã đạ được dưới chế độ tư bản chủ nghĩa, đặc biệt về khoa học và công

nghệ, phát tri ng s n xu ng n hi n để ển nhanh lực lượ ả ất, xây dự ền kinh tế ệ đại.

Xây dựng chủ nghĩa xã hội bỏ qua chế độ tư bản chủ ự ế đổ ề nghĩa, tạo ra s bi n i v

chất của xã hội trên tất c c là sả các lĩnh vự ự ấ ứ ạ nghiệp r t khó khăn, ph c t p, cho nên phải

trải qua một thời kỳ quá độ lâu dài với nhiều chặng đường, nhiều hình thức tổ chức kinh

tế, xã hội có tính chất quá độ. Trong các lĩnh vực của đời số ộ ễng xã h i di n ra sự đan xen

và

đấu tranh giữa cái mới và cái cũ"

Vận d phù h p c n xuụng quy luật sự ợ ủa quan hệ sả ất với trình độ phát triển của lực

lượng sản xuất. "Đảng và Nhà nước ta chủ trương thực hiện nhất quán và lâu dài chính

sách phát triển n n vền kinh tế hàng hóa nhiều thành phầ ận động theo cơ chế th trị ường

. S dđ , t.1, tr. 171.

1. Đảng C ng s quộ ản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX, Nxb. Chính trị ốc gia Hà Nội,

2001, tr. 84 - 85.

160

có sự quản lý của Nhà nước theo định hướng xã hội chủ ĩ ngh a; đó chính là nền kinh tế

ị trường nh h nghđị ướng xã hội chủ ĩa"

Theo quan đ ểi m của Đảng ta, "kinh tế th trị ường định hướng xã hội chủ nghĩa có

nhiều hình thức sở hữ ế đ ữu, nhiề ầu thành ph n kinh t , trong ó kinh tế nhà nước gi vai trò

chủ đạo; kinh tế nhà nước cùng với kinh tế tập thể ề ả ngày càng trở thành n n t ng vững

ch c"

ắ

Xây dựng và phát triển nền kinh tế thị trường định h nghướng xã hội chủ ĩa vừa

phù h p v p vợ ới xu hướng phát triển chung của nhân loại, vừa phù hợ ới yêu cầu phát

triển c ng s n xuủa lực lượ ả ất ở nước ta; với yêu cầu c ng nủa quá trình xây dự ền kinh tế

độ ự ủ ủ độ ộ ốc lập, t ch kết hợp với ch ng h i nhậ ếp kinh t qu c tế.

Nước ta tiến lên chủ nghĩa xã hội từ mộ ổ ế ỏt nề ến kinh t ph bi n là sản xuất nh , lao

độ ủ ổng th công là ph biến. Chính vì vậy, chúng ta phải tiến hành công nghiệp hóa, hiện

đạ ắi hóa. Trong thời đại ngày nay, công nghiệp hóa phải g n liền với hiện đại hóa. Công

nghiệp hóa, hiện đại hóa ở nước ta là nhằ ự ơm xây d ng c sở vậ ấ ỹ ật ch t k thu t cho chủ

nghĩa xã hội. Đó là nhiệm vụ trung tâm trong suốt thời kỳ quá độ tiến lên chủ nghĩa xã

hội ở nước ta.

Gắn liền với phát triển kinh tế, xây dựng n nh hền kinh tế thị trường đị ướng xã hội

chủ nghĩa, đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện ng đại hóa đất nước, phải không ngừ đổi

mới hệ thống chính trị, nâng cao vai trò lãnh đạo và sức chiế ủ ựn đấu c a Đảng, xây d ng

Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, nâng cao vai trò của các t chổ ức quần chúng,

phát huy sức mạnh nghi o v T quđại đoàn kết toàn dân trong sự ệp xây dựng và bả ệ ổ ốc.

Đồng thời với phát triể ế ản kinh t , ph i phát triển văn hóa, xây dựng nền văn hóa

tiên tiến đậm đà b c nhản sắc dân tộ ằm không ngừng nâng cao đời sống tinh thần của

nhân dân; phát tri m nâng cao dân trí, ển giáo d ào tục và đ ạo nhằ đào tạo nhân lực và bồi

dưỡng nhân tài; giải quyết tốt các vấn đề xã hội, thực hiện công bằng xã hội nhằm thực

hiện mục tiêu: "Dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh".

Câu hỏi ôn tập

1. Tại sao nói sản xuấ ật v t chất là nhân tố quyết định sự tồn tạ ểi và phát tri n của

xã hội. Từ đó rút ra ý nghĩa phương pháp luận gì?

2. Phân tích nội dung quy luật quan hệ sả ấ ản xu t ph i phù hợp với trình độ củ ựa l c

lượng sản xuất?

3. Phân tích mối quan hệ gi s t ng t ng. ữa cơ ở hạ ầng và kiến trúc thượ ầ

4. Hình thái kinh t a hình thái kinh tế - xã hội là gì? Vì sao nói sự phát triển củ ế -

xã h ch sội là một quá trình lị ử ự t nhiên?

5. V n d ng hậ ụ ọc thuyết hình thái kinh tế - xã hội vào sự nghi ng chệp xây dự ủ

nghĩa xã hội ở Việt Nam hiện nay?

. S dđ , tr. 86.

. S dđ , tr. 87.

161

Chương XI

Giai cấp và dân tộc

I- Những hình thức cộng đồng người trong lịch sử

1. Những hình thức cộng đồng người trước dân tộc

Để tồ ữ ộ đồn tạ ả ắi và phát triển, con người ph i g n kết với nhau thành nh ng c ng ng.

Trong quá trình phát triể ủn c a xã hội, trước khi dân tộc ra đời, các hình thứ ộ đồc c ng ng

người cũng biến t n b l tđổi từ thị ộc đế ộ ạc, bộ ộc.

a) Thị tộc

Là cộ đồng ng người (gồm khoảng vài trăm người) có cùng một huyết thống. Thị

tộc là một đơn v n xuị sả ất và là một hình thức tồ ạn t i cơ bản của xã hội nguyên thuỷ. Do

trình độ củ ự ư ồ ố ủa l c lượng sản xuất ch a phát triển, ngu n s ng ch yếu dựa vào trồ ọng tr t

và chăn nuôi, vì vậy vai trò của người phụ nữ ộ trong thị t c có mộ ệ đột vị trí đặc bi t. Chế

quần hôn thời kỳ đầu và địa vị độc tôn của người phụ nữ trong sản xuất chính là cơ sở

hình thành hình thức thị tộ đầ ử ự ủ ực mẫu quyền u tiên trong lịch s . S phát triển c a l c

lượng s n xuả ất đã làm thay đổi v trí cị ủa người đàn ông trong chế độ thị tộ ức. Hình th c

thị tộ ụ đ đờ ức ph quyền ã ra i thay thế hình th c thị tộc mẫu quyền. Thị tộ ức là hình th c

cộng ng ngđồ ười đầu tiên trong lịch sử.

Ngoài đặc trưng chung về huyết thống là chủ yế ịu, th tộ ữ ệc còn có nh ng quan h

cộng đồng về ngôn ngữ, tập quán, tín ngưỡng, văn hóa. Mỗi thị tộc có khu vực cư trú,

vùng săn bắt và tên gọi riêng.

Cơ sở tồn tại về ế kinh t của thị tộc là quyền sở hữu chung về tư liệu sả ấn xu t và

tài sản. H n phọ cùng lao động và mọi sả ẩm được chia đều cho tất cả các thành viên

trong thị tộc.

Lãnh đạo thị tộ ộ ộ đồ ịc là m t h i ng th tộ đứ đầ ộ ọc, ng u là t c trưởng được m i người

bầu ra. Việc quản lý điều hành thị tộ ực d a trên nghị quyết của hội nghị ị th tộ ồc g m các

nam nữ đã thành niên trong th c. Khi t u, các thành viên trong thị tộ ộc trưởng đã được bầ ị

tộc tôn kính và chấp hành sự u khi n cđiề ể ủa tộc trưởng một cách tự nguy n. ệ

b) Bộ lạc

Là một tập hợp dân cư được tạo thành từ nhiều thị tộ ốc do có quan hệ ế huy t th ng

hoặc quan hệ hôn nhân liên kết với nhau, trong đ ộó có m t thị tộ ố ộc g c tạo thành b lạc

gọi là bào tộc.

Đặc trư ủ ộng c a b lạ ữ ụ ăc là có cùng ngôn ng , phong t c tập quán, v n hóa, tín

162

ngưỡng và cùng chung sống trên một vùng lãnh thổ. Mặc dù chưa thật sự ổ đị ư n nh nh ng

việc xác lập chủ quy n v mề ề ặt lãnh thổ là đặc trưng mới củ ộ ớ ộa b lạc so v i thị t c.

Bộ lạc có hình thức sở hữ ộu cao hơn thị t c. Ngoài sở hữ ủu riêng c a thị tộ ộc, b lạc

còn có nhữ ững sở h u khác bao gồm vùng lãnh thổ, nơi trồng trọt, să ăn bắt và ch n nuôi...

Lãnh đạo bộ lạ ộc là m t hộ ộ ội đồng các t c trưởng. Trong b lạc có mộ ủt th lĩnh tối

cao như ọng m i quyền hành quản lý bộ lạc đề ộu do h i nghị củ ộ đồ ộa h i ng các t c trưởng

và thủ lĩ ự ế ứ ể ấnh quân s quy t định. Hình th c phát tri n cao nh t của bộ lạc là liên minh bộ

lạc được hình thành từ sự liên kết nhiều b lộ ạc.

Trong xã hội nguyên thuỷ, bộ lạc là hình thức tốt nhất để phát triển sản xuất.

Chính trong thời kỳ này, công cụ sả ấ ằ ạ đ ạn xu t b ng kim lo i ã được hình thành t o nên hình

thức phân công lao động xã hội đầu tiên giữa trồng trọt và chă ện nuôi, nông nghi p với

thủ công nghiệp... n Đó là tiề đề khách quan của sự xu n sất hiệ ở hữ ư ựu t nhân. D a trên

sở h u tữ ư nhân, bộ tộc ra đời thay thế cho hình thức bộ lạc và liên minh các bộ lạc.

c) Bộ tộc

Là một cộ đồng ng dân cư sđược hình thành từ ự ế ủ ộ liên k t c a nhiều b lạc và liên

minh các bộ lạ ấc trên cùng mộ ổt vùng lãnh th nh t đị ộnh. B tộ đ ộc ông đảo hơn b lạc.

Mỗi bộ tộc có tên gọ ữ đặ đi và có nh ng c iể ếm về kinh t , văn hóa riêng. Khác với bộ lạc

và thị tộc, bộ tộc có vùng lãnh thổ tương n đối ổ định, dân cư đa dạng và đ đan xen, a

ngôn ng ó ngôn ngữ và văn hóa, trong đ ữ củ ộa b lạc nào chiếm vị trí trung tâm của sự

giao lưu và phát triển kinh tế s b tẽ trở thành ngôn ngữ chung của cả ộ ộc.

Thời kỳ hình thành bộ tộ ờ ỳ đ ự ủ ộc là th i k ánh dấu s tan rã hoàn toàn c a xã h i công

xã nguyên thuỷ; sở hữ ư độu t nhân và chế tư hữ đờu ra i thay thế sở hữu tập thể củ ịa th

tộc, bộ lạc. Nhà nước, tổ ứ ộ đầ đượ ch c chính trị xã h i có giai cấp u tiên c hình thành.

Phạm vi thống trị của nhà nước có thể không trùng với bộ tộ ộc. Có nhà nước m t bộ

tộc, cũng có nhà nước nhiều b tộ ộc, sắc tộc. Sự xuất hiện nhà nước đã góp phần rất quan

trọng vào quá trình phát triển kinh tế - xã hội, thúc đẩ ựy s thống nhất về kinh tế và văn

hóa, mở rộ ư ữ ộng giao l u gi a các b tộ độ ủc... Dưới tác ng c a các quan hệ mới; đặc biệt là

quan hệ giao lư ều v kinh tế, khuôn khổ ch a bật hẹ ủp c ộ tộc không còn thích hợp cho sự

phát triển. Những nhân tố khách quan trên đây đã thúc đẩy quá trình hình thành một

cộng ng ngđồ ười mới thay thế b tộ ộc, đó là sự xuất hiện dân tộc.

2. Dân tộc

Là một cộng đồng dân cư hình thành từ mộ ột bộ t c hoặc từ sự liên kết của tất cả

các b c sộ tộ ống trên cùng một vùng lãnh thổ.

Cũng như bộ tộ ộc, dân t c là hình thức cộng đồng người gắ ề ớn li n v i xã hội có

giai cấp, có các thể chế chính trị và nhà nước.

Nếu trong bộ tộ ộ đồ ư ế ớ ư ự ữc các c ng ng dân c liên k t v i nhau ch a d a trên nh ng

nguyên tắc pháp lý, chưa thực sự là mộ ộ đồ ư ổ đị ữt c ng ng dân c n nh và bền v ng; thì

163

ngược lại, dân tộc là một cộng đồng dân cư có tính thống nhất cao, ổn ng định và tươ đối

bền vững dựa trên những nguyên tắc pháp lý cao.

Do đặc điể ể ủm phát tri n c a nền kinh tế thị trường, giai cấp tư sản ngày càng xoá bỏ

sự phân tán về tư ả ề ư liệu s n xuất, về ả tài s n và v dân c , liên minh của các bộ tộc với

những lợi ích, luật lệ, chính phủ và các vùng cát cứ lãnh thổ riêng khác nhau, đã phải

nhường bước cho sự hình thành "... một dân tộc thống nhất, có một chính phủ thống

nhất, một luật pháp thống nhất, mộ ộ ột lợi ích dân t c thố ấng nh t, có tính giai cấp và m t

hàng rào thu

ế quan thống nhất"

Như vậy, dân tộ ộc là m t cộng đồng dân cư gồm có nhữ đặ đ ểng c i m chung

thống nhất rất ch t chặ ẽ:

- Thứ ấ nh t, cộ đồng ng về lãnh thổ

Lãnh thổ là s thự biểu hiện cụ ể về mặ ềt chủ quy n của một dân tộc trong quan hệ

với các quốc gia dân tộc khác. Lãnh thổ bao gồm chủ quy n cề ả về vùng đất, vùng trời,

vùng biển và các hải đảo, thềm lục địa... Trong một quốc gia nhiều dân tộc thì lãnh thổ

quốc gia gồm lãnh thổ củ ộ ộ ố ủa tất cả các dân t c thu c qu c gia ấy hợp thành. Ch quyền

quốc gia dân tộc về lãnh thổ là kết quả lao động ki n t o cế ạ ủa cả mộ ột dân t c trong suốt

quá trình hình thành dân tộc. Nó được thể chế bằ ếng luật pháp quố ốc gia và qu c t . Lãnh

thổ là chủ quyền không thể chia cắt, là nơi sinh tồ ển phát tri n và là nền tảng hình thành

nên tổ ố qu c của mỗi quốc gia dân tộc.

- Th hai, cứ ộ đồng ng về kinh tế

Cộng đồng chung về kinh tế là nhân tố bảo đảm cho sự tồn tại và thố ủng nhất c a

mỗi quốc gia dân tộc. C.Mác và Ph.Ăngghen chứ ằ ự ắng minh r ng, động l c g n kết các dân

tộc thành một nhà nước, một quố ố ấc gia th ng nh t chính là yế ốu t kinh tế. Trong mỗi một

dân tộc thường tồ ạn t i nhiều giai c i có lấp, nhiều t ng lầ ớp xã hộ ợi ích riêng khác nhau,

thậm chí đối lập nhau. Mặc dù v khác biậy, trong sự ệt ấy v ng tẫn phải có nhữ ương ng đồ

nhất định về mặt lợi ích. Lịch sử ự cho thấy, s tương đồng và phù hợp về lợi ích càng

lớn, tính thống nhất của dân tộc càng cao, sự cách biệt và đối lập về lợ ữi ích gi a các bộ tộc

dân tộc càng cao, nguy cơ tan rã dân tộ ớ ộc càng l n. M t quốc gia thống nhất, một dân tộc

thống nhất phải được bảo đảm và phải dựa trên cơ sở cộ đồng ng chung về ế kinh t . Tính

thố ấng nh t, tính tương đồng và ổn định chung về kinh tế luôn luôn là nhân tố bảo đảm cho

sự thống nhất của mỗi quốc gia dân tộc.

- Thứ ba, c ng ng v ngôn ng ộ đồ ề ữ

Ngôn ngữ là công cụ quan trọ ấng nh t trong giao tiếp của các dân tộc. Mỗi dân tộc

đều có ngôn ngữ ủ ộ ư ộ riêng c a dân t c mình, nh ng trong m t quốc gia nhiều dân tộc bao

giờ cũ ộ ữ ố ữ ọ ữ ống có m t ngôn ng chung th ng nhất. Ngôn ng được ch n làm ngôn ng th ng

nhất thường là sản phẩm và là kết quả tấ ể ềt yếu của một quá trình phát tri n lâu dài v

1. C. Mác và Ph.Ăngghen: Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1995, t.4, tr. 603.

164

kinh tế - xã hội của các dân tộc trong một quốc gia.

Xã hội càng phát triển, ngôn ngữ càng phong phú. Một dân tộc có thể sử dụng

nhiều loại ngôn ngữ trong quan hệ và giao tiếp với các qu c khác, nhốc gia dân tộ ưng

tiếng mẹ ữ đẻ - ngôn ng chung của một dân tộc, một quốc gia thống nhất là đặc trưng bản

chất và là nhân tố kết nố ộ ộ ối các dân t c thành m t qu c gia có chủ quyền. Ngôn ngữ là nền

tảng văn hóa, đồng thời là di sản tinh thần của mỗi dân tộc.

- Thứ ư ộ đồ ă t , c ng ng về v n hóa, về tâm lý

Văn hóa là yếu tố đặc biệt trong sự gắ ến k t cộ ộ ộ ống đồng dân t c thành m t kh i

thống nhất. Lịch sử phát triển văn hóa của m c rỗi dân tộ ất phong phú và đa dạng. Ngay

từ thời nguyên thuỷ, mỗi thị tộ ộc, b lạc, bộ tộ ữ đ ốc... có nh ng iều kiện sinh s ng riêng,

nên v n ánh khái quát ăn hóa cũng có những sắc thái riêng. Văn hóa của một dân tộc phả

tính đa d a các s c tạng chung củ ắ ộc, các cộng đồng dân cư trên cùng một vùng lãnh thổ.

Đặc trư ủ ă ộ ống chung c a v n hóa dân t c là th ng nhất trong tính đa dạng. Nó được chắt lọc

trải dài trong suốt lịch sử đấ để ồ ủ ỗ ộ u tranh sinh t n c a m i dân t c. Trong quá trình phát

triển, các thành viên của dân tộc thuộc các tầ ặng lớp xã hộ ội khác nhau, m t m t giữ gìn

bảo vệ những di sản văn hóa riêng của mình, mặt khác tham gia vào sự ữ sáng tạo ra nh ng

giá trị v căn hóa chung của cả ộ đồ ộ ểng ng. Xã h i càng phát tri n nhu cầu về văn hóa càng

cao. Hơn thế nữ độ ự ủ ự ụa, văn hóa còn là ng l c c a s phát triển, là công c bảo vệ ậ độc l p

và chủ ề ủ quy n c a mỗi quốc gia. Đấu tranh bảo vệ chủ quyền dân tộc phả ểi được th hiện

thông qua cuộc đấu tranh chống lại nguy cơ đồng hóa về vă ăn hóa. Giao lưu v n hóa

giữa các dân tộc vừa là nhu cầu, vừa là động lực không thể thiếu được của sự phát triển.

Thông qua giao lưu về văn hóa, mỗi dân tộ ự ực t nâng mình lên, t hoàn thiện mình nhờ

học hỏi những tinh hoa văn hóa của dân tộc khác.

Trong xã hội có giai cấp, mỗi giai c t chấp có nhữ đng iều ki n vệ ậ ất riêng nên văn

hóa cũng không y, các giai cđồng nhất. Mặc dù vậ ấp, các lực lượng xã hội i ấy vẫn phả

chịu s ng y u tự tác động và chi phối bởi nhữ ế ố văn hóa chung củ ộa c ng đồ ỗng. M i dân

tộc còn có tâm lý lối sống và những nét tính cách riêng. Tâm lý và nét tính cách riêng

của mỗi dân tộc trước hết là sự phản ánh những điều kiện kinh tế, điều kiện địa lý, dân

cư và nét đặc thù văn hóa riêng của dân tộc ấy.

Cộng , c ng ng đồng về lãnh thổ ộ đồng v , cề kinh tế ộ đồng v , về ngôn ngữ ề văn hóa,

tâm lý và tính cách là bố đặn c trưng không thể thiếu của mỗi dân tộc. Đó chính là những

yếu tố có mối quan hệ nộ ự ừ ội l c mạnh mẽ. Nó v a kết dính dân t c thành mộ ố ừt kh i v a

tạo ra động lực để liên kết và phát triển cho mỗ ố ộ ữ đặ ưi qu c gia dân t c. Với nh ng c tr ng

trên, dân tộc hình thành thường gắn liền v n cới quá trình hình thành và phát triể ủa giai

cấp tư sản và chủ ĩ ư ngh a t bản, song cũng có những dân tộc hình thành không gắn với sự

ra đời của chủ ngh . ĩa tư bản. Việt Nam và Triều Tiên là một ví dụ

Các hình thức cộ đồng ng chung của dân tộc có vai trò rất to lớn đối v i sớ ự phát

triển của con người và xã hội. Dân tộc hình thành đã thự ự độ ự ực s tạo ra ng l c cho s phát

triển. Đấu tranh chống lại sự nô dịch và áp bứ ộ ực dân t c chính là đấu tranh vì s phát

165

triển và tiến bộ chung của nhân loại.

II- Giai cấp và đấu tranh giai cấp

1. Giai cấp

a) Khái niệm giai cấp

Trong tác phẩm Sáng ki n vế ĩ đại, Lênin định nghĩa: "Người ta gọi là giai cấp,

những t n g ng ngập đoàn to lớ ồm nhữ ười khác nhau về địa vị củ ọ ộ ốa h trong m t hệ th ng

sản xuất xã hội nhất định trong lịch sử, khác nhau về quan hệ của họ (thường thường thì

những quan hệ này được pháp luật quy định và thừa nhận) đối với những tư liệu sản xuất,

về vai trò của họ trong tổ chức lao động xã hội, và như vậ ềy là khác nhau v cách thức

hưởng thụ và về phần của cải xã hội ít hoặc nhiều mà họ được h p là nhưởng. Giai cấ ững

tập đoàn người, mà tập đoàn này có thể chiếm đ ạo t lao động của tập đoàn khác, do chỗ

các t a vập đoàn đó có đị ị khác nhau trong một chế độ kinh tế xã hội nhất định"

Như vậ ự ồ ạ ủy, s ra đời, t n t i c a giai cấp gắn với những hệ thống s n xuả ất xã hội

nhất định. S n xuự khác nhau về địa vị của giai cấp trong hệ thống sả ất là do:

Thứ nhất, khác nhau về quan hệ củ ọ đốa h i với vi liệc sở hữu nhữ ưng t ệu sản xuất

của xã hội.

Thứ hai, khác nhau về vai trò c n xuủa họ trong tổ chức qu n lý sả ả ất, tổ chức quản

lý lao động xã hội.

Thứ ba, khác nhau về ph p nh ng s n phương thức và quy mô thu nhậ ữ ả ẩm lao động

của xã hội.

Trong nhữ ựng s khác nhau trên đây, sự khác nhau của họ về ệ sở hữ đố ưu i với t li u

sản xuất có ý nghĩa quyết định. Tập đoàn người nào nắm tư liệu sản xuất s trẽ ở thành

giai cấp thống trị xã hội và tất yếu sẽ chiếm đoạ ữt nh ng sản phẩm lao động của các tập

đ Đ ủ ữ độoàn khác. ó là bả ấn ch t c a nh ng xung t giai cấp trong các xã hộ ấ đối có giai c p i

kháng.

Trong các xã hội có giai cấp, ngoài giai cấp thố ấ ị ịng trị và giai c p b tr , còn có các

giai cấp và tầng lớp trung gian khác. Bộ phận này không có vị trí cơ bản trong phương

thức sản xuất, nó thường xuyên bị phân hóa. Nhân tố chi phối sự phân hóa của các tầng

lớp trung gian là lợi ích. Các giai cấp và tầng lớp trung gian ngả về phía giai cấp thống

trị hay bị trị là tùy thuộc vào vị trí lợi ích của họ.

Giai cấp thực chất là mộ ộ ị ửt phạm trù kinh tế - xã h i có tính l ch s . Nó luôn luôn

vận ng bi n bi n . độ ế đổi cùng với sự ế đổi của lịch sử

b) Nguồn gốc hình thành giai cấp

Trong xã hội có nhiều nhóm xã hội khác nhau. Sự khác nhau ấy được phân biệt

bởi những đặc trưng khác nhau như ớ gi i tính, nghề nghiệp, chủng tộc, dân tộc... Những

1. V.I.Lênin: Toàn tập, Nxb. Tiến bộ, Mátxcơva, 1977, t.39, tr. 17-18.

166

khác biệt ấy tự nó không tạo ra sự đối lập về mặ ấ ất xã hộ ữi. Chỉ có nh ng giai c p xu t

phát từ sự khác biệt căn bản về lợ ới ích m i tạo ra nhữ độ ộng xung t xã h i mang tính chất

đối kháng. Mác chỉ ra rằng: "Sự tồ ạ ủ ấn t i c a các giai c p chỉ gắ ữ đn với nh ng giai oạn

phát tri

ển l nh nh c a sịch sử ất đị ủ ản xuất"

. Sự phân chia một xã hội thành giai cấp trước

hết là do nguyên nhân kinh tế.

Trong xã hội nguyên thuỷ ự, l c lượng sản xuất chưa phát triể ăn, n ng suấ đột lao ng

rất thấp, sản phẩm làm ra chưa đủ nuôi sống người nguyên thuỷ. Để tồn tại họ phải sống

nương t y ựa vào nhau theo bầ đàn lệ thuộc nhiều vào tự nhiên, giai cấp chưa xuất hiện.

Sản xu ng s n xuất ngày càng phát triển với sự phát triển của lực lượ ả ất. Công cụ

sản xuất bằng kim loại ra đời thay thế công cụ bằ đ độ đng á, nă ấng su t lao ng nhờ ó tăng

lên đáng kể, phân công lao động xã hội t i dừng bước hình thành, của cả ư thừa xuất hiện,

những người có chức quyền trong các thị tộ ộ đ ế đ ủ ư ừc, b lạc ã chi m oạt c a cải d th a làm

của riêng; chế độ tư ữ đờ ấ đẳ h u ra i, b t bình ng về ế kinh t nả ộ ộy sinh trong n i b công xã,

đ ủ ựó chính là cơ sở c a s xuấ ất hiện giai c p.

Do có của cải d thư ừa, tù binh bắt được trong các cuộc chiến tranh không bị giết

như trước. Họ được sử dụ ệng làm nô l ph ng ng trong xã ục vụ nhữ ười giàu và có địa vị

hội, chế ấ ứ độ có giai c p chính th c hình thành kể từ đ ư ó. Nh vậ ấ ệy, s xuự t hi n chế độ tư

hữu là nguyên nhân quy p sết định trực tiế ự ra đời giai cấp. Sự tồ đốn tại các giai cấp i

kháng gắn với chế độ chiếm hữu nô lệ, chế độ phong kiến và chế độ tư bản chủ nghĩa.

Chủ nghĩa tư bả ể ề ến phát tri n cao lạ ại t o ti n đề khiến cho sự ủ th tiêu ch độ tư hữu, cái

cơ sở kinh tế củ ự đố ựa s i kháng giai cấp trở thành xu thế khách quan trong s phát triển

xã h ch sội. Đó là lôgíc khách quan của tiến trình phát triển lị ử.

c) Kết cấu xã hội - giai cấp

Các xã h ch sội có đối kháng giai cấp lần lượt thay thế nhau trong lị ử. Mỗi kiểu xã

hội đó có kết cấu xã hội - giai cấp riêng của nó. Mỗi kết cấu xã hội - giai cấp của một xã

hội nhất định bao gồm hai giai cấp c b n ơ ả đối lập nhau. Đó là chủ nô và nô lệ trong chế

độ đị nô lệ, a chủ và nông

nô trong chế phong ki n, t s tđộ ế ư ản và vô sản trong chế độ ư bản chủ nghĩa. Hai giai cấp

cơ bản của mỗi chế độ kinh tế ộ ẩ đ ự ủ độ - xã h i là sản ph m ích th c c a chế kinh tế - xã hội

đ ủó, đồng thời là những giai cấ ế ểp quy t định sự tồn tại, sự phát tri n c a hệ thống sản

xuất trong xã hội đó. Giai cấp thống trị là giai cấp tiêu biểu cho bản chất của chế độ

kinh tế - xã hội đang tồn tại. Ngoài hai giai cấp cơ bản, mỗi k t cế ấu xã hội - giai cấp

còn bao gồm một số giai cấp không cơ b p ản và tầng lớp trung gian. Trong những tậ

đ ũoàn xã hội này có tậ ảp đ ủoàn là tàn dư c a phương thức s n xuất c (như nô lệ trong

buổi đầu của xã hội tư b ng cản), có tập đoàn là mầm mố ủa phương thức sản xuất

tương lai (như giai cấp tư sản và giai cấp công nhân công trường thủ công trong giai

đ ủ ũ ộoạn cuối c a xã hộ ội phong kiến). Ngoài ra bất cứ xã h i có giai cấp nào c ng có m t

1. C. Mác và Ph.Ăngghen: Toàn tập, Nxb. Chính tr quị ốc gia, Hà Nội, 1995, t.28, tr. 662.

167

số tầng lớp trung gian là sản phẩm của chính phương thức sản xuất đang thống trị, là

kết quả của quá trình phân hóa xã hội không ngừng diễn ra trong xã hội. Đó là tầng

lớp bình dân trong xã hội nô lệ, các tầng lớp tiểu t sư ản thành thị và nông thôn trong

xã hội t t tư bản. Xã hội có giai cấp nào cũng tồn tại mộ ầng lớp xã hội có vai trò quan

trọng về kinh tế, xã hội, chính trị, văn hóa, đó là tầng lớp trí thức.

2. Đấu tranh giai cấp

a) Khái niệm đấu tranh giai cấp

Trong xã hội có giai cấp tất yếu n nh nghảy sinh đấu tranh giai cấp. V.I.Lênin đị ĩa

đấ ộ đấ ủ ứu tranh giai cấp là "cu c u tranh c a quầ ế ền chúng bị tước h t quy n, bị áp b c và lao

động, chống bọn có đặc quyền, đặc lợi, bọn áp bức và bọ ă ộ đấ ủn n bám, cu c u tranh c a

những ng ng ng ng nh ng người công nhân làm thuê hay nhữ ười vô sản chố ữ ười hữu sản

hay giai c

ấp tư sản"

Thực chất của c đấu tranh giai cấp là cuộ đấu tranh giả ếi quy t mâu thuẫ ền v mặ ợt l i

ích giữa quần chúng bị áp bức, vô sản đi làm thuê chố ạ ấng l i giai c p thống trị, chống lại

bọn đặc quyề ẻn, đặc lợi, những k đ ội áp bức và bóc l t.

Đấu tranh giai cấp có nguyên nhân khách quan từ sự ộ phát triển mang tính xã h i

hóa ngày càng sâu rộ ủng c a l c lự ượng s n xuả ất với quan hệ chiếm hữu tư nhân về tư

liệu s phản xuất. Biểu hiện của mâu thuẫn này về ương diện xã hội: Mâu thuẫn giữa một

bên là giai cấp cách mạng, tiến bộ, đại diệ ả ấn cho phương thức s n xu t mới, với một bên

là giai cấp thống trị, bóc lột, đại biểu cho những lợi ích gắn với quan hệ sả ấn xu t lỗi

thời, lạc hậu.

b) Đấu tranh giai cấp là một trong những động lực phát triển của xã

hội có giai cấp

Đỉnh cao củ ộ đấ ấa cu c u tranh giai c p t u sất yế ẽ dẫ ạn đến cách m ng xã hội, thay

thế phương thức sản xuất cũ bằ ả ếng mộ ứt phương th c s n xuất mới ti n bộ hơn. Phương

thức sản xuất mới ra đời mở ớ ra địa bàn m i cho sự ể phát tri n của sản xuất xã hội. Sản

xuất phát triển sẽ là động lực thúc đẩy s n cự phát triể ủa toàn bộ đời sống xã hội. Dựa vào

tiến trình phát triển của lịch sử, C.Mác và Ph.Ăngghen đã chứng minh rằng, đỉnh cao của

đấu tranh giai cấp là cách mạ ộng xã h i. Cách mạng xã hội như là đòn bẩy thay đổi các

hình thái kinh tế - xã hội.

Đấu tranh giai cấp góp phầ ến xoá bỏ các th lự độ đồc phản ng, lạ ậc h u, ng thời cải

tạo cả bả ấ ể ả ấn thân giai cấ ạp cách m ng. Giai c p nào đại bi u cho phương thức s n xu t

mới, giai cấp đó s ng. Thành tẽ lãnh đạo cách mạ ựu mà loài người đạt được trong tiến

trình phát tri a l c lển củ ự ượng s n xu , cả ất, cách mạng khoa học và công nghệ ải cách về

dân ch xã hủ và tiến bộ ội... không tách r u tranh giai cời cuộc đấ ấp giữa các giai cấp tiến

bộ chống các thế l n ng. ực thù địch, phả độ

Đấu tranh giai cấp giữa giai cấ ả ấp vô s n và giai c p tư sản là cuộc đấu tranh sau

1. V.I.Lênin: Toàn tập, Nxb. Tiế ộn b , Mátxcơva, 1979, t.7, tr. 237 - 238.

168

Sẽ không hi ph p giểu n được bản chất của vấ đề dân tộc, mối quan hệ ức tạ ữa giai

cấp và dân tộc nếu không nhận rõ vai trò của nhân tố kinh tế - xã hội, của nhân tố giai

cấp. Quan hệ giai cấp - với tư cách là sản phẩm trực tiếp của phương thức sản xuất

trong xã hội có giai cấp - là nhân tố xét đến cùng có vai trò quyết định đối v i sớ ự hình

thành dân tộc, đối với xu h ng phát triướ ển của dân tộc, quy định tính chất mối quan hệ

giữa các dân tộc.

Bản chất xã hội của dân tộc được quy định b n xuởi phương thức sả ất thống trị

trong dân tộc, bởi quan hệ giai c n sinh ra. ấp do phương thức sản xu y sất ấ ả

áp bức giai cấp là nguyên nhân căn bản, sâu xa của áp bức dân tộc. Hiện tượng

dân tộc này thống trị, áp bức dân t ch sộc khác trong lị ử ề, v thực chất là giai cấp thống

trị củ ộ ứ ộ ộ ộ ứ ộa dân t c này áp b c bóc l t dân t c khác mà b phận bị áp b c, bóc l t nặng nề

nhất là nhân dân lao động. Nhân tố giai cấp là nhân tố cơ bả ản trong phong trào gi i

phóng dân t p, liên minh giai cộc. Giai cấp nào lãnh đạo phong trào; những giai cấ ấp nào

là lực lượng nòng cốt c trủa phong trào là những vấn đề ọng yếu của cách mạng giải

phóng dân tộc.

Trong khi nhấn mạnh vai trò của nhân tố giai cấp, triết học Mác - Lênin không

xem nh dân t dân tẹ nhân tố ộc. Vấn đề ộc là một trong nhữ đềng vấn quan trọng hàng

đầ ủ ứu c a cách mạng vô sản song nó chỉ được nhận th c và giải quyế đ đắt úng n trên lập

trường c ng nhủa giai cấp cách mạ ất - giai cấp công nhân.

Cuộc đấu tranh c p công nhân vủa giai cấ ề bả ấ ấ ến ch t mang tính ch t quốc t và

đ ố ữ ố đị ố ủoàn kết qu c tế là một trong nh ng nhân t quyết nh thắng lợi cu i cùng c a sự

nghiệp giải phóng những ngưòi lao động. C. Mác - ăngghen và V.I. Lênin thường xuyên

nhấn m nh rạ ằng giai cấp công nhân các nước, trước h c tết là các nướ ư bản lớn, phải

thoát khỏi những thiên kiến c nghủa chủ ĩa dân tộc tư sản. Các nhà sáng lập chủ nghĩa

Mác - Lênin chỉ rõ r c coi nhằng Đảng của giai cấp công nhân không lúc nào đượ ẹ việc

giáo dục ch c tủ nghĩa quố ế chân chính cho quần chúng nhân dân, nh p công ưng giai cấ

nhân không được quên r ng cu u tranh giằ ộc đấ ải phóng của họ có tính chất dân tộc. Dân

tộc là địa bàn trực tiếp của cuộc đấu tranh giai cấp của giai cấp công nhân. Vì vậy, "giai

cấp vô sản mỗi nước trước hết phải giành lấy chính quyền, phải tự vươn lên thành giai

ấp dân tộc, phải tự mình trở thành dân tộc"

Nếu như áp bức giai cấp là nguyên nhân sâu xa của áp bức dân tộc thì áp bức

dân tộc tác động mạnh mẽ trở lại đối với áp bức giai cấp. Nó nuôi dưỡ ứng áp b c giai

cấp và làm sâu sắc thêm áp bức giai cấp. Từ ữ gi a thế kỷ XIX, C.Mác đã phân tích cho

thấy việc Anh thống trị Ailen không làm nhẹ bớt ách áp bức giai cấp ở Anh mà trái lại

còn làm cho nó trầm trọng thêm. Ông nhấn mạnh rằng: một dân tộ đ ộc i áp bức dân t c

khác, dân tộc ấy không thể có tự do được. Tác động trở lại của áp bức dân tộc đối với

áp bức giai cấp ( quở "chính quốc") càng thể hiện rõ trong thời đại đế ốc chủ nghĩa.

Chủ ngh n tĩa đế quốc phải lấy việc bóc lột các dân tộc chậm phát triển làm tiền tđề ồ ại

1. C.Mác và Ph.ăngghen: Toàn tập, Nxb.Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1995, t.4, tr.623-624.

170

của nó.

Mối quan hệ giữa đấu tranh giai cấp và đấu tranh dân tộc không phải chỉ có một

chiều là đấu tranh giai cấp tác động vào đấu tranh dân tộc mà còn có chiều ngược lại:

đấ ộ độ đấ ấ ộ ư độ ốu tranh dân t c tác ng vào u tranh giai c p. Nếu dân t c ch a có c lập th ng

nhất thì giai cấp đại biểu cho phương thức sản xuất mới muốn trở thành "giai cấp dân

tộc" phải đi đầu trong cách mạng giải phóng dân tộc, phải thực hiện trước tiên nhiệm vụ

khôi phục độc lập, th t dân tống nhấ ộc. Vì v y, thành quậ ả đầu tiên của cách mạng tư sản

giữa thế kỷ độ ậ ố ấ ộ XIX ở các nước Italia, Đức, áo, Ba Lan là c l p, th ng nh t dân t c. Giai

cấp tư sả ạn khi còn là giai cấp cách m ng đ ộã nêu cao vấn đề dân t c để tập hợp quần

chúng đấ ữu tranh giành và gi chính quyền tư sả ấn. Khi giai c p tư sản trở thành giai cấp

thống trị thì "lợi ích dân tộc" mà giai cấp tư sản nêu lên ngày càng lộ rõ thực chất của

nó là lợi ích tư s yản, chủ ếu là lợi ích của đại tư sản.

Trong thời i đạ đế quốc chủ nghĩa, các cuộc đấu tranh giải phòng dân tộc có vai trò

hết sức to lớn nghiđối với sự ệp cách mạng của giai cấp công nhân trên toàn thế ớ ư gi i. T

tưởng biện chứng v giề ải quyết mối quan hệ giữa đấu tranh gi i phóng dân tả ộc và đấu

tranh giả ấi phóng giai c p trên phạm vi toàn cầu cũng nh ng quư trong từ ốc gia dân tộc

trong thời i m đạ đế ố qu c chủ nghĩa là một bộ phận quan tr a Lênin. Nọ ủng c a chủ nghĩ ă

1920, V.I.Lênin đưa ra khẩu hi u nệ ổi tiếng mà ngày nay vẫ ữn gi nguyên giá trị: "Vô sản

tất cả các nước và các dân tộc bị áp bức đoàn kết lại". Ông đã đánh giá đúng đắn vai trò

cách m c, chạng có ý nghĩa thời đại của các dân tộc bị áp bứ ỉ ra sứ mệnh lịch sử của giai

cấp công nhân, các dân tộc bị áp bức là nắm ngọn cờ dân tộc để lãnh đạo quần chúng

làm cách mạng. Đồng thời ông còn chỉ rõ nhiệm vụ của giai cấp công nhân các nước tư

bản, đế qu n b n cốc là vì lợi ích că ả ủa chính mình, phải ra sức ủ ộng h cách mạng giải

phóng dân tộc. Muố đưn a phong trào cách mạng tiến lên, giai cấp công nhân mỗi nước

và chính đảng c ng tủa nó phải tự mình chứ ỏ là người đại biểu chân chính của dân tộc,

phải k t hế ợp chặt chẽ lợ ộ đấ ấ đấi ích giai cấp và lợi ích dân t c, u tranh giai c p và u tranh

dân tộc.

2. Sự vận động sáng tạo quan hệ ư giai cấ ộp - dân t c trong t tưởng Hồ

Chí Minh

Hồ Chí Minh, nhà cách mạng tiêu biểu nhất của các dân tộc bị áp bức trong thời

đạ đ ụ ạ ưi ngày nay, ã vận d ng và phát triển sáng t o t tưởng Mác - Lênin về ệ quan hệ bi n

chứ ững gi a giai cấp và dân tộc, đấu tranh giai cấp và đấu tranh dân tộc. Từ ữ nh ng năm

20 của thế kỷ này, Hồ Chí Minh nhận n định rằng cách mạng vô sả ở các n c tướ ư bản và

cách mạng giải phóng dân tộc phải như: "đôi cánh của một con chim". Qua nghiên cứu

lý luận và tổng kết th t luực tiễn, Hồ Chí Minh đi đến kế ận hết sức cơ bản: "Muố ứn c u

nước và giải phóng dân tộc không có con đường nào khác con đường cách mạng vô

ản" .

Hồ đ ự ộ Chí Minh ã d kiến m t cách thiên tài rằng, cách mạ ảng gi i phóng dân tộc

thời đại ngày nay không phải là nhân tố bị độ ụng, ph thuộc một chiều vào cách mạng vô

sản ở các nước tư bả ể ạ ế ấn phát tri n; trái l i, n u đảng của giai c p công nhân có đường lối

1. Hồ Chí Minh: Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1996, t.9, tr.314.

171

đ đắ ố đ ố ữúng n, biết phát huy nhân t bên trong và iều kiện qu c tế ắ, n m v ng thờ ơi c , thì

cách mạng ở nước thuộ đị ểc a có th thành công trước cách mạng ở "chính quốc". Một

trong những bài học lớn nhất của cách mạng Việt Nam là bài học về sự ế k t hợp chặt chẽ

nhuần nhuy i phóng dân tễn đấu tranh giai cấp và đấu tranh dân tộc, giả ộc và giải phóng

xã hội. Đó là điểm cốt lõi của tư t ng Hưở ồ Chí Minh.

Quan điểm của giai cấp công nhân đối v i vớ ấ ấ ện đề giai c p dân tộc còn thể hi n ở

việc giải quyết đúng đắn mối quan hệ dân tộc và quốc tế, lợi ích dân tộc và lợi ích quốc

tế, giữa mở rộ ư ống giao l u qu c tế vớ ữ độ ắ ộ ội gi gìn c lập, bản s c dân t c. Lợi ích dân t c

chân chính và lợi ích quốc tế củ độa giai cấp công nhân và nhân dân lao ng các nước

không đối lập nhau mà thống nhất với nhau. Đảng cách mạng chân chính của giai cấp

công nhân, ch c trên ủ tr t lương t ng c ng s hi u biă ườ ự ể ế ẫn nhau, sự đoàn kết các dân tộ

thế gi n bới trong cuộc đấu tranh vì hoà bình, độc lập dân tộc và tiế ộ xã hội, kiên quyết

chố ọng m i biểu hi n cệ ủa chủ nghĩ ĩa sôvanh ích kỷ ộ ủ dân t c, ch ngh a bá quyền áp dặt

cho các dân tộc cái trật tự thế giới phục vụ cho lợi ích ích kỷ củ ộ ộa m t nước nay m t

nhóm nước có ưu thế về kinh tế, quân sự và thông tin.

Trong lịch sử đấu tranh giải phóng dân tộc và xây dự ộng xã h i mới theo đường lối

chủ nghĩa Mác - Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh, nhân dân Việt Nam ngày càng thu được

những thắ ợng l i to lớn có ý nghĩ ị ửa l ch s . Đó là thắng lợi của đường lối nắm vững ngọn cờ

độc lậ ộp dân t c và chủ nghĩa xã hội.

Câu hỏi ôn tập

1. Phân tích định nghĩa giai cấp của Lênin?

2. Đấu tranh giai cấp là gì? Các hình thức cơ b n cả ủa đấu tranh giai cấp?

3. Tại sao có thể nói đấu tranh giai cấp là một trong những động lực phát triển của xã hội

có giai cấp?

4. Phân tích mối quan hệ giữa giai cấp và dân tộc trong thời đại ngày nay?

5. Quan điểm của Đảng ta về đặc điểm và nội dung của đấu tranh giai cấp ở nước ta hiện

nay?

6. Nêu lên cái mới về quan hệ giai cấp - dân tộc trong tư tưởng Hồ Chí Minh.

172

Chương XII

Nhà nước và cách mạng xã hội

I- Nhà nước

1. Nguồn gốc và bản chất của nhà nước

a) Nguồn gốc c c ủa nhà nướ

Lịch sử cho thấy không phải khi nào xã hội cũ ộng có nhà nước. Trong xã h i

nguyên thuỷ, do kinh tế còn th a có sấp kém, chư ự phân hóa giai cấp, cho nên chưa có

nhà n u các thước. Đứng đầ ị tộ ộc và b lạ ầc là các tộc trưởng do nhân dân b u ra, quyền

l iực của những người đứng đầu thuộc về uy tín và đạo đức, việc đ ều chỉnh các quan hệ

xã h c hiội được thự ện b ng nh ng quy tằ ữ ắc chung. Trong tay họ không có và không cần

một công cụ c ng bưỡ ức đặc biệt nào.

Lực l ã dượng sản xuất phát triển đ ẫn đến sự ra đời chế độ tư hữ ừ đ ộu và t ó xã h i

phân chia thành các giai cấp đối kháng và cuộc đấu tranh giai cấp không thể đ ềi u hoà

được xuấ ệ Đt hi n. iề đ ẫ ơ ấ ẳu ó d n đến nguy c các giai c p ch ng những tiêu diệt lẫn nhau mà

còn tiêu diệt luôn cả xã hội. Để thảm hoạ đó không diễn ra, một cơ quan quyền lực đặc

biệt đã ra đời. Đó là nhà nước. Nhà nước đầu tiên trong lịch sử là nhà nước chiếm hữu nô

lệ, xuất hiện trong cuộc đấu tranh không đ ềi u hoà giữa giai cấp chủ nô và giai cấp nô lệ.

Tiếp đó là nhà nước phong kiến, nhà nước tư ả s n.

Nguyên nhân trực tiếp c xuủa sự ất hiện nhà nước là mâu thuẫn giai cấp không thể

đ đượ Đ ư đị ủiều hoà c. úng nh V.I.Lênin nhận nh: "Nhà nước là sản phẩm và biểu hiện c a

những mâu thuẫn giai cấp ng không thể điều hoà được. Bất cứ ở đâu, hễ lúc nào và chừ

nào mà, về mặ ềt khách quan, những mâu thuẫ ấn giai c p không thể đi u hoà được, thì nhà

nước xuất hiện. Và ngược lại: sự tồ ủ ứ ỏn tại c a nhà nước ch ng t rằ ẫng những mâu thu n

giai c

ấp là không thể đ ềi u hoà được"

. Nhà nước chỉ ra đời, tồn tại trong một giai đoạn

nhất định của sự phát triển xã hội và sẽ mất đ ữi khi nh ng cơ sở tồ ạ ủn t i c a nó không còn

nữa.

b) Bả ấn ch t của nhà nước

Nhà nước ra đời t i tựa hồ đứng ngoài xã hội, làm cho xã hộ ồn tại trong vòng trật

tự nhất định nhưng trên thực tế, chỉ giai cấp có thế lực nhất - giai cấ ố ịp th ng tr về kinh

tế mới có đủ đ ửiều kiện lập ra và s dụ ộng b máy nhà nướ ước. Nhờ có nhà n c, giai cấp

này cũng trở thành giai cấp thống trị về mặt chính trị, và do đó có thêm những

1. V.I.Lênin: Toàn tập, Nxb. Tiế ộn b , Mátxcơva, 1976, t.33, tr. 9.

173

phương tiện mới để đàn áp và bóc lột giai cấp khác. Vì thế, về bả ấn ch t “Nhà nước

ẳng qua chỉ là một bộ ủ máy c a mộ để ột giai cấp này dùng trấn áp m t giai cấp khác”

là bộ máy dùng để duy trì sự thống trị củ ấ ớa giai c p này đối v i giai cấp khác, là cơ quan

quyền lực của một giai cấp đối với toàn xã hội, là công cụ chuyên chính của một giai

cấp. Không có và không thể có nhà nước đứng trên các giai cấ ặp ho c nhà nước chung

cho mọi giai cấp. Nhà nước chính là một b thiộ máy do giai cấp thống trị về kinh tế ết lập

ra nhằm hợp pháp hóa và củ ống c sự ứ ủ đố ớ áp b c c a chúng i v i quần chúng lao động.

Giai cấp thống trị sử dụ ộng b máy nhà nước để đàn áp, cưỡng bức các giai cấp khác

trong khuôn khổ lợi ích c a giai củ ấp thống trị. Đó là bản chất của nhà nước theo nguyên

nghĩa, tức nhà nước của giai cấp bóc lột.

Theo bản chất đó, nhà nước không thể là lực lượng điều hòa sự xung đột giai cấp,

mà trái lại, nó càng làm cho mâu thuẫn giai cấp ngày càng gay gắt. Cũng theo bản chất

đ ộ ọ ủ ế ộó, nhà nước là b máy quan tr ng nhất c a ki n trúc thượng tầng trong xã h i có giai

cấp. Tất cả những hoạt động chính trị, văn hóa, xã hội do nhà nước tiến hành, xét cho

cùng, đều xu l . ất phát từ ợi ích của giai cấp thống trị

Thực tế lịch sử đ ứ ứã ch ng minh rằ ấng, cho dù được che gi u dưới hình th c tinh vi

như thế nào, cho dù có bị khúc xạ qua những lăng kính phức tạp ra sao, nhà nước trong

mọi xã hội có giai cấp đối kháng cũng chỉ là công cụ bảo vệ lợi ích củ ấ ốa giai c p th ng

trị.

Tuy nhiên c ng có trũ ường hợp, nhà nước giữ được một mức độ độc lập nào đó đối

với cả hai giai cấp đối địch, khi cuộc đấu tranh giữa chúng đạt t i thớ ế cân bằng nhất

đị ặnh; ho c nhà nước cũng có thể ự ệ ự th c hi n s thỏa hiệp về quyền lợi tạm thời giữa những

giai cấp ng lđể chố ại một giai cấp khác. Những trường hợp trên là có tính chất ngoại lệ và

tạm thời. Sự phát triển của nền kinh tế - xã hội nói chung và của cuộc đấu tranh giai cấp

nói riêng sẽ phá v phá vỡ thế cân bằng giữa các giai cấp thù địch với nhau, sẽ ỡ sự thoả

hiệp t p vạm thời giữa các giai cấ ới nhau và tất yếu sẽ tậ ề ự ộp trung quy n l c vào tay m t

giai cấp nhất định.

2. Đặc trưng cơ bản của nhà nước

Các nhà nước được tổ chức một cách khác nhau. Song, bất kỳ nhà nước nào cũng có

ba đặc trưng c bơ ản sau:

a) Nhà nước quản lý dân cư trên một vùng lãnh thổ nhất định:

Khác với tổ chức thị tộ ộc, b lạ ờc th i nguyên thủy được hình thành trên cơ sở những

quan hệ huy ng, Nhà nết thố ước được hình thành trên cơ sở ư phân chia dân c theo lãnh

thổ mà họ cư ề ự ự ớ trú. Quy n l c nhà nước có hiệu l c v i mọi thành viên trong lãnh thổ

không phân biệt huyết thống. Đặc trưng này làm xuất hiện m ng ngối quan hệ giữa từ ười

trong cộ đồng ng với nhà n i nhà n i quước. Mỗ ước được xác đị ộnh bằng m t biên giớ ốc

gia nhất định.

C. Mác và Ăngghen: Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1995, t.22, tr. 290 - 291.

174

b) Nhà nước có một bộ máy quyền lực chuyên nghiệp mang tính

cưỡng chế đối với mọi thành viên trong xã hội

Khác với các cơ quan điều hành công việc chung trong thị tộ ộc, b lạc, nhà nước

của giai cấp thống trị nào cũng có một bộ máy quy n l c chuyên nghiề ự ệp. Bộ máy quyền

lực đó bao gồm các đội vũ trang đặc biệt (quân đội, cảnh sát, nhà tù, v.v.) và bộ máy

quản lý hành chính. Nhà nước thực hiệ ề ự ủn quy n l c c a mình trên cơ sở sứ ạc m nh cưỡng

bức của pháp luật và dùng các thiết chế bạo lực để pháp luật củ ựa mình được th c thi

trong thực tế.

c) Nhà nước hình thành hệ thống thuế khóa để duy trì và tăng cường

bộ máy cai trị

Nhà nước không thể tồ ự ốn tại nếu không d a vào thuế khóa, qu c trái và các hình

thức bóc lột khác. Đó là những chế độ đóng góp có tính chất cưỡng bức để nuôi sống bộ

máy cai trị. Hệ thống thuế khóa, cống n p nhạ ư vậy hoàn toàn không có trong hình thức

tổ chức xã hội thị tộ ộc, b lạc. Nó chỉ tồ ắ ớ ổ ứn tại g n liền v i hình thái t ch c nhà nước.

Bằng các hình thức khác nhau như vậy, nhà nước củ ấa giai c p bóc lột không những là

công cụ trấn áp giai cấp mà còn là công cụ thực hiện sự bóc lột các giai cấp bị áp bức.

3. Chức năng cơ bản của nhà nước

Bản chất giai cấp c ng của nhà nước được thể hiện ở các chức nă ủa nó. Tùy theo

góc độ khác nhau, chức năng của nhà nước được phân chia khác nhau. D tính ưới góc độ

chất của quyền lực chính trị, nhà nước có chứ ốc năng th ng trị chính trị của giai cấp và

chức n c năng xã hội. D i góc ướ độ phạm vi tác độ ủng c a quy c, nhà nền lự ước có chứ ăng

đố ộ ứ đối n i và ch c năng i ngoại.

a) Chức nă ống th ng trị ị chính tr của giai cấp và chứ ăc n ng xã hội

Chức năng thống trị chính trị củ ấ ứ ă ấa giai c p - ch c n ng giai c p - là chức năng nhà

nước làm công cụ chuyên chính của một giai cấp nhằm bảo vệ sự ố ị th ng tr giai cấp đó

đố ộ ứi với toàn thể xã h i. Ch c nă ấng giai c p của nhà nước bắt nguồ ừ đờ ủn t lý do ra i c a

nhà nước và tạo thành bản chất chủ yếu của nó.

Chức năng xã hội của nhà nước là chức năng nhà nước thực hiện s quự ản lý những

hoạt động chung vì sự tồ ạn t i của xã hội, thỏa mãn một số nhu cầu chung của cộng đồng

dân cư nằm dưới sự quản lý của nhà nước.

Trong hai chức năng đó thì chức năng th ng trố ị chính trị là cơ bả ấn nh t có vai trò

chi phối chức năng xã hội phải phụ thuộc và phục vụ cho chức năng thống trị chính trị.

Giai c ng trấp thố ị bao giờ cũ ệ ự ứ ộng biế ạt giới h n ki n toàn cách th c hiện ch c năng xã h i

trong khuôn khổ lợi ích củ ứ ộ ạa mình. Song, ch c năng xã h i l i là cơ sở ự cho việc th c

hiện chức năng giai cấp; bởi vì chức năng giai cấp chỉ có thể được thực hiện thông qua

chức năng xã hội. Ph. Ăngghen viết “ở kh p nắ ơi, chức năng xã hội là cơ sở củ ự ốa s th ng

trị chính trị; và sự thống trị chính trị cũ ừ ự ứng chỉ kéo dài ch ng nào nó còn th c hiện ch c

175

ăng xã hội đó c .ủa nó”

b) Chức n c năng đối nội và chứ ăng đối ngoại

Sự thống trị chính trị và sự thực hi n chệ ức năng xã hội của nhà nước thể hiện

trong lĩnh v ng nhực đối nội cũ ư trong đối ngoại.

Chức năng đối nội của nhà nước nh m duy trì tr và ằ ật tự kinh tế, xã hội, chính trị

những trật tự khác hiện có trong xã hội. Thông thường điều đó phải được pháp luật hóa

và được thực hiện nhờ sự cưỡ ướ ướng bức củ ộa b máy nhà n c. Ngoài ra, nhà n c còn sử

dụng nhiều phương tiện khác (bộ máy thông tin, tuyên truyền, các cơ quan văn hóa,

giáo d xác lục...) để ập, c ng củ ố tư tưởng, ý chí củ ố ởa giai cấp th ng trị, làm cho chúng tr

thành chính thống trong xã hội.

Chức năng đối ngoại của nhà nước nh biên giằm bảo vệ ới lãnh thổ ố qu c gia và

thực hiện các mối quan hệ kinh tế ị ộ ớ ợ, chính tr , xã h i v i các nhà nước khác vì l i ích của

giai cấp thống trị cũ ưng nh lợi ích quố ốc gia, khi lợi ích qu c gia không mâu thuẫn với

lợi ích của giai cấp thống trị. Ngày nay, trong xu thế hộ ự ối nhập khu v c và qu c tế, việc

mở r ng m quan trộng chức nă đối ngoại của nhà nước có tầ ọng đặc biệt.

Cả hai chức năng đối nội và đối ngoại của nhà nước đều xuất phát từ lợ ủi ích c a

giai cấp thống trị. Chúng là hai mặt của mộ ố ủ ứ đốt thể th ng nhấ ất. Tính ch t c a ch c năng i

nội quyết định tính chất chức năng đối ngoại của nhà nước; ngược l i tính chạ ất và

những nhu c u c ng ầ ủa chức nă đối ngoại có tác động mạ ănh mẽ trở lại chức n ng đối nội.

4. Các kiểu và hình thức nhà nước

Kiểu nhà nước là khái ni m dùng ệ để chỉ bộ máy thống trị đó thuộc về giai cấp nào,

tồn tại trên cơ sở chế độ kinh tế nào, tương ứng với hình thái kinh tế - xã hội nào.

Mỗi kiểu nhà nước lại có thể tồ ứn tại dưới các hình th c khác nhau. Hình thức nhà

nước là khái niệm dùng n quyđể chỉ cách thức tổ chức và phương thức thực hiệ ền lực

nhà nước. Nói cách khác đ ứó là hình th c cầm quyền của giai cấp thống trị.

Hình thức nhà nước bị quy định bở ả ấi b n ch t giai cấ ủp c a nhà nướ ươc, bởi t ng

quan lực lượng giữa các giai cấp, b cởi cơ ấu giai cấp - xã hội, bởi đặc điểm truyền thống

chính trị của đất nước...

Tương ứng với ba chế độ ộ đố ử xã h i có i kháng giai cấp trong lịch s là hình thái

kinh tế - xã hội chiếm hữu nô lệ, hình thái kinh tế - xã hộ ế ếi phong ki n và hình thái kinh t

- xã hội tư bả ể ện chủ nghĩa là ba ki u nhà nướ ước: nhà n c chiếm hữu nô l , nhà nước

phong kiến và nhà nước tư sả ến. Tùy theo tình hình kinh t - xã hộ ụi c thể củ ỗ ốa m i qu c

gia mà mỗi kiểu nhà nước được tổ chức theo những hình thức nhất định. Nhà nước xã

hội chủ nghĩa mang bản chất "giai c i là mấp vô sản", nhưng lạ ột kiểu nhà nước đặc biệt.

Nhà nước chiếm hữu nô lệ. Đ ủ ủây là nhà nước c a giai cấp ch nô thời cổ đại mà

1. S dđ , t.20, tr. 253.

176

tiêu biểu là các hình thức l c chịch sử nhà nướ ủ nô ở Hy Lạp và La Mã cổ đại như chính

thể quân chủ và chính thể cộ ể ộ ểng hoà, chính th quý t c và chính th dân chủ. Các hình

thức này chỉ khác nhau về cách thức và c chơ ế ạ ho t động của tổ chức bộ máy nhà nước,

còn bản ch p ch c hi chuyên ất của chúng đều là nhà nước của giai cấ ủ nô, nhằm thự ện sự

chính đối với nô lệ.

Nhà nước phong kiến. Đ ủây là nhà nước c a giai cấp phong ki n. Nhà nđịa chủ ế ước

phong kiến cũng được tổ chức dưới nhiều hình thức khác nhau. Nói chung, ở phương

Tây, hình thức quân chủ phân quyền là hình thức nhà nước phổ biến. Quyền lực nhà

nước được chia thành quy ng phân tán. Mền lực độc lập, địa phươ ỗi chúa phong kiến là

một ông vua trên lãnh thổ củ ố ự ự ữa mình. M i liên hệ th c s gi a các chúa phong kiến châu

Âu chủ yế ếu được thi t lậ ứp bằng các hình th c liên minh của các nhà nước cát cứ, trong

đ ở ốó Thiên Chúa giáo tr thành m i quan hệ tinh thần thiêng liêng giữa các tiểu vương

quốc phong kiến.

ở phương Đông (tiêu biể ốu là Trung Qu c và ấn Độ), hình thức quân chủ ậ t p quyền

là hình thức nhà nước phổ ự biến d a trên chế độ sở hữ ộ đấu nhà nước về ru ng t. Trong

nhà n c này, quyướ ền l ng c ng rực của vua được tă ườ ất mạnh, hoàng đế có uy quyền

tuyệt đối, ý chí của vua là pháp luật.

Dù tồn tại dưới b t kấ ỳ hình thức nào, nhà nước phong kiến cũng chỉ ề là chính quy n

của giai cấp địa chủ, quý tộc, là cơ quan bảo vệ những đặc quyền phong kiến, là công

cụ của giai cấp địa chủ phong kiến dùng để áp bức, thố ịng tr nông nô.

Nhà nước tư sản. Nhà nước tư sả ền cũng được tổ ứ ch c dưới nhi u hình thức khác

nhau, nhưng nói chung, chỉ có hai hình thức cơ bả ấn nh t là hình thức cộng hoà và hình

thức quân chủ ậ l p hiến. Hình thức c c t c d ng hình thộng hoà lại đượ ổ chứ ưới nhữ ức khác

nhau nh ng hoà ư cộng hoà Đại nghị, c ng hoà T ng thộ ổ ống trong ó hình thđ ức cộ Đại

nghị là hình thức điển hình và phổ biến nhất. Trong thực tế, nh ng vằm thích ứ ới điều

kiện lịch sử cụ thể củ ỗ ố ứ ụa m i qu c gia, các hình th c c thể củ ưa nhà nước t sản hiện đại

lại có sự khác nhau khá lớn, về chế độ bầu cử, chế độ tổ ứ ch c một viện hay hai viện, về

nhiệm kỳ tổng thống, v s n lề ự phân chia quyề ực giữa tổng thống và nội các.

Hình thức c c tủa nhà nướ ư sản là rất phong phú nhưng không làm thay đổi bản

chất của nó - đó là công cụ củ ưa giai cấp t sả ấ ản dùng để ứ ố áp b c th ng trị giai c p vô s n

và quần chúng lao động để bả ệo v lợi ích và quyền thống trị củ ấ ưa giai c p t sản. Đúng

như V.I.Lênin đã đã chỉ ra: “Những hình thức của nhà nước tư sản thì hết sức khác

nhau, nhưng thực chất chỉ là mộ ữt: chung quy lạ ấ ải thì t t c nh ng nhà nước ấ ậy, vô lu n

ế nào, cũng tất nhiên phải là nền chuyên chính tư sản"

Tuy nhiên có thể thấy trước khi có nền dân chủ vô sản thì nền dân chủ đạt được

1. V.I.Lênin: Toàn tập, Nxb. Tiến bộ, Mátxcơva, 1976, t.33, tr. 44.

177

trong chủ nghĩa tư bả ấ ền là n c thang khá quan trọ ự ủng trong s tiến hóa c a n n dân chủ

trong lịch sử ự. S ra đời chế độ dân chủ tư sả ền là một bước tiến v chấ ựt trong s phát

triển c ó, nó ủa nhà nước. ở đ đã kế đượ ữt tinh c nh ng giá trị ủ đượ ạ dân ch c sáng t o ra

trong thời k trỳ ước khi giai cấp công nhân cầm quyền, đồng thời thể hiện được những

nhân tố mang tính nhân loại, mang tính nhân dân chứa đựng trong một số chuẩn mực

dân ch c hiủ đang được thự ện ở các nước tư bả ận chủ ự ể nghĩa. S phát tri n hợp quy lu t

của các giá trị đó là những nhân tố nộ ạ ẫ ủ đị ủ ưi t i d n tới ph nh ch nghĩa t bản. Nền dân

chủ vô sản với tư cách là nền dân chủ cao về chất so với dân chủ tư ũ sản c ng chỉ ra đời

một khi biết kế thừa, phát triển toàn bộ những giá trị dân chủ mà loài người đã sáng tạo

ra trong lịch sử đặ, c biệt là những giá trị dân chủ đạ t được trong chủ nghĩa tư bản.

Nhà nước vô sản. Nhà nước vô sản là một kiểu nhà nước đặc biệt trong lịch sử.

Tính chất đặc biệt của nó trước hết là ở chỗ nó chỉ tồ ạn t i trong thờ độ ủi kỳ quá lên ch

nghĩa cộng sản, nó là kiểu nhà nước cuối cùng trong lịch sử củ ộa xã h i loài người.

C.Mác khẳng định: "Giữa xã hội tư bả ủn ch nghĩa và xã hội cộng sản chủ nghĩa là một

thời k i biỳ cả ến cách mạng từ xã hộ ọ ội n sang xã h i kia. Thích ứ ờng với th i kỳ ấy là một

thời k i kỳ quá độ chính trị, và nhà nước của thờ ỳ ấy không thể là cái gì khác hơn là nền

chuyên chính cách m a giai c

ạ ủng c ấp vô sản"

Sự tồn tại của nhà nước vô sả ến trong thời kỳ quá độ này là tất y u vì trong thời kỳ

quá độ xã hội còn tồn tại các giai cấp bóc lột và các lực lượng xã hội, chúng chống lại

sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội khiến giai cấp công nhân và nhân dân lao động

phải tr n áp chúng bấ ằng bạo l n nực. Hơ ữa, trong thời kỳ quá độ còn có các giai cấp và

tầng lớp trung gian khác. Do địa vị kinh tế - xã hội của mình, họ dễ dao độ ững gi a giai

cấp vô sản và giai cấp tư sản, họ không thể tự ủ ộ ấ mình tiến lên ch nghĩa xã h i. Giai c p

vô s n ph o vả ải tìm mọi cách thu hút lực lượng đông đả ề phía mình. ở đây, chuyên chính

vô s o cản o đóng vai trò là thiết chế cần thiết để bả đảm sự lãnh đạ ủa giai cấp công nhân

đối với nhân dân.

Tính chất đặc biệt của nhà nước vô sản còn thể hiện ở chỗ chức năng cơ bản nhất,

chủ yếu nhất củ ứ ạ ựa nó không phải là ch c năng b o l c mà là chức n chăng tổ ức xây dựng

kinh tế – xã hội. Khi đề cập tới vấ ằ ản đề này, V.I.Lênin cho r ng chuyên chính vô s n

không phải chỉ là bạo lực đối với bọn bóc lột, và cũ ủ ế ựng không phải ch y u là bạo l c mà

mặt cơ bản của nó là tổ chức, xây dựng toàn diện xã hội mới - xã hội xã hội chủ nghĩa

và cộng sản chủ nghĩa.

Cũng vì những tính chất đặc biệt như vậ ảy của nhà nước vô s n mà những nhà kinh

đ ủ ủ đ địiển c a ch nghĩa Mác - Lênin ã khẳng nh rằng nhà nước vô sản là một kiểu nhà

nước đặc biệt trong lịch sử; đó là "nhà nước không còn nguyên nghĩa", là nhà nước "nửa

1. C.Mác và Ph.Ăngghen: Toàn tập, Nxb. Chính tr quị ốc gia, Hà Nội, 1995, t.19, tr. 47.

178

nhà nước". Sau khi những cơ sở kinh tế, xã h n và tội của sự xuất hiệ ồn tại của nhà nước

mất đi thì nhà nước sẽ không còn. Sự mấ ả ả ằt đ ủi c a nhà nước vô s n không ph i b ng con

đườ đường "thủ ỏ tiêu", "xóa b " mà bằng con ng "tự ự ủ tiêu vong". S tiêu vong c a nhà

nước vô sản là một quá trình rất lâu dài.

Tính chất đặc biệt của nhà nước vô sản còn thể hiện ở cơ sở quyền lực của nhà

nước - đó là nền tảng liên minh công - nông làm nòng cốt cho sự liên minh với mọi tầng

lớp nh ng ngữ ười lao động khác trong xã hội.

Để thự ệ ức hi n s mệnh của mình, giai cấp công nhân cần có sự ỗ h trợ, cộng tác, liên

minh, vững chắc và ngày càng củng cố với những người lao động khác. Do vậy,

chuyên chính vô sản là mộ đặ ữt loại liên minh c biệt gi a giai cấ ầp công nhân với qu n

chúng lao c vô sđộng không vô s n. Nhà nả ướ ản do v y phậ ải là chính quyền của nhân

dân, là nhà nước của dân, do dân, vì dân. Cũ đng do ó, chế độ dân chủ vô sản là chế độ

dân chủ theo nghĩa đầy đủ nhất của từ này. Đó là nền dân chủ bao quát toàn diện mọi

lĩnh vực của đời sống xã hội, nó lấy dân chủ trên lĩnh vực kinh tế làm cơ sở. Chủ nghĩa

xã hội không thể tồ ể ủ ự ự ộn tại và phát tri n được nế ếu thi u dân ch , thiếu s th c hiện m t

cách đầy đủ và mở rộ ừng không ng ng dân chủ. "Phát triển dân chủ đến cùng, tìm ra những

hình th

ức củ ự ể ấ đ ệ ữ ứ ấa s phát tri n y, em thí nghi m nh ng hình th c y trong thực tiễn, v.v."

là một trong những nhiệm vụ cấ ạu thành của cách m ng xã hộ ủ ĩ ộ đềi ch ngh a, là m t vấn

có tính quy lu n và hoàn thiật của sự phát triể ện nhà nước vô sản.

Giai cấp công nhân không chỉ có sứ mệnh lịch sử lãnh đạo cuộc đấ đểu tranh

giải phóng dân tộc mình, mà còn có vai trò lịch sử ế toàn th giới. Do vậy, chuyên chính

vô s quản còn phải làm nghĩa vụ ốc tế của mình, bằng việc giúp đỡ từ mọ ệi phương di n

có thể được cho cuộc đấu tranh của các dân tộc vì hòa bình, độc lập dân tộc, dân chủ và

tiến bộ xã hội.

Nhà nước vô s a giai cản là tổ chức, thông qua đ ủó, Đảng c ấp công nhân thực hiện

vai trò lãnh đạ ủo c a mình đối với toàn xã hội. Không có sự lãnh đạ ủo c a Đảng Cộng

sản, nhà nước đó không giữ được bản chất giai cấp công nhân của mình. Do vậy, bảo

đả đạm vai trò lãnh o của Đảng Cộ ảng s n đối với nhà nước là nguyên tắc sống còn của

chuyên chính vô sản. Sự lãnh đạo của Đảng đối với nhà nước không chỉ là yếu tố bảo

đả ủ đ để ữm bả ấ ấ ản ch t giai c p vô s n c a nhà nước, mà còn là iề ệu ki n gi tính nhân dân

của nhà nước đó. Đây cũng là một tính chất đặc biệt của nhà nước vô sản

Nhà nước vô sản có thể tồ ứn tại dưới các hình th c khác nhau. Công xã Pari năm

1871 đã sản sinh ra nhà nước vô sản kiểu Công xã. Hình thức thứ hai của chuyên chính

vô sản là Xôviết. ở mộ ốt s nướ ước, nhà n c vô sản còn tồn tại dưới hình thức nhà nước

dân chủ nhân dân v.v..

Thực tiễn xây dựng ch c vô sủ nghĩa xã hội mang lại cho nhà nướ ản nhiều hình

thức m a dới. Tính đ ạng của nhà nước đó tùy thuộc vào đ ềi u kiện lịch sử cụ ể th củ ờa th i

1. V.I.Lênin: Toàn tập, Nxb. Tiế ộn b , Mátxcơva, 1976, t.33, tr. 97.

179

đ ộ ự ữ ấ ốiể ậ ấm xác l p nhà nước y, tùy thu c vào tương quan l c lượng gi a các giai c p và kh i

liên minh giai cấp tạo thành cơ sở ộ ủ xã h i c a nhà nước, tùy thuộ ệ ụ ếc vào nhi m v kinh t -

chính trị - xã hội mà nhà nước đó phải thực hiệ ộn, tùy thu c vào truyền thống chính trị của

dân tộc. Hình thức cụ thể của nhà nước trong thời kỳ quá độ ấ ư có thể r t khác nhau, nh ng

bản chất của chúng ch là mỉ ột: chuyên chính cách mạ ấng của giai c p vô sản.

II- Cách mạng xã hội

1. B n chả ất và vai trò của cách mạng xã hội

a) Khái niệm cách mạng xã hội

Theo ngh a r biĩ ộng, cách mạng xã hội là sự ến n đổi có tính chất bước ngoặt và că

bản v nh về chất trong mọi lĩ ực đời sống xã hội, là phương thức thay thế hình thái kinh tế

- xã hội lỗi thời bằng hình thái kinh tế - xã hội cao hơn.

Theo nghĩa hẹp, cách mạng xã hội là việc lật đổ mộ độ đ ỗt chế chính trị ã l i thời,

thiết lậ ộp m t chế độ chính trị tiến bộ hơn.

Dù theo nghĩa rộng hay nghĩa hẹp, giành chính quyền vẫn là vấn đề c bơ ản của mọi

cuộc cách mạng xã hội. Bởi vì, chỉ khi nào giành n, giai cđược chính quyề ấp cách mạng

mới xác lập được nền chuyên chính của mình, tiến t n lới bảo đảm được quyề ực của

mình trên mọi lĩnh vực củ đờ ố ộa i s ng xã h i.

Tiến hóa xã hội cũng là hình thức phát triển của xã hội. Nhưng khác với cách

mạng xã hội, nó là quá trình phát triển di n tễn ra một cách tuầ ự, d n d n vầ ầ ới những biến

đổ ụ ộ ộ ộ đị ội c c b trong m t hình thái kinh tế - xã h i nhất nh. Song tiến hóa xã h i và cách

mạng xã hội thống nh ng vất biện chứ ới nhau: cách mạ ấng xã hội chỉ trở thành t t yếu

lịch sử khi những tiền đề củ ộa nó được tạo ra nhờ tiến hóa xã h i. Ngược lại, cách mạng

xã hội mở đường cho tiến hóa nh ng quá trình kư là nhữ ế tiếp nhau không ngừng trong

sự phát triển của xã hội.

Cải cách xã hội cũng tạo nên sự thay đổi về chất nhất định trong đời sống xã hội,

nhưng khác về nguyên tắc với cách mạng xã hộ ỗ ả ội ở ch : c i cách xã h i chỉ tạo nên

những bi phến đổi riêng lẻ, bộ ận trong khuôn khổ chế độ xã hội đang tồn tại; những cải

cách xã hội có ý nghĩa thúc đẩy quá trình tiế ạ ền hóa t o ti n đề dẫn tới cách mạng xã hội.

Kinh nghi p, phệm lịch sử cho thấy, trong các chế độ xã hội có đối kháng giai cấ ần lớn

những cải cách xã hội là kết quả củ đấ ủ ự ộa phong trào u tranh c a l c lượng tiến b , và

trong những hoàn cảnh nhất định, chúng trở thành những b ph n hộ ậ ợp thành của cách

mạng xã hội.

Đảo chính là thủ đoạn giành quyền lực nhà nước bởi một cá nhân hoặc một nhóm

người nhằm xác lập m n chột chế độ xã hội có cùng bản chất. Đảo chính không động đế ế

độ xã hộ ả ại và không ph i là phong trào cách m ng của quần chúng, cho nên đảo chính

khác hoàn toàn v ng xã hới cách mạ ội.

b) Nguyên nhân của cách mạng xã hội

180

Nguyên nhân sâu xa của cách mạng xã hội là mâu thuẫn giữa lực lượng s n xuả ất

và quan hệ sả ấ ấ ể ấn xu t. Lực lượng sản xu t phát tri n đến một mức độ nh t định thì quan

hệ sả ển xuất cũ ỗ trở nên l i thời, kìm hãm sự phát tri n của các lực lượng sả ấn xu t. “Từ

chỗ là những hình thức phát triển của các lực lượng s n xuả ất, những quan hệ ấy trở

thành những xiềng xích của các l c lự ượng s n xuả ất. Khi đó bắt đầu thời đại một cuộc

cách m

ạng xã hội”

Trong xã hội có giai cấp, mâu thuẫn giữa lực lượng sả ấn xu t và quan hệ sả ấn xu t

biểu hi n vệ ề mặ ạt xã hội thành mâu thuẫ ấn giữa giai c p cách m ng, đại biểu cho lực

lượng sản xuất m i vớ ới giai cấp thống trị dùng mọi thủ đ ạ đặ ệ ử o n, c bi t là s dụng công

cụ nhà nước có trong tay để bả ệo v , duy trì quan hệ sản xuất lỗi thời. Để thay thế quan

hệ sả ằ ện xuất cũ b ng quan h sả ện xuất mớ ơ ởi cao h n và làm cho nó tr thành quan h sản

xuất thống trị nhằm giải phóng mình, giai cấp cách mạng phải tiến hành đấu tranh

chố ạng l i giai cấp thống trị, phải giành lấy chính quyền nhà nước. Do vậy, cách mạng

xã hội là đỉ ủ đấ ấnh cao c a u tranh giai c p và là bước nhảy vọt t t yấ ếu trong sự phát triển

của xã hội có giai cấp; vấn đề chính quyền là vấn đề c bơ ản của mọi cuộc cách mạng xã

hội.

c) Vai trò của cách mạng xã hội

Các cuộc cách mạng xã hội có vai trò to lớn trong đời sống xã hội. Chỉ có cách

mạng xã hội mới thay thế được quan hệ sản xuấ ũt c bằng quan hệ ả s n xuất mới, tiến bộ,

thúc đẩy lực lượng sản xuất phát triển; mới thay thế ế được hình thái kinh t - xã hộ ũi c

bằng hình thái kinh tế - xã hội mới cao hơn. Cách mạng xã hội là bước chuyể ến bi n vĩ

đạ ố ộ ề ế ị ưi trong đời s ng xã h i v kinh t - chính tr - văn hóa - t tưởng. Trong các thời kỳ

cách mạng xã hội, năng lực sáng t a quạ ủo c ần chúng nhân dân được phát huy một cách

cao độ, như C.Mác đã nói: cách mạng xã hội là đầu tàu của l . ịch sử

Lịch sử nhân loại đã chứng minh đầy đủ và rõ nét vai trò của cách mạng xã hội qua

bốn cuộc cách mạng xã hội đưa nhân loại trải qua 5 hình thái kinh tế - xã hội nối tiếp

nhau là: Cuộc cách mạng xã hội thực hi c chuyện bướ ển từ ế hình thái kinh t - xã hội

nguyên thuỷ lên hình thái kinh tế - xã hội chiếm hữu nô lệ; cuộc cách mạ ếng chuyển ch

độ độ ộ ư đổ độ nô lệ ế lên ch phong kiến; cu c cách mạng t sản lật chế phong kiến, xác lập

chế độ tư bản chủ nghĩa; cuộc cách mạng vô sản lật đổ chủ nghĩa tư bản, xác lập chế độ

xã hội chủ nghĩa và tiến lên cộng sản chủ nghĩa.

Cuộc cách mạng vô s ng xã hản là một kiểu cách mạ ội m i vớ ề chất. N u tế ất cả các

cuộc cách m c chạng xã hội trướ ỉ là sự thay thế ứ ủ độ ế ữ ư hình th c c a chế chi m h u t nhân,

thay thế hình thức người bóc lột người, thì cách mạng vô s n nhả ằm xây dựng xã hội mới

không có giai cấp để giải phóng triệt để con người. Đ ự ắó là s chuyển biến sâu s c nhất

trong l nhân lo i. ịch sử ạ

d) Tính chất, lực l c cượng và động lự ủa cách mạng xã hội

1. C.Mác và Ph.Ăngghen: Toàn tập, Nxb. Chính tr quị ốc gia, Hà Nội, 1993, t.13, tr. 15.

181

Tính chất củ ộ ộa m t cu c cách mạng xã hộ ởi được xác định b i nhiệm vụ giải quyết

mâu thuẫn kinh tế (mâu thuẫn giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất) và mâu thuẫn

xã hội (giữa giai cấp b i giai cị bóc lột vớ ấp bóc lột) tương ứng. Nó phải giải quyết

những mâu thuẫn giai cấp nào, xoá bỏ chế độ xã hội nào, xác lập chế độ ộ xã h i nào.

Chẳng h ng 1789 ng tạn, cuộc cách mạ ở Pháp là cuộc cách mạ ư sả ấ ản vì giai c p tư s n và

các tầng l p tớp lao động do giai cấ ư sả ện lãnh đạo đ ựã th c hi n nhiệm vụ lậ ất đổ giai c p

đị ủ ỏ độ ự độ ưa ch phong kiến, xoá b chế phong kiến, xây d ng chế t bản.

Tính chất và nhiệm vụ củ ộ ộ ộ đị ựa m t cu c cách mạng xã h i quy nh l c lượng và

độ ự ủ ủ ộ ững l c c a cách mạng. Lực lượng c a cách mạng xã h i là nh ng giai cấp và tầng lớp

nhân dân có lợi ích ít nhiều g n bó v i phát ắ ới cách mạng và thúc đẩy cách mạng xã hộ

triển. L ng quy nhực lượng cách m ng do tính chạ ất của cách mạ ết định và còn do cả ững

đ ử ụ ủiều kiện lịch s c thể c a mỗ ộ ộ đị ữ ội cu c cách mạng xã h i quyết nh. Có nh ng cu c cách

mạng xã hội cùng một kiểu, nhưng do hoàn cảnh lịch sử cụ ế thể trong nước và trên th

giới khác nhau, nên có những lực lượng cách mạng khác nhau.

Động lực của cách mạng xã hội là những giai cấ ặp có lợi ích gắn bó ch t chẽ và lâu

dài đối với cách mạng. Tùy theo điều kiện l c , ng lịch sử ụ thể độ ực của cách mạng xã hội

cũng thay đổi.

Vai trò lãnh đạo trong cách mạng xã hội thuộc về giai cấp ng đứ ở vị trí trung tâm

của thời đại, là giai cấp đại biểu cho phương thức sản xuấ ấ ết mới, là giai c p ti n bộ nhất

trong số các giai cấp đang tồn tại. Chẳng hạn, giai cấp tư sả ấn là giai c p lãnh đạo trong

cách mạng tư sản, giai cấp vô sản là giai cấp lãnh đạo trong cách mạng vô sản.

2. Quan hệ giữa điều kiện khách quan và nhân tố chủ quan trong cách

mạng xã hội

Cách mạng xã hội chỉ có thể nổ ra, việc giành chính quyền chỉ trở thành nhiệm vụ

trực tiếp, khi đã có nh n thiữ đng iều kiện khách quan cầ ết đã chín muồi tạo thành tình

thế cách mạng.

Tình thế cách mạng là sự chín muồi củ ẫ ữ ựa mâu thu n gi a l c lượng sản xuất và

quan h a mâu thu n t o lệ sản xuất, củ ẫn giai cấp trong xã hội dẫ ới những đả ộn trong nền

tảng kinh tế - xã hội, tạo nên một cuộc khủng hoảng chính trị sâu sắc khiến cho việc

thay thế thể chế chính trị đ ằó b ng thể chế chính trị khác tiến bộ hơn như là một thực tế

không thể o ngđả ược.

Kinh nghi ng minh rệm lịch sử đã chứ ằng nếu chưa có những điều kiện khách

quan cho một cuộ ộ ỗc cách mạng xã hội thì không có m t n lực nào của người cách

mạng có thể đưa cách mạng đến th ng lắ ợi. Nhưng mộ đt khi iều kiện khách quan cho

cuộc cách mạng đã chín muồi, thì vận m nh cệ ủa một cuộc cách mạng lại hoàn toàn tùy

thuộ ốc vào nhân t ch ch chủ quan và lúc ó nhân tđ ố ủ quan là nhân tố ủ đạ o.

Muốn cho cách mạng xã hội nổ ra và giành thắng lợi, ngoài tình thế cách mạng,

còn phải có sự chín muồi của nhân tố chủ quan và sự kết hợp úng đ đắn nhân tố chủ quan

182

với điều kiện khách quan.

Sự chín muồi của nhân tố chủ quan trong cách mạ ểng xã hội bi u hiện ở trình độ

cao của tính tổ chức, ở mứ độ đế đỉ đ ủc quyết tâm n nh iểm c a giai cấp cách mạng sẵn

sàng tiến hành những hoạt t động cách mạng mạnh m nhẽ ất, kiên quyết nhấ để lậ đổt

chính quyền đương thời, xác lập chính quyền cách mạ ấng do giai c p đ ủó làm ch thể.

Nhân tố chủ quan g ng xã hắn liền với mỗi kiểu cách mạ ội và mứ độ ủc phát triển c a nó

trong mỗi kiểu cách mạng c ng rũ ất khác nhau.

Cách mạng xã hội không thể nổ đ ra và thắng lợi khi iề ệu ki n khách quan không

cho phép. Nhưng giai cấp cách mạ ẩng không thể ụ độ ồ th ng ng i chờ, mà phải chu n bị

l iực lượng và phải tác động làm cho điều kiện khách quan chín muồi. Và khi đ ều kiện

khách quan đã chín muồi, tình thế cách mạ ấ ệ ấng xu t hi n thì giai c p cách mạ ảng ph i kịp

thời chớp lấy thời cơ, phát động quầ ạn chúng đứng lên làm cách m ng, giành chính

quyền v tay. V.I.Lênin nh ngề ắc nhở ười mácxít chân chính phải biết kết hợp “tính sáng

suốt khoa học hoàn toàn trong việc phân tích tình hình khách quan và sự tiến hóa khách

quan, với việc thừa nhận một cách hết sứ ứ ụ ủc d t khoát tác d ng c a nghị lực cách mạng,

tính sáng tạo cách mạng và tính chủ độ ủ ng cách mạng c a quần chúng, - và dĩ nhiên là cả

của những cá nhân, những tập đoàn, những tổ chức và những chính đảng biết phát hiện

ra và th i nh

ực hiện sự liên kết vớ ữ ấng giai cấp này hoặc giai c p khác”

3. Hình thức và phương pháp cách mạng

Cách mạng xã hội có thể diễn ra dưới nhiều hình thức khác nhau, nhưng dù dưới

hình thức nào, cách mạng cũng không thể đạt tới thành công nếu không có bạo lực cách

m nạng làm điều kiệ .

Bạo lực cách mạng là hành động cách mạng của quần chúng dưới sự lãnh đạ ủo c a

giai cấp cách mạng vượt qua khỏi giớ ời hạ ậ ấn pháp lu t của giai c p thống trị đương th i

nhằm lật đổ nhà nước lỗi thời, xác lập nhà nước của giai cấp cách mạng.

Bạo l u, bực cách mạng là tất yế ởi vì giai cấp thống trị lỗi thờ ời không bao gi tự

nguyện từ bỏ đị ố a vị th ng trị củ ủa mình. Trước phong trào cách mạng c a quần chúng,

lợi ích bị uy hiếp, nó sẵn sàng sử dụ ự ủ ộng quyền l c c a nhà nước với b máy bạo lực để

đ để đổ ốàn áp phong trào cách mạng. Vì vậy, lật giai cấp th ng trị và giành chính quyền,

giai cấp cách mạng không có cách nào khác là phải dùng đế ựn bạo l c cách mạng. C.Mác

cho rằng b o lạ ực là bà đỡ cho mọi xã hội cũ đang thai nghén mộ ộ ựt xã h i mới, bạo l c là

công cụ mà sự vận động xã hội dùng để tự mở đường cho mình và đậ ữp tan nh ng hình

thứ ức chính th c cứ đờng và chết.

Phân tích đặc điểm nhà nước tư sản trong thời i đạ đế quốc chủ nghĩa, V.I Lênin đi

tới kết lu t yận về tính tấ ếu phổ ủ biến c a cách mạng b o l s n b ạ ực: “Nhà nước tư ả ị thay thế

bởi nhà nước vô sản (chuyên chính vô sản) không thể bằng con đường "tiêu vong" được,

1. V.I.Lênin: Toàn tập, Nxb. Tiế ộn b , Mátxcơva, 1976, t.16, tr. 29.

183

mà ch

ỉ có thể, theo quy luật chung, bằng một cuộc cách mạ ạng b o l . ực thôi”

Trong lịch sử nhân loại, chưa có giai cấp cách mạ ềng nào giành được chính quy n

nhà nước bằng con đường từ bỏ bạ ự ựo l c. Ngay cả ạ khi cách m ng được th c hiện dưới

hình thức tương đối hoà bình, do giai cấp thống trị lỗ ải thời không còn đủ kh nă ửng s

dụng sức mạnh để giữ nhà nước của nó, thì giai cấp cách mạng vẫn phải dùng bạo lực

làm hậu thuẫn, làm điều kiện để sẵ ả ấn sàng đậ ựp tan s ph n kháng của giai c p thống trị,

nếu nó dùng b o l ng lạ ực để chố ại.

Trong khi kh c, nhẳng định cách mạng b o lạ ự ững người mácxít không phủ nhận

khả n căng đưa cách mạng xã hội tiến lên bằng phương pháp hoà bình, kể ả ử ụ việc s d ng

“con đường nghị trường"; song nó chỉ có thể được bảo đảm khi có sức mạnh của phong

trào quần chúng - bạo lực cách mạng - làm hậu thuẫn.

Xu thế từ đố đầ ể đố ỏ đ ể i u chuy n sang i thoạ ệi hi n nay không bác b quan i m mácxít

về bạo lực cách mạ ạng. Xu thế đó được t o ra bởi chính sự lớn mạ ủnh c a các phong trào

cách mạng và hoà bình, bở ự ữi tương quan l c lượng gi a cách mạ ảng và ph n cách mạng.

Trong khi không ngớt rêu rao về sự cầ ến thi t phải giải quyết xung đột bằng con đường

đối thoạ ưi, nh ng lực lượng đế quốc đã vẫn luôn s n sàng sẵ ử dụ ạ ựng b o l c hết sức tàn nhẫn

ở ề nhi u khu vực trên thế giới để áp đặt quan đ ểi m “hoà bình”, “dân chủ”, “nhân quyền”

của họ.

Trong thời đại hiện nay, trước sự tác động của cuộc cách mạng khoa học công

nghệ, s bi p cự ến đổi phức tạ ủa các trào lưu cách mạng, đặc biệt là tình trạng tạm thời khủng

hoảng c ngh n tủa chủ ĩa xã hội, các nhà lý luậ ư sả ế ận đã lớn ti ng bác bỏ lý lu n cách

mạng xã hội của chủ nghĩa Mác - Lênin.

Tuy nhiên, dù các lý luận gia tư sả ến có bác bỏ th nào đối với lý luận cách

mạng xã hội thì cũng không th bác bể ỏ được tính quy luật vận động, phát triển của

các hình thái kinh tế – xã hội là phải thông qua các cuộc cách mạng xã hội. Hình thái

kinh tế-xã hội tư bả ễn chủ nghĩa không thể là hình thái kinh tế xã hội vĩnh vi n của

lịch sử, nó tất yếu sẽ bị phủ đị đờnh bởi sự ra i củ ộ ộa m t hình thái kinh tế - xã h i cao

hơn là hình thái kinh tế - xã hội cộng sản chủ nghĩa và điều đó chỉ có được nhờ vào

cuộc cách mạng vô sản.

Những biến đổi to lớn trong thời đại ngày nay, một mặt ngày càng chứng minh

tính tất yếu của các cuộc cách mạng xã hội, mặ ạt khác cũng cho thấy cuộc cách m ng

vô sản trong thời đại ngày nay chỉ có thể thành công nếu giai cấp cách mạng tìm

được những hình thứ ứ ữc và phương th c mới thích hợ ớp v i nh ng biến đổi lớn lao của

thời đại ngày nay. a khoa hĐó c p cũng là một nhiệm vụ khó khăn và phức tạ ủ ọc về

chủ nghĩa xã hội.

1. Sđd, t.33, tr. 27.

184

câu hỏi ôn tập

1. Hãy phân tích nguồn g n chốc, bả ất của nhà nước, nêu các kiểu và hình thức nhà

nước?

2. Những đặc trưng và chức năng cơ bản của nhà nước vô sản khác với các

nhà nước trong lịch sử như thế nào?

3. Tại sao nói cách mạng xã hội là phương thức thay thế hình thái kinh tế - xã hội

này bằng hình thái kinh tế - xã hội khác cao hơn, tiến b hộ ơn?

Chương XIII

Ý thức xã hội

I- Tồn tại xã hội và ý thức xã hội

1. Khái niệm tồn tại xã hộ ội và ý thức xã h i

a) Khái niệm tồn tại xã hội

185

Tồn tại xã hội là toàn bộ sinh hoạt vật chất và những điều kiện sinh hoạt vật chất

của xã hội.

V.I.Lênin khi nghiên cứu t n tồ ại xã hội với tính cách vừa là đời sống vật chất

vừa là những quan hệ vật chất giữa người và ng c anh sười đã cho rằng: việ ống, anh hoạt

độ ế đẻng kinh t , anh sinh con cái và anh chế tạo ra các sản phẩm, anh trao đổi sản phẩm,

làm nảy sinh ra một chuỗi t t yấ ếu khách quan gồm những biến cố, những sự phát triển,

không phụ thuộc vào ý thức xã hội của anh và ý thức này không bao giờ bao quát được toàn

vẹn cái chuỗi đó.

Các yếu tố ạ chính t o thành tồn tại xã hội là phương thức sản xu u kiất vật chất, điề ện

tự nhiên - hoàn cảnh địa lý, dân số và mật độ dân số... trong đó phương thức sản xuất

vật chất là yếu t c bố ơ ản nhất.

b) Khái niệm và kết cấu của ý thức xã hội

ý thức xã hội là mặt tinh thần của đời số ộ ồ ộ ững xã h i, bao g m toàn b nh ng quan

đ ểi m, tư tưởng cùng nhữ ảng tình c m, tâm trạng,... của những cộng đồng xã hội, nảy sinh

từ t n tồ ại xã hội và phản ánh tồn tại xã hội trong những giai đoạn phát triển nhất định.

- Cần thấy rõ sự khác nhau tương đối giữa ý thức xã hội và ý thức cá nhân. ý thức

của cá nhân đều phản ánh tồn tại xã hội với mức độ khác nhau. Do đó, nó không thể không

mang tính xã hội. Song ý thức cá nhân không phải bao giờ cũ đ ưng thể hiện quan iểm t

tưởng, tình cảm phổ biến của một cộng đồng, một tập đoàn xã hội, một thời đại xã hội

nhất định.

ý thức xã hội và ý thứ ồ ạc cá nhân t n t i trong mối liên hệ hữu cơ, biện chứng với

nhau, thâm nhập vào nhau và làm phong phú nhau.

Lĩnh v n cực tinh thầ ủa đời sống xã hội có cấu trúc hết sức phức tạp. Có thể tiếp

cận kết cấu của ý thức xã hội từ nh ng phữ ương diện khác nhau.

Theo n i dung và lộ ĩnh vực phản ánh đời sống xã hội, ý thức xã hội bao gồm các

hình thái khác nhau: ý thức chính trị, ý thức pháp quyền, ý thức đạo đức, ý thức tôn

giáo, ý thức thẩm mỹ, triết học,...

Theo trình độ phản ánh có thể phân biệt ý thức xã hội thông th c lý ường và ý thứ

luận.

ý thức xã hội thông thường là toàn bộ những tri thức, những quan niệm... của

những con người trong một cộng nh, đồng người nhất đị được hình thành một cách trực

tiếp từ hoạt động thực tiễn hàng ngày, chưa được hệ thống hóa, khái quát hóa thành lý

luận. Trong ý thứ ộc xã h i thông thường, tâm lý xã hội là bộ phận r ng. ất quan trọ

ý th i thông thức xã hộ ường, th ng, trường phản ánh sinh độ ực ti t cuếp nhiều mặ ộc

sống hàng ngày của con người, thường xuyên chi phối cuộc sống đó. ý thức thông

thường tuy là trình độ thấp so với ý thức lý luận, nhưng những tri thức kinh nghiệm

phong phú n đó có thể trở thành tiề đề quan trọng cho sự hình thành các lý thuyết xã hội.

186

ý thức lý luận là nhữ ưng t tưởng, quan đ đ ốiểm ã được hệ th ng hóa, khái quát hóa

thành các h c thuyọ ết xã hội, được trình bày dưới dạng những khái niệm, phạm trù, quy

luật. ý thức lý luậ ọn (lý luận khoa h c) có khả nă ự ộng phản ánh hiện th c khách quan m t

cách khái quát, sâu sắc và chính xác, vạch ra các mối liên hệ bản chất củ ựa các s vật và

hiện tượng. ý thức lý luận đạt trình độ cao và mang tính hệ thống tạ ệo thành các h tư

tưởng.

Quan hệ gi tữa tâm lý xã hội và hệ ư tưởng.

Tâm lý xã hội bao gồm toàn bộ tình cảm, ước muốn, tâm trạng, tập quán... của

con người, của một bộ phận xã hội hoặc của toàn xã hội hình thành dưới ảnh hưởng

trực tiế ủ ốp c a đời s ng hàng ngày của họ và phản ánh đời sống đó.

Đặc đ ủ ộ ộ ự ế đ ốiểm c a tâm lý xã h i là phản ánh m t cách tr c ti p iều kiện sinh s ng

hàng ngày của con người, là sự phản ánh có tính chất tự phát, thường ghi lại những mặt

bề ngoài của tồn tại xã hội. Nó không có khả nă ạng v ch ra đầ đủy , rõ ràng, sâu sắ ảc b n

chất các m i. ối quan hệ xã hội của con ngườ

Những quan niệm của con người ở trình độ tâm lý xã hội còn mang tính kinh

nghiệm, chưa được thể hiện về mặt lý luận, yếu tố trí tuệ đan xem với yếu tố tình cảm. Tuy

nhiên, không thể ph nh ng củ ận vai trò quan trọ ủa tâm lý xã hội trong sự phát triể ủn c a ý

thức xã hội. C.Mác, Ph.Ăngghen, V.I.Lênin và Hồ Chí Minh r c nghiên ất coi trọng việ

cứu trạng thái tâm lý xã hộ ủ đểi c a nhân dân hiểu nhân dân, giáo dục nhân dân, đưa nhân

dân tham gia tích cực, tự giác vào cuộc đấu tranh cho một xã hội tốt đẹp.

Hệ tư độ ậ tưởng là trình nh n thức lý luận về tồn tại xã hội, là hệ thống những quan

đ ểi m, tư tưởng (chính trị ế ọ ệ ậ, tri t h c, đạ đứo c, ngh thu t, tôn giáo), kết quả củ ựa s khái

quát hóa những kinh nghiệm xã hội. Hệ tư tưởng được hình thành mộ ựt cách t giác

nghĩa là tạo ra bởi các nhà tư tưởng củ ữ địa nh ng giai cấ ấp nh t nh và được truyền bá

trong xã hội.

Cần phải phân biệt hệ tư tưởng khoa học và hệ tư tưởng không khoa học. Hệ tư

tưởng khoa học phản ánh chính xác, khách quan các mối quan hệ vậ ất ch t củ ộa xã h i. Hệ

tư tưởng không khoa học tuy cũng phản ánh các mối quan hệ vậ ất ch t củ ộa xã h i, nhưng

dưới một hình thức sai lầm, hư o hoả ặc xuyên tạc.

Với tính cách là một bộ ủ phận c a ý thức xã hội, hệ t tư ưở ưởng ảnh h ng lớn đến sự

phát triển của khoa học. Lịch sử các khoa họ ự đ ụ ọc t nhiên ã cho thấy tác d ng quan tr ng

của hệ tư tưởng, đặc biệt là tư tưởng triế ọ đố ữt h c i với quá trình khái quát nh ng tài liệu

khoa học.

Tâm lý xã hội và hệ t tư ưở ương xã hộ đội tuy là hai trình , hai ph ng thức phản ánh

khác nhau của ý thức xã hội, nhưng có mố đội quan hệ tác ng qua lại với nhau, chúng có

cùng m c là tột nguồ ốn g ồ ạn t i xã hội, đều phản ánh tồn tại xã hội. Tâm lý xã hội tạo

đ ợiều kiệ ận thu n l i cho các thành viên giai cấ ệp tiếp thu h tư tưởng của giai cấp. Mối

liên hệ chặt chẽ giữa hệ tư tưởng (đặc biệt là tư tưởng khoa họ ộc tiến b ) với tâm lý xã

187

hội, với thực tiễn cuộc sống sinh động và phong phú sẽ giúp cho hệ tư tưởng xã hội, cho

lý luận bớt xơ cứ ớng, b t sai lầ ạ ệm. Trái l i h tư tưởng, lý luậ ộ ốn xã h i, gia tăng yếu t trí

tuệ cho tâm lý xã hội. Hệ tư ọ đẩ ộ tưởng khoa h c thúc y tâm lý xã h i phát triển theo chiều

hướng úng đ đắn, lành mạnh có lợi cho tiến bộ xã hội. Hệ tư tưởng phản khoa học, phản

độ ữ ố ự ủ ộng kích thích nh ng yếu t tiêu c c c a tâm lý xã h i phát triển.

Tuy nhiên, hệ tư tưởng không ra đờ ự ừ ội tr c tiếp t tâm lý xã h i, không phải là sự

biểu hiện trực tiếp của tâm lý xã hội.

Bất kỳ tư tưởng nào khi phả ện ánh các mối quan h đương thờ ời thì đồng th i cũng

kế thừa những học thuyết xã hộ ữ ưi, nh ng t tưở ướng và quan đ đ ồ ạiểm ã t n t i tr c đó. Thí

dụ, hệ tư tưởng tôn giáo thời trung cổ ủ ở Tây Âu thể ệ hi n lợi ích c a giai cấp phong kiến,

nhưng l ng tại ra đời trực tiếp từ nhữ ư tưởng triết học duy tâm có từ thời cổ đại và những

tư tưởng c o Của đạ ơ đốc thờ đầi kỳ u Công nguyên. Hệ tư tưởng Mác - Lênin cũng

không trực tiếp ra đời t i cừ tâm lý xã hộ ủa giai cấp công nhân lúc đ đó ang tự phát đấu

tranh chống giai cấp tư sả ận, mà là sự khái quát lý lu n từ tổ ố ữ ứ ủng s nh ng tri th c c a

nhân loại, từ ữ nh ng kinh nghiệm của cuộc đấu tranh giai cấ ủp c a giai cấp công nhân,

đồ ừ ự ọ ộng thời kế th a tr c tiếp các h c thuyết kinh tế - xã h i và tri t h i thế ọc vào cuố ế kỷ

XVIII, đầu thế kỷ XIX...

Như v t tậy, hệ ư ưởng xã hội liên hệ hữu cơ với tâm lý xã hội, chịu sự tác độ ủng c a

tâm lý xã hội, nhưng nó không phải đơn giản là sự "cô đặc" của tâm lý xã hội.

c) Tính giai cấp của ý thức xã hội.

Trong xã hội có giai cấp, các giai cấp có những điều kiện sinh hoạt vật chất khác

nhau, những lợi ích khác nhau do địa vị xã hội của mỗi giai cấp quy định, do đó, ý thức

xã hội c i lủa các giai cấp có nội dung và hình thức phát triển khác nhau hoặc đố ập nhau.

Tính giai cấ ủp c a ý thức xã hội biểu hiện ở tâm lý xã hội cũ ưng nh ở hệ tư tưởng.

Về mặ ả ạt tâm lý xã hộ ỗi, m i giai cấp đều có tình c m, tâm tr ng, thói quen riêng, có thiện

cảm hay ác cảm với tập đoàn xã hội này hoặc tập đoàn xã hội khác. ở trình độ hệ tư

tưởng thì tính giai cấp của ý thức xã hội biểu hiện sâu sắc hơn nhiều. Trong xã hội có

đối kháng giai cấp bao giờ cũ ữ đ ưng có nh ng quan iểm t tưởng hoặ ệc những h tư tưởng

đố ưi lập nhau: t tưởng của giai cấp bóc lộ ị ộ ủ ốt và giai cấp b bóc l t, c a giai cấp th ng trị

và giai cấp bị trị. Những tư tưởng thố ịng tr củ ộ đạa m t thời i bao giờ cũ ưng là t tưởng

của giai cấp thống trị về kinh tế và chính trị ở thời đại đó.

Nếu hệ tư tưởng của giai cấ ảp bóc lộ ố ứt th ng trị ra s c b o vệ địa vị củ đa giai cấp ó

thì hệ tư tưởng của giai cấp bị ị ị tr , b bóc lột thể hiện nguyệ ọn v ng và lợi ích của quần

chúng lao động chống lại xã hội ng i bóc lườ ột người, xây dựng một xã hội công bằng

không có áp bức bóc lột.

Chủ nghĩa Mác - Lênin là hệ tư tưởng khoa học và cách mạ ấng của giai c p

công nhân, ng n chúng bọn cờ giải phóng c a quủ ầ ị áp b t, phức, bóc lộ ản ánh tiến trình

khách quan của sự phát triển lịch sử. Hệ tư ậ ớ tưởng Mác - Lênin đối l p v i hệ ư t tưởng tư

188

sản - hệ tư tưởng bả ệo v lợi ích củ ấ ưa giai c p t sả ả ện, b o v chế độ ngườ ười bóc lột ng i.

Cuộc đấu tranh giai cấp giữa giai cấ ưp t sả ấ ản và giai c p vô s n hàng thế kỷ ễ nay di n ra

gay gắt trên tất cả các lĩnh vực, trong đó có lĩnh v t t ng. ực hệ ư ưở

Trong điều kiện xã hội ngày nay, cuộc đấu tranh giai cấ ĩ ựp trên l nh v c ý thức hệ

vẫn đang tiếp tục diễn ra. Trước những khó khăn và thử thách trên con đường phát triển

của chủ nghĩa xã hội, các thế lự đị đc thù ch ang ra sức tiến công vào chủ nghĩa Mác -

Lênin, muốn ph nhủ ận, xoá bỏ nó. Do vậy bảo v nghệ và phát triển chủ ĩa Mác - Lênin

trong điều kiện thế gi ng cới ngày nay, là một nhiệm vụ quan trọ ủa cuộc đấu tranh vì

mục tiêu độc lập dân tộc, dân chủ và chủ nghĩa xã hội của nhân dân ta và nhân dân tiến

bộ trên thế gi i nói chung. ớ

Khi kh nh tính giai c a duy vẳng đị ấp c nghủa ý thức xã hội, chủ ĩ ật lịch sử đồng

thời còn cho rằng, ý thức của các giai cấp trong xã hội có sự tác động qua lại với nhau.

Trong xã hội có áp bức giai cấp, các giai cấp bị trị do bị tước đ ư ấoạt t liệ ảu s n xu t, phải

chịu sự áp bức về vậ ất ch t nên không tránh khỏ ị ứi b áp b c về tinh thần, không tránh khỏi

chịu ảnh hưởng tư tưởng củ ốa giai cấp th ng trị, bóc lột. C.Mác và Ph.Ă ếngghen vi t:

"Giai cấp nào chi phối những tư liệu sản xu nh ng tất v t thì cật chấ ũng chi phối luôn cả ữ ư

liệu s n xuả ất tinh thần, thành thử nói chung tư tưởng c ng ngủa nhữ ười không có tư liệu

ản xuất tinh thần cũng đồng thời bị giai cấp thống trị đó chi phối"

. Tuy nhiên, mức độ

ảnh hưởng của tư tưởng giai cấp thống trị đối với xã hội tùy thuộc vào trình độ phát triển

ý thức cách mạng của giai cấp bị trị.

Không những giai cấp bị trị chịu ảnh hưởng tư tưởng của giai cấp thống trị, mà

trái lại giai cấp thống trị cũ ưng chịu ảnh hưởng t tưởng của giai cấ ệp bị trị. Đặc bi t ở

thời kỳ đấu tranh cách mạng phát triển mạnh, thường thấy m ngột số ười trong giai cấp

thống trị, nhất là những trí thứ ế ộc ti n b từ bỏ ấ ấ ủ giai c p xu t thân c a mình chuyển sang

hàng ngũ giai cấp cách mạng, chịu ảnh h ng tưở ư tưở ường của giai cấp đó. Một số ng i

còn trở thành nhà tư ủ tưởng c a giai cấp cách mạng.

ý thức cá nhân trong xã h i có phân chia giai cộ ấp, về bả ể ện chất, là bi u hi n mức

độ ứ độ ứ đị ữ đ ậ này hay m c khác ý th c giai cấp, do a vị và nh ng iều kiện sinh hoạt v t chất

chung c ng hoàn của giai cấp quyết định. Nhưng mỗi cá nhân lại có nhữ ảnh sinh sống

riêng như hoàn cảnh giáo dục, trường đời mà họ trải qua, ảnh h ng tưở ư tưởng chính trị

và tư tưởng khác do họ ố ậ đ tiếp thu được khi s ng trong môi trường thân c n (gia ình, bạn

bè, đồng nghiệp), v.v.. Tất cả ữ nh ng cái đó làm cho ý thức của mỗi người vừa biểu hiện

ý thức giai cấp vừa mang những đặc điể ạ ữm cá nhân, t o thành nh ng cá tính và nhân cách

riêng của cá nhân, làm cho thế giới tinh thần c giủa cá nhân này khác với thế ới tinh thần

của những cá nhân khác cùng giai cấp.

Tuy nhiên, quá nhấn m nh nh u kiạ ững điề ện sinh hoạt của cá nhân, thổi phồng mặt

cá nhân trong ý thức của con người sẽ dẫ ể ản tới hi u sai b n chất củ ứa ý th c cá nhân. Vì

1. C.Mác và Ph.Ăngghen: Toàn tập, Nxb. Chính tr quị ốc gia, Hà Nội, 1995, t.3, tr. 66.

189

vậy, khi đánh giá các hiện t p phượng ý thức trong xã hội có giai cấ ải nắm vững mối

quan hệ bi ng giện chứ ữa ý thức giai cấp và ý thức cá nhân.

Trong xã hội có giai cấ ứp, ý th c xã hội không chỉ mang dấu ấn của những đ ềi u kiện

sinh hoạt vật chất của giai cấp, mà còn phản ánh những điề ệu ki n sinh hoạt chung của dân

t iộc; những đ ều kiện lịch sử, kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội, điều kiện tự nhiên hình

thành trong quá trình phát triển lâu dài của dân tộc. Vì vậy, trong ý thức xã hội, ngoài

tâm lý và hệ tư tưởng xã hộ ủ ồ ộ ải c a giai cấp, còn bao g m tâm lý dân t c, tình c m, ước

muốn, tập quán, thói quen, tính cách, v.v. của dân tộc, phản ánh những đ ềi u kiện sinh

hoạt chung của dân tộc, thấm sâu vào mọ ĩ ự ối l nh v c đời s ng tinh thần của dân tộc, truyền

từ thế hệ này qua thế hệ khác tạo thành truyền thống dân tộc.

Tâm lý dân tộc tuy phản ánh những điều kiện sinh hoạt chung của dân tộc và

mang tính chất toàn dân tộc, nhưng có mối liên hệ hữu cơ với ý thức giai cấ ấp. Giai c p

cách m ng tiạ ến b n c ng tộ phát huy những giá trị tinh thầ ủa dân tộc, ngược lại nhữ ư

tưởng giai cấp ph n ả động mâu thuẫn sâu sắc với các giá trị ó. đ

Giai cấp công nhân được vũ trang bằng hệ tư tưởng Mác - Lênin luôn luôn quan

tâm sâu sắc đến việc bảo vệ và phát triển nh p cững truyền thống văn hóa tốt đẹ ủa

dân tộc.

2. Biệ ứn ch ng giữa tồ ạn t i xã hộ ội và ý thức xã h i

a) Vai trò quyết định của tồn tại xã hộ ội đối vớ ứi ý th c xã h i.

Công lao to lớn c nghủa C.Mác và Ph.Ăngghen là phát triển chủ ĩa duy vật đến

đỉ ự đnh cao, xây d ng quan iểm duy vật về lị ử ả ộch s và lần đầu tiên gi i quyết m t cách

khoa học vấ đền sự ủ ứ ộ đ ứ hình thành và phát triển c a ý th c xã h i. Các ông ã ch ng minh

rằng, đời sống tinh thần của xã hội hình thành và phát triển trên cơ sở củ đờ ốa i s ng vật

chất, r tìm nguằng không thể ồ ốn g c c a tủ ư tưởng, tâm lý xã hội trong bản thân nó, nghĩa

là không thể tìm trong đầu óc con người mà ph t. Sải tìm trong hiện thực vật chấ ự biến

đổ ủ ộ đạ đ ũ ải c a m t thời i nào ó c ng sẽ ể không th gi i thích được nếu chỉ căn cứ vào ý thức

của thời đại ấy. C.Mác viết: "... không thể nh n nh vậ đị ề mộ đạ đả ộ ưt thời i o l n nh thế căn

cứ vào ý thức của thời đại ấy. Trái lại, phải giải thích ý thức ấy bằng những mâu thuẫn

của đời sống vật chất, bằng s xung ự đột hiện có giữa các lực lượng sản xuất xã hội và

ững quan hệ s n xu . ả ất xã hội"

Những luận điểm trên đây đã bác bỏ quan niệm sai l m cầ ủa chủ nghĩa duy tâm

muố đn i tìm nguồ ốn g c c c tủa ý thứ ư tưởng trong bản thân ý thứ ưc t tưởng, xem tinh

thần, tư tưở ượng là nguồ ố ủn g c c a mọi hiện t ng xã hộ đị ự ội, quyết nh s phát triển xã h i

và trình bày lịch sử các hình thái ý thức xã hội tách rời cơ ở s kinh tế - xã hộ ủi. Ch nghĩa

duy v ng t n tật lịch sử chỉ rõ rằ ồ ại xã hội quyết định ý thức xã hội, ý thức xã hội là sự

phản ánh của tồn tại xã hội, phụ thuộc vào tồn tại xã hội. Mỗi khi tồ ạn t i xã hội, nhất là

phương thức sản xu ng tất biến đổi thì nhữ ư tưởng và lý luậ ộ ữ đn xã h i, nh ng quan iểm

1. Sđd, t.13, tr. 15.

190

về chính trị, pháp quyền, triết học, đạo đức, văn hóa, nghệ thuật, v.v. sớ ộm mu n sẽ biến

đổ ữi theo. Cho nên ở nh ng thời kỳ lịch sử ấ ữ khác nhau nếu chúng ta th y có nh ng lý

luận, quan điểm, tư tưởng xã hội khác nhau thì đó là do những điều kiện khác nhau của

đờ ố ậ ế địi s ng v t chất quy t nh.

Quan điểm duy vật lịch sử về ạ ngu n gồ ốc của ý thức xã hội không phải dừng l i ở

chỗ xác đị ựnh s phụ thuộc của ý thức xã h i vào tộ ồn tại xã hội, mà còn chỉ ra rằng, tồn

tại xã hội quyết định ý thức xã hội không phải một cách giản đơn trực tiếp mà thường

thông qua các khâu trung gian. Không phải bất cứ t tư ưởng, quan niệm, lý luận hình thái

ý thức xã h c tiội nào cũng phản ánh rõ ràng và trự ếp những quan hệ kinh tế của thời i, đạ

mà chỉ khi nào xét đến cùng thì chúng ta mới thấy rõ những mố đượi quan hệ kinh tế c

phản ánh bằng cách này hay cách khác trong các tư t ng ưở ấy.

Như vậ ế ọy, tri t h c Mác - Lênin đòi h i phỏ ải có thái độ biện chứng khi xem xét sự

phản ánh tồn tại xã hội của ý thức xã hội.

b) Tính độc lập tương đối của ý thức xã hội.

Khi khẳng định vai trò quyết i đị ủnh c a tồ ạn t i xã hộ đối với ý thức xã hội, và ý

thức xã hội là sự phản ánh của tồn tại xã hội, ph thuụ ộc vào tồ ạn t i xã hội, chủ nghĩa

duy vật lịch sử không xem ý thức xã hội như mộ ố ụ đột yếu t th ng, trái lạ ấi còn nh n

mạnh tác dụng tích cực của ý thức xã hộ đố ớ đờ ố ội i v i i s ng kinh tế - xã h i, nhấn mạnh

tính độc lập tương đối của ý thức xã hội trong mối quan hệ với tồ ạ ộn t i xã h i. Tính độc

lập tương ó biđối đ ểu hiện nh ng ở ữ điểm sau đây:

- ý thức xã hội th i tường lạc hậu so vớ ồ ạn t i xã hội

Lịch sử xã hội cho thấy, nhiều khi xã hội cũ đã mất đi, thậm chí đã mất rất lâu,

nhưng ý thức xã hội do xã hội đó sinh ra vẫn tồn tại dai dẳng. Tính độc lập tương đối này

biểu hi nh vện đặc bi t rõ trong lệ ĩ ực tâm lý xã hội (trong truyề ốn th ng, tập quán, thói

quen, v.v.). V.I.Lênin cho rằng, sức mạnh củ ậ ạ ề ếa t p quán được t o ra qua nhi u th kỷ là sức

mạnh ghê gớm nhất.

Khuynh hướng l ng bi u hi n cạc hậu của ý thức xã hội cũ ể ện rõ trong điều kiệ ủa

chủ nghĩa xã hội. Nhiều hiện tượng ý thức có nguồ ốn g c sâu xa trong xã hội cũ vẫn tồn

tại trong xã hội mới như lối sống ăn bám, lười lao động, tệ tham nhũng, v.v..

ý thức xã hội thường lạ ậ ơc h u h n so với tồn tại xã hộ ữi là do nh ng nguyên nhân sau

đây:

Một là, sự biến đổi của tồn tại xã hội do tác ng mđộ ạnh mẽ, thường xuyên và trực

tiếp c n của những hoạt động thực tiễ ủa con người, thường diễn ra với tốc độ nhanh mà ý

thức xã h a, ý th c xã hội có thể không phản ánh kịp và trở nên lạc hậu. Hơn nữ ứ ội là cái

phản ánh tồn tại xã hội nên nói chung chỉ bi biến đổi sau khi có sự ến đổi của tồn tại

xã hội.

Hai là, do sức mạnh của thói quen, truyền thống, tập quán cũ ưng nh do tính lạc

191

hậu, b cảo thủ ủa một số hình thái ý thức xã hội.

Ba là, ý thức xã hội luôn gắn với lợi ích của những nhóm, nhữ đng tập oàn người,

những giai cấp nhất định trong xã hộ ậi. Vì v y, những tư t ng cưở ũ, lạc hậu thường được các

lực lượng xã hội phản tiế ộn b lư ữu gi và truyề ằ ố ự ộn bá nh m ch ng lại các l c lượng xã h i

tiến b . ộ

Những ý thức lạc hậu, tiêu cực không mấ đ ột i m t cách dễ ậ dàng. Vì v y, trong sự

nghiệp xây dựng xã hội mới phải thường xuyên tăng cường công tác tư tưởng, đấu tranh

chố ạng l i những âm mư độ ạu và hành ng phá ho i của nhữ ựng l c lượng thù địch về mặt tư

tưởng, kiên trì xoá bỏ những tàn dư ý thức cũ, đồng thời ra sức phát huy những truyền

thố ư ống t tưởng t t đẹp.

- ý thức xã hội có thể vượt trước tồn tại xã hội

Khi khẳng định tính thường l n cạc hậu hơ ủa ý thức xã hội so với tồn tại xã hội,

triết học mácxít đồng thời thừ ậ ữ đ đị ưa nh n rằng, trong nh ng iều kiện nhất nh, t tưởng

của con người, đặc biệt những tư tưởng khoa học tiên tiế ển có th vượ ướt tr c sự phát

triển c o hoủa tồn tại xã hội, dự báo được tương lai và có tác dụng tổ chức, chỉ đạ ạt động

thực tiễn c ng hoủa con người, hướ ạt động đó vào việc giải quyết những nhiệm vụ mới

do sự phát triển chín muồi của đời sống vật chất của xã hội đặt ra.

Khi nói tư tưở ướng tiên tiến có thể đ i tr c tồ ộn tại xã h i, d c quá trình ự kiến đượ

khách quan của sự phát triển xã hội thì không có nghĩa nói rằng trong trường hợp này ý

thức xã hội không còn bị tồ ộ đị ữn tại xã h i quyết nh n a. Tư tưởng khoa họ ếc tiên ti n

không thoát ly tồn tại xã hội, mà phản ánh chính xác, sâu sắc tồ ạn t i xã hội.

- ý thức xã hội có tính kế thừa trong sự phát triển của mình

Lịch sử phát triển đời sống tinh thần của xã hội cho thấy rằng, những quan điểm

lý luận của mỗi thời đại không xu ng không mà ất hiện trên mảnh đất trố được tạo ra trên

cơ s kở ế thừa những tài liệu lý luận của các thời đại trước.

Do ý thức có tính kế thừa trong sự phát triển, nên không th giể ải thích được một

tư tưởng nào đó nếu chỉ dự ữ đếa vào nh ng quan hệ ệ kinh tế hi n có, không chú ý n các

giai đoạn phát triển tư tưở ướng tr c đ ử ủ ưó. Lịch s phát triển c a t tưởng cho thấy những

giai đoạn hư ủ ọ ọng thịnh hoặc suy tàn c a triết h c, văn h c, nghệ thuậ ềt, v.v. nhi u khi

không phù h nh hoợp hoàn toàn với những giai đoạn hưng thị ặc suy tàn của kinh tế. Tính

chất k thế ừa trong s phát triự ển của tư tưởng là mộ ữt trong nh ng nguyên nhân nói rõ vì

sao m c có trình ột nướ độ phát triển tương đối kém về kinh tế nhưng tư tưởng lạ ởi trình

độ phát triể ụn cao. Thí d , nước Pháp thế kỷ ề ế ể XVIII có n n kinh t phát tri n kém nước

Anh, nhưng tư tưở ướng thì lạ ếi tiên ti n hơn n c Anh; so với Anh, Pháp thì nước Đức ở

nửa đầu th kế ỷ XIX lạc hậu về ế ư đ kinh t , nh ng ã đứ động ở trình cao hơn về ế ọ tri t h c.

Trong xã hội có giai cấp, tính chất k thế ừa của ý thức xã hội gắn với tính chất giai

cấp của nó. Những giai cấp khác nhau kế thừa nhữ ộng n i dung ý thức khác nhau của các

thời đại trước. Các giai cấp tiên ti p nh n nh n tến tiế ậ ững di sả ư tưởng tiến bộ ủ ộ c a xã h i

192

cũ để lại. Thí dụ, khi làm cách mạng tư sản chố ưng phong kiến, các nhà t tưởng tiên tiến

của giai cấp tư sản đã khôi phục những tư tưởng duy vậ ảt và nhân b n của thời cổ đạ i.

Ngược lại, những giai cấp lỗi thời và các nhà tư tưởng của nó thì tiếp thu, khôi phục

những tư tưởng, những lý thuyết xã hội phản tiến bộ củ ữa nh ng thời kỳ lịch sử trước.

Giai cấp phong kiến các n suy thoái ước Tây Âu trung cổ ở thời kỳ đã ra sức khai thác

triết h th t h t thọc của Platôn và những yếu tố duy tâm trong hệ ống triế ọc của Arixtố ời

kỳ cổ đại Hy Lạp, biến chúng thành cơ sở triết học của các giáo lý đạo Thiên chúa; hoặc

vào nửa sau thế kỷ đầ XIX và u thế kỷ XX các thế lự ưc t sả độ đ ụ ồn phản ng ã ph c h i và

phát triển những trào lưu triết học duy tâm, tôn giáo dưới nh i những cái tên mớ ư chủ

nghĩa Cantơ mớ ới, chủ nghĩa Tômát m i, v.v. để ố ạ ch ng l i phong trào cách mạng của

giai cấp công nhân và hệ ư ủ t tưởng c a nó là chủ nghĩa Mác.

Quan điểm của triết học Mác - Lênin về tính kế thừa của ý thức xã hội có ý nghĩa

to lớn đối với sự ệ ự ủ ộ ộ ủ nghi p xây d ng nền văn hoá tinh thần c a xã h i xã h i ch nghĩa.

V.I. Lênin nhấn m nh r ng, v nghạ ằ ăn hoá xã hội chủ ĩa cần phải phát huy những thành

tựu và truyền thống tốt đẹp nhất của nền văn hoá nhân loại từ cổ chí kim trên cơ sở thế

giới quan mácxít. Người viết: "Văn hoá vô sản ph n hải là sự phát triể ợp quy luật của

tổng s nh ng kiố ữ ến thức mà loài ngườ ưới đ ỹã tích lu được d i ách thống trị của

xã h

ội t i c i cư ả b n, xã hộ ủa bọ địn a chủ và xã hộ ủa bọn quan liêu"

Nắm vững quan điểm trên đây của triết học Mác - Lênin về tính kế thừa của ý

thức xã hội có ý nghĩa quan trọ đống i với công cuộc đổi mới ở nước ta hiện nay trên

lĩnh vực văn hoá, tư tưởng, Đảng ta khẳ ệ ếng định, trong đ ềi u ki n kinh t thị trường và

mở rộ ư ố đặ ững giao l u qu c tế, phải c biệt quan tâm gi gìn và nâng cao bản sắc văn hoá

dân tộc, k c, tế thừa và phát huy truyền thố đạ đứng o ập quán tốt đẹp và lòng tự hào dân

tộc. Tiếp thu tinh hoa các dân tộc trên thế giới, làm giàu đẹp thêm nền văn hoá Việt

Nam.

- Sự tác độ ạng qua l i giữa các hình thái ý thức xã hội trong sự phát tri n cể ủa

chúng

Sự tác động qua lại giữa các hình thái ý thức xã hội làm cho ở mỗi hình thái ý

thức có nh t, những mặ ữ ấ ể ộ ựng tính ch t không th giải thích được m t cách tr c tiếp bằng

t iồn tại xã hội hay bằng các đ ều kiện vật chất.

Lịch sử phát tri i cho thển của ý thức xã hộ ấy, thông thường ở mỗ ờ đại th i i, tùy

theo nh ch sững hoàn cảnh lị ử cụ ể ữ ứ đ ổ đầ th có nh ng hình thái ý th c nào ó n i lên hàng u

và tác động mạnh đến các hình thái ý th c khác. ứ ở Hy Lạp cổ đại, tri t hế ọc và nghệ thuật

đ đặ ệóng vai trò c bi t to lớn; còn ở Tây Âu trung cổ thì tôn giáo ảnh h ng mưở ạ ẽnh m đến

mọi mặt tinh thần xã hội như ọ đạ đứ triết h c, o c, nghệ ậ thu t, chính trị, pháp quyền. ở giai

đ ử ứ ạ đ ớ độ đếoạn lịch s sau này thì ý th c chính trị l i óng vai trò to l n tác ng n các hình thái

ý thức xã hội khác. ở ử ế Pháp n a sau th kỷ ở ố XVIII và Đức cu i thế kỷ ọ XIX, triết h c và

. V.I. Lênin: Toàn tập, Nxb. Tiến bộ, Mátxcơva 1977, t.41, tr. 361.

193

văn h ng nh n nh ng tọc là công cụ quan trọ ất để tuyên truyề ữ ư tưởng chính trị, là vũ đ ài

của cuộc đấu tranh chính trị củ ự ộ ự độa các l c lượng xã h i tiên tiến. Trong s tác ng lẫn

nhau giữa các hình thái ý thức, ý thức chính trị có vai trò đặc bi t quan tr ng, ý thệ ọ ức

chính trị củ đị ựa giai cấp cách mạng nh hướng cho s phát triển theo chiề ếu hướng ti n bộ

của các hình thái ý thức khác. Trong điều kiện của nước ta hiện nay, những ho ng t ạt độ ư

tưởng như triết học, văn học nghệ thuật, v.v. mà tách rời đường lối chính trị đúng đắn

của Đảng sẽ không tránh khỏi rơi vào những quan điểm sai lầm, không thể đóng góp

tích cực vào sự nghiệp cách mạng của nhân dân.

- ý th i tác ức xã hộ động trở lại tồn tại xã hội

Chủ ngh ng lĩa duy vật lịch sử không những chố ại quan điểm duy tâm tuyệt i đố

hóa vai trò của ý thức xã hội, mà còn bác bỏ quan điểm duy vật tầm thường, hay chủ

nghĩa duy vật kinh tế phủ nhận tác dụng tích cực của ý thứ ộ đờ ốc xã h i trong i s ng xã

hội. Ph.Ăngghen viết: "Sự phát triển của chính trị, pháp luật, triết họ ă ọc, tôn giáo, v n h c,

nghệ thuật v.v. đều dựa trên cơ sở sự ể ế ư ũ phát tri n kinh t . Nh ng tất cả chúng c ng có ảnh

h "

ưởng l nh h ng n c sẫn nhau và ả ưở đế ơ ở kinh tế

Mức độ ảnh hưởng của tư tưởng đối với sự phát triển xã hội phụ thuộc vào những

đ ị ửiều kiện l ch s cụ ấ ủ ố đ ư thể; vào tính ch t c a các m i quan hệ kinh tế mà trên ó t tưởng

nảy sinh; vai trò l c t t phịch sử ủa giai cấp mang ngọn cờ ư ưởng; vào mức độ ản ánh đúng

đắ ủ ưn c a t tưởng đối với các nhu cầu phát triển xã hộ ứ đội; vào m c mở rộ ủ ưng c a t

tưởng trong quần chúng. Cũng do đó, ở đây cần phân biệt vai trò của ý thứ ưc t tưởng

tiến b t ộ và ý thức tư ưởng phản tiến bộ đối v i sớ ự phát triển xã hội.

Như vậy, nguyên lý củ ủ ị ửa ch nghĩa duy vật l ch s về tính độ đố ủc lập tương i c a ý

thức xã hội chỉ ra bức tranh phức t a lạp củ ịch sử phát triển của ý thức xã hội và của đời

sống tinh thần xã hội nói chung; nó bác bỏ mọ đi quan iểm siêu hình, máy móc, tầm

thường v m n tề ối quan hệ giữa tồ ại xã hội và ý thức xã hội.

c) ý nghĩa phương pháp luận

Tồn t ng di ng nh ng cại xã hội và ý thức xã hội là hai phươ ện thố ất biện chứ ủa đời

sống xã hội. Vì vậy công cuộc cải tạo xã hội cũ ự ộ, xây d ng xã h i mới phả ếi được ti n

hành đồng thời trên cả hai mặt tồn tại xã hội và ý thứ ộ đổc xã h i. Cầ ấ ằn th y r ng, thay i

tồn tại xã hội là đ ơiề ệu ki n c bản nhất để thay đổ ứ ội ý th c xã h i; mặ ầt khác, cũng c n

thấy r nh ng bi n tằng không chỉ ữ ến đổi trong tồ ại xã hội m i t t yớ ấ ếu d n nhẫn đế ững thay

đổ đờ ố ủ ộ ữ độ ủ đời to lớn trong i s ng tinh thần c a xã h i mà ngược lại, nh ng tác ng c a i

sống tinh thần xã hội, v i nhớ ững điều kiện xác định cũng có thể tạ ếo ra những bi n đổi

mạnh mẽ, sâu sắc trong tồn tại xã hội.

Quán triệt nguyên tắc phương pháp luận đó trong sự nghiệp cách mạng xã hội chủ

nghĩa ở nước ta, một mặt phải coi trọ ộ ưng cu c cách mạng t tưởng văn hoá, phát huy vai

trò tác động tích cực của đời s i vống tinh thần xã hội đố ới quá trình phát triển kinh tế và

1. C.Mác và Ph.Ăngghen: Toàn tập, Nxb. Chính tr quị ốc gia, Hà Nội, 1999, t.39, tr. 271.

194

công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước; mặt khác ph i tránh tái phả ạ ầm sai l m chủ quan

duy ý chí trong việc xây dựng văn hoá, xây dựng con người mới. Cần th y rấ ằng chỉ có

thể thự ự ự đờ ố ủ ộc s tạo d ng được i s ng tinh thần c a xã h i xã hội chủ ĩ ngh a trên cơ sở cải

tạo triệt để phương thức sinh hoạt vật chất tiểu nông truyền thống và xác l p, phát triậ ển

được mộ ứt phương th c sản xuất mới trên cơ sở ự ự th c hiện thành công s nghiệp công

nghiệp hoá, hiện đại hoá.

II- Các hình thái ý thức xã hội

Những hình thái của ý thức xã hội bao gồm ý thức chính trị, ý thức pháp quyền, ý

thức đạo đức, ý thức khoa học, ý thức thẩm mỹ ứ ế ọ, ý th c tôn giáo và tri t h c.

Tính phong phú, đa dạng của các hình thái ý thức xã hội phản ánh tính phong phú

đ ủ đờ ốa dạng c a bản thân i s ng xã hội.

1. ý thức chính trị

Hình thái ý thức chính trị là hình thái ý thức chỉ xuất hiện và tồ ạn t i trong các xã

hội có giai cấp và nhà n , kinh tước, nó phản ánh các quan hệ chính trị ế, xã hội giữa các

giai c thái ấp, các dân t ng nhộc và các quốc gia, cũ ư độ củ ấ đốa các giai c p i với quyền

lực nhà nước.

ý thức chính trị thự ự ừ ạ ực tiễn - thông thường hình thành tr c tiếp t ho t động th c

tiễn trong môi trường chính trị của xã hội. ở trạng thái tâm lý xã hội, những cảm xúc và

tâm trạng về chính trị củ ữ ổ địa quầ ến chúng thường thi u bền v ng và không n nh. Song,

những trạng thái tâm lý xã hội như vậy lại có vai trò to lớn và trự đố ớc tiếp i v i hành vi

chính trị củ đ đả đ ưa quần chúng ông o; thông qua ó hệ t tưởng chính trị tác độ đờng vào i

sống chính trị của xã hội.

Hệ tư tưởng chính trị củ ộ đị ựa m t giai cấp nhất nh phản ánh tr c tiếp tập trung lợi

ích giai c a giai cấp củ ấp ấy. Hệ tư tưở ương chính trị được thể ệ hi n trong đườ ống l i, c ng

lĩnh chính trị củ đả ủ ũ ưa các chính ng c a các giai cấp khác nhau c ng nh trong luật pháp,

chính sách nhà nước, công cụ củ ốa giai cấp th ng trị. Hệ tư tưởng chính trị được hình

thành một cách tự giác. Nó được các nhà tư tưởng của giai cấp xây dựng và truyền bá.

Hệ tư tưởng chính trị gắ ổ ứ ổ ứn với các t ch c chính trị. Thông qua các t ch c chính trị mà

một giai cấp nào đó tiến hành cuộc đấu tranh về ý thức hệ vì lợi ích của giai cấp của

mình.

ý thức chính trị (đặ ệ ưc bi t hệ t tưởng chính trị) có vai trò rất quan trọng đối với sự

phát triển xã hội. Thông qua tổ chức nhà nước nó tác động trở lại cơ sở kinh tế và "có

thể, trong những giới h i cạn nhất định thay đổ ơ sở kinh tế ệ". H tư tưởng chính trị cũng

giữ vai trò chủ đạo trong đời sống tinh thần của xã hội. Nó thâm nhập vào các hình thái

ý thức xã hội khác.

Tác động tích cực hoặc tiêu cực của hệ tư tưởng chính trị (cũ ư ứng nh ý th c chính

trị nói chung) phụ thuộc vào tính chất tiến bộ, cách mạng hoặ ả ế ảc ph n ti n b , phộ n cách

195

mạng của giai c p mang hấ ệ tư đ ế ộ tưởng ó. Khi giai cấp còn ti n b , cách mạng - tiêu biểu

cho xu th ch sế phát triển đi lên của lị ử thì hệ tư tưởng chính trị củ ụa nó có tác d ng tích

cực đến sự phát triển xã hội. Khi giai cấp đó trở thành lạc hậu, phản động, thì hệ tư

tưởng chính trị của nó tác động tiêu cực, kìm hãm phát triển xã hội.

2. ý thức pháp quyền

ý thức pháp quyền là toàn bộ các tư tưởng, quan đ ểi m của một giai cấp về bản chất

và vai trò của pháp luật, về quyền và nghĩa vụ củ ổa nhà nước, các t chức xã hội và

công dân, về tính hợp pháp và không hợp pháp c a hành vi con ngủ ười trong xã hội,

cùng với nhậ ả ện thức và tình c m của con người trong vi c thực thi luật pháp của Nhà

nước.

Cũng như ý thức chính trị, ý thức pháp quyền ra đời cùng với nhà nước. Giữa hai

hình thái này có sự gầ ền nhau v cả nộ ứ ứi dung và hình th c. ý th c pháp quyền phản ánh

trực tiếp các quan hệ kinh tế củ ộa xã h i, trước hết là các quan hệ sả ể ện xuất được th hi n

trong hệ thống pháp luật.

Pháp luật là ý chí của giai cấp thống trị được thể hiện thành luật lệ, do đó mỗi chế

độ ộ ỗ ỉ ộ xã h i, m i nhà nước ch có m t hệ thố ậ ủng pháp lu t c a giai cấ ắ ềp n m chính quy n.

Nhưng trong xã hội có giai cấp đối kháng, các giai cấp khác nhau lại có nhữ ứng ý th c

khác nhau về pháp luật, phản ánh lợi ích của giai cấp mình. Do đ ệ ựó, hi u l c của pháp

luật không nhữ ụng ph thuộc vào sức mạ ếnh cưỡng ch củ ụ ộa nhà nước mà còn ph thu c

vào trình độ hiểu biết và tâm lý pháp luật của xã hội.

3. ý thức c đạo đứ

ý thức đạo đức là toàn bộ những quan niệm, tri thức và các trạng thái xúc cảm tâm

lý chung của các cộng đồng người về các giá trị thiện, ác, lương tâm, trách nhiệm, hạnh

phúc, công bằng... và về nh ng quy t ng x giữ ắc đánh giá, điều chỉnh hành vi ứ ử ữa cá

nhân với xã hội, giữa cá nhân với cá nhân trong xã hội.

Hình thái ý thức đạo đức là một trong những hình thái ý thức ra đời từ rất sớm

trong lịch sử, ngay từ xã hội nguyên thuỷ.

Sự ý thức về lương tâm, danh dự và lòng tự trọng, v.v. phản ánh khả năng tự chủ

của con người là sức mạnh đặc biệt của đạo đức, là nét cơ bả ặn quy định gương m t đạo

đức củ ũ ộ ủ ớ ĩa con người, c ng là biểu hiện bả ấn ch t xã h i c a con người. V i ý ngh a đó, sự

phát triển ý thức đạo đức là nhân tố biểu hiện tiến bộ xã hội.

Trong ý thức đạo o u đức, yếu tố tình cảm đạ đức là yếu tố đặc biệt quan trọng, nế

thiếu nó thì những khái niệm, phạm trù đạo đức và mọi tri thức đạo n đức thu nhậ được

bằng con n hóa thành hành vi đường lý tính không thể chuyể đạo đức.

Trong tiến trình phát triển của xã hội đã hình thành những giá trị đạ đứo c mang

tính toàn nhân loại, t i trong mồn tạ ọi xã hộ ố đạ đứ Đi và ở các hệ th ng o c khác nhau. ó là

những quy tắc đơn giản nhằm điều chỉnh hành vi của con người, cầ ện thiết cho vi c giữ

196

gìn tr i ngật tự xã hội chung và sinh hoạt thường ngày của mọ ười.

Tuy nhiên, trong xã hội có giai cấp và đấu tranh giai cấp thì nội dung chủ yếu của

đạ đứ đạ đứo c phả ệ ấ ấn ánh quan h giai c p, nó có tính giai c p. Trong các phạm trù o c

luôn luôn ph p trong nhản ánh địa vị và lợi ích của giai cấp. Mỗi giai cấ ững giai đoạn

phát triển nh nh cất đị ủa lịch sử xã hội đều có những quan niệm đạo đức riêng của mình.

Giai c a xã hấp tiêu biểu cho xu thế phát triển đi lên củ ội thì đại di t nện cho mộ ền đạo

đứ ộ độ đạ ộ đức tiến b , còn các giai cấp phản ng thì i diện cho m t nền đạo c suy thoái.

Ph.Ăngghen viết: "Xét cho đến cùng, mọi học thuyết về đạo đức đã có từ trước đến nay

đều là sả ẩ ủn ph m c a tình hình kinh tế của xã hộ ớ ộ đi lúc bấy giờ. Và vì cho t i nay xã h i ã

vận o o động trong những sự đối lập giai cấp, cho nên đạ đức cũng luôn luôn là đạ đức

của giai cấp: hoặc là nó biện hộ cho sự thống trị và lợi ích của giai cấp thống trị, hoặc

là, khi giai cấp bị trị đã trở nên khá mạnh thì nó tiêu biểu cho sự nổ ố ựi dậy ch ng lại s

ống trị nói trên và tiêu biểu cho lợi ích tương lai của những người bị áp bức"

4. ý thức khoa học

ý thức khoa học vừa là một hình thái ý thức xã hội, v t hiừa là mộ ện tượng xã hội

đặ ệ ọ ưc bi t. Xem xét khoa h c nh mộ ứ ột hình thái ý th c xã h i không thể tách rời xem xét

nó nh n tư một hiệ ượng xã hội.

ý thức khoa học - với tính cách là một hình thái ý thức xã hội - là hệ thống tri thức

phản ánh chân thực dưới dạng lôgic trừu t ng v giượ ề thế ới đã được kiểm nghiệm qua

thực tiễn. Đối t i lượng phản ánh của ý thức khoa học bao quát mọ ĩnh vực của tự nhiên,

xã hội và tư Đ duy. ó là một trong nhữ ựng s khác biệt giữa ý thứ ọc khoa h c với các hình

thái ý thức xã hội khác.

Hình th c bi n chứ ểu hiệ ủ yếu của tri thức khoa học là ph m trù, ạ định luật, quy luật.

Tri thức khoa học thâm nhậ ứ ộp vào các hình thái ý th c xã h i khác, hình thành các

khoa học tương ứng với từng hình thái ý thức đó. Thí dụ: ý thức chính trị và chính trị học,

ý th thuức đạo o đức và đạ đức học, ý thức nghệ ật và nghệ thuật học, ý thức tôn giáo và

tôn giáo học.

Nhờ tri thức khoa học, con người không ngừng vươn tới cái mới "sáng tạo ra một

thế giới mới" và ngày càng làm chủ ự t nhiên, làm ch xã h n thân mình. ủ ội và làm chủ bả

Xét về đối tượng, các khoa học chia thành những khoa học tự nhiên - kỹ thuật,

nghiên cứu các quy luật của tự nhiên, các phương th c chinh phứ ục và cải tạo tự nhiên;

và những khoa h ng xã học xã hội nghiên cứ ữu nh ng hiện tượ ội khác nhau, các quy luật

vận động, phát triển của chúng và cả bản thân con người như là mộ ự ột th c thể xã h i.

Cũng có khoa học nghiên cứu những vấn đề chung, quy luật chung, đ ế ọó là tri t h c.

Trong mỗi khoa học người ta phân thành các c c là nhấp độ: kinh nghiệm, tứ ữ ưng t

liệu hiện thực đã tích luỹ được - sự tổ ệng kết các quan sát và thí nghi m; lý luận là sự

1. C.Mác và Ph.Ăngghen: Toàn tập, Nxb. Chính tr quị ốc gia, Hà Nội, 1994, t.20, tr. 137.

197

khái quát kinh nghiệm thể hiện trong những lý thuyết về quy luật và nguyên lý tương

ứ độ ủ ọ ụng, cấp lý luận c a các khoa h c c thể hợ ớp lực v i nhau trong sự giải thích các

nguyên lý và quy luật đã phát hiện trên bình diện lý lu n triận chung - bình diệ ết học,

hình thành mặt thế giới quan và phương pháp luận c nhủa toàn bộ ận thức khoa học.

Nguồ ốn g c sâu xa của sự hình thành khoa h c là do nhu c u phát triọ ầ ển sản xuất.

Cùng với sự phát triển c n xu ng không ngủa sả ất và thực tiễn xã hội, khoa học cũ ừng

phát triển. Trong quá trình đ ủó, vai trò c a khoa học trong đời sống xã hội ngày càng

tăng lên.

Ngày nay, trong sự tự ả động hóa s n xuất, tri thức khoa học được kết tinh trong mọi

nhân tố của lực lượng sản xuất - trong đố độ ỹi tượng lao ng, k thuật, quá trình công

nghệ và cả trong những hình thức tổ chức tương ứng c n xuủa sả ất; ng i lao ườ động

không còn là nhân tố thao tác trực tiếp trong hệ thố ỹng k thuật mà chủ yế ậu là v n dụng

tri thức khoa học để điều khiển quá trình sản xuất; khoa học cho phép hoàn thiện các

phương pháp sản xuất, hoàn thiện việc quản lý kinh tế. H n nơ ữa khoa học còn trở thành

một ngành hoạt động sản xuất với quy mô ngày càng lớn, bao hàm hàng loạt các viện,

phòng thí nghiệm, trạm, trại, xí nghiệp với số cán bộ khoa học ngày càng tăng, vốn u đầ

tư ngày càng lớn, hi u quệ ả đầu tư ngày càng cao. Do những biến đổi căn b n vả ề vai trò

của khoa học đối với sản xuất mà khoa học trở thành lự ả ấ ực lượng s n xu t tr c tiếp.

5. ý thức thẩm mỹ

ý thức th là sẩm mỹ ự phản ánh hiện thực vào ý thức con người trong quan hệ với

nhu cầu thưởng thức và sáng t o Cái ạ Đẹp. Trong các hình thức hoạt động th ng thưở ức

và sáng tạo Cái c biĐẹp thì nghệ thuật là hình thứ ểu hi . ện cao nhất của ý thức thẩm mỹ

Nghệ thuật ra i t t sđờ ừ rấ ớm ngay từ ộ khi xã h i chư ấa phân chia thành giai c p. Quá

trình hình thành nghệ thuật gắn liền với lao động của con người, với thực tiễn xã hội.

Những dấu vết t i đầu tiên của nghệ thuậ đều thuộc về th i kờ ỳ con ngườ đã biết sản xuất

ra những công cụ đ bằng á, bằng x ng, b ng s ng, v.v.. ươ ằ ừ

Cũng như các hình thái ý thức xã hội khác, nghệ thuật bắt nguồ ừn t tồ ộn tại xã h i.

Khác với khoa học và triế ọt h c, phản ánh thế giới hi n thệ ực bằng khái niệm, phạm trù, quy

luật, nghệ thuật phản ánh thế giới một cách sinh độ ụng, c thể bằng hình tượng nghệ

thuật. Hình tượng nghệ thuật tuy cũng ph ng hiản ánh cái bản chất của đời số ện thực

nhưng ph ng. Hình t ng nghản ánh thông qua cái cá biệt, cụ thể - cảm tính, sinh độ ượ ệ

thuật cũng nhận th n thức cái chung trong cái riêng, nhậ ức cái bản chất trong cái hiện

tượng, nhận thức cái phổ biến trong cái cá biệt, song cái cá biệt trong nghệ thu t phậ ải là

cái cá bi n hình thì phệt có tính đi iển hình và nếu nhà nghệ thuật tạo ra cái đ ể ải là cái

đ đ ệiển hình ã được cá bi t hóa.

Sự phát triển của nghệ thuật, cả nộ ứ ỏi dung và hình th c, không thể tách kh i sự

phát triển c n tủa tồ ại xã hội. Nhưng nghệ thuậ ậ ất có tính độc l p tương đối r t rõ nét trong

sự phát triển c a mình. Nó không phủ ải bao giờ cũ ồ ộ ộng phản ánh t n tại xã h i m t cách

198

trực tiếp, dễ thấy.

C.Mác viết: "Đối v i kới nghệ thuật, người ta biết rằng những thờ ỳ hư ấng thịnh nh t

của nó hoàn toàn không tương ứng với sự phát triển chung của xã hội, do đó cũng

không t ng vương ứ ới sự phát triển của cơ sở vật chấ ủ ột c a xã h i, cơ sở này dường như

ấu thành cái xương s ng cố ủa tổ chức xã hội"

Nghệ thu n thật chân chính gắn bó v ng hiới đời số ệ ực của nhân dân; là nhân tố

thúc đẩy mạnh mẽ tiến bộ xã hội thông qua việc đáp ứng nhữ ầng nhu c u thẩm mỹ của

con người. Khi phản ánh thế gi ng nghới hi n thệ ực trong các hình tượ ệ thuật chân thực

và có giá trị thẩm mỹ cao, nghệ thuậ đ độ đết ã tác ng n lý trí và tình cảm của con người,

kích thích tính tích cực của con người, xây dựng ở con người những hành vi đạo đức tốt

đẹp.

Trong xã hội có giai cấ ệp, ngh thuật bao giờ cũng mang tính giai cấp. Tính giai cấp

của nghệ thuật biểu hiện trước hết ở chỗ nó không thể không chịu sự tác động của thế

giới quan, các quan điểm chính trị củ ộ đứ ịa m t giai cấp, không thể ng ngoài chính tr và

các quan hệ kinh tế. Trong xã hội chia thành các giai cấp mà ph nhủ ận mối liên hệ của

nghệ thuật với chính trị thì hoàn toàn sai lầm.

Khi nhấn m nh tính giai c p cạ ấ ủa nghệ thuật trong xã hội có giai cấp, quan điểm

của chủ nghĩa Mác - Lênin không phủ nhận tính nhân loại chung của nó. Không ít tác

phẩm nghệ thuật mà giá trị của chúng được lưu truyền khắ ế ờ đạ ặp th giới qua các th i i, m c

dù tác giả là đại biểu của mộ đị ữ ủt giai cấp nhất nh. Có nh ng nền nghệ ậ thu t c a một dân

tộc nhất định nhưng đã trở thành những giá trị văn hóa tiêu biểu của cả nhân loại. Tính

giai cấp của nghệ thuật cách mạng và tiến bộ không những không mâu thuẫn với tính

nhân loại, mà ng ng giá trược lại còn làm sâu sắc nhữ ị toàn nhân loại.

6. ý thức tôn giáo

ý thức tôn giáo với tính cách là hình thái ý thức xã hội bao gồm tâm lý tôn giáo và

hệ t tư ưởng tôn giáo.

Tâm lý tôn giáo là toàn bộ những biểu tượng, tình cảm, tâm trạng thói quen của quần

chúng về tín ngưỡng tôn giáo. Hệ ệ tư tưởng tôn giáo là h thống giáo lý do các giáo sĩ, các

nhà thần học tạ ề ộo ra và truy n bá trong xã h i. Đứng về mặ ịt l ch sử, tâm lý tôn giáo và hệ

tư tưởng tôn giáo là hai giai đoạ ể ủn phát tri n c a ý thức tôn giáo, nhưng chúng liên hệ tác

động qua lại và bổ sung nhau. Tâm lý tôn giáo đem lại cho hệ tư tưởng tôn giáo một tính

chất đặc trưng, một sắc thái tình cảm riêng. Hệ t tư ưởng tôn giáo "thuyế ữ ệt minh" nh ng hi n

tượng tâm lý tôn giáo, khái quát chúng, làm cho chúng biến đổi theo những chiều hướng

nhất định.

ý thức tôn giáo là mộ ứ ột hình thái ý th c xã h i thực hi n chệ ức năng chủ yếu của

mình là chức năng đền bù - hư ảo trong một xã hội cần đến sự đền bù - hư ảo. Ch c nứ ăng

1. C.Mác và Ph.Ăngghen: Toàn tập, Nxb. Chính trị qu i, 1993, t.12, tr. 889. ốc gia, Hà Nộ

199

đ ộ ốó làm cho tôn giáo có m t đời s ng lâu dài, mộ ị đặ ộ ứt v trí c biệt trong xã h i. Ch c năng

đền bù - hư ả ả o nói lên kh nă ủ ể ổ ộng c a tôn giáo có th bù đắp, b sung m t cách hư ảo cái

hiện thực mà trong đó con người còn bất lực trước nhữ ứng s c mạnh tự nhiên và những

đ ủ đờ ố ộ ữiều kiện khách quan c a i s ng xã h i. Nh ng mâu thuẫn của đời sống hiện thực,

những bất lực th c tiự ễn của con người được giải quyết một cách hư ảo trong ý thứ ọc h .

Vì vậy, tôn giáo luôn được các giai cấp thố ịng tr sử dụ ưng nh mộ ụ ứt công c áp b c tinh

thần, m n c ng c ột phương tiệ ủ ố địa vị thống trị c . ủa họ

Chủ nghĩa Mác - Lênin cho rằng điều kiện tiên quyết để khắc phục tôn giáo như

một hình thái ý thức có tính chất tiêu cực là phải xoá bỏ ngu n gồ ốc xã hội của nó, nghĩa

là phải tiến hành một cuộc cách mạ ằ ạ ả ạng xã hộ ệ đểi tri t nh m cải t o c tồn t i xã hội lẫn ý

thức xã hội. Bằng hoạt động tích cực cách mạ ầng của mình, qu n chúng không những cải

tạo xã hội mà còn cải tạo bản thân, giải phóng ý thức mình khỏi những quan niệm sai

lầm, kể c nh ng o tả ữ ả ưởng tôn giáo.

Câu hỏi ôn tập

1. T n tồ ại xã hội và ý thức xã hội là gì? Phân tích tính chất giai cấp của ý thức xã

hội?

2. M biối liên hệ ện chứng gi n tữa tồ ại xã hội và ý thức xã hội và ý ngh a phĩ ương

pháp luận?

3. Phân tích n c pháp ội dung các hình thái ý thức xã hội: ý thức chính trị, ý thứ

quyền, ý thức đạo đức, ý thức khoa học, ý thức nghệ thuật, ý thức tôn giáo?

200

Chương XIV

Quan điểm triết học Mác - Lênin về con người

I- Một s t hố quan điểm triế ọc về con người trong lịch sử và những

quan ni n cệm cơ bả ủa triết học Mác-Lênin về con người

1. Một số quan điểm triết học về con người trong lịch sử

a) Quan niệm về con người trong triết học phương Đông

Nhữ đềng vấn tri t nết học về con người là mộ ội dung lớn trong lịch sử ọ triết h c

nhân loại. Đó là những vấn đề: Con người là gì? Bả ả ấn tính, b n ch t con người? Mối

quan hệ gi gi giữa con người và thế ới? Con người có thể làm gì để ải phóng mình, đạt tới

tự do?.... Đây cũng chính là nội dung cơ bản của nhân sinh quan – một nội dung cấu

thành thế giới quan triết học.

Tuỳ theo điều kiện lịch sử củ ỗ đạ ộ ấ đề đềa m i thời i mà nổi tr i lên v n này hay vấn

kia. Đồng thời, tuỳ theo giác độ tiếp cận khác nhau mà các trường phái triết học, các

nhà triết h i vọc trong lịch sử có những phát hiện, đóng góp khác nhau trong việc lý giả ề

con người. M t nhặt khác trong khi giải quyế ữ đềng vấn trên, mỗi nhà triết học, mỗi

trường phái triết học có thể lạ ậi đứng trên l p trườ ương thế ớ gi i quan, ph ng pháp luận

khác nhau: Duy vật hoặc duy tâm, biện chứng hoặc siêu hình...

Trong nền triết họ ốc Trung Hoa su t chiều dài l trên hai ngàn nịch sử ăm cổ - trung

đạ đề đề đầ ả đềi, vấn bản tính con người là vấn được quan tâm hàng u. Gi i quyế ất v n

này, các nhà tư tưởng của Nho gia và Pháp gia đã tiế ậ ạp c n từ độ giác ho t độ ựng th c

tiễn chính trị đạ đứ, o c của xã hội và đi đến kết luận bản tính người là Thiện (Nho gia) và

bản tính người là B nất Thiệ (Pháp gia). Các nhà tư tưởng củ ừa Đạo gia, ngay t Lão tử

thời Xuân Thu, lại tiếp c n giậ ải quyết v i tấn đề bản tính ngườ ừ giác độ khác và đi tới kết

luận bản tính Tự Nhiên của con người. Sự khác nhau về giác độ tiếp cận và với những

kết luận khác nhau về bả ền tính con người đã là ti n đề xuất phát cho nhữ đng quan iểm

khác nhau c ng phái triủa các trườ ết học này trong việc giải quyết các vấn đề về quan

đ đạ đứ ủ ọiểm chính trị, o c và nhân sinh c a h .

Khác với n t hền triế ọc Trung Hoa, các nhà tư tư tưở ường của các tr ng phái triết

học ấn độ mà tiêu biể ậ ạ ậu là trường phái Đạo Ph t l i tiếp c n từ giác độ khác, giác độ suy

tư về con ngườ ười và đời ng i ở tầ ề ếm chi u sâu tri t lý siêu hình (Siêu hình học) đối với

những v nhân sinh quan. Kấn đề ết lụân về bản tính Vô ngã, Vô thườ ướng và tính h ng

thiện của con người trên con đường truy tìm sự Giác Ngộ là m t luột trong những kế ận

201

độ đ ủ ọc áo c a triết h c Đạo Phật.

b) Quan niệm về con ng c phười trong triết họ ương Tây

Trong suốt chiều dài lịch sử triế ọt h c phương Tây từ Cổ ạ đại Hy L p trải qua giai đoạn

Trung c , Phổ ụ ưc h ng và Cận đại đến nay, những vấn đề triết học về con người vẫn là một

đề tài tranh luậ ưn ch a chấ ứm d t.

Thực tế lị ửch s đã cho thấy giác độ tiếp cận giải quyết các vấn đề triết học về con

nngười trong nền triết học phương Tây có nhiều đ ểi m khác với nề ế ọn tri t h c phương Đông.

Nhìn chung, các nhà triết học theo lập trường triết học duy vật đã lựa chọn giác độ khoa học

tự nhiên để lý giải về bả ấ ấn ch t con người và các v n đề khác có liên quan. Ngay từ thời Cổ

đại, các nhà triết học duy vật đã từng đưa ra quan niệm về bả ấ ận ch t v t chất tự nhiên của

con người, coi con người cũng như vạ ận v t trong giới tự nhiên không có gì thần bí, đều

được cấ ạu t o nên từ vật chất. Tiêu biểu là quan niệm của Đêmôcrit về bả ận tính v t chất

nguyên tử cấ ạu t o nên thể xác và linh hồn của con người. Đây cũng là tiền đề phương pháp

luận của quan điểm nhân sinh theo đường lố ữi Êpiquya... Nh ng quan niệm duy vật như vậy

đ ếã được ti p tục phát triển trong nền triết học thời Phục hưng và Cận đại mà tiêu biểu là các

nhà duy vật nước Anh và Pháp thế kỷ ũ ộ XVIII; nó c ng là m t trong những tiền n đề lý luậ

cho chủ nghĩ ậa duy v t nhân bản của Phoiơbắc. Trong một phạm vi nhất định, đó cũng là

mộ ữt trong nh ng tiền đề lý luận của quan niệm duy vậ ềt v con người trong triết học Mác.

Đối lậ ớp v i các nhà triết họ ậc duy v t, các nhà triết học duy tâm trong lị ửch s triết học

phương Tây lại chú trọng giác độ hoạt động lý tính của con người. Tiêu biểu cho giác độ

tiếp cận này là quan điểm của Platôn thời Cổ đại Hy Lạp, Đêcáctơ trong nền triết học

Pháp thời C t hận đại và Hêghen trong nền triế ọc Cổ điển p Đức. Do không đứng trên lậ

trường duy vật, các nhà triết học này đã lý giải bản chất lý tính củ ừ độa con người t giác

siêu tự nhiên. Với Platôn, ó là bđ ản chất b t tấ ử củ ồ ộa linh h n thu c thế giới ý niệ ệm tuy t

đố ớ Đ đ ủ đối, v i êcáctơ, ó là bản tính phi kinh nghiệm (apriori) c a lý tính, còn i với

Hêghen, thì đó chính là bản chất lý tính tuyệt đối...

Trong nền triết học phương Tây hiện đại, nhiều trào lưu triết họ ẫc v n coi những vấn

đề triết học về con người là vấn đề trung tâm của những suy tư triết học mà tiêu biểu là chủ

nghĩa hiện sinh, chủ nghĩa Phơ ớr t.

Nhìn chung, các quan điểm triết học trước Mác và ngoài mácxít còn có mộ ạt h n chế

cơ bản là phiến diện trong phương pháp tiế ậ ảp c n lý gi i các vấn đề triết học về con người,

cũng do vậy trong thực tế lị ửch s đã tồn tại lâu dài quan niệm trừu tượng về bả ấn ch t con

người và những quan niệm phi thực tiễn trong lý giải nhân sinh, xã hội cũng như những

phương pháp hiện thự ằc nh m giải phóng con người. Nhữ ạ ếng h n ch đó đã được khắc phục

và vượt qua bởi quan niệm duy vật biệ ứn ch ng của triết học Mác-Lênin về con người.

2. Nh a triững quan niệm cơ bản củ ết học Mác-Lênin về con người

a) Con người là một th t vực thể thống nhất giữa mặt sinh vậ ới mặt xã

hội

Triết học Mác đã kế thừa quan niệm về con người trong lịch sử triết học, đồng thời

khẳng ng nh u t u tđịnh con người hi n thệ ực là sự thố ất giữa yế ố sinh học và yế ố xã hội.

202

Tiền đề vậ ất ch t đầu tiên quy sự tồ ạn t i của con người là giới tự nhiên. Cũng do đó,

bản tính tự nhiên của con người bao hàm trong nó tất cả bả ọn tính sinh h c, tính loài của nó.

Yếu tố sinh học trong con người là điề ệ ự ồu ki n đầu tiên quy định s t n tại của con người. Vì

vậy, có thể nói: Giới tự nhiên là "thân thể vô cơ của con ngườ ười"; con ng i là mộ ộ ật b ph n

của tự nhiên; là kết quả của quá trình phát triển và tiến hoá lâu dài của môi trường tự nhiên.

Tuy nhiên, điều c nh rần khẳng đị ằng, mặt tự nhiên không phải là yế ố ấu t duy nh t

quy định bản chất con người. Đặc trư đị ự ững quy nh s khác biệt gi a con người với thế

giới loài vật là phương diện xã hội của nó. Trong lịch sử đã có những quan niệm khác

nhau phân biệt con người với loài vật, như con người là động vật sử dụ ụng công c lao

độ ộ độ ộ độ ư ững, là "m t ng vật có tính xã h i", hoặc con người ng vật có t duy... Nh ng

quan ni nh nào ệm trên đề ếu phi n diện chỉ vì nhấn m nh mạ ột khía cạ đó trong bản chất xã

hội của con người mà chưa nêu lên được nguồn g y. ốc của bản chất xã hội ấ

Với phương pháp biện chứng duy vật, triết học Mác nhận thức vấn đề con người

một cách toàn diện, cụ thể, trong toàn bộ tính hiện thực xã hội của nó, mà trước hết là

lao độ ảng s n xuất ra của cải v i vật chất. "Có thể phân biệt con ngườ ới súc vật, bằng ý

thức, bằng tôn giáo, nói chung bằng bất c i bứ cái gì cũng được. Bản thân con ngườ ắt

đầ ựu bằng s tự ệ ớ ắ đầ phân bi t v i súc vật ngay khi con người b t u sả ấn xu t ra những tư

liệu sinh hoạt c t bủa mình - đó là mộ ướ ườc tiến do tổ ứ ủ ch c cơ thể c a con ng i quy định.

Sản xu ng tất ra nhữ ư liệu sinh hoạt của mình, như thế con người đã gián tiếp s n xuả ất ra

chính

đời sống vật chất của mình"

Thông qua hoạt động s n xuả ất vật chất; con người đã làm thay đổi, c i biả ến giới tự

nhiên: "Con vật chỉ sả ấ ấn xu t ra bả ản thân nó, còn con người thì tái s n xu t ra toàn bộ

ới tự nhiên"

Tính xã hội của con người biểu hiện trong hoạt t động s n xuả ất v t; hoật chấ ạ động

sản xuất vật chất biểu hi n mệ ộ ộ ủt cách căn bản tính xã h i c a con người. Thông qua hoạt

độ độ ủ ảng lao ng sản xuất, con người sản xuất ra c a c i vật chất và tinh thần, phục vụ đời

sống của mình; hình thành và phát triển ngôn ngữ và tư duy; xác lập quan hệ xã hội. Bởi

vậy, lao động là yếu t nh hình thành bố quyết đị ản chất xã hội của con người, đồng thời

hình thành nhân cách cá nhân trong cộ đồng ng xã hội.

Là sản ph n cẩm của tự nhiên và xã hội nên quá trình hình thành và phát triể ủa con

người luôn luôn bị quyết định b ng nhởi ba hệ thống quy luật khác nhau, nhưng thố ất với

nhau. Hệ thống các quy luật tự nhiên như quy luật về sự phù hợp cơ thể với môi trường,

quy luật về sự trao đổ địi chấ ề ềt, v di truy n, biến dị, tiến hóa... quy nh phương diện

sinh học của con người. Hệ thống các quy luật tâm lý ý thức hình thành và vận động

trên nền t ng, niảng sinh học của con người như hình thành tình cảm, khát vọ ềm tin, ý

chí. Hệ thống các quy luật xã hội quy định quan hệ xã hội giữa người với người.

Ba hệ th thống quy luật trên cùng tác động, tạo nên thể ống nhất hoàn chỉnh trong

đờ ố ọ ộ ố ệi s ng con người bao gồm cả ặ m t sinh h c và mặt xã h i. M i quan h sinh học và xã

1. C.Mác và Ph.Ăngghen: Toàn tập, Nxb. Chính tr quị ốc gia, Hà Nội, 1995, t.3, tr. 29.

2. S dđ , t.42, tr. 137.

203

hội là cơ sở để ố ầ ọ ộ đờ hình thành hệ th ng các nhu c u sinh h c và nhu cầu xã h i trong i

sống con người như nhu cầu ăn, mặc, ở; nhu cầu tái sản xuất xã hội; nhu cầu tình cảm;

nhu c n. ầu thẩm mỹ và hưởng thụ các giá trị tinh thầ

Với phương pháp luận duy v y r giật biện chứng, chúng ta thấ ằng quan hệ ữa mặt

sinh học và mặt xã hội, cũ ưng nh nhu cầu sinh học và nhu cầu xã hội trong mỗi con

người là thống nhất. Mặt sinh học là cơ sở tấ ặt yế ự ủu t nhiên c a con người, còn m t xã

hội là đặc trưng b t. Nhu cản chất để phân biệt con người với loài vậ ầu sinh học phải

được "nhân hóa" để mang giá trị vă ộn minh con người, và đến lượt nó, nhu cầu xã h i

không thể thoát ly khỏi tiền đề củ ọ ốa nhu cầu sinh h c. Hai mặt trên th ng nhất với nhau,

hoà quy n vào nhau ệ để tạo thành con người viết hoa, con người tự nhiên - xã hội.

b) Trong tính hiện thự ả ổ ữc của nó, b n chất con người là t ng hoà nh ng

quan hệ xã hội

Từ những quan niệm đã trình bày ở trên, chúng ta thấy rằng, con người vượt lên

thế gi ng diới loài vật trên cả ba phươ ện khác nhau: quan hệ với tự nhiên, quan hệ với xã

hội và quan hệ vớ ải chính b n thân con người. Cả ba mối quan hệ đó, suy đến cùng, đều

mang tính xã hội, trong đó quan hệ xã hội giữa ng n chười với người là quan hệ bả ất, bao

trùm tất cả các mối quan hệ khác và mọ độ ừ ự đếi hoạt ng trong ch ng m c liên quan n con

người.

Bởi vậy, để nhấn mạnh bản chất xã hội của con người, C.Mác đ ậã nêu lên lu n đề nổi

tiếng trong tác phẩm Luận c ng vươ ề Phoiơbắc: "Bản chất con người không phải là một

cái trừ ốu tượng c hữ ủ ệ ự ủu c a cá nhân riêng biệt. Trong tính hi n th c c a nó, bả ấn ch t con

ười là tổng hoà những quan hệ xã hội"

Luận ng u đề trên khẳ định rằng, không có con người trừu tượng, thoát ly mọi điề

kiện, hoàn cảnh l i. Con ngịch sử xã hộ ười luôn luôn cụ thể, xác đị ốnh, s ng trong một

đ ửiều kiện lịch s cụ đị ộ đạ đị đ ị ử đ thể nhất nh, m t thời i nhất nh. Trong iều kiện l ch s ó,

bằng ho n cạt động thực tiễ ủa mình, con người tạo ra những giá trị vật chấ ầt và tinh th n

để tồn tại và phát triể ả ển c th lực và tư duy trí tuệ. Chỉ trong toàn bộ ố các m i quan hệ

xã hội i đó (như quan hệ giai c c, thấp, dân tộ ờ đại; quan hệ chính trị, kinh tế; quan hệ cá

nhân, gia toàn bđình, xã hội...) con người mới bộc lộ ộ bản chất xã hội của mình.

Đ ư đề ẳ đị ộ ủiều cần l u ý là luận trên kh ng nh bản chất xã h i không có nghĩa là ph

nhận m n tặt tự nhiên trong đời sống con người. Song, ở con người, mặt tự nhiên tồ ại

trong sự thống nhất với mặ ả ệ ật xã hội; ngay c việc thực hi n nhữ ầng nhu c u sinh v t ở con

người cũng đã mang tính xã hội. Quan niệm bản chất con người là tổng hoà những quan hệ

xã hội mới giúp cho chúng ta nhận thức đúng đắn, tránh kh n vỏi cách hiểu thô thiể ề mặt

tự nhiên, cái sinh vật ở con người.

c) Con người là chủ thể và là s ch sản phẩm của lị ử

Không có thế gi n tới tự nhiên, không có lịch sử xã hội thì không tồ ại con người.

Bởi vậy, con người là sản ph , cẩm của lịch sử ủa sự tiến hóa lâu dài của giới hữu sinh.

1. Sđd, t.3, tr. 11.

204

Song, điều quan trọ ảng hơn c là, con người luôn luôn là chủ thể củ ử ộa lịch s - xã h i.

C.Mác đã khẳng định: "Cái học thuyết duy vật chủ nghĩa cho rằng con người là sản

phẩm của những hoàn cảnh và của giáo dục... cái học thuyết ấy quên rằng chính những

con ng nh và b n thân nhà giáo dười làm thay đổi hoàn cả ả ục c c giáo ũng cần phải đượ

ục"

. Trong tác phẩm Biện chứng của tự nhiên, Ph.Ăngghen cũng cho rằng: "Thú vật

cũng có một lịch sử, chính là lịch sử ngu n gồ ốc của chúng và lịch sử phát triển dần dần

của chúng cho tới trạng thái hiện nay của chúng. Nhưng lịch sử ấy không phải do chúng

làm ra và trong chừng mực mà chúng tham dự ử ấ vào việc làm ra lịch s y thì đ ềi u đó diễn

ra mà chúng không hề biết và không phải do ý muốn của chúng. Ngược lại, con người

càng cách xa con vật, hiểu theo nghĩ ủ ừa hẹp c a t này bao nhiêu thì con người lại càng tự

mình làm ra l t cách có ý th

ịch sử ủ c a mình mộ ức bấy nhiêu"

Như vậ ạy, với tư ự ộ cách là th c thể xã h i, con người ho t độ ự động th c tiễn, tác ng

vào tự nhiên, cải biến giới tự nhiên, đồng thời thúc đẩ ựy s vậ ển động phát tri n củ ịa l ch

sử xã hội. Thế giới loài vật dựa vào những điều kiện có sẵn của tự nhiên. Con người thì

trái lại, thông qua hoạt động thực tiễn của mình để làm phong phú thêm thế giới tự

nhiên, tái tạo lại m t tộ ự nhiên thứ hai theo mụ đ ủc ích c a mình.

Trong quá trình cải biến tự nhiên, con người cũng làm ra lịch sử của mình. Con

người là sản phẩm của lịch sử, đồng thời là chủ thể sáng tạo ra lịch sử của chính bản thân

con ng n cho sười. Hoạt động lao động sản xuất vừa là điều kiệ ự tồ ủn tại c a con người,

vừa là phương thức để làm biến đổi đời sống và bộ mặt xã hội. Trên cơ sở nắ ắm b t quy

luật của l ch sị ử xã hội, con người thông qua hoạt độ đẩng vậ ấ ầt ch t và tinh th n, thúc y xã

hội phát triển t p vừ thấp đến cao, phù hợ ới mụ đặc tiêu và nhu cầu do con người t ra.

Không có hoạt độ ủng c a con ng i, và do ười thì cũ ồng không t n tại quy luật xã hộ đó,

không có s a toàn bự ồ ạ t n t i củ ộ lịch sử xã hội loài người.

Không có con ng u tười trừ ượng, chỉ có con người cụ thể trong mỗi giai đoạn phát

triển nh nh c i. Do v y, bất đị ủa xã hộ ậ ản chất con người, trong mối quan hệ với điều kiện

lịch sử xã hội luôn luôn vận n động biế đổi, cũng phải thay đổi cho phù hợp. Bản chất

con người không phải là một h th thệ ố đng óng kín, mà là hệ ống m , t ng vở ương ứ ới điều

kiện t n t i", con ngồ ại của con ng c dù là "tười. Mặ ổng hoà các quan hệ xã hộ ười có vai

trò tích c ch sực trong tiến trình lị ử với tư ủ đ cách là ch thể ạ sáng t o. Thông qua ó, bản

chất con ng nói rười cũ độ đổng vận ng biến i cho phù hợp. Có thể ằng, mỗi sự vận động

và tiến lên của lịch sử sẽ ặ quy định tương ứng (m c dù không trùng khớp) với sự vận

độ ế đổ ủ ảng và bi n i c a b n chất con người.

Vì v n b n phậy, để phát triể ản chất con ng ng tích cười theo hướ ực, cầ ải làm cho

hoàn cảnh ngày càng mang tính người nhiều hơn. Hoàn cảnh đó chính là toàn bộ môi

trường t n nhự nhiên và xã hội tác động đến con ng i theo khuynh hườ ướng phát triể ằm

đạ ụ đ ự đị ụt tới các giá trị có tính m c ích, t giác, có ý nghĩa nh hướng giáo d c. Thông qua

1. S dđ , t.3, tr. 10.

. S dđ , t.20, tr. 476.

205

đ ộ ự độó, con người tiếp nhậ ản hoàn c nh m t cách tích c c và tác ng trở lạ ải hoàn c nh trên

nhiều ph ng di ng xươ ện khác nhau: hoạt động thực tiễn, quan hệ ứ ử, hành vi con người,

sự phát triển của phẩm chất trí tuệ và năng lực tư duy, các quy luật nhận thức hướng con

người tới hoạt động v ng c giật chất. Đó là bi n chệ ứ ủa mối quan hệ ữa con người và hoàn

cảnh trong bất kỳ giai đoạn nào của lị ử ộch s xã h i loài người.

II- Quan hệ giữa cá nhân và xã hội

1. Khái niệm cá nhân và nhân cách

Cá nhân là khái niệm chỉ con người c thụ ể số ộ ộ địng trong m t xã h i nhất nh và

được phân biệt với các cá thể khác thông qua tính đơ ấn nh t và tính phổ ủ biến c a nó.

Khái niệm cá nhân cũng được phân biệt với khái niệm con người, vì con người là khái

niệm dùng biđể chỉ tính phổ ến trong bản chất người củ ấa t t cả các cá nhân.

Xã hội do các cá nhân tạo nên. Các cá nhân sống và hoạt động trong các nhóm,

cộng đồng và tập đoàn xã hội khác nhau, mang tính lịch sử xác định. Yếu tố xã hội là đặc

trư ả đểng căn b n hình thành cá nhân.

Như vậy, cá nhân là một chỉnh thể đơn nhất, vừa mang tính cá biệt vừa mang tính

phổ biến, là chủ thể củ độ ủ ọ ộ ủ ứ ựa lao ng, c a m i quan hệ xã h i và c a nhận th c nhằm th c

hi oện chức năng cá nhân và chức năng xã hội trong một giai đ ạn phát triển nhất định

của lịch sử xã hội.

Nhân cách là khái niệm chỉ bả ắn s c độc đáo, riêng biệt củ ỗ ộa m i cá nhân, là n i

dung và tính chất bên trong của mỗi cá nhân. Bởi vậy, nếu cá nhân là khái niệm chỉ sự

khác biệt giữa cá thể với giống loài thì nhân cách là khái niệ ỉ ự ệm ch s khác bi t giữa các

cá nhân. Cá nhân là phương thức biểu hiện của giống loài còn nhân cách vừa là nội dung,

vừa là cách thức biểu hi n cệ ủa mỗi cá nhân riêng biệt.

Nhân cách biểu hiện thế ớ ủ gi i cái tôi c a mỗi cá nhân, là sự tổ ủng hợp c a các yếu tố

sinh học, tâm lý, xã hội, tạo nên óng vai trò chđặc trưng riêng có của cá nhân, đ ủ thể tự

ý th i hoức, tự đ ự đị ánh giá, t khẳng nh và tự đ iều chỉnh mọ ạt động của mình.

Nhân cách không phải là cái bẩm sinh, sẵn có mà được hình thành và phát triển

phụ thuộc vào ba y u tế ố sau đây. Thứ nhất, nhân cách phải dựa trên tiền đề sinh học và

tư chất di truyền học, mộ ểt cá th số ể ấ ủng phát tri n cao nh t c a giới hữu sinh. Thứ hai, môi

trường xã hội là yếu t quyố ết định sự hình thành và phát triển của nhân cách thông qua sự

tác động biện chứ ủng c a gia đình, nhà trường và xã hội đối v i mớ ỗi cá nhân. Thứ ba, hạt

nhân của nhân cách là thế gi u t nhới quan cá nhân, bao gồm toàn bộ các yế ố ư quan

đ đị ố đị đểiểm, lý luận, niềm tin, nh hướng giá trị... Yếu t quyết nh hình thành thế giới

quan cá nhân là tính chất của thời đại; lợi ích, vai trò địa vị cá nhân trong xã hội; khả

năng thẩm định giá trị đạo đức - nhân văn và kinh nghiệm của mỗi cá nhân. Dựa trên

nền t i quan cá nhân ảng của thế giớ để hình thành các thuộc tính bên trong về năng lực,

về phẩm chất xã hội như nă ệng lực trí tu , chuyên môn, phẩm chất chính trị, o đạ đức,

pháp luật, thẩm mỹ.

206

2. Biệ ứn ch ng giữa cá nhân và xã hội

Xã hội là khái niệm dùng để chỉ cộ đồ ống ng các cá nhân trong m i quan hệ ệ bi n

chứng với nhau, trong đ ộ đồ ỏó c ng ng nh nhất của một xã hội là cộ đồng ng tập thể gia

đ đơ ộ đồ ộ ố ộ ộình, cơ quan, n vị... và lớn hơn là c ng ng xã h i qu c gia, dân t c… và r ng lớn

nhất là cồng đồng nhân loại.

Nguyên tắc cơ bả ủ ện c a vi c xác lập mố ệi quan h giữa cá nhân và tập thể cũ ưng nh

mố ệi quan h giữa cá nhân và các cộng đồng xã hội nói chung chính là mối quan hệ giữa lợi

ích cá nhân và lợi ích cộng đồng xã hội. Đó cũng là mối quan hệ vừa có sự thống nhất vừa

có mâu thuẫn.

Mỗi cá nhân với tư cách là một con người, không bao giờ có thể tách rời khỏi

những cộng đồng xã hội nhất định, đồng thời mối quan hệ giữa cá nhân và xã hội

là hiện tượng có tính lịch sử.

Là một hiện t ng lượ ịch sử, quan hệ cá nhân - xã hội luôn luôn vận động, biến

đổi và phát triển, trong đ ự đổ ấó, s thay i về ch t chỉ diễ ến ra khi có sự thay th hình thái

kinh tế - xã hội này bằng hình thái kinh tế - xã hội khác. Trong giai đ ộoạn c ng sản

nguyên thuỷ, không có sự đối kháng gi i ích cá nhân và lữa cá nhân và xã hội. Lợ ợi ích

xã hội căn bản là thống nhất. Khi xã hội phân chia giai cấp, quan hệ cá nhân và xã hội

vừa có thống nhất vừa có mâu thuẫn và mâu thuẫn đối kháng. Trong chủ nghĩa xã hội,

những điều kiện của xã hội m i tớ ạo tiền đề cho cá nhân, để mỗ ăi cá nhân phát huy n ng

lực và bản sắc riêng của mình, phù hợp với lợi ích và mụ ủ ộc tiêu c a xã h i mới. Vì vậy,

xã h n chội xã hội chủ nghĩa và cá nhân là thống nhất biệ ứng, là tiền đề và điều kiện của

nhau.

Theo quan đ ểi m của triết họ ộ ữc Mác - Lênin, xã h i gi vai trò quyết định đối v i cá ớ

nhân. Bởi vậy, thực chất của vi chệc tổ ức xã hội là giải quyết quan hệ lợi ích nhằ ạm t o

khả nă ấ ếng cao nh t cho mỗ độ ọi cá nhân tác ng vào m i quá trình kinh t , xã hộ ựi, cho s

phát triển được thực hiện. Xã hội càng phát triển thì cá nhân càng có điều kiện p để tiế

nhận ngày càng nhiều những giá trị vậ ầ ặt chất và tinh th n. M t khác, mỗi cá nhân trong

xã hội càng phát triển thì càng có đ để đẩ ộ ỏiều kiện thúc y xã h i tiế ận lên. Vì v y, th a

mãn ngày càng tốt hơn nhu cầu và lợi ích chính đáng của cá nhân là mục tiêu và động

lực thúc đẩy sự phát triển xã hội. Bất cứ vấn đề gì, dù là phạm vi nhân loại hay cá nhân,

dù trực tiếp hay gián ti i ích cá nhân và xã hếp, nếu lợ ội là thống nhất thì chính ở đó bắt

gặp m ng l n lục đích và độ ực của sự ỗ ực chung vì một tương lai tốt đẹp.

Mối quan hệ giữa lợi ích cá nhân và lợi ích xã hộ ự đị ủi do s quy nh c a mặt khách

quan và mặt chủ quan. Mặt khách quan biểu hiện ở trình độ phát triển và năng suất lao

độ ộ ủ ảng xã h i. Mặt ch quan biể ệu hi n ở kh năng nhậ ậ ận thức và v n dụng quy lu t xã hội

phù h p vợ ới mục đích của con người.

Trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩ ộ ảa xã h i và ngay c dưới chế độ ộ ủ xã h i ch

nghĩa, những mâu thuẫn gi n t i. Do giữa cá nhân và xã hội vẫn còn tồ ạ đó, để ải quyết

207

đ đắ ộúng n quan hệ cá nhân - xã h i, cầ ản ph i tránh hai thái độ cự đ ỉc oan. Một là, ch thấy

cá nhân mà không thấy xã h em cá nhân ội, đ đối lập với xã hội, nhu cầu cá nhân chưa

phù hợp với đ ềi u ki n cện phát triể ủa xã hội. Khuynh hướng này có thể dẫn đến chủ nghĩa

cá nhân. Hai là, chỉ thấy xã hội mà không thấy cá nhân, quan niệm sai l m vầ ề lợi ích xã

hội, về ủ ĩ ch ngh a t c chập thể, thự ất là chủ nghĩa bình quân, coi nhẹ vai trò cá nhân, lợi

ích cá nhân. Xã hội càng phát triể ầ ợ đ ạ ến thì nhu c u, l i ích cá nhân càng a d ng. N u không

quan tâm đế đền vấn cá nhân, sẽ dẫ ộ ộn đến m t xã h i nghèo nàn, chậ ểm phát tri n, không

phù h p v nghợ ới bản chất của chủ ĩa xã hội.

ở nướ ườc ta hiệ ến nay, nền kinh t thị tr ng đang thúc đẩy sự phát triển của lực

lượng s n xuả ất, nâng cao năng suất lao động, tạo ra cơ sở vậ ầt chấ ăt và v n hóa tinh th n

ngày càng đa dạng và phong phú. Lợi ích cá nhân ngày càng được chú ý, tạo ra cơ hội

mới để phát triển cá nhân. Tuy nhiên, cơ chế này có thể dẫ đố ợn tới tuyệt i hóa l i ích

kinh tế, d ng nhẫn tới phân hóa giàu nghèo trong xã hội, chứa đự ững khả nă ậng đối l p

giữa cá nhân và xã hội. Do đó, chúng ta c n khầ ắ ặ ếc phục m t trái của cơ ch thị trường,

phát huy vai trò nhân tố con người, thực hiện chiến lược con người của Đảng ta là một

mục tiêu có ý nghĩa quyết định để giải quyết tốt mối quan hệ giữa cá nhân và xã hội,

theo tinh thần Nghị quyết i Đại hộ đại biểu toàn quốc lần thứ IX của Đảng đã chỉ ra: Xây

dựng con người Việt Nam có tinh thần yêu nước và yêu chủ nghĩa xã hội, có ý thức tự

cường dân tộc, trách nhiệm cao trong lao động, có lương tâm nghề nghiệp, có tác phong

công nghiệp, có ý thức cộ đồng ng, tôn trọng nghĩa tình, có lối sống văn hóa, quan hệ hài

hoà trong gia đình, cộng đồng và xã hội.

III- Vai trò quần chúng nhân dân và cá nhân trong lịch sử

Con người sáng tạo ra lịch sử củ ựa mình, song vai trò quyết định s phát triển xã

hội là thuộc về quần chúng nhân dân hay của các cá nhân có phẩm chất đặc biệt - vĩ nhân,

lãnh tụ?

1. Khái niệm quần chúng nhân dân và cá nhân trong lịch sử

a) Khái niệm quần chúng nhân dân

Quá trình vận động, phát triển của lịch sử diễn ra thông qua hoạt động của khối

đ đả ọ ự đạ ủ ộông o con người được g i là quần chúng nhân dân, dưới s lãnh o c a m t cá

nhân hay một tổ chức, nh a mình. ằm thực hiện mục đích và lợi ích củ

Căn c u ki n lứ vào điề ệ ịch sử xã hội và những nhiệm vụ đặt ra của mỗi thời đại mà

quần chúng nhân dân bao hàm nh n, t ng l p khác nhau. ững thành phầ ầ ớp xã hội và giai cấ

Như vậ ậy, quần chúng nhân dân là bộ ph n có cùng chung lợi ích căn bản, bao

gồm những thành phần, nh ng t ng l dữ ầ ớp và những giai cấp, liên kết lại thành tập thể ưới

sự lãnh đạo của một cá nhân, tổ chức hay đảng phái nhằm giải quyết những vấn đề kinh

tế, chính trị, xã hội của một thời đại nhất định.

Khái niệm quần chúng nhân dân được xác định bởi các nội dung sau đây: Thứ

208

nhất, những ng ng s n xuười lao độ ả ất ra của cải vật chất và các giá trị tinh thần, đóng vai

trò là hạt nhân cơ bả ủ ần c a qu n chúng nhân dân. Thứ hai, nhữ ộng b phận dân cư chống

lại giai cấp thống trị áp bức, bóc lột, đối kháng với nhân dân. Thứ ba, những giai cấp,

những t y s n bầng lớp xã hội thúc đẩ ự tiế ộ xã hội thông qua hoạt động của mình, trực

tiếp ho nh vặc gián tiếp trên các lĩ ực của đời sống xã hội.

Do đó, quần chúng nhân dân là mộ ạ ị ử độ đổt ph m trù l ch s , vận ng biến i theo sự

phát triển của lịch sử xã hội.

b) Khái niệm cá nhân trong lịch sử

Trong mối liên hệ không rách rời với quần chúng nhân dân, những cá nhân kiệt

xuất có vai trò đặc biệt quan trọng trong các tiến trình lịch sử; đó là những vĩ nhân, lãnh

tụ.

Vĩ nhân là nhữ ĩ ự ị ếng cá nhân kiệt xuất trong các l nh v c chính tr , kinh t , khoa học,

nghệ thuật... Trong mối quan hệ với quần chúng nhân dân, lãnh tụ là nh ng cá nhân kiữ ệt

xuất do phong trào cách mạng của quần chúng nhân dân tạo nên.

Để trở thành lãnh tụ gắ ệ ụn bó với quần chúng, được quần chúng tín nhi m, lãnh t

phải là người có những phẩm chất cơ bả đn sau ây: Một là, có tri thức khoa học uyên bác,

nắm bắt được xu thế vậ ế ận độ ủ ộ ống c a dân t c, qu c t và thời đại. Hai là, có năng lực t p

hợp qu ng nh ng cần chúng nhân dân, thố ất ý chí và hành độ ủa quần chúng nhân dân vào

nhiệm vụ củ ộ ố ế ờa dân t c, qu c t và th i đại. Ba là, gắn bó mật thiết với quần chúng nhân

dân, hy sinh quên mình vì lợi ích của dân tộc, quốc tế và thời đại.

Bất cứ mộ ộ ộ ị ử đặ ữ ệ ụt thời kỳ nào, m t dân t c nào, nếu l ch s t ra nh ng nhi m v cần

giải quyết thì từ trong phong trào quần chúng nhân dân, tất yếu sẽ xuất hiệ ữn nh ng lãnh

tụ, đáp ứng yêu cầu của lịch sử.

2. Quan hệ giữa quần chúng nhân dân với lãnh tụ

Cần ph nh r giải khẳng đị ằng, mối quan hệ ữa quần chúng nhân dân với lãnh tụ là

quan hệ bi u hiện chứng. Tính biện chứng của mối quan hệ trên biể ện:

Thứ ấ nh t, tính thống nhất giữa quần chúng nhân dân và lãnh tụ. Không có phong

trào cách mạng của quần chúng nhân dân, không có các quá trình kinh tế, chính trị, xã

hội của đông đảo quần chúng nhân dân, thì cũng không thể xuất hiện lãnh tụ. Những cá

nhân ưu tú, những lãnh tụ ệ ki t xuất là sản phẩm của thời đại, vì vậy, họ sẽ là nhân tố

quan trọng thúc đẩ ựy s phát triển của phong trào quần chúng.

Thứ hai, quần chúng nhân dân và lãnh tụ thống nhất trong mục đích và lợi ích của

mình. Sự thống nhất về các mụ ủ ủ độc tiêu c a cách mạng, c a hành ng cách mạng giữa

quần chúng nhân dân và lãnh tụ do chính quan hệ lợ đị ợi ích quy nh. L i ích biểu hiện

trên nhiều khía cạnh khác nhau: lợi ích kinh tế, l , lợi ích chính trị ợi ích văn hóa... Quan

hệ lợi ích là cầ ề ếu nối li n, là nộ ựi l c để liên k t các cá nhân cũ ưng nh quần chúng nhân

dân và lãnh tụ vớ ợi nhau thành mộ ố ố đột kh i th ng nhấ ềt v ý chí và hành ng. L i ích đó

209

vận động phát triển tùy thuộc vào thời đại, vào địa vị lịch sử của giai cấp cầm quyền mà

lãnh tụ là đại bi thuểu, phụ ộc vào khả năng nhậ ậ ả ến thức và v n d giụng để i quy t mối

quan hệ giữa các cá nhân, các giai cấp và tầng lớp xã hộ ừ đ ể ấ ằi. T ó, có th th y r ng, mức

độ thố ấ ềng nh t v lợi ích là cơ sở ự ố ấ ề quy định s th ng nh t v nhận thức và hành động giữa

quần chúng nhân dân và lãnh tụ trong lịch sử.

Thứ ba, s u hiự khác biệt giữa quần chúng nhân dân và lãnh tụ biể ện trong vai trò

khác nhau c . Tuy cùng ủa sự tác độ đếng n lịch sử đóng vai trò quan trọng đối v i tiớ ến

trình phát triển của lịch sử xã hội, nhưng quầ ự địn chúng nhân dân là l c lượng quyết nh sự

phát tri phát triển, còn lãnh tụ là người định hướng, dẫn dắt phong trào, thúc đẩ ựy s ển

của lịch sử.

Bởi vậy, quan hệ giữa quần chúng nhân dân và vĩ nhân lãnh tụ là biện chứng, vừa

thống nhất vừa khác biệt.

Chủ nghĩa Mác - Lênin khẳ ế ủng định vai trò quy t định c a quần chúng nhân dân,

đồ đ ủ ụng thời ánh giá cao vai trò c a lãnh t .

a) Vai trò của quần chúng nhân dân

Về că ả ấn b n, t t cả ế ọ ử ế ọ các nhà tri t h c trong lịch s tri t h c trước Mác đều không

nhận thức đúng vai trò của quần chúng nhân dân trong trong tiến trình phát triển của

l iịch sử. V n gề nguồ ốc lý luận, u điề đó có nguyên nhân từ quan đ ểm duy tâm hoặc siêu

hình về xã hội.

Chủ nghĩa duy vật lịch sử đị khẳng nh quần chúng nhân dân là chủ thể sáng tạo

chân chính ra lịch sử. Bởi vì, mọ ả ộ ải lý tưởng gi i phóng xã h i, gi i phóng con người chỉ

được chứ ự độ ủng minh thông qua s tiếp thu và hoạt ng c a quần chúng nhân dân. Hơn

nữa, tư tưởng tự nó không làm biến đổi xã hội mà phải thông qua hành động cách mạng,

hoạt động thực tiễn của quần chúng nhân dân, để biến lý tưởng, ước mơ thành hiện thực

trong đời sống xã hội.

Vai trò quyết định l c u hi n ịch sử ủa qu c biần chúng nhân dân đượ ể ệ ở ba nội dung.

Thứ ấ nh t, quần chúng nhân dân là lực lượng s n xuả ất cơ bả ủ ộ ự ến c a xã h i, tr c ti p

sản xuất ra của cải vật chất, là cơ sở củ ựa s tồ ủ ộn tạ ểi và phát tri n c a xã h i. Con người

muố ồn t n tại phải có các điều ki ng nhu cện vật chất cần thiết, mà nhữ ầu đó chỉ có thể

đ ứ ự ơáp ng được thông qua sản xuất. L c lượng sản xuất c bả ần là đ đảông o qu n chúng

nhân dân lao động bao gồm cả lao độ động chân tay và lao ng trí óc. Cách mạng khoa

học kỹ thuật hiện nay có vai trò đặc biệt đối với sự phát triể ủn c a l c lự ượng s n xuả ất.

Song, vai trò của khoa h a quọc chỉ có thể phát huy thông qua thực tiễn sản xuất củ ần

chúng nhân dân lao động, nhất là đội ngũ công nhân hiện n đại và trí thức trong nền sả

xuất xã hội, của thời đại kinh tế tri thức. Điều ng đó khẳ định rằng, hoạt động s n xuả ất

của quần chúng nhân dân là điều ki n cệ ơ bản để quyết đị ựnh s tồ ủn tại và phát triển c a

xã hội.

Thứ hai, qu ng lần chúng nhân dân là độ ực cơ bả ủ ọ ộ ộn c a m i cu c cách mạng xã h i.

210

Lịch sử đã chứng minh rằng, không có cuộc chuyển biến cách mạng nào mà không là

hoạt động ông đ đảo c ng của quần chúng nhân dân. Họ là lực lượ ơ bả ạn của cách m ng,

đ ủ ọ ộóng vai trò quyế ắt định th ng lợi c a m i cu c cách mạng. Trong các cuộc cách mạng

làm chuyển biến xã hội từ hình thái kinh tế - xã hội này sang hình thái kinh tế - xã hội

khác, nhân dân lao động là lực lượng tham gia đ đảông o. Cách mạng là ngày hội của

quần chúng, là sự nghiệp của quần chúng. Tất nhiên, suy đến cùng, nguyên nhân của mọi

cuộc cách mạng là bắt đầ ừu t sự ủ ự đế phát triển c a l c lượng sản xuấ ẫt, d n n mâu thuẫn

với quan hệ sả ấ ắ ả ấ ậ ần xu t, nghĩa là b t đầ ừu t hoạt động s n xu t v t chất của qu n chúng

nhân dân. Bởi v thậy, nhân dân lao động là chủ ể củ ếa các quá trình kinh t , chính trị, xã

hội, đóng vai trò là động lực cơ b n cả ủa mọi cuộc cách mạng xã hội.

Thứ ba, qu n hóa tinh thần chúng nhân dân là người sáng tạo ra những giá trị vă ần.

Quần chúng nhân dân c, nghđóng vai trò to lớn trong sự phát triển của khoa họ ệ thuật,

văn h ng nhọc, đồng th i, áp dờ ụ ững thành tựu đó vào hoạt động thực tiễn. Những sáng

tạo về vă ệ ận học, ngh thu t, khoa họ ọ ự đạ đứ ủc, y h c, quân s , kinh tế, chính trị, o c... c a

nhân dân vừa là c a là ội nguồ ừn, v điều ki y s n n n vện để thúc đẩ ự phát triể ề ăn hóa tinh

thần của các dân tộc trong mọi thời t đại. Hoạ động của quần chúng nhân dân từ trong

thực tiễn là nguồn cảm hứng vô tận cho mọi sáng tạo tinh thần trong đời sống xã hội.

Mặt khác, các giá trị vă ồ đ đản hóa tinh thần chỉ có thể trường t n khi được ông o quần

chúng nhân dân chấp nh ph bi n. ận và truyền bá sâu rộng, trở thành giá trị ổ ế

Tóm lại, xét từ kinh tế đến chính trị, t hoừ ạt t t động vật chấ đế ạn ho động tinh

thần, quần chúng nhân dân luôn đóng vai trò quyết định trong lịch sử. Tuy nhiên, tùy

vào điều kiện lịch sử mà vai trò chủ thể củ ầ ũa qu n chúng nhân dân c ng biểu hiện khác

nhau. Ch a xã hỉ có trong chủ nghĩ ội, quần chúng nhân dân mới có đủ điều kiện để phát

huy tài năng và trí sáng tạo của mình.

Lịch sử dân tộc Việt Nam đã chứng minh vai trò, sức mạ ầnh của qu n chúng nhân

dân, như Nguyễn Trãi đã nói: "Chở thuyền cũng là dân, lật thuyền cũng là dân, thuận

lòng dân thì sống, nghịch lòng dân thì chết". Đảng C ng sộ ản Việt Nam cũng khẳng

định rằng, cách mạng là sự nghiệp của quầ ể ấn chúng, và quan đi m "l y dân làm gốc"

trở thành tư tưở ường th ng trự ửc nói lên vai trò sáng tạo ra lịch s củ ệa nhân dân Vi t

Nam.

b) Vai trò của lãnh tụ

Trong mối quan hệ vớ ầi qu n chúng nhân dân, lãnh tụ có nhiệm vụ chủ yếu sau:

Thứ ấ nh t, n hiắm bắt xu thế của dân tộc, quốc tế và thời đại trên cơ sở ểu biết những quy

luật khách quan của các quá trình kinh tế, chính trị, xã hội. Thứ hai, định hướng chiến

lược và hoạch định chương trình hành động cách mạng. Thứ ba, tổ chức lực lượng, giáo

dục thuyết phục quần chúng, thống nhấ độ ủt ý chí và hành ng c a quần chúng nhằm hướng

vào giải quyết những mục tiêu cách mạng đề ra.

Từ nhiệm vụ trên ta thấy lãnh tụ có vai trò to lớn đối với phong trào quần chúng

Lênin vi t: "Trong lế ịch s , chử ưa hề có một giai cấp nào giành được quyền thống trị, nếu

211

nó không đào tạo được trong hàng ngũ của mình những lãnh tụ chính trị, những đại biểu

ền phong có đủ khả nă ổ ứ ủng t ch c và lãnh đạo phong trào"

. Đồng thời, ch nghĩa Mác

- Lênin đòi hỏi phải bài trừ tệ sùng bái cá nhân.

Tệ sùng bái cá nhân, thần thánh hóa cá nhân người lãnh đạo, sẽ dẫ ện đến tuy t đối

hóa cá nhân kiệt xuất, vai trò người lãnh đạo mà xem nhẹ ủ vai trò c a tập thể lãnh đạo và

của quần chúng nhân dân. Căn bệnh trên dẫn đến hạn chế hoặc tước bỏ quyền làm chủ

của nhân dân, làm cho nhân dân thiếu tin tưởng vào chính bản thân họ, dẫn đến thái độ

phục tùng tiêu cực, mù quáng, không phát huy được tính nă ạng động sáng t o chủ quan

của mình. Người mắc căn bệnh sùng bái cá nhân thường đặt mình cao hơn tập thể, đứng

ngoài đường lối chính sách, pháp luật của Đảng và Nhà nước. H c hiọ không thự ện đúng

chính sách cán bộ của Đảng, vi phạ ạm nguyên tắc sinh ho t Đảng, chia rẽ ấ, bè phái, m t

đ ạ ự đ ộoàn kết, t o ra nhiề ệu hi n tượng tiêu c c, ánh mất lòng tin trong cán b và nhân dân,

phá hoại sự nghiệp cách mạng của Đảng và nhân dân ta. Vì thế, các nhà kinh điển của

chủ nghĩa Mác - Lênin luôn luôn coi sùng bái cá nhân là một hiện tượng hoàn toàn xa lạ

với bản chất, mục đích, lý tưởng c p vô sủa giai cấ ản. Những lãnh tụ vĩ đạ ủ ấi c a giai c p

vô s n nhả ư C.Mác, Ph.Ăngghen, V.I.Lênin, Hồ Chí Minh đều hết sức khiêm tốn, gần gũi

với nhân dân, đề cao vai trò và sức mạnh của quần chúng nhân dân, xứng ng đáng là nhữ

vĩ nhân kiệt xuất mà toàn thể loài người tôn kính và ngưỡng mộ.

Câu hỏi ôn tập

1. Trình bày quan niệm về con người trong triết học trước Mác?

2. Phân tích vấn bđề ản chất con người theo quan điểm của triết học Mác - Lênin?

3. Phân tích mối quan hệ ữ gi a cá nhân và xã hội. ý nghĩa củ đềa vấn này ở nước ta

hiện nay?

4. Trình bày vai trò qu . ý nghần chúng nhân dân và lãnh tụ trong lịch sử ĩa của vấn

đề ọ ố này trong việc quán triệt bài h c "lấy dân làm g c"?

1. V.I.Lênin: Toàn tập. Nxb. Tiế ộn b , Mátxcơva, 1978, t.4, tr. 473.

212

Mục lục

Phần I

Khái lược về triết h t học và lịch sử triế ọc

Chương I: Khái lược về triết học

Chương II: Khái lược về lịch sử triết học trước Mác

Chương III: Sự ra đời và phát triển của triết học Mác - Lênin

Chương IV: Một số trào lưu triết học phương Tây hi n ệ đại

Phần II

Những nguyên lý cơ bản của triết học Mác - Lênin

Chương V: Vật chất và ý thức

Chương VI: Hai nguyên lý của phép bi ng duy vện chứ ật

Chương VII: Những c p ph b n cặ ạm trù cơ ả ủa phép biện chứng duy vật

Chương VIII: Những quy luật cơ b ng duy vản của phép biện chứ ật

Chương IX: Lý luận nhận thức

Chương X: Hình thái kinh tế - xã hội

Chương XI: Giai cấp và dân tộc

Chương XII: Nhà nước và cách mạng xã hội

Chương XIII: ý thứ ộc xã h i

Chương XIV: Quan điểm triết học Mác - Lênin về con người

213

Bấm Tải xuống để xem toàn bộ.

| 1/214

| | Tải xuống

Preview text:

Bộ giáo dục và đào tạo Giáo trình
Triết học mác - lênin
(Dùng trong các trường đại học, cao đẳng)
(Tái bản lần thứ ba có sửa chữa, bổ sung)
Đồng chủ biên:
GS, TS. Nguyễn Ngọc Long - GS, TS. Nguyễn Hữu Vui
Tập thể tác giả: PGS. TS. Vũ Tình PGS.TS. Trần Văn Th y ụ GS, TS. Nguyễn Hữu Vui GS, TS. Nguyễn Ngọc Long TS. Vương Tất Đạt TS. Dương Văn Thịnh PGS, TS. Đoàn Quang Thọ TS. Nguyễn Như Hải PGS, TS. Trương Giang Long PGS.TS. Đoàn Đức Hiếu TS. Phạm Văn Sinh Th.S. Vũ Thanh Bình CN. Nguyễn Đăng Quang 1 Phần I
Khái lược về triết học và lịch sử triết học Chương I
Khái lược về Triết học
I- Triết học là gì ?
1. Triết học và đối tượng của triết học
a) Khái niệm "Triết học"
Triết học ra đời ở cả phương Đông và phương Tây gần như cùng một thời gian
(khoảng từ thế kỷ VIII đến thế kỷ VI trước Công nguyên) tại một số trung tâm văn minh
cổ đại của nhân loại như Trung Quốc, ấn Độ, Hy Lạp. ở Trung Quốc, thuật ngữ triết học
có gốc ngôn ngữ là chữ triết ( ); người Trung Quốc hiểu triết học không phải là sự
miêu tả mà là sự truy tìm bản chất của i
đố tượng, triết học chính là trí tuệ, là sự hiểu
biết sâu sắc của con người.
ở ấn Độ, thuật ngữ dar'sana (triết học) có nghĩa là chiêm ngưỡng, nhưng mang
hàm ý là tri thức dựa trên lý trí, là con đường suy ngẫm để dẫn dắt con người đến với lẽ phải. ở phương Tây, th ậ
u t ngữ triết học xuất hiện ở Hy Lạp. Nếu chuyển từ tiếng Hy Lạp
cổ sang tiếng Latinh thì triết học là Philosophia, ng ĩ
h a là yêu mến sự thông thái. Với người
Hy Lạp, philosophia vừa mang tính định hướng, vừa nhấn mạnh đến khát vọng tìm
kiếm chân lý của con người.
Như vậy, cho dù ở phương Đông hay phương Tây, ngay từ đầu, triết ọ h c đã là
hoạt động tinh thần biểu hiện khả năng nhận thức, đánh giá của con người, nó tồn tại
với tư cách là một hình thái ý thức xã hội.
Đã có rất nhiều cách định nghĩa khác nhau về triết học, nhưng đều bao hàm
những nội dung cơ bản giống nhau: Triết học nghiên cứu thế giới ớ v i tư cách là một
chỉnh thể, tìm ra những quy luật chung nhất chi phối sự vận động của chỉnh thể đó nói
chung, của xã hội loài người, của con người trong cuộc sống cộ đồ ng ng nói riêng và thể
hiện nó một cách có hệ thống dưới dạng duy lý. 2
Khái quát lại, có thể hiểu: Triết học là hệ thống tri thức lý luận chung nhất của
con người về thế giới; về vị trí, vai trò của con người trong thế giới ấy.
Triết học ra đời do hoạt động nhận thức của con người phục vụ nhu cầu sống; song,
với tư cách là hệ thống tri thức lý luận chung nhất, triết học chỉ có thể x ấ u t hiện trong
những điều kiện nhất định sau đây:
Con người đã phải có một vốn hiểu biết nhất định và đạt đến khả năng rút ra được
cái chung trong muôn vàn những sự kiện, hiện tượng riêng lẻ.
Xã hội đã phát triển đến thời kỳ hình thành tầng lớp lao động trí óc. Họ đã nghiên
cứu, hệ thống hóa các quan điểm, quan n ệ i m ờ r i ạ r c ạ
l i thành học thuyết, thành lý luận và triết học ra đời.
Tất cả những điều trên cho thấy: Triết học ra đời ừ t thực tiễn, do nhu ầ c u của thực tiễn; nó có nguồ ố n g c nhận thức và nguồ ố n g c xã hội.
b) Đối tượng của triết học
Trong quá trình phát triển, đối tượng của triết học thay đổi theo từng giai đoạn lịch sử.
Ngay từ khi mới ra đời, triết học được xem là hình thái cao nhất của tri thức, bao
hàm trong nó tri thức về tất cả các lĩnh vực không có đối tượng riêng. Đây là nguyên
nhân sâu xa làm nảy sinh quan niệm cho rằng, triết học là khoa học của mọi khoa
học, đặc biệt là ở triết học tự nhiên ủ
c a Hy Lạp cổ đại. Thời kỳ này, triết học đã đạt
được nhiều thành tựu rực rỡ mà ảnh hưởng của nó còn in đậm đối với sự phát triển của
tư tưởng triết học ở Tây Âu.
Thời kỳ trung cổ, ở Tây Âu khi quyền lực của Giáo hội bao trùm m i ọ lĩnh vực đời
sống xã hội thì triết học trở thành nô lệ của thần học. Nền triết học tự nhiên bị thay bằng
nền triết học kinh viện. Triết học lúc này phát triển một cách chậm chạp trong môi
trường chật hẹp của đêm trường trung cổ.
Sự phát triển mạnh mẽ của khoa học vào thế kỷ XV, XVI đã tạo một cơ sở tri thức
vững chắc cho sự phục hưng triết học. Để đáp ứng yêu cầu của thực tiễn, đặc biệt yêu
cầu của sản xuất công nghiệp, các bộ môn khoa học chuyên ngành nhất là các khoa học
thực nghiệm đã ra đời với tính cách là những khoa học độc lập. Sự phát triển xã hội
được thúc đẩy bởi sự hình thành và củng cố quan hệ sản xuất tư bản chủ nghĩa, bởi
những phát hiện lớn về địa lý và thiên văn cùng những thành tựu khác của cả khoa học
tự nhiên và khoa học nhân văn đã mở ra một thời kỳ mới cho sự phát triển tr ế i t học.
Triết học duy vật chủ nghĩa dựa trên cơ sở tri thức của khoa học thực nghiệm đã phát
triển nhanh chóng trong cuộc đấu tranh với chủ nghĩa duy tâm và tôn giáo và đã đạt tới
đỉnh cao mới trong chủ nghĩa duy vật thế kỷ XVII - XVIII ở Anh, Pháp, Hà Lan, với
những đại biểu tiêu biểu như Ph.Bêcơn, T.Hốpxơ (Anh), Điđrô, Henvêtiuýt (Pháp),
Xpinôda (Hà Lan)... V.I.Lênin đặc biệt đánh giá cao công lao của các nhà duy vật
Pháp thời kỳ này đối với sự phát triển chủ nghĩa duy vật trong lịch sử triết học trước 3
Mác. "Trong suốt cả lịch sử hiện đại của châu Âu và n ấ h t là vào c ố u i t ế h kỷ XVIII, ở
nước Pháp, nơi đã diễn ra một cuộc quyết chiến chống tất cả những rác rư i ở c a ủ thời
trung cổ, chống chế độ phong kiến trong các thiết chế và tư tưởng, chỉ có chủ nghĩa duy
vật là triết học duy n ấ
h t triệt để, trung thành với tất cả mọi học thuyết của khoa học tự
nhiên, thù địch với mê tín, với thói đạo c
đứ giả, v.v."1. Mặt khác, t ư duy triết học cũng
được phát triển trong các ọ h c thu ế
y t triết học duy tâm mà đỉnh cao là triết học Hêghen,
đại biểu xuất sắc của triết học cổ đ iển Đức.
Sự phát triển của các bộ môn khoa học độc lập chuyên ngành cũng từng bước làm
phá sản tham vọng của triết học muốn đóng vai trò "khoa học của các khoa học". Triết
học Hêghen là học thuyết triết học cuối cùng mang tham vọng đó. Hêghen tự coi triết
học của mình là một hệ thống phổ biến của sự nhận thức, trong đó những ngành khoa học
riêng biệt chỉ là những mắt khâu phụ thuộc vào triết học.
Hoàn cảnh kinh tế - xã hội và sự phát triển mạnh mẽ của khoa học vào đầu thế kỷ
XIX đã dẫn đến sự ra đời của triết học Mác. Đoạn tuyệt triệt để với quan niệm "khoa
học của các khoa học", triết học mácxít xác định đối tượng nghiên cứu của mình là tiếp
tục giải quyết mối quan hệ giữa vật chất và ý thức trên lập trường duy vật triệt để và
nghiên cứu những quy luật chung nhất của tự nhiên, xã hội và tư duy.
Triết học nghiên cứu thế giới bằng phương pháp của riêng mình khác với mọi
khoa học cụ thể. Nó xem xét thế giới như một chỉnh thể và tìm cách đưa ra một hệ
thống các quan niệm về chỉnh thể đó. Điều đó chỉ có thể thực hiện được bằng cách tổng
kết toàn bộ lịch sử của khoa ọ
h c và lịch sử của bản thân tư tưởng triết học. Triết học là
sự diễn tả thế giới quan bằng lý luận. Chính vì tính đặc thù n ư
h vậy của đối tượng triết
học mà vấn đề tư cách khoa học của triết học và đối tượng của nó đã gây ra những cuộc
tranh luận kéo dài cho đến hiện nay. Nhiều học thuyết triết học hiện đại ở phư ng ơ Tây
muốn từ bỏ quan niệm truyền thống về tr ế
i t học, xác định đối tượng nghiên ứ c u riêng
cho mình như mô tả những hiện tượng tinh thần, phân tích ngữ nghĩa, chú giải văn bản...
Mặc dù vậy, cái chung trong các học thuyết triết ọ
h c là nghiên cứu những vấn đề
chung nhất của giới tự nhiên, của xã hội và con người, mối quan ệ h của con người nói
chung, của tư duy con người nói riêng với thế g ớ i i xung quanh.
2. Vấn đề cơ bản của triết học
Triết học cũng như những khoa học khác phải giải quyết rất nhiều vấn đề có liên
quan với nhau, trong đó vấn đề cực kỳ quan t ọ
r ng là nền tảng và là điểm xuất phát để
giải quyết những vấn đề còn lại được gọi là vấn đề cơ bản của triết học. Theo
Ăngghen: "Vấn đề cơ bản lớn của mọi triết học, đặc biệt là của triết học hiện đại, là
vấn đề quan hệ giữa tư duy với tồn tại"1.
1. V.I.Lênin: Toàn tập, Nxb. Tiến bộ, Mátxcơva, 1980, t.23, tr. 50.
1. C.Mác và Ph.Ăngghen: Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1995, t.21, tr. 403. 4
Giải quyết vấn đề cơ bản của triết học không chỉ xác định được ề n n ả t ng và điểm
xuất phát để giải quyết các ấ v n đề
khác của triết học mà nó còn là tiêu chuẩ để n xác định
lập trường, thế giới quan của các triết gia và học thuyết của họ.
Vấn đề cơ bản của triết học có hai mặt, mỗi mặt phải trả lời cho ộ m t câu hỏi lớn.
Mặt thứ nhất: Giữa ý thức và vật chất thì cái nào có trước, cái nào có sau, cái nào quyết định cái nào?
Mặt thứ hai: Con người có khả năng nhận thức được thế giới hay không?
Trả lời cho hai câu hỏi trên liên quan mật thiết đến việc hình thành các trường phái
triết học và các học thuyết về nhận thức của triết học.
II- Chức năng thế giới quan của triết học
1. Triết học - hạt nhân lý luận của thế giới quan
Thế giới quan là toàn bộ những quan niệm của con người về thế giới, về bản thân
con người, về cuộc sống và vị trí của con người trong thế giới ó. đ
Trong thế giới quan có sự hoà nhập giữa tri thức và niềm tin. Tri thức là cơ sở
trực tiếp cho sự hình thành thế giới quan, song nó chỉ gia nhập thế giới quan khi nó đã
trở thành niềm tin định hướng cho hoạt động của con người.
Có nhiều cách tiếp cận để nghiên cứu về thế giới quan. Nếu xét theo quá trình phát
triển thì có thể chia thế giới quan thành ba loại hình cơ bản: Thế giới quan huyền thoại,
thế giới quan tôn giáo và thế giới quan triết học.
Thế giới quan huyền thoại là phương thức cảm nhận thế giới của người nguyên thủy. ở thời ỳ k này, các ế
y u tố tri thức và cảm xúc, lý trí và tín ngưỡng, hiện thực và
tưởng tượng, cái thật và cái ảo, cái thần và cái người, v.v. của con người hoà quyện vào
nhau thể hiện quan niệm về thế giới.
Trong thế giới quan tôn giáo, niềm tin tôn giáo đóng vai trò chủ yếu; tín ngưỡng
cao hơn lý trí, cái ảo lấn át cái thực, cái thần vượt trội cái người.
Khác với huyền thoại và giáo lý của tôn giáo, triết học diễn tả quan niệm của con
người dưới dạng hệ thống các phạm trù, quy l ậ u t đ óng vai trò n ư h n ữ h ng ậ b c thang trong
quá trình nhận thức thế giới. Với ý nghĩa như vậy, triết học được coi như trình độ tự
giác trong quá trình hình thành và phát triển của thế giới quan. Nếu thế giới quan được
hình thành từ toàn bộ tri th c
ứ và kinh nghiệm sống của con người; trong đó tri thức của
các khoa học cụ thể là cơ sở trực tiếp cho sự hình thành những quan niệm n ấ h t định về từng mặt, từng b
ộ phận của thế giới, thì triết học, với phương thức tư duy đặc thù đã tạo
nên hệ thống lý luận bao gồm những quan niệm chung nhất về thế giới với tư cách là
một chỉnh thể. Như vậy, triết học là hạt nhân lý luận của thế giới quan; tr ế i t học g ữ i vai
trò định hướng cho quá trình củng cố và phát triển thế giới quan của mỗi cá nhân, mỗi
cộng đồng trong lịch sử. 5
Những vấn đề được triết học đặt ra và tìm lời giải đáp trước hết là những vấn đề
thuộc về thế giới quan. Thế giới quan đóng vai trò đặc biệt quan trọng trong cuộc sống
của con người và xã hội loài người. Tồn tại trong thế giới, dù muốn hay không con
người cũng phải nhận thức thế giới và nhận thức bản thân mình. Những tri thức này dần
dần hình thành nên thế giới quan. Khi đã hình thành, thế giới quan lại trở thành nhân tố
định hướng cho quá trình con người tiếp tục nhận thức thế giới. Có thể ví thế giới quan như một "t ấ
h u kính", qua đó con người nhìn n ậ h n t ế h giới xung quanh c n ũ g như tự xem
xét chính bản thân mình để xác định cho mình mục đích, ý nghĩa cuộc sống và lựa chọn
cách thức hoạt động đạt đư c
ợ mục đích, ý nghĩa đó. Như vậy t ế h g ớ i i quan đúng đắn là
tiền đề để xác lập nhân sinh quan tích cực và trình độ phát triển của thế g ớ i i quan là tiêu
chí quan trọng về sự trưởng thành ủ
c a mỗi cá nhân cũng như của mỗi cộng đồng xã ộ h i nhất định.
Triết học ra đời với tư cách là hạt nhân lý luận của thế giới quan, làm cho thế giới
quan phát triển như một quá trình tự giác dựa trên sự tổng kết kinh nghiệm t ự h c tiễn và
tri thức do các khoa học đưa lại. Đó là chức năng thế giới quan của triết học.
Các trường phái chính của triết học là sự diễn tả thế giới quan khác nhau, đối lập
nhau bằng lý luận; đó là các thế giới quan triết học, phân biệt với thế giới quan thông thường.
2. Chủ nghĩa duy vật, chủ nghĩa duy tâm và thuyết không thể biết
a) Chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy tâm
Việc giải quyết mặt thứ n ấ h t vấn đề cơ bản ủ c a tr ế i t ọ
h c đã chia các nhà triết học
thành hai trường phái lớn. Những người cho rằng vật chất, giới tự nhiên là cái có trước và
quyết định ý thức của con người được coi là các nhà duy vật; học thuyết của họ hợp thành
các môn phái khác nhau của chủ nghĩa duy vật. Ngược lại, n ữ h ng n ư g ời cho rằng, ý t ứ h c,
tinh thần có trước giới tự nhiên được gọi là các nhà duy tâm; họ hợp thành các môn phái
khác nhau của chủ nghĩa duy tâm. - Ch ngh ủ ĩa duy vật:
Cho đến nay, chủ nghĩa duy vật đã được thể hiện dưới ba hình thức cơ bản: chủ
nghĩa duy vật chất phác, chủ nghĩa duy vật siêu hình và chủ nghĩa duy vật biện chứng.
+ Chủ nghĩa duy vật chất phác là kết quả nhận thức của các nhà triết học duy vật
thời cổ đại. Chủ nghĩa duy vật thời kỳ này trong khi thừa nhận tính thứ nhất của vật chất
đã đồng nhất vật chất với một hay một số chất cụ thể và những kết luận của nó mang
nặng tính trực quan nên ngây thơ, chất phác. Tuy còn rất nhiều hạn chế, nhưng chủ
nghĩa duy vật chất phác thời cổ đại về cơ bản là đúng vì nó đã lấy giới tự nhiên để giải
thích giới tự nhiên, không viện đến Thần linh hay Thư ng ợ đế.
+ Chủ nghĩa duy vật siêu hình là hình thức cơ bản thứ hai của chủ nghĩa duy vật,
thể hiện khá rõ ở các nhà triết học thế kỷ XV đến thế kỷ XVIII và đỉnh cao vào thế ỷ k thứ
XVII, XVIII. Đây là thời kỳ mà cơ học ổ
c điển thu được những thành tựu rực rỡ nên trong 6
khi tiếp tục phát triển quan điểm chủ ng ĩ
h a duy vật thời cổ đại, chủ nghĩa duy vật giai
đoạn này chịu sự tác động mạnh mẽ của phương pháp tư duy siêu hình, máy móc -
phương pháp nhìn thế giới như một cỗ máy khổng lồ mà mỗi bộ phận tạo nên nó luôn
ở trong trạng thái biệt lập và tĩnh tại. Tuy không phản ánh đúng hiện thực nhưng chủ nghĩa
duy vật siêu hình cũng đã góp phần không nhỏ vào việc chống lại thế giới quan duy tâm
và tôn giáo, điển hình là t ờ h i kỳ chu ể
y n tiếp từ đêm trường trung cổ sang thời phục hưng.
+ Chủ nghĩa duy vật biện chứng là hình thức cơ bản thứ ba của chủ nghĩa duy vật,
do C.Mác và Ph.Ăngghen xây dựng vào những năm 40 của thế kỷ XIX, sau đó được
V.I.Lênin phát triển. Với sự kế thừa tinh hoa của các học thuyết triết học trước đó và ử s
dụng khá triệt để thành tựu của khoa học đương thời, chủ ng ĩ
h a duy vật biện chứng, ngay
từ khi mới ra đời đã khắc phục được hạn chế của chủ nghĩa duy vật chất phác thời ổ c đại,
chủ nghĩa duy vật siêu hình và là đỉnh cao trong sự phát triển của chủ ng ĩ h a duy vật. Chủ
nghĩa duy vật biện chứng không chỉ phản ánh hiện thực đúng như chính bản thân nó tồn
tại mà còn là một công cụ hữu hiệu giúp những lực lượng tiến bộ trong xã hội cải tạo hiện thực ấy. - Chủ nghĩa duy tâm:
Chủ nghĩa duy tâm chia thành hai phái: chủ nghĩa duy tâm chủ quan và chủ nghĩa duy tâm khách quan.
+ Chủ nghĩa duy tâm chủ quan thừa nhận tính thứ nhất của ý thức con người.
Trong khi phủ nhận sự tồn tại khách quan của hiện thực, c ủ h nghĩa duy tâm chủ quan
khẳng định mọi sự vật, hiện tượng chỉ là phức hợp nh ng ữ
cảm giác của cá nhân, của chủ thể.
+ Chủ nghĩa duy tâm khách quan cũng thừa nhận tính thứ nhất của ý thức nhưng
theo họ đấy là là thứ tinh thần khách quan có trước và tồn tại độc lập với con người.
Thực thể tinh thần khách quan này thường mang những tên gọi khác nhau như ý niệm,
tinh thần tuyệt đối, lý tính thế giới, v.v..
Chủ nghĩa duy tâm triết học cho rằng ý thức, tinh thần là cái có trư c ớ và sản
sinh ra giới tự nhiên; như vậy là đã bằng cách này hay cách khác thừa nhận sự sáng tạo
ra thế giới. Vì vậy, tôn giáo thường sử dụng các học thuyết duy tâm làm cơ sở lý luận,
luận chứng cho các quan điểm c a
ủ mình. Tuy nhiên, có sự khác nhau giữa chủ nghĩa
duy tâm triết học với chủ nghĩa duy tâm tôn giáo. Trong thế giới quan tôn giáo, lòng
tin là cơ sở chủ yếu và đóng vai trò chủ đạo. Còn chủ nghĩa duy tâm triết học lại là sản
phẩm của tư duy lý tính dựa trên cơ sở tri thức và lý trí.
Về phương diện nhận thức luận, sai lầm của chủ nghĩa duy tâm bắt nguồn từ cách
xem xét phiến diện, tuyệt đối hóa, thần thánh hóa một mặt, một đặc tính nào đó ủ c a quá
trình nhận thức mang tính biện chứng của con người.
Cùng với nguồn gốc nhận thức luận, chủ nghĩa duy tâm ra đời còn do nguồn gốc 7
xã hội. Sự tách rời lao động trí óc với lao động chân tay và địa vị thống trị của lao động
trí óc đối với lao động chân tay trong các xã hội cũ đã tạo ra quan niệm về vai trò quyết định của nhân ố t tinh thần. Các giai ấ c p t ố h ng t ị r và n ữ h ng ự
l c lượng xã hội phản động
ủng hộ, sử dụng chủ nghĩa duy tâm làm nền tảng lý luận cho những quan điểm chính trị - xã hội của mình.
Một học thuyết triết học thừa nhận chỉ một trong hai thực thể (vật chất hoặc tinh
thần) là nguồn gốc của thế giới được gọi là nhất nguyên luận (nhất nguyên luận duy vật
hoặc nhất nguyên luận duy tâm).
Trong lịch sử triết học cũng có những nhà triết học xem vật chất và tinh thần là
hai nguyên thể tồn tại độc lập, tạo thành hai nguồn g c
ố của thế giới; học thuyết triết học
của họ là nhị nguyên luận. Lại có nhà triết học cho rằng vạn vật trong thế giới là do vô
số nguyên thể độc lập tạo nên; đó là đa nguyên luận trong triết học (phân biệt với
thuyết đa nguyên chính trị). Song đó chỉ là biểu hiện tính không triệt để về lập trường
thế giới quan; rốt cuộc chúng thường sa vào chủ nghĩa duy tâm. Như vậy, trong ị l ch ử s tuy n ữ
h ng quan điểm triết học biểu hiện đa dạng nhưng suy
cho cùng, triết học chia thành hai trư n
ờ g phái chính: chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy
tâm. Lịch sử triết học cũng là lịch sử đấu tranh của hai trường phái này.
b) Thuyết không thể biết
Đây là kết quả của cách giải quyết mặt thứ hai vấn đề cơ bản của triết học. Đối
với câu hỏi "Con người có thể nhận thức được thế giới hay không?", tuyệt đại đa số các
nhà triết học (cả duy vật và duy tâm) trả lời ộ
m t cách khẳng định: thừa nhận khả năng nhận
thức thế giới của con người. Học thuyết triết học p ủ h nhận khả năng n ậ h n t ứ h c ủ c a con
người được gọi là thuyết không thể biết. Theo thuyết này, con người không thể hiểu được
đối tượng hoặc có h ể
i u chăng chỉ là hiểu hình thức ề b ngoài vì tính xác t ự h c các hình ảnh
về đối tượng mà các giác quan của con người cung cấp trong quá trình nhận th c ứ không
bảo đảm tính chân thực.
Tính tương đối của nhận thức dẫn đến việc ra đời của trào lưu hoài nghi luận từ
triết học Hy Lạp cổ đại. Những người theo trào lưu này nâng sự hoài nghi lên thành
nguyên tắc trong việc xem xét tri thức ã
đ đạt được và cho rằng con người không thể đạt
đến chân lý khách quan. Tuy còn n ữ
h ng mặt hạn chế nhưng Hoài nghi luận thời phục
hưng đã giữ vai trò quan trọng trong cuộc đấu tranh chống hệ tư tưởng và quyền uy của
Giáo hội thời trung cổ, vì hoài nghi luận thừa nhận sự hoài nghi đối với cả Kinh thánh
và các tín điều tôn giáo. ừ
T hoài nghi luận (scepticisme) một số nhà triết học đã đi đến
thuyết không thể biết (agnosticisme) mà tiêu biểu là Cantơ ở thế kỷ XVIII.
III- Siêu hình và biện chứng
Các khái niệm "biện chứng" và "siêu hình" trong lịch sử triết học được dùng theo
một số nghĩa khác nhau. Còn trong triết học hiện đại, đặc biệt là triết học mácxít, chúng
được dùng, trước hết để chỉ hai phương pháp chung nhất đối lập nhau của triết học. 8
Phương pháp biện chứng phản ánh "biện chứng khách quan" trong sự vận động, phát
triển của thế giới. Lý luận triết học của phương pháp đó đư c
ợ gọi là "phép biện chứng".
1. Sự đối lập giữa phương pháp siêu hình và phương pháp biện chứng
a) Phương pháp siêu hình
Phương pháp siêu hình là phương pháp:
+ Nhận thức đối tượng ở trạng thái cô lập, tách rời đối tượng ra khỏi các chỉnh thể
khác và giữa các mặt đối lập nhau có một ranh giới tuyệt đối.
+ Nhận thức đối tượng ở trạng thái tĩnh tại; nếu có sự biến đổi thì đấy chỉ là ự s biến đổi về s l
ố ượng, nguyên nhân của sự biến đổi nằm ở bên ngoài đối tư ng. ợ
Phương pháp siêu hình làm cho con người "chỉ nhìn thấy những sự vật riêng biệt
mà không nhìn thấy mối liên hệ qua lại giữa những sự vật ấy, chỉ nhìn thấy sự tồn tại
của những sự vật ấy mà không nhìn thấy s
ự phát sinh và sự tiêu vong của những sự vật
ấy, chỉ nhìn thấy trạng thái tĩnh của những sự vật ấy mà quên mất sự vận động của những s v
ự ật ấy, chỉ nhìn thấy cây mà không thấy r ng" ừ 1.
Phương pháp siêu hình bắt nguồn từ chỗ muốn nhận thức một đối tượng nào trước
hết con người cũng phải tách đối tượng ấy ra khỏi những mối liên hệ và nhận thức nó ở
trạng thái không biến đổi trong một không gian và thời gian xác định. Song phương
pháp siêu hình chỉ có tác dụng trong một phạm vi nhất định bởi hiện thực không rời rạc và ngưng đọ ư ng nh phư n ơ g pháp này quan niệm.
b) Phương pháp biện chứng
Phương pháp biện chứng là phương pháp:
+ Nhận thức đối tượng ở trong các mối liên hệ với nhau, ảnh hưởng nhau, ràng buộc nhau.
+ Nhận thức đối tượng ở trạng thái vận động biến i
đổ , nằm trong khuynh hướng
chung là phát triển. Đây là quá trình thay đổi về chất của các sự vật, hiện tượng mà
nguồn gốc của sự thay đổi ấy là đấu tranh của các mặt đối lập để giải quyết mâu thuẫn nội tại của chúng.
Như vậy phương pháp biện chứng thể hiện tư duy mềm dẻo, linh hoạt. Nó thừa
nhận trong những trường hợp cần thiết thì bên cạnh cái "hoặc là... hoặc là..." còn có cả
cái "vừa là... vừa là..." nữa; thừa nhận một chỉnh thể trong lúc vừa là nó lại vừa không
phải là nó; thừa nhận cái khẳng định và cái phủ định vừa loại trừ nhau lại vừa gắn bó với nhau2.
Phương pháp biện chứng phản ánh hiện thực đúng như nó tồn tại. Nhờ vậy,
phương pháp tư duy biện chứng trở thành công cụ hữu hiệu giúp con người nhận t ứ h c 1 S d đ , t.20, tr. 37. 2 Xem S d đ , tr. 696. 9 và cải tạo thế giới.
2. Các giai đoạn phát triển cơ bản của phép biện chứng
Cùng với sự phát triển của tư duy con người, phư n ơ g pháp biện chứng ã đ qua ba
giai đoạn phát triển, được thể hiện trong triết học với ba hình thức lịch sử của nó: phép
biện chứng tự phát, phép biện chứng duy tâm và phép biện chứng duy vật. + Hình thức th
ứ nhất là phép biện chứng tự phát thời cổ đại. Các nhà b ệ i n c ứ h ng ả c
phương Đông lẫn phương Tây thời kỳ này đã thấy các sự vật, hiện tượng của vũ trụ sinh
thành, biến hóa trong những sợi dây liên hệ vô cùng tận. Tuy nhiên, những gì các nhà
biện chứng hồi đó thấy được chỉ là trực kiến, chưa phải là kết quả của nghiên cứu và thực nghiệm khoa h c ọ .
+ Hình thức thứ hai là phép biện chứng duy tâm. Đ n
ỉ h cao của hình thức này được
thể hiện trong triết học cổ điển Đức, người khởi đầu là Cantơ và người hoàn thiện là
Hêghen. Có thể nói, lần đầu tiên trong lịch sử phát triển của tư duy nhân loại, các
nhà triết học Đức đã trình bày một cách có hệ thống những nội dung quan trọng nhất
của phương pháp biện chứng. Song theo họ biện chứng ở đây bắt đầu từ tinh thần và kết
thúc ở tinh thần, thế giới hiện t ự
h c chỉ là sự sao chép ý niệm nên biện chứng của các nhà triết học cổ đ iển Đức là biệ n chứng duy tâm.
+ Hình thức thứ ba là phép biện ch n
ứ g duy vật. Phép biện ch ng ứ duy vật đư c ợ thể
hiện trong triết học do C.Mác và Ph.Ăngghen xây dựng, sau đó được V.I.Lênin phát
triển. C.Mác và Ph.Ăngghen đã gạt bỏ tính chất thần bí, kế thừa những hạt nhân hợp lý
trong phép biện chứng duy tâm để xây dựng phép biện chứng duy vật với tính cách
là học thuyết về mối liên ệ
h phổ biến và về sự phát triển dưới hình thức hoàn bị nhất.
3. Chức năng phương pháp luận của triết học
Phương pháp luận là lý luận về phương pháp; là hệ thống các quan điểm chỉ đạo
việc tìm tòi, xây dựng, lựa chọn và vận dụng các phương pháp.
Xét phạm vi tác dụng của nó, phư n
ơ g pháp luận có thể chia thành ba cấp độ:
Phương pháp luận ngành, phư n
ơ g pháp luận chung và phư n
ơ g pháp luận chung nhất.
- Phương pháp luận ngành (còn gọi là phư n
ơ g pháp luận bộ môn) là phương pháp
luận của một ngành khoa học cụ thể nào ó. đ
- Phương pháp luận chung là phương pháp luận được sử dụng cho một số ngành khoa học.
- Phương pháp luận chung nhất là phương pháp luận được dùng làm điểm xuất phát
cho việc xác định các phương pháp luận chung, các phương pháp luận ngành và các
phương pháp hoạt động khác của con người.
Với tư cách là hệ thống tri thức chung nhất của con ngư i
ờ về thế giới và vai trò
của con người trong thế giới đó; với v ệ
i c nghiên cứu những quy luật chung nhất ủ c a tự nhiên, xã hội và ư
t duy, triết học thực hiện chức năng phương pháp luận chung nhất. 10
Trong triết học Mác - Lênin, lý luận và phư n
ơ g pháp thống nhất hữu cơ với nhau. Phép biện c ứ h ng duy ậ v t là lý l ậ u n khoa ọ
h c phản ánh khái quát sự vận động và
phát triển của hiện thực; do đó, nó không chỉ là lý luận về phương pháp mà còn là sự
diễn tả quan niệm về thế giới, là lý luận về thế giới quan. Hệ thống các quan điểm ủ c a chủ nghĩa duy ậ
v t mácxít, do tính đúng đắn và triệt để của nó đem lại đã trở thành nhân tố
định hướng cho hoạt động nhận t ứ h c và h ạ o t đ
ộng thực tiễn, trở thành những nguyên tắc xuất phát của phư n ơ g pháp luận.
Bồi dưỡng thế giới quan duy vật và rèn luyện tư duy biện chứng, đề phòng và
chống chủ nghĩa chủ quan, tránh phương pháp tư duy siêu hình vừa là kết quả, vừa là
mục đích trực tiếp của việc học tập, nghiên cứu lý luận triết học nói chung, triết học Mác - Lênin nói riêng.
Câu hỏi ôn tập
1. Đặc trưng của tri thức triết học. Sự biến đổi đối tượng của triết học qua các giai đoạn lịch sử? 2. Vấn đề cơ bản ủ c a tr ế i t ọ
h c. Cơ sở để phân b ệ i t c ủ h nghĩa duy vật và c ủ h nghĩa duy tâm trong triết học?
3. Sự đối lập giữa phương pháp biện chứng và phương pháp siêu hình?
4. Vai trò của triết học trong đời sống xã hội? 11 Chương II
Khái lược về lịch sử triết họctrước mác
A. triết học phương đông
I- triết học ấn Độ cổ, trung đại
1. Hoàn cảnh ra đời triết học và đặc điểm của triết học ấn Đ ộ cổ, trung đại
Điều kiện tự nhiên: ấn Độ cổ đại là một lục địa lớn ở phía Nam châu á, có những
yếu tố địa lý rất trái ngược nhau: Vừa có núi cao, lại vừa có biển rộng; vừa có sông ấn
chảy về phía Tây, lại vừa có sông Hằng chảy về phía Đông; vừa có đồng bằng phì nhiêu,
lại có sa mạc khô cằn; vừa có tuyết rơi giá lạnh, lại có nắng cháy, nóng bức... Điều kiện kinh ế
t - xã hội: Xã hội ấn Độ cổ đại ra đời sớm. Theo tài liệu khảo cổ
học, vào khoảng thế kỷ XXV trước Công nguyên (tr. CN) đã xuất hiện nền văn minh
sông ấn, sau đó bị tiêu vong, nay vẫn chưa rõ nguyên nhân. Từ thế kỷ XV tr. CN các ộ b lạc du mục Arya ừ
t Trung á xâm nhập vào ấn Độ. Họ định cư rồi đồng hóa với người
bản địa Dravida tạo thành cơ sở cho sự xuất hiện quốc gia, nhà nước lần thứ hai trên đất
ấn Độ. Từ thế kỷ thứ VII trước Công nguyên đến thế kỷ XVI sau Công nguyên, đất
nước ấn Độ phải trải qua hàng loạt biến cố lớn, đó là những cuộc chiến tranh thôn tính
lẫn nhau giữa các vương triều trong nước và sự xâm lăng của các quốc gia bên ngoài. Đặc điểm ổ
n i bật của điều kiện kinh tế - xã hội của xã hội ấn Độ cổ, trung đại là
sự tồn tại rất sớm và kéo dài kết cấu kinh tế - xã hội theo mô hình "công xã nông thôn",
trong đó, theo Mác, chế độ quốc hữu về ruộng đất là cơ sở quan trọng nhất để tìm hiểu toàn bộ lịch ử
s ấn Độ cổ đại. Trên ơ
c sở đó đã phân hóa và tồn tại bốn đẳng cấp lớn:
tăng lữ (Brahman), quý tộc (Ksatriya), bình dân tự do (Vaisya) và tiện nô
(Ksudra). Ngoài ra còn có sự phân biệt chủng tộc, dòng dõi, nghề nghiệp, tôn giáo.
Điều kiện về văn hóa: Văn hóa ấn Độ được hình thành và phát triển trên cơ sở điều
kiện tự nhiên và hiện thực xã h i.
ộ Người ấn Độ cổ đại đã tích lũy được nhiều kiến t ứ h c
về thiên văn, sáng tạo ra lịch pháp, giải thích được hiện tượng nhật thực, nguyệt thực... ở
đây, toán học xuất hiện sớm: phát minh ra số thập phân, tính được trị số π, biết về đại
số, lượng giác, phép khai căn, giải phương trình bậc 2, 3. Về y học đã xuất hiện những
danh y nổi tiếng, chữa ệ b nh ằ b ng th ậ u t châm ứ c u, bằng thuốc thảo ộ m c.
Nét nổi bật của văn hóa ấn Độ cổ, trung đại là mang dấu ấn sâu đậm về tín
ngưỡng, tôn giáo. Văn hóa ấn Đ c
ộ ổ, trung đại được chia làm ba giai o đ ạn: 12
a) Khoảng từ thế kỷ XXV - XV tr. CN gọi là nền văn minh sông ấn.
b) Từ thế kỷ XV - VII tr. CN gọi là nền văn minh Vêda.
c) Từ thế kỷ VI - I tr. CN là thời kỳ hình thành các trường phái triết ọ h c tôn giáo lớn g m hai h ồ ệ th ng ố
đối lập nhau là chính thống và không chính thống.
Hệ thống chính thống bao gồm các trường phái thừa nhận uy thế tối cao của Kinh
Vêda. Hệ thống này gồm sáu trường phái triết học điển hình là Sàmkhya, Mimànsà,
Védanta, Yoga, Nyàya, Vai'sesika. Hệ thống triết học không chính thống phủ nhận, bác
bỏ uy thế của kinh Vêda và đạo Bàlamôn. Hệ thống này gồm ba trường phái là Jaina,
Lokàyata và Buddha (Phật giáo). Triết học ấn Độ c ổ đại có nh ng ữ đặc điểm sau:
Trước hết, triết học ấn Độ là m t
ộ nền triết học chịu ảnh hưởng lớn của nh ng ữ tư
tưởng tôn giáo. Giữa triết học và tôn giáo rất khó phân biệt. Tư tưởng triết học ẩn giấu
sau các lễ nghi huyền bí, chân lý thể hiện qua bộ kinh Vêda, Upanisad. Tuy nhiên, tôn giáo
của ấn Độ cổ đại có xu hướng "hướng nội" chứ không phải "hướng ngoại" như tôn giáo
phương Tây. Vì vậy, xu hướng trội của các hệ thống triết học - tôn giáo ấn Độ đều
tập trung lý giải và thực hành những vấn đề nhân sinh quan dưới góc độ tâm linh tôn
giáo nhằm đạt tới sự "giải thoát" tức là đạt ớ t i ự
s đồng nhất tinh thần cá nhân với tinh thần
vũ trụ (Atman và Brahman).
Thứ hai, các nhà triết học thư ng ờ
kế tục mà không gạt bỏ hệ thống triết học có trước.
Thứ ba, khi bàn đến vấn đề bản thể l ậ
u n, một số học phái xoay quanh vấn đề "tính
không", đem đối lập "không" và "có", quy cái "có" về cái "không" thể hiện một trình độ tư duy trừu tượng cao.
Nhận định về triết học ấn Độ cổ, trung đại
Triết học ấn Độ cổ, trung đại đã đặt ra và bước đầu giải quyết nhiều vấn đề của
triết học. Trong khi giải quyết những ấ v n đề th ộ u c ả b n t ể h l ậ
u n, nhận thức luận và nhân
sinh quan, triết học ấn Độ đã thể hiện tính biện chứng và tầm khái quát khá sâu sắc; đã
đưa lại nhiều đóng góp quý báu vào kho tàng di sản triết học của nhân loại.
Một xu hướng khá đậm nét trong triết học ấn Độ cổ, trung đại là quan tâm giải
quyết những vấn đề nhân sinh dưới góc độ tôn giáo với xu hướng "hư ng ớ nội", đi tìm
cái Đại ngã trong cái Tiểu ngã của một thực thể cá nhân. Có thể nói: sự phản tỉnh nhân sinh
là một nét trội và có ưu thế của nhiều học thuyết triết học ấn Độ cổ, trung đại (trừ trường
phái Lokàyata), và hầu hết các học thuyết triết học này đều biến đ
ổi theo xu hướng từ vô
thần đến hữu thần, từ ít nhiều duy vật đến duy tâm hay nhị nguyên. Phải chăng, điều ó đ
phản ánh trạng thái trì trệ của "phương thức sản x ấ
u t châu á" ở ấn Độ vào ư t duy tr ế i t
học; đến lượt mình, triết học lại trở thành một trong những nguyên nhân của trạng thái trì trệ đó! 13
2. Tư tưởng triết học của Phật giáo (Buddha)
Đạo Phật ra đời vào t ế
h kỷ VI tr. CN. Người sáng ậ l p là Siddharta ( ấ T t Đạt Đa).
Sau này ông được người đời tôn vinh là Sakyamuni (Thích ca Mâu ni), là Buddha (Phật).
Phật là tên theo âm Hán - Việt của Buddha, có nghĩa là giác ngộ. Phật giáo là hình
thức giáo đoàn được xây dựng trên một n ề i m tin ừ
t đức Phật, tức từ biển lớn trí tuệ và từ
bi của Siddharta. Kinh điển của P ậ
h t giáo gồm Kinh tạng, Luật tạng và L ậ u n tạng. Phật giáo cũng luận ề
v thuyết luân hồi và nghiệp, cũng tìm con đường "giải thoát" ra khỏi vòng
luân hồi. Trạng thái chấm dứt luân hồi và ngh ệ
i p được gọi là Niết bàn. Nhưng Phật giáo khác
các tôn giáo khác ở chỗ chúng sinh thuộc bất kỳ đẳng ấ
c p nào cũng được "giải thoát".
Phật giáo nhìn nhận thế giới tự nhiên cũng như nhân sinh bằng sự phân tích nhân -
quả. Theo Phật giáo, nhân - quả là một ch ỗ
u i liên tục không gián đoạn và không hỗn
loạn, có nghĩa là nhân nào quả ấy. Mối quan hệ nhân quả này Phật giáo thường gọi là
nhân duyên với ý nghĩa là một kết quả của nguyên nhân nào đó sẽ là nguyên nhân của một kết quả khác.
Về thế giới tự nhiên, bằng sự phân tích nhân quả, Phật giáo cho rằng không thể
tìm ra một nguyên nhân đầu tiên cho ũ
v trụ, có nghĩa là không có một đấng Tối cao
(Brahman) nào sáng tạo ra vũ trụ. Cùng với sự phủ định Brahman, Phật giáo cũng phủ
định phạm trù([Anatman], ng ĩ
h a là không có tôi) và quan đ iểm "vô thường".
Quan điểm "vô ngã" cho ằ r ng ạ v n ậ
v t trong vũ trụ chỉ là sự "giả hợp" do ộ h i đủ
nhân duyên nên thành ra "có" (tồn tại). Ngay bản thân sự tồn ạ t i ủ c a thực t ể h con người
chẳng qua là do "ngũ uẩn" (5 yếu ố
t ) hội tụ lại là: sắc (vật chất), thụ ( ả c m giác), tưởng
(ấn tượng), hành (suy lý) và thức (ý thức). Như vậy là không có cái gọi là "tôi" (vô ngã).
Quan điểm "vô thường" cho rằng vạn vật biến đổi vô cùng theo chu trình bất tận:
sinh - trụ - dị - diệt. Vậy thì "có có" - "không không" luân hồi bất tận; "thoáng có", "thoáng
không", cái còn thì chẳng còn, cái mất thì chẳng mất.
Về nhân sinh quan, Phật giáo đặt vấn đề tìm kiếm mục tiêu nhân sinh ở sự "g ả i i
thoát" (Moksa) khỏi vòng luân hồi, "nghiệp báo" để đạt tới trạng thái tồn tại Niết
bàn [Nirvana]. Nội dung triết học nhân sinh tập trung trong thuyết "tứ đế"- có nghĩa là
bốn chân lý, cũng có thể gọi là "tứ diệu đế" với ý nghĩa là bốn chân lý tuyệt vời.
1. Khổ đế [Duhkha - satya]. Phật giáo cho rằng cuộc sống là khổ, ít nhất có tám nỗi
khổ (bát khổ): sinh, lão (già), bệnh (ốm đau), tử (chết), thụ biệt ly (thương yêu nhau phải
xa nhau), oán tăng hội (oán ghét nhau nhưng phải s ng ố
gần với nhau), sở cầu bất đắc
(mong muốn nhưng không được), ngũ thụ uẩn ( ă
n m yếu tố uẩn tụ lại nung ấ n u làm khổ sở).
2. Tập đế hay nhân đế (Samudayya - satya). Phật giáo cho rằng cuộc sống đau kh ổ
là có nguyên nhân. Để cắt nghĩa ỗ n i k ổ
h của nhân loại, Phật giáo đưa ra thuyết "thập nhị
nhân duyên" - đó là mười hai nguyên nhân và kết quả nối theo nhau, c ố u i cùng dẫn đ n ế
các đau khổ của con người: 1/ Vô minh, 2/ Hành; 3/ Thức; 4/ Danh sắc; 5/ Lục nhập; 6/ 14
Xúc; 7/ Thụ; 8/ ái; 9/ Thủ; 10/ Hữu; 11/ Sinh; 12/ Lão - Tử. Trong đó "vô minh" là nguyên nhân đầu tiên
3. Diệt đế (Nirodha - satya). Phật giáo cho rằng mọi nỗi khổ có thể tiêu diệt để đạt
tới trạng thái Niết bàn.
4. Đạo đế (Marga - satya). Đạo đế chỉ ra con đường tiêu diệt cái khổ. Đó là con
đường "tu đạo", hoàn thiện đạo đức cá nhân gồm 8 nguyên tắc (bát chính đạo): 1/ Chính
kiến (hiểu biết đúng tứ đế); 2/ Chính tư (suy nghĩ đúng đắn); 3/ Chính ngữ (nói lời
đúng đắn); 4/ Chính ngh ệ i p (g ữ
i nghiệp không tác động xấu); 5/ Chính mệnh (giữ ngăn
dục vọng); 6/ Chính tinh tiến (rèn luyện tu lập không mệt mỏi); 7/ Chính niệm (có niềm tin
bền vững vào giải thoát); 8/ Chính định (tập trung tư tưởng cao độ). Tám nguyên tắc trên có
thể thâu tóm vào "Tam học", tức ba điều cần học tập và rèn luyện là Giới - Định - Tuệ.
Giới là giữ cho thân, tâm thanh tịnh, trong sạch. Định là thu tâm, nhiếp tâm để cho sức
mạnh của tâm không bị ngoại cảnh làm xáo động. Tuệ là trí tuệ. Phật giáo coi trọng khai
mở trí tuệ để thực hiện g ả i i thoát.
Sau khi Siddharta mất, Phật giáo đã chia thành hai bộ phận: Thượng toạ và Đại
chúng. Phái Thượng tọa bộ (Theravada) chủ trương duy trì giáo lý cùng cách hành đạo
thời Đức Phật tại thế; phái Đại chúng bộ (Mahasamghika) với tư tưởng cải cách giáo lý và
hành đạo cho phù hợp với thực tế.
Khoảng thế kỷ II tr. CN xuất hiện nhiều phái Phật giáo khác nhau, về triết học có
hai phái đáng chú ý là phái Nhất thiết hữu bộ (Sarvaxtivadin) và phái Kinh lượng bộ (Sautrànstika).
Vào đầu công nguyên, Phật giáo Đại thừa xuất hiện và chủ trương "tự giác", "tự
tha", họ gọi những người đối lập là Tiểu thừa.
ở ấn Độ, Phật giáo bắt đầu suy dần từ thế kỷ IX và hoàn toàn sụp đổ trước sự tấn
công của Hồi giáo vào thế kỷ XII.
II- Triết học trung hoa cổ, trung đại
1. Hoàn cảnh ra đời và đặc điểm của triết học Trung Hoa cổ, trung đại
Trung Hoa cổ đại là một quốc gia rộng lớn có hai miền khác nhau. Miền Bắc có
lưu vực sông Hoàng Hà, xa biển, khí hậu lạnh, đất đai khô khan, cây cỏ thưa thớt, sản vật hiếm hoi. M ề i n Nam có ư l u ự v c sông Dương ử T khí ậ
h u ấm áp, cây cối xanh tươi, sản vật phong phú.
Trung Hoa cổ đại có lịch sử lâu đời t
ừ cuối thiên niên kỷ III tr. CN kéo dài tới tận
thế kỷ III tr. CN với sự k ệ
i n Tần Thủy Hoàng thống nhất Trung Hoa bằng uy qu ề y n bạo
lực mở đầu thời kỳ phong kiến tập quyền. Trong khoảng 2000 năm lịch sử ấy, lịch sử
Trung Hoa được phân chia làm hai thời kỳ lớn: Thời kỳ từ thế kỷ IX tr. CN về trước và
thời kỳ từ thế kỷ VIII đến cuối thế kỷ III tr. CN. 15 Thời k
ỳ thứ nhất có các triều đại nhà Hạ, nhà Thương và Tây Chu. Theo các văn
bản cổ, nhà Hạ ra đời khoảng thế kỷ XXI tr. CN, là cái mốc đánh dấu sự mở đầu cho
chế độ chiếm hữu nô lệ ở Trung Hoa. Khoảng nửa đầu thế kỷ XVII tr. CN, người
đứng đầu bộ tộc Thương là Thành Thang đã lật đổ Vua Kiệt nhà ạ H , lập nên nhà Thương đặt ô
đ ở đất Bạc, tỉnh Hà Nam bây giờ. Đến thế kỷ XIV tr. CN, Bàn Canh ờ d i đô
về đất Ân thuộc huyện An Dương Hà Nam ngày nay. Vì vậy, nhà Thương còn gọi là nhà Ân. Vào khoảng t ế h kỷ XI tr. CN, Chu ũ
V Vương con Chu Văn Vương đã giết Vua
Trụ nhà Thương lập ra nhà Chu (giai đoạn đầu của nhà Chu là Tây Chu) đưa chế độ nô lệ
ở Trung Hoa lên đỉnh cao. Trong thời kỳ thứ nhất này, những tư tưởng triết học đã x ấ u t
hiện, tuy chưa đạt tới mức là một hệ thống. Thế giới quan thần thoại, tôn giáo và chủ
nghĩa duy tâm thần bí là thế giới quan thống trị trong đời sống tinh thần xã hội Trung
Hoa bấy giờ. Tư tưởng triết học thời kỳ này đã gắn chặt thần quyền và thế quyền và
ngay từ đầu nó đã lý giải sự liên hệ mật th ế i t g ữ i a đời ố s ng chính t ị r - xã ộ h i ớ v i lĩnh vực
đạo đức luân lý. Đồng thời, thời kỳ này đã xuất hiện n ữ h ng quan n ệ i m có tính chất duy vật mộc mạc, n ữ
h ng tư tưởng vô thần tiến b
ộ đối lập lại chủ nghĩa duy tâm, thần bí thống trị đương thời. Thời k
ỳ thứ hai là thời kỳ Đông Chu (thường gọi là thời kỳ Xuân Thu - Chiến
Quốc) là thời kỳ chuyển biến từ chế độ chiếm hữu nô lệ sang chế độ phong kiến. Dưới
thời Tây Chu, đất đai thuộc về nhà Vua thì dưới thời Đông Chu quyền sở hữu tối cao về đất đai th ộ
u c tầng lớp địa chủ và c ế
h độ sở hữu tư nhân về ruộ đấ ng t hình thành. Từ đó,
sự phân hóa sang hèn dựa trên cơ sở tài sản xuất hiện. Xã hội lúc này ở vào tình trạng
hết sức đảo lộn. Sự tranh giành địa vị xã hội của các thế lực cát ứ c đã đẩy xã hội Trung
Hoa cổ đại vào tình trạng chiến tranh khốc liệt liên miên. Đây chính là điều kiện lịch sử
đòi hỏi giải thể chế độ nô lệ thị tộc nhà Chu, hình thành xã ộ h i phong k ế i n; đòi ỏ h i g ả i i thể nhà nước c a
ủ chế độ gia trưởng, xây dựng nhà nước phong kiến nhằm giải phóng
lực lượng sản xuất, mở đường cho xã hội phát triển. S
ự biến chuyển sôi động đó của thời đ i
ạ đã đặt ra và làm xuất hiện những tụ điểm, những trung tâm các "kẻ sĩ" luôn
tranh luận về trật tự xã hội cũ và đề ra những hình mẫu của một xã hội trong tương lai.
Lịch sử gọi thời kỳ này là thời kỳ "Bách gia chư tử" (trăm nhà trăm thầy), "Bách gia
minh tranh" (trăm nhà đua tiếng). Chính trong quá trình ấy đã sản sinh các nhà tư tưởng
lớn và hình thành nên các trường phái triết học khá hoàn chỉnh. Đặc i đ ểm các trường
phái này là luôn lấy con người và xã hội làm trung tâm của sự nghiên cứu, có xu hướng
chung là giải quyết những vấn đề thực tiễn chính trị - đạo đức của xã hội. Theo Lưu
Hâm (đời Tây Hán), Trung Hoa thời kỳ này có chín trường phái triết học chính (gọi là Cửu lưu hoặc ử C u gia) là: Nho gia, ặ
M c gia, Đạo gia, Âm Dương gia, Danh gia, Pháp gia,
Nông gia, Tung hoành gia, Tạp gia. Có thể nói, trừ Phật giáo được du nhập từ ấn Độ sau
này, các trường phái triết học được hình thành vào thời Xuân Thu - Chiến Quốc được bổ
sung hoàn thiện qua nhiều giai đoạn lịch sử trung cổ, đã tồn tại trong suốt quá trình phát triển của lịch sử t t
ư ưởng Trung Hoa cho tới thời cận đại.
Ra đời trên cơ sở kinh tế - xã hội Đông Chu, so sánh với triết học phương Tây 16
và ấn Độ cùng thời, triết học Trung Hoa cổ, trung đại có những đặc điểm nổi bật.
Thứ nhất, nhấn mạnh tinh thần nhân văn. Trong tư tưởng triết học cổ, trung đại
Trung Hoa, các loại tư tưởng liên quan đến con người như triết học nhân sinh, triết học đạ đứ
o c, triết học chính trị, triết học lịch sử phát triển, còn triết học tự nhiên có phần mờ nhạt.
Thứ hai, chú trọng chính trị đạo đức. Suốt mấy ngàn năm lịch sử các triết gia Trung Hoa đều theo đ ổ
u i vương quốc luân lý đạo đức, họ xem việc thực hành đạo
đức như là hoạt động thực tiễn căn bản nhất của ộ
m t đời người, đặt lên vị trí thứ nhất
của sinh hoạt xã hội. Có thể nói, đây chính là nguyên nhân triết học dẫn đến sự kém
phát triển về nhận thức luận và s l
ự ạc hậu về khoa học thực ch ng c ứ ủa Trung Hoa.
Thứ ba, nhấn mạnh sự hài hoà thống nhất giữa tự nhiên và xã hội. Khi khảo cứu
các vận động của tự nhiên, xã hội và nhân sinh, a
đ số các nhà triết học thời Tiền Tần
đều nhấn mạnh sự hài hòa thống nhất giữa các mặt đối lập, coi trọng tính đồng nhất của
các mối liên hệ tương hỗ của các khái niệm, coi việc điều hoà mâu thuẫn là mục tiêu
cuối cùng để giải quyết vấn đề. Nho gia, Đạo gia, Phật giáo... đều phản đối cái "thái
quá" và cái "bất cập". Tính tổng hợp và liên hệ của các phạm trù "thiên nhân hợp
nhất", "tri hành hợp nhất", "thể dụng n ư
h nhất", "tâm vật dung hợp"... đã thể h ệ i n đặc
điểm hài hòa thống nhất ủ
c a triết học trung, cổ đại Trung Hoa.
Thứ tư là tư duy trực giác. Đặc điểm nổi bật của phương thức tư duy của triết
học cổ, trung đại Trung Hoa là nhận thức trực giác, tức là có trong sự cảm n ậ h n hay t ể h
nghiệm. Cảm nhận tức là đặt mình giữa đối tượng, tiến hành giao tiếp lý trí, ta và vật ăn
khớp, khơi dậy linh cảm, quán xuyến nhiều chiều trong chốc lát, từ đó mà nắm bản thể
trừu tượng. Hầu hết các nhà tư tưởng triết học Trung Hoa đều quen phương thức tư duy
trực quan thể nghiệm lâu dài, bỗng chốc giác ngộ. Phương thức tư duy tr c ự giác đặc biệt
coi trọng tác dụng của cái tâm, coi tâm là gốc rễ của nhận thức, "lấy tâm để bao quát
vật". Cái gọi là "đến tận cùng chân lý" của Đạo gia, Phật giáo, Lý học, v.v. nặng về ám
thị, chỉ dựa vào trực giác mà cảm nhận, nên thiếu sự chứng minh rành rọt.
Vì vậy, các khái niệm và phạm trù chỉ là trực giác, thiếu suy luận lôgíc, làm cho
triết học Trung Hoa cổ đại thiếu đi những phương pháp cần thiết để xây dựng một hệ
thống lý luận khoa học. Nhận đ n
ị h về triết học Trung Hoa thời cổ, trung đại:
Nền triết học Trung Hoa cổ đại ra đ ời vào thời ỳ k quá độ
từ chế độ chiếm hữu nô lệ
lên xã hội phong kiến. Trong bối cảnh lịch sử ấy, mối quan tâm hàng đầu của các nhà tư
tưởng Trung Hoa cổ đại là những vấn đề thuộc đời sống thực tiễn chính trị - đạo đức
của xã hội. Tuy họ vẫn đứng trên quan điểm duy tâm để giải thích và đưa ra những biện
pháp giải quyết các vấn đề xã hội, nhưng những tư tưởng của họ đã có tác dụng rất lớn,
trong việc xác lập một trật tự xã hội theo mô hình chế độ quân chủ phong kiến trung ương tập qu ề
y n theo những giá trị chuẩn mực chính trị - đạo đức phong kiến phương 17 Đông. Bên cạnh những suy t
ư sâu sắc về các vấn đề xã hội, nền triết học Trung Hoa thời
cổ còn cống hiến cho lịch sử triết học thế giới những tư tưởng sâu sắc về sự biến dịch
của vũ trụ. Những tư tưởng về Âm ư
D ơng, Ngũ hành tuy còn có những hạn chế nhất
định, nhưng đó là những triết lý đặc sắc mang tính chất duy vật và biện chứng của người
Trung Hoa thời cổ, đã có ảnh hưởng to lớn tới thế g ớ i i quan tr ế i t học sau này không
những của người Trung Hoa mà cả những nước chịu ảnh hưởng của nền triết học Trung Hoa.
2. Một số học thuyết tiêu biểu của triết học Trung Hoa cổ, trung đại
a) Thuyết Âm - Dương, Ngũ hành
Âm Dương và Ngũ hành là hai phạm trù quan trọng trong tư tưởng triết học Trung
Hoa, là những khái niệm trừu tượ đầ
ng u tiên của người xưa đối với sự sản sinh biến hóa
của vũ trụ. Việc sử dụng hai phạm trù Âm - Dương và N ũ
g hành đánh dấu bước tiến bộ
tư duy khoa học đầu tiên nhằm thoát khỏi sự khống chế về tư tưởng do các khái niệm
Thượng đế, Quỷ thần truyền thống đem lại. Đó là cội nguồn của quan điểm duy vật và
biện chứng trong tư tưởng triết học của ngư i Trung Hoa. ờ
- Tư tưởng triết học về Âm - Dương
"Dương" nguyên nghĩa là ánh sáng mặt trời hay những gì thuộc về ánh sáng mặt
trời và ánh sáng; "Âm" có nghĩa là thiếu ánh sáng mặt trời, t c ứ là bóng râm hay bóng
tối. Về sau, Âm - Dương được coi như hai khí; hai nguyên lý hay hai thế lực vũ trụ: biểu
thị cho giống đực, hoạt động, hơi nóng, ánh sáng, khôn ngoan, rắn rỏi, v.v. tức là
Dương; giống cái, thụ động, khí lạnh, bóng tối, ẩm ướt, mềm mỏng, v.v. tức là
Âm. Chính do sự tác động qua lại giữa chúng mà sinh ra mọi sự ậ
v t, hiện tượng trong trời
đất. Trong Kinh Dịch sau này có bổ sung thêm lịch trình biến hóa của vũ trụ có khởi
điểm là Thái cực. Từ Thái cực mà sinh ra Lưỡng nghi (âm dương), rồi Tứ tượng, rồi Bát quái. Vậy, ngu n
ồ gốc vũ trụ là Thái cực, chứ không phải Âm Dương. Đa số học giả đời
sau cho Thái cực là thứ khí "Tiên Thiên", trong đó tiềm phục hai nguyên tố ngược nhau
về tính chất là Âm - Dương. Đây là một quan niệm tiến bộ so với quan niệm Thượng đế
làm chủ vũ trụ của các đời trước.
Hai thế lực Âm - Dương không tồn tại biệt lập mà thống nhất, chế ước lẫn nhau theo các nguyên lý sau:
- Âm - Dương thống nhất thành thái cực. Nguyên lý này nói lên tính toàn vẹn, tính
chỉnh thể, cân bằng của cái đa và cái duy nhất. Chính nó bao hàm tư tưởng về sự thống
nhất giữa cái bất biến và biến đổi.
- Trong Âm có Dương, trong Dương có Âm. Nguyên lý này nói lên khả năng biến đổi Âm - Dươ đ
ng ã bao hàm trong mỗi mặt đối lập của Thái ự c c.
Các nguyên lý trên được khái quát bằng vòng tròn khép kín, có hai hình đen trắng
tượng trưng cho Âm Dương, hai hình này tuy cách biệt hẳn nhau, đối lập nhau nhưng ôm 18
lấy nhau, xoắn lấy nhau.
- Tư tưởng triết học về Ngũ hành
Từ "Ngũ hành" được dịch là năm yếu tố. Nhưng ta không nên coi chúng là những
yếu tố tĩnh mà nên coi là năm thế lực động có ảnh hưởng đến nhau. Từ "Hành" có nghĩa
là "làm", "hoạt động", cho nên từ "Ngũ hành" theo nghĩa đen là năm hoạt động, hay
năm tác nhân. Người ta cũng gọi là "ngũ đức" có nghĩa là năm thế lực. "Thứ nhất là
Thủy, hai là Hỏa, ba là Mộc, bốn là Kim, năm là Thổ.
Cuối Tây Chu, xuất hiện thuyết Ng
ũ hành đan xen. Ngũ hành được dùng để giải
thích sự sinh trưởng của vạn vật trong vũ trụ. "Thổ mộc ỏ h a đan xen thành ra t ă r m ậ v t",
"hoà hợp thì sinh ra vật, đồng nhất thì không tiếp nối" (Quốc ngữ - trịnh n ữ g ). Tức là
nói những vật giống nhau thì không thể kết hợp thành vật mới, chỉ có những vật có tính
chất khác nhau mới có thể hóa sinh thành vật mới. Tiếp theo là thuyết Ngũ hành tương
thắng, rồi xuất hiện thuyết Ngũ hành tương sinh đã ổ
b khuyết chỗ chưa đầy đủ của thuyết Ngũ hành đan xen.
Tư tưởng Ngũ hành đến t ờ
h i Chiến Quốc đã phát triển thành một thuyết tương đối
hoàn chỉnh là "Ngũ hành sinh thắng". "Sinh" có nghĩa là dựa vào nhau mà tồn tại, thắng
có nghĩa là đối lập lẫn nhau. Như vậy, ư t tưởng triết ọ
h c về Ngũ hành có xu hướng phân tích cấu trúc của vạn
vật và quy nó về những yếu t kh ố
ởi nguyên với những tính chất khác nhau, nh ng t ư ương tác với nhau.
Năm yếu tố này không t n
ồ tại biệt lập tuyệt đối mà trong một hệ thống ảnh hưởng
sinh - khắc với nhau theo hai nguyên tắc sau:
+ Tương sinh (sinh hóa cho nhau): Thổ sinh Kim; Kim sinh Thủy; Thủy sinh Mộc;
Mộc sinh Hỏa; Hoả sinh Thổ, v.v..
+ Tương khắc (chế ước lẫn nhau): Thổ khắc Thủy; Thủy khắc Hỏa; Hỏa khắc
Kim; Kim khắc Mộc; và Mộc khắc Thổ, v.v..
Thuyết Âm Dương và Ngũ hành được kết hợp làm một vào thời Chiến Quốc đại
biểu lớn nhất là Trâu Diễn. Ông đã dùng hệ thống lý luận Âm Dương Ngũ hành "tương
sinh tương khắc" để giải thích mọi vật trong trời đất và giữa nhân gian. Từ đó phát
sinh ra quan điểm duy tâm Ngũ đức có trước có sau. Từ thời Tần Hán về sau, các nhà
thống trị có ý thức phát tr ể i n thuyết Âm Dương N ũ
g hành, biến thành một thứ thần học,
chẳng hạn thuyết "thiên nhân cảm ứng" của Đổng Tr n
ọ g Thư, hoặc "Phụng mệnh trời"
của các triều đại sau đời Hán.
b) Nho gia (thường gọi là Nho giáo)
Nho gia do Khổng Tử (551 - 479 tr. CN sáng lập) xuất hiện vào khoảng thế kỷ
VI tr. CN dưới thời Xuân Thu. Sau khi Khổng Tử chết, Nho gia chia làm tám phái,
quan trọng nhất là phái Mạnh Tử (327 - 289 tr. CN) và Tuân Tử (313 - 238 tr. CN). 19
dạng hoặc các hình thức mới của vật thể trong thế giới.
- Khi nhận thức các hiện tượng thuộc đời sống xã hội, định nghĩa vật chất ủ c a
V.I.Lênin đã cho phép xác định cái gì là vật chất trong lĩnh vực xã hội. Từ đó giúp các
nhà khoa học có cơ sở lý luận để giải thích những nguyên nhân cuối cùng ủ c a các biến
cố xã hội, những nguyên nhân thuộc về sự vận động ủ c a phương t ứ h c ả s n xuất; trên cơ sở
ấy, người ta có thể tìm ra các phương án tối ưu để hoạt động thúc đẩy xã hội phát triển.
3. Những phương thức tồn tại của vật chất
Tìm hiểu những phương thức t n
ồ tại của vật chất nhằm trả lời cho câu hỏi: Những
dạng cụ thể của vật chất b ể
i u hiện sự tồn tại của mình bằng cách nào. Theo quan điểm
của chủ nghĩa duy vật biện chứng, các dạng cụ thể của vật chất biểu hiện sự tồn tại của
mình bằng vận động, không gian, thời gian.
a) Vận động
Theo quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng, vận động không chỉ là sự thay
đổi vị trí trong không gian (hình thức vận động thấp, giản đơn của vật chất) mà theo
nghĩa chung nhất, vận động là mọi sự biến đổi. Ph. Ăngghen viết "Vận động hiểu theo
nghĩa chung nhất (...) bao gồm tất cả mọi sự thay đổi và mọi quá trình diễn ra trong vũ
trụ, kể từ sự thay đổi vị trí đơn giản cho đến tư duy"1.
Khi định nghĩa vận động là sự biến đổi nói chung, thì vận động "là thuộc tính ố c
hữu của vật chất", "là phương thức tồn tại của vật chất"2. Điều này có nghĩa là vật chất
tồn tại bằng vận động. Trong vận động và thông qua vận động mà các dạng vật chất
biểu hiện sự tồn tại của mình, Một khi chúng ta nhận thức được những hình thức vận động của vật c ấ
h t, thì chúng ta nhận thức được bản thân vật chất.
Với tính cách "là thuộc tính cố hữu ủ c a vật c ấ
h t", theo quan điểm của triết học
Mác - Lênin, vận động là sự tự thân vận động của ậ
v t chất, được tạo nên từ sự tác động
lẫn nhau của chính các thành tố nội tại trong ấ
c u trúc vật chất. Quan điểm về sự tự thân
vận động của vật chất đã được chứng minh bởi những thành tựu của khoa học tự nhiên
và càng ngày những phát kiến mới của khoa học tự nhiên hiệ đạ
n i càng khẳng định quan điểm đ ó.
Vật chất là vô hạn, vô tận, không sinh ra, không mất đi và vận động là một thuộc
tính không thể tách rời vật chất nên bản thân sự vậ độ
n ng cũng không thể bị mất đi hoặc
sáng tạo ra. Kết luận này của triết học Mác - Lênin đã được khẳng định bởi định luật
bảo toàn chuyển hóa năng lượng trong vật lý. Theo định luật này, vận động của vật chất
được bảo toàn cả về mặt lượng và c ấ h t. ế
N u một hình thức vận động nào đó của sự vật
mất đi thì tất yếu nảy sinh một hình thức vận động khác thay thế nó. Các hình t ứ h c vận
động chuyển hóa lẫn nhau, còn vận động của vật chất thì vĩnh viễn tồn tại cùng với ự s
tồn tại vĩnh viễn của vật chất.
1. C.Mác và Ph.Ăngghen: Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1994, t.20, tr. 519. 2. Sđd, t.20, tr. 89. 81
Dựa trên những thành tựu khoa học của thời đại mình, Ph.Ăngghen đã phân chia vận
động thành 5 hình thức cơ bản. Đó là:
- Vận động cơ học (sự di chuyển vị trí của các vật thể trong không gian).
- Vận động vật lý (vận đ ng c ộ
ủa các phân tử, các hạt cơ bản, vận động điện tử, các
quá trình nhiệt điện, v.v.).
- Vận động hóa học (vận động của các nguyên tử, các quá trình hóa hợp và phân giải các chất).
- Vận động sinh h c (trao ọ
đổi chất giữa cơ thể sống và môi trường). - Vận động xã hội (s
ự thay đổi, thay thế các quá trình xã hội của các hình thái kinh tế - xã hội).
Đối với sự phân loại vận động của vật chất thành 5 hình thức xác định như trên,
cần chú ý về mối quan hệ giữa chúng là:
- Các hình thức vận động nói trên khác nhau về chất. Từ vận động cơ học đến vận
động xã hội là sự khác nhau về trình độ của ự
s vận động, những trình độ này tương ứng
với trình độ của các kết cấu vật chất.
- Các hình thức vận động cao xuất hiện trên cơ sở các hình thức vận động thấp,
bao hàm trong nó tất cả các hình thức vận động thấp hơn. Trong khi đó, các hình thức
vận động thấp không có khả năng bao hàm các hình thức vận động ở trình độ cao hơn. Bởi vậy, mọi s quy gi ự
ản các hình thức vận động thấp đều là sai lầm.
- Trong sự tồn tại của mình, mỗi sự vật có thể gắn liền với nhiều hình thức vận
động khác nhau. Tuy nhiên, bản thân ự
s tồn tại của sự vật đó bao giờ cũng đặc trưng
bằng một hình thức vận động cơ bản.
Chính bằng sự phân loại các hình thức vận động cơ bản, Ph.Ăngghen đã đặt cơ sở
cho sự phân loại các khoa học tương ứng với đối tượng nghiên cứu của chúng và chỉ ra
cơ sở của khuynh hướng phân ngành và hợp ngành của các khoa học. Ngoài ra, tư tưởng
về sự khác nhau về chất và thống nhất của các hình thức vận động cơ bản còn là cơ sở
để chống lại khuynh hướng sai lầm trong nhận t ứ
h c là quy hình thức vận động cao vào hình thức vậ n độ n g thấp và ngược lại.
Khi triết học Mác - Lênin khẳng định thế giới vật chất tồn tại trong sự vận động vĩnh c u
ử của nó, thì điều đó không có nghĩa là ph
ủ nhận hiện tượng đứng im của thế
giới vật chất. Trái lại, triết học Mác - Lênin thừa nhận rằng, quá trình vận động không
ngừng của thế giới vật chất chẳng những không loại t ừ
r mà còn bao hàm trong nó hiện
tượng đứng im. Đứng im, theo quan điểm của triết học Mác - Lênin, là một trạng thái
đặc biệt của vận động - vận động trong cân bằng, nghĩa là những tính chất của vật chất
chưa có sự biến đổi về cơ bản.
Đứng im chỉ là hiện tượng tương đối và tạm thời. 82
Đứng im là tương đối, vì trước hết hiện tượng đứng im chỉ xảy ra trong một mối
quan hệ nhất định chứ không phải trong mọi quan hệ cùng một lúc. Thứ hai, đứng im
chỉ xảy ra với một hình thái vận động trong một lúc nào đó, chứ không phải với mọi
hình thức vận động trong cùng một lúc. Thứ ba, đứng im chỉ biểu hiện của một trạng
thái vận động, đó là vận động trong thăng bằng, trong sự ổn định tư ng ơ đối, biểu hiện
thành một sự vật nhất định khi nó còn là nó c ư
h a bị phân hóa thành cái khác. Chính nhờ
trạng thái ổn định đó mà sự vật thực hiện được sự chuyển hóa tiếp theo. Không có đứng
im tương đối thì không có sự vật nào ả
c . Do đó, đứng im còn được biểu h ệ i n như một quá trình vậ độ
n ng trong phạm vi chất của sự vật còn ổ đị n nh, chưa thay đổi.
Đứng im là tạm thời vì vận động cá biệt có xu hướng hình thành sự vật, hiện tượng n
ổ định nào đó, còn vận động nói chung, tức là sự tác động qua lại lẫn nhau giữa
sự vật và hiện tượng làm cho tất cả không ngừng biến đổi.
Ph.Ăngghen chỉ rõ "vận động riêng biệt có xu hướng chuyển thành cân bằng, vận
động toàn bộ phá hoại ự
s cân bằng riêng biệt"1 và "mọi sự cân bằng chỉ là tương đối và tạm thời"2.
b) Không gian, thời gian
Trong lịch sử triết học, xung quanh các phạm trù không gian và thời gian đã có
nhiều quan điểm khác nhau. Những người theo c ủ
h nghĩa duy tâm phủ nhận tính khách
quan của không gian và thời gian.
Vào thời thế kỷ XVII - XVIII, các nhà duy ậ
v t siêu hình tập trung phân tích các
khách thể vĩ mô vận động trong tốc độ thông thường nên đã tách ờ r i không gian và thời gian với vật chất.
Trên cơ sở các thành tựu c a
ủ khoa học và thực tiễn, chủ nghĩa duy vật biện chứng cho rằng:
Bất kỳ một khách thể vật chất nào cũng chiếm ộ
m t ví trí nhất định, có ộ m t kích
thước nhất định, ở vào một khung cảnh nhất định trong tương quan với nh n ữ g khách thể
khác. Các hình thức tồn tại như vậy của khách thể vật chất được gọi là không gian.
Mặt khác, sự tồn tại của các khách thể vật c ấ
h t còn được biểu hiện ở mức độ lâu
dài hay mau chóng, ở sự kế tiếp trước hay sau của các giai đoạn vận động. Các hình
thức tồn tại như vậy đư c ợ gọi là thời gian.
Không gian và thời gian gắn bó mật thiết với nhau và gắn liền với vật chất, là
phương thức tồn tại của vật chất. Điều đó có nghĩa là không có một dạng vật chất nào
tồn tại ở bên ngoài không gian và thời gian. Ngược lại, cũng không thể có thời gian và
không gian nào ở ngoài vật chất. Ph.Ăngghen viết: "Các hình thức cơ bản của mọi tồn
tại là không gian và thời gian; tồn tại ngoài thời gian thì cũng hết sức vô lý như tồn ạ t i
ngoài không gian"3. V.I.Lênin cho rằng, để chống lại mọi chủ nghĩa tín ngưỡng và mọi 1. S d đ , t.20, tr. 740. 2. S d đ , t.20, tr. 741.
3. C.Mác và Ph.Ăngghen: Toàn tập, Nxb. Chính t ịr quốc gia, Hà Nội, 1994, t.20, tr. 78. 83
chủ nghĩa duy tâm thì phải "thừa nhận một cách dứt khoát và kiên quyết rằng những khái
niệm đang phát triển của chúng ta về không gian và thời gian đều phản ánh thời gian và
không gian thực tại khách quan"; ""kinh nghiệm" của chúng ta và nhận thức của chúng
ta ngày càng thích ứng với không gian và thời gian khách quan, ngày càng phản ánh
chúng một cách đúng đắn hơn và sâu sắc hơn"4.
Quan điểm của triết học duy vật biện chứng như trên đã được xác nhận bởi những thành tựu c a
ủ khoa học tự nhiên. Chẳng hạn Lôbatsépxki, trong hình học phi Ơcơlít của
mình đã bác bỏ tư tưởng của Cantơ về không gian và thời gian coi như là những hình
thức của tri giác cảm tính ngoài kinh nghiệm. Bútlêrốp đã phát hiện ra những đặc tính
không gian lệ thuộc vào bản chất vật lý của các vật thể vật chất. Đặc biệt thuyết tương
đối của A.Anhxtanh đã xác nhận rằng, không gian và thời gian không ự t nó tồn tại, tách
rời vật chất mà nằm trong mối liên hệ qua lại phổ biến không thể phân chia.
Không gian và thời gian có những tính chất cơ bản sau đây:
- Tính khách quan, nghĩa là không gian và thời gian là thuộc tính của vật chất tồn
tại gắn liền với nhau và gắn liền ớ v i ậ v t chất. Vật chất ồ t n ạ
t i khách quan, do đó không
gian và thời gian là thuộc tính của nó nên cũng tồn tại khách quan.
- Tính vĩnh cửu và vô tận, nghĩa là không gian và thời gian không có tận cùng về
một phía nào, xét cả về quá khứ lẫn tương lai, cả về đằng trước lẫn đằng sau, cả về bên
phải lẫn bên trái, cả về phía trên lẫn phía dưới.
- Không gian luôn có ba chiều (chiều dài, chiều rộng, chiều cao), còn thời gian chỉ
có một chiều (từ quá khứ tới tương lai). Khái niệm "không gian nhiều chiều" mà ta
thường thấy trong tài liệu khoa học hiện nay là một trừu tượng khoa học dùng để chỉ tập
hợp một số đại lượng đặc trưng cho các thuộc tính khác nhau của khách thể nghiên cứu
và tuân theo những quy tắc biến đổi nhất định. Đó là một công cụ toán học hỗ trợ dùng
trong quá trình nghiên cứu chứ không phải để chỉ không gian thực, không gian thực chỉ có ba chiều.
II- Nguồn gốc, bản chất và kết cấu của ý thức
Trong lịch sử triết học, vấn đề nguồn g c
ố , bản chất, kết cấu và vai trò c a ủ ý thức
luôn là một trong những vấn đề trung tâm của cuộc đấu tranh giữa chủ nghĩa duy vật và
chủ nghĩa duy tâm. Trên cơ sở n ữ
h ng thành tựu của triết học duy vật, của khoa học, của thực tiễn xã ộ
h i, triết học Mác - Lênin góp phần làm sáng tỏ những vấn đề trên.
1. Nguồn gốc của ý thức
Có thể khái quát ý thức có hai nguồn gốc: Nguồn gốc tự nhiên và nguồn gốc xã hội.
a) Nguồn gốc tự nhiên
Chủ nghĩa duy tâm cho rằng ý thức có trước, vật chất có sau, ý thức sinh ra vật
4. V.I.Lênin: Toàn tập, Nxb. Tiến bộ, Mátxcơva, 1980, t.18, tr. 211 và 225. 84
chất, chi phối sự tồn tại và ậ v n động ủ
c a thế giới vật chất. ọ
H c thuyết triết học duy tâm
khách quan và triết học duy tâm chủ quan có quan niệm khác nhau nhất định về ý thức,
song về thực chất họ gi n
ố g nhau ở chỗ tách ý thức ra khỏi vật chất, lấy ý thức làm điểm
xuất phát để suy ra giới tự nhiên.
Các nhà duy vật trước Mác đã đấu tranh phê phán lại quan điểm trên của chủ nghĩa
duy tâm, không thừa nhận tính chất siêu tự nhiên của ý thức, đ
ã chỉ ra mối liên hệ khăng
khít giữa vật chất và ý thức, thừa nhận vật chất có trước ý thức, ý thức phụ thuộc vào vật
chất. Do khoa học chưa phát triển, do ảnh hư ng ở
của quan điểm siêu hình - máy móc nên họ đ ã không giải thích đ ồ
úng ngu n gốc và bản chất của ý thức.
Dựa trên cơ sở những thành tựu của khoa học tự nhiên, nhất là sinh lý học
thần kinh, chủ nghĩa duy vật biện chứng cho rằng, ý thức không phải có nguồn gốc siêu
tự nhiên, không phải ý thức sản sinh ra vật chất như các nhà thần học và duy tâm khách
quan đã khẳng định mà ý thức là một thuộc tính của vật chất, nhưng không p ả h i là của
mọi dạng vật chất, mà chỉ là thuộc tính của một dạng vật chất có tổ chức cao là bộ óc
con người. Bộ óc người là cơ quan vật chất của ý thức. ý thức là chức năng của bộ óc
con người. ý thức phụ thuộc vào hoạt động bộ óc người, do đó khi bộ óc bị tổn thương thì hoạt động c a
ủ ý thức sẽ không bình thường. Vì vậy, không thể tách rời ý thức ra khỏi
hoạt động của bộ óc. ý thức không thể diễn ra, tách rời hoạt động sinh lý thần kinh của bộ óc người.
Khoa học đã xác định, con người là sản phẩm cao nhất ủ
c a quá trình phát triển từ
thấp đến cao, từ đơn giản đến phức tạp của vật chất vận ng, độ
đồng thời đã xác định bộ
óc của con người là một tổ chức sống đặc biệt có cấu trúc tinh vi và phức tạp bao gồm
khoảng 14 -15 tỷ tế bào thần kinh. Các tế bào này có liên hệ với nhau và với các giác
quan, tạo thành vô số những mối liên hệ thu nhận, điều kh ể
i n hoạt động của cơ thể trong
quan hệ với thế giới bên ngoài qua các p ả
h n xạ không điều kiện và có điều k ệ i n. Quá
trình ý thức và quá trình sinh lý trong bộ óc không đồng nhất, không tách rời, không
song song mà là hai mặt của một quá trình sinh lý thần kinh mang nội dung ý thức.
Nhưng tại sao bộ óc con người - một tổ chức vật chất cao - lại có thể sinh ra được
ý thức?. Để trả lời câu hỏi này chúng ta phải nghiên cứu mối liên hệ vật c ấ h t giữa bộ óc với thế g ớ
i i khách quan. Chính mối liên ệ h vật c ấ
h t ấy hình thành nên quá trình phản
ánh thế giới vật chất vào óc con người.
Phản ánh là thuộc tính phổ biến trong mọi dạng vật chất. Phản ánh là sự tái tạo
những đặc điểm của một hệ thống vật chất này ở hệ t ố h ng ậ
v t chất khác trong quá trình
tác động qua lại của chúng. Kết quả của sự phản ánh phụ thuộc vào cả hai vật (vật tác
động và vật nhận tác động). Trong quá trình ấy, ậ
v t nhận tác động bao giờ cũng mang
thông tin của vật tác động. Đây là điều quan trọng để làm sáng tỏ nguồn gốc t ự nhiên của ý thức.
Trong quá trình tiến hóa của thế giới vật chất. Các vật thể càng ở bậc thang cao
bao nhiêu thì hình thức phản ánh của nó càng phức tạp bấy nhiêu. Hình thức phản ánh 85
đơn giản nhất, đặc trưng cho giới tự nhiên vô sinh là những phản ánh vật lý, hóa học.
Những hình thức phản ánh này có tính chất thụ động, chưa có định hư ng ớ sự lựa chọn.
Hình thức phản ánh sinh học đặc trưng cho giới tự nhiên sống là bước phát triển mới về
chất trong sự tiến hóa của các hình thức phản ánh. Hình thức phản ánh của các cơ thể
sống đơn giản nhất là biểu hiện ở tính kích thích, tức là phản ứng trả lời tác động của
môi trường ở bên ngoài có ảnh hưởng trực tiếp đến quá trình trao đổi chất của chúng.
Hình thức phản ánh tiếp theo của các động vật chưa có hệ thần kinh là tính cảm ứng,
tính nhạy cảm đối với sự thay đổi của môi trường. Hình thức phản ánh của các động vật
có hệ thống thần kinh là các phản xạ .Hình thức phản ánh ở động vật bậc cao khi có hệ
thần kinh trung ương xuất hiện là tâm lý. Tâm lý động vật chưa phải là ý thức, nó mới là
sự phản ánh có tính chất bản năng do nhu cầu trực tiếp của sinh lý cơ thể và do quy luật sinh học chi phối.
ý thức là hình thức cao nhất của sự phản ánh thế giới hiện thực. ý thức chỉ nảy sinh
ở giai đoạn phát triển cao của thế giới vật chất cùng với sự xuất hiện con người. ý thức
là ý thức con người, nằm trong con ngư i
ờ , không thể tách rời con người.
Như vậy, ý thức bắt nguồn từ một thuộc tính của vật chất - th ộ u c tính phản ánh -
phát triển thành. ý thức ra đời là kết quả phát triển lâu dài của thuộc tính phản ánh của
vật chất. Nội dung của ý thức là thông tin về thế giới bên ngoài, về vật được phản ánh. ý
thức là sự phản ánh thế giới bên ngoài vào đầu óc con người. Bộ óc người là cơ quan phản ánh, song chỉ có b
ộ óc thôi thì chưa thể có ý thức. Không có sự tác động của thế
giới bên ngoài lên các giác quan và qua đó đến bộ óc thì hoạt động ý thức không thể xảy ra.
Như vậy, bộ óc người (cơ quan phản ánh về thế giới vật chất xung quanh) cùng
với thế giới bên ngoài tác động lên bộ óc - đó là nguồn gốc tự nhiên của ý thức.
Những điều đã trình bày về nguồn gốc tự nhiên của ý thức cho thấy "sự đối lập
giữa vật chất và ý thức chỉ có ý nghĩa tuyệt đối trong những phạm vi hết sức hạn chế:
trong trường hợp này, chỉ giới hạn trong vấn đề nhận thức luận cơ bản là thừa nhận cái
gì là cái có trước và cái gì là cái có sau? Ngoài giới hạn đó, thì không còn nghi ngờ gì
nữa rằng sự đối lập đó là tư ng ơ
đối"1. ý thức chính là đặc tính của một dạng vật chất
sống có tổ chức cao mà thôi.
b) Nguồn gốc xã hội
Để cho ý thức ra đời, những tiền đề, nguồn gốc tự nhiên là rất quan trọng,
không thể thiếu được, song chưa đủ; điều kiện quyết định cho sự ra đời của ý thức là những tiền đề, ngu n
ồ gốc xã hội. ý thức ra đời cùng với quá trình hình thành bộ óc con
người nhờ lao động, ngôn ngữ và những quan hệ xã hội.
Lao động là quá trình con người tác động vào giới tự nhiên nhằm tạo ra những sản
phẩm phục vụ cho các nhu cầu của mình, là một quá trình trong đó bản thân con người
1. V.I.Lênin: Toàn tập, Nxb. Tiến bộ, Mátxcơva, 1980, t.18, tr. 173. 86
đóng góp vai trò môi g ớ i i, đ iều t ế
i t và giám sát trong sự trao đổi vật chất giữa người và
tự nhiên. Lao động là điều kiện đầu tiên và chủ yếu để con người tồn tại. Lao động
cung cấp cho con người những phương tiện cần thiết để sống, đồng thời lao động sáng
tạo ra cả bản thân con người. Nhờ có lao động, con người tách ra khỏi giới động vật. Một trong những ự s khác nhau ă c n ả
b n giữa con người với đ n ộ g vật là ở chỗ đ n ộ g vật sử
dụng các sản phẩm có sẵn trong giới tự nhiên, còn con người thì nhờ lao động mà bắt
giới tự nhiên phục vụ mục đích của mình, thay đổi nó, bắt nó p ụ h c tùng n ữ h ng nhu cầu
của mình. Chính thông qua hoạt động lao động nhằm cải tạo thế giới khách quan mà
con người mới có thể phản ánh được thế giới khách quan, mới có ý thức về thế giới đó.
Sự hình thành ý thức không phải là quá trình thu nhận thụ động, mà đó là kết quả
hoạt động chủ động của con người. Nhờ có lao động, con người tác động vào thế giới
khách quan, bắt thế giới khách quan bộc lộ những thuộc tính, những kết cấu, những quy
luật vận động của mình thành những hiện tư ng ợ
nhất định, và các hiện tư ng ợ ấy tác
động vào bộ óc người, hình thành dần những tri thức về tự nhiên và xã hội. N ư h vậy, ý
thức được hình thành chủ yếu do hoạt động ả c i ạ
t o thế giới khách quan của con người,
làm biến đổi thế giới đó. ý thức với tư cách là hoạt động phản ánh sáng tạo không thể có
được ở bên ngoài quá trình con người lao động làm biế đổ
n i thế giới xung quanh. Vì thế
có thể nói khái quát rằng lao động tạo ra ý thức tư tưởng, hoặc nguồn gốc cơ bản của ý
thức tư tưởng là sự phản ánh thế giới khách quan vào đầu óc con người trong quá trình
lao động của con người.
Lao động không xuất hiện ở trạng thái đơn nhất, ngay từ đầu nó đã mang tính tập
thể xã hội. Vì vậy, nhu cầu trao đổi kinh nghiệm và nhu cầu trao đổi tư tưởng cho nhau
xuất hiện. Chính nhu cầu đó đòi hỏi xuất hiện ngôn ngữ.
Ngôn ngữ do nhu cầu của lao động và nhờ lao động mà hình thành. Ngôn ngữ là
hệ thống tín hiệu vật chất mang nội dung ý thức. Không có ngôn ngữ thì ý t ứ h c không thể
tồn tại và thể hiện được.
Ngôn ngữ vừa là phương tiện giao tiếp trong xã ộ
h i, đồng thời là công cụ của tư
duy nhằm khái quát hóa, tr u
ừ tượng hóa hiện thực. Nhờ ngôn ngữ mà con người tổng
kết được thực tiễn, trao đổi thông tin, trao đổi tri thức từ thế hệ này sang thế hệ khác. ý
thức không phải thuần túy là hiện tượng cá nhân mà là một hiện tượng xã hội, do đó
không có phương tiện trao đổi xã hội về mặt ngôn ngữ thì ý thức không thể hình thành và phát triển được.
Vậy, nguồn gốc trực tiếp quan trọng nhất quyết định sự ra đời và phát triển
của ý thức là lao động, là thực tiễn xã hội. ý thức phản ánh hiện thực khách quan vào
bộ óc con người thông qua lao động, ngôn ngữ và các quan hệ xã hội. ý thức là sản
phẩm xã hội, là một hiện tượng xã hội.
2. Bản chất của ý thức
Trong lịch sử triết học, triết học duy tâm quan niệm ý thức là một thực thể độc 87
lập, là thực tại duy nhất, từ đó cường i
đ ệu tính năng động của ý thức đến mức coi ý thức
sinh ra vật chất chứ không phải là sự phản ánh của vật chất. Còn các nhà tr ế i t học duy vật đều thừa nhận ậ v t c ấ
h t tồn tại khách quan và ý thức là sự phản ánh sự vật đó. Tuy
nhiên, do ảnh hưởng bởi quan niệm siêu hình - máy móc nên họ đã coi ý thức là sự phản
ánh sự vật một cách thụ động, giản đơn, máy móc, mà không thấy được tính năng động
sáng tạo của ý thức, tính biện chứng c a quá trình ph ủ ản ánh.
Khác với các quan điểm trên, chủ nghĩa duy vật biện chứng ự d a trên cơ sở lý luận
phản ánh: về bản chất, coi ý thức là sự phản ánh hiện thực khách quan vào trong bộ óc
con người một cách năng động, sáng tạo; ý thức là hình ảnh chủ quan của thế giới khách quan. Để hiểu ả b n c ấ h t ủ
c a ý thức, trước hết, chúng ta thừa nhận cả vật chất và ý thức
nhưng giữa chúng có sự khác nhau mang tính đối lập. ý thức là s
ự phản ánh, là cái phản
ánh; còn vật chất là cái đư c
ợ phản ánh. Cái được phản ánh - tức là vật chất - tồn tại
khách quan, ở ngoài và độc lập với cái phản ánh tức là ý thức. Cái phản ánh - tức ý thức
- là hiện thực chủ quan, là hình ảnh chủ quan của thế giới khách quan, lấy cái khách
quan làm tiền đề, bị cái khách quan quy định, nó không có tính vật chất. Vì vậy không
thể đồng nhất, hoặc tách rời cái được phản ánh - tức vật chất, với cái p ả h n ánh - ứ t c ý
thức. Nếu coi cái phản ánh - tức ý thức - là hiện tượng vật chất thì sẽ lẫn lộn giữa cái
được phản ánh và cái phản ánh - tức lẫn lộn giữa vật chất và ý thức, làm mất ý nghĩa
của đối lập giữa vật chất và ý thức, từ đó dẫn đến làm mất đi sự đối lập giữa chủ nghĩa duy vật và ch ngh ủ ĩa duy tâm.
Thứ hai, khi nói cái phản ánh - tức ý thức - là hình ảnh chủ quan của thế giới
khách quan, thì đó không phải là hình ảnh vật lý hay hình ảnh tâm lý động vật về sự vật.
ý thức là của con người, mà con người là một thực thể xã hội nă độ ng ng sáng tạo. ý t ứ h c
ra đời trong quá trình con người hoạt động cải tạo thế giới, cho nên ý thức con người mang tính nă độ
ng ng, sáng tạo lại hiện thực theo nhu cầu thực tiễn xã hội. Theo C.Mác,
ý thức "chẳng qua chỉ là vật chất được đem chuyển vào trong đầu óc con ngư i ờ và được
cải biến đi trong đó"1.
Tính sáng tạo của ý thức thể hiện ra rất phong phú. Trên cơ sở những cái đã có
trước, ý thức có khả năng ạ
t o ra tri thức mới về sự vật, có thể tưởng tượng ra cái không
có trong thực tế, có thể tiên đoán, dự báo tương lai, có thể tạo ra những ảo tư ng, ở những
huyền thoại, những giả thuyết lý thuyết khoa học hết sức trừu tượng và khái quát cao.
Những khả năng ấy càng nói lên tính chất phức tạp và phong phú của đời sống tâm lý -
ý thức ở con người mà khoa học còn phải tiếp tục đi sâu nghiên cứ để u làm sáng tỏ bản
chất của những hiện tượng ấy.
ý thức ra đời trong quá trình con ngư i
ờ hoạt động cải tạo thế giới, cho nên quá
trình phản ánh hiện thực khách quan vào bộ óc người là quá trình năng động sáng tạo
1. C.Mác và Ph.Ăngghen: Toàn tập. Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1993. t.23, tr. 35. 88 thống nhất ba mặt sau:
Một là, trao đổi thông tin giữa chủ thể và đối tượng phản ánh. Sự trao đổi này
mang tính chất hai chiều, có định hướng, có chọn lọc các thông tin cần thiết.
Hai là, mô hình hóa đối tượng trong tư duy dư i
ớ dạng hình ảnh tinh thần. Thực
chất, đây là quá trình "sáng tạo lại" hiện thực của ý thức theo nghĩa: mã hóa các đối
tượng vật chất thành các ý tưởng tinh thần phi vật chất.
Ba là, chuyển mô hình từ tư duy ra hiện thực khách quan, ứ t c quá trình h ệ i n t ự h c
hóa tư tưởng, thông qua hoạt động thực tiễn b ế
i n cái quan niệm thành cái thực tại, biến
các ý tưởng phi vật chất trong tư duy thành các dạng vật chất ngoài hiện thực. Trong giai
đoạn này, con người lựa chọn những phương pháp, phương tiện, công cụ để tác động vào
hiện thực khách quan nhằm thực hiện mục đích ủ c a mình.
Tính sáng tạo của ý thức là sáng tạo của sự phản ánh, theo quy luật của sự phản
ánh mà kết quả bao giờ cũng là n ữ
h ng khách thể tinh thần. Sáng tạo và phản ánh là hai
mặt thuộc bản chất ý thức. ý thức là sự phản ánh và chính t ự h c tiễn xã ộ h i của con
người tạo ra sự phản ánh phức tạp, năng động, sáng tạo của bộ óc. ý thức là m t
ộ hiện tượng xã hội. Sự ra đời, tồn tại của ý thức gắn liền với hoạt động
thực tiễn, chịu sự chi phối không chỉ các quy luật sinh học mà chủ yếu là của quy luật xã
hội, do nhu cầu giao tiếp xã hội và các điều k ệ
i n sinh hoạt hiện thực của con người quy
định. ý thức mang bản chất xã hội.
3. Kết cấu của ý thức ý thức là m t
ộ hiện tượng tâm lý - xã hội có kết cấu rất phức tạp. Có nhiều cách
tiếp cận để nghiên cứu về kết cấu của ý thức song ở đây chúng ta chỉ nghiên ứ c u theo các yếu t h
ố ợp thành và theo chiều sâu của nội tâm.
a) Theo các yếu tố hợp thành
Theo các yếu tố hợp thành, ý thức bao gồm các yếu tố cấu thành như tri thức, tình
cảm, niềm tin, lý trí, ý chí... trong đó tri thức là yếu t c ố ơ bản, cốt lõi.
Tri thức là kết quả quá trình nhận thức của con người về thế giới hiện thực, làm tái
hiện trong tư tưởng những thuộc tính, những quy luật của thế giới ấy và diễn đạt chúng
dưới hình thức ngôn ngữ hoặc các hệ thống ký hiệu khác. Tri thức có nhiều loại khác
nhau như tri thức về tự nhiên, về xã ộ h i, ề
v con người. Tri thức có nhiều cấp độ khác
nhau như: Tri thức thông thường được hình thành do hoạt động hàng ngày của mỗi cá
nhân, mang tính chất cảm tính trực tiếp, bề ngoài và rời rạc. Tri thức khoa học phản ánh
trình độ của con người đi sâu nhận thức thế giới hiện thực. Ngày nay, vai trò động lực của
tri thức đối với sự phát triển kinh tế xã hội trở nên rõ ràng, nổi bật. Loài người đang
bước vào nền kinh tế tri thức - là nền kinh tế trong đó sự sản sinh ra, phổ cập và sử dụng
tri thức giữ vai trò quyết định nhất đối với sự phát triển kinh tế. Trong nền kinh tế tri
thức, đa số các ngành kinh tế dựa vào tri thức, dựa vào thành tựu mới nhất của khoa ọ h c 89
và công nghệ, vì vậy, đầu tư vào tri thức trở thành yếu tố then chốt cho sự tăng trưởng kinh tế dài hạn.
Tình cảm là sự cảm động c a ủ con ngư i
ờ trong quan hệ của mình với thực tại xung
quanh và đối với bản thân mình. Tình cảm là một hình thái đặc biệt của sự phản ánh thực
tại; nó phản ánh quan hệ của con người đối với nhau, ũ
c ng như đối với thế giới khách
quan. Tình cảm tham gia vào mọi hoạt động của con người và giữ một vị trí quan trọng
trong việc điều chỉnh hoạt động c a ủ con ngư i
ờ . Tình cảm có thể mang tính chất chủ
động, chứa đựng sắc thái cảm xúc tích cực, cũng như trở thành thụ động, chứa đựng sắc
thái cảm xúc tiêu cực. Tình cảm tích cực là một trong những động lực nâng cao năng lực hoạt động s ng ố
của con người. Tri thức kết hợp với tình cảm hình thành nên niềm
tin, nâng cao ý chí tích cực biến thành hành động thực tế, mới phát huy được sức mạnh của mình.
b) Theo chiều sâu của nội tâm
Tiếp cận theo chiều sâu của thế giới nội tâm con người, ý thức bao gồm tự ý
thức, tiềm thức, vô thức. - Tự ý thức:
Trong quá trình nhận thức thế giới xung quanh, con người đồng thời cũng t ự nhận
thức bản thân mình. Đó chính là tự ý t ứ
h c. Như vậy, tự ý thức cũng là ý thức, là một
thành tố quan trọng của ý thức, nhưng đây là ý thức về bản thân mình trong ố m i quan ệ h
với ý thức về thế giới bên ngoài. Nhờ vậy con người tự nhận thức về bản thân mình như
một thực thể hoạt động có cảm giác có tư duy, có các hành vi đạo đức và có vị trí trong
xã hội. Những cảm giác của con người về bản thân mình trên ọ m i phương diện giữ vai
trò quan trọng trong việc hình thành tự ý thức. Con người chỉ tự ý thức được bản thân
mình trong quan hệ với những người khác, trong quá trình hoạt động cải ạ t o thế giới.
Chính trong quan hệ xã hội, trong hoạt động thực tiễn xã hội và qua những giá trị văn hóa
vật chất và tinh thần do chính con người tạo ra, con người phải tự ý thức về mình để nhận
rõ bản thân mình, tự điều c ỉ h nh ả
b n thân theo các quy tắc, các tiêu chuẩn mà xã hội đề ra.
Tự ý thức không chỉ là tự ý thức của cá nhân mà còn là tự ý thức của cả xã hội,
của một giai cấp hay của một tầng lớp xã hội về địa vị của mình trong hệ thống những quan hệ sản x ấ u t xác định, ề v lý tưởng và ợ l i ích chung ủ
c a xã hội mình, của giai cấp
mình, hay của tầng lớp mình. - Tiềm thức:
Là những hoạt động tâm lý tự động diễn ra bên ngoài sự kiểm soát của chủ thể,
song lại có liên quan trực tiếp đến các hoạt động tâm lý đang diễn ra dưới sự kiểm soát
của chủ thể ấy. Về thực chất, tiềm thức là những tri thức mà chủ thể đ
ã có được từ trước
nhưng đã gần như trở thành bản năng, thành kỹ năng nằm trong tầng sâu của ý thức chủ
thể, là ý thức dưới dạng tiềm tàng. Do đó, tiềm thức có thể chủ động gây ra các hoạt
động tâm lý và nhận thức mà c ủ
h thể không cần kiểm soát chúng một cách trực tiếp.
Tiềm thức có vai trò quan trọng cả trong hoạt động tâm lý hàng ngày của con người, cả
trong tư duy khoa học. Trong tư duy khoa học, tiềm thức chủ yếu gắn với các l ạ o i hình 90
tư duy chính xác, với các hoạt động tư duy thường được lặp đi lặp lại nhiều lần. ở đây
tiềm thức góp phần giảm sự quá tải của đầu óc trong việc xử lý khối lượng lớn các tài
liệu, dữ kiện, tin tức diễn ra một cách lặp đi lặp lại mà vẫn đảm bảo được độ chính
xác và chặt chẽ cần thiết của tư duy khoa học. - Vô thức:
Vô thức là những trạng thái tâm lý ở chiều sâu, điều chỉnh s ự suy nghĩ, hành vi,
thái độ ứng xử của con người mà chưa có sự tranh luận của n i ộ tâm, ch a ư có sự truyền
tin bên trong, chưa có sự kiểm tra, tính toán của lý trí. Vô th c
ứ biểu hiện thành nhiều hiện tượng khác nhau như bản năng ham muốn,
giấc mơ, bị thôi miên, mặc cảm, sự lỡ lời, nói nhịu, trực giác... Mỗi hiện tượng ấy có
vùng hoạt động riêng, có vai trò, chức năng riêng, song tất cả đều có một chức năng
chung là giải tỏa những ức chế trong hoạt động thần kinh vượt ngưỡng nhất là những
ham muốn bản năng không được phép bộc lộ ra và thực hiện trong quy tắc của đời sống
cộng đồng. Nó góp phần lập lại thế cân bằng trong hoạt động tinh thần của con người
mà không dẫn tới trạng thái ức chế quá mức như ấm ức, "libiđo"...
Như vậy, vô thức có vai trò tác dụng nhất định trong đời sống và hoạt động của
con người. Nhờ vô thức mà con người tránh được tình trạng căng thẳng không cần thiết
khi làm việc "quá tải". Nhờ vô thức mà chuẩn mực con người đặt ra được t ự h c hiện ộ m t
cách tự nhiên... Vì vậy, không thể phủ nhận vai trò cái vô thức trong cuộc sống, nếu phủ
nhận vô thức sẽ không thể hiểu đầy đủ và úng đ đắn về con người.
Tuy nhiên không nên cường điệu, tuyệt đối hóa và thần bí vô thức. Không nên coi
vô thức là hiện tượng tâm lý cô lập, hoàn toàn tách khỏi hoàn cảnh xã hội xung quanh
không liên quan gì đến ý thức. Thực ra, vô thức là vô thức nằm trong con người có ý
thức. Giữ vai trò chủ đạo trong con người là ý thức chứ không phải vô thức. Nhờ có ý
thức mới điều khiển được các hiện tượng vô thức hướng tới chân, thiện, mỹ. Vô thức
chỉ là một mắt khâu trong cuộc sống có ý thức của con người.
III. Ý nghĩa phương pháp luận của mối quan hệ giữa vật chất và ý thức
Chủ nghĩa duy vật biện chứng khẳng định trong mối quan hệ giữa vật chất và ý
thức thì: Vật chất có trước, ý thức có sau, vật chất là nguồn gốc của ý thức, quyết
định ý thức, song ý thức có thể tác động trở lại vật chất thông qua hoạt động thực
tiễn của con người; vì vậy, con người phải tôn trọng khách quan, đồng thời phát huy
tính năng động chủ quan của mình.
Tôn trọng khách quan là tôn trọng tính khách quan của vật chất, của các quy
luật tự nhiên và xã hội. Điều này đòi hỏi trong hoạt động nhận thức và hoạt động
thực tiễn con người phải xuất phát từ thực tế khách quan, lấy thực tế khách quan làm
căn cứ cho mọi hoạt động của mình. V.I. Lênin đã nhiều lần nhấn mạnh không được
lấy ý muốn chủ quan của mình làm chính sách, không được lấy tình cảm làm điểm
xuất phát cho chiến lược và sách lược cách mạng. Nếu chỉ xuất phát từ ý muốn chủ
quan, nếu lấy ý chí áp đặt cho thực tế, lấy ảo tưởng thay cho hiện thực thì sẽ mắc 91
phải bệnh chủ quan duy ý chí.
- Nếu ý thức có thể tác động trở lại vật chất thông qua hoạt động trở lại vật
chất thông qua hoạt động thực tiễn thì con người phải phát huy tính năng động chủ quan.
Phát huy tính năng động chủ quan tức là phát huy vai trò tích cực của ý thức,
vai trò tích cực của nhân tố con người. Bản thân ý thức tự nó không trực tiếp thay
đổi được gì trong hiện thực. ý thức muốn tác động trở lại đời sống hiện thực phải
bằng lực lượng vật c ấ
h t, nghĩa là phải được con người thực hiện trong thực tiễn. Điều ấy
có nghĩa là sự tác động của ý thức đối với vật chất phải thông qua hoạt động của con
người được bắt đầu từ khâu nhận thức cho được quy luật khách quan, biết vận dụng
đúng đắn quy luật khách quan, phải có ý chí, phải có phương pháp để tổ chức hành động. Vai trò ủ
c a ý thức là ở chỗ trang bị cho con người những tri thức về bản chất quy
luật khách quan của đối tượng, trên cơ sở ấy, con người xác định đúng đắn mục tiêu và
đề ra phương hướng h ạ o t động phù ợ h p. T ế i p theo, con người ớ v i ý t ứ h c ủ c a mình xác
định các biện pháp để thực hiện tổ c ứ h c các hoạt động t ự h c tiễn. C ố u i cùng, bằng sự nỗ
lực và ý chí mạnh mẽ của mình, con người có thể thực hiện được mục tiêu đề ra. ở đây ý
thức, tư tưởng có thể quyết định làm cho con người hoạt động đúng và thành công khi
phản ánh đúng đắn, sâu sắc thế giới khách quan, vì đó là cơ sở quan t ọ r ng cho v ệ i c xác
định mục tiêu, phương ư
h ớng và biện pháp chính xác. Ngược lại, ý thức, tư tưởng có
thể làm cho con người hoạt động sai và thất bại khi con người phản ánh sai thế giới
khách quan. Vì vậy, phải phát huy tính năng động sáng tạo của ý thức, phát huy vai trò
nhân tố con người để tác động cải tạo thế giới khách quan; đồng thời phải khắc phục
bệnh bảo thủ trì trệ, thái độ tiêu cực, thụ động, ỷ lại, ngồi chờ trong quá trình đổi mới hiện nay. Từ lý luận của ch
ủ nghĩa Mác - Lênin và từ kinh nghiệm thành công và thất bại
trong quá trình lãnh đạo cách mạng, Đảng C ng ộ
sản Việt Nam đã rút ra bài học quan
trọng là "Mọi đường lối, chủ trư ng ơ
của Đảng phải xuất phát từ thực tế, tôn trọng quy
luật khách quan"1. Đất nước ta đang bước vào thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa và
hiện đại hóa, Đảng chủ trương: "huy động ngày càng cao mọi nguồn lực cả trong và
ngoài nước, đặc biệt là nguồn lực của dân vào công cuộc phát triển đất nước"2, muốn
vậy phải "nâng cao năng lực lãnh đạo và sức chiến đấu của Đảng phát huy sức mạnh
toàn dân tộc, đẩy mạnh toàn diện công cuộc đổi mới, sớm đưa nước ta ra khỏi tình trạng
kém phát triển, thực hiện "dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh""3.
1. Đảng Cộng sản Việt Nam: Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội, Nxb. Sự
thật, Hà Nội, 1991, tr.5. 2. Đảng C ng ộ
sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ X, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2006, tr. 162. 3. S d đ , tr. 368. 92
câu hỏi ôn tập
1. Định nghĩa và nội dung của định nghĩa vật chất của Lênin? Giá trị khoa học và ý nghĩa phư n
ơ g pháp luận của định nghĩa ấy?
2. Quan điểm của triết học duy vật biện chứng về những phương thức tồn tại của vật chất?
3. Nội dung quan điểm về tính thống nhất vật chất của t ế
h giới của triết học duy vật
biện chứng? ý nghĩa phương pháp luận của quan điểm ấy đối với nhận thức và hoạt động thực tiễn?
4. Quan điểm của triết học duy vật biện chứng về nguồn gốc và bản chất của ý thức?
5. Trình bày kết cấu của ý thức ?
6. ý nghĩa phương pháp luận của mối quan hệ giữa vật chất và ý thức? 93 Chương VI
Hai nguyên lý của phép biện chứng duy vật Phép biện ch ng ứ
duy vật được xây dựng trên cơ sở một hệ thống những nguyên
lý, những phạm trù cơ bản, những quy luật phổ biến phản ánh đúng đắn hiện thực. Trong hệ thố đ
ng ó nguyên lý về mối liên hệ phổ biến và nguyên lý về sự phát triển là hai
nguyên lý khái quát nhất. Vì thế Ph.Ăngghen đã định nghĩa: "phép biện chứng chẳng qua
chỉ là môn khoa học về những quy luật phổ biến c a
ủ sự vận động và sự phát triển của tự
nhiên, của xã hội loài người và của tư duy"1.
I- Nguyên lý về mối liên hệ phổ biến
1. Khái niệm mối liên hệ
Các sự vật, các hiện tượng và các quá trình khác nhau của t ế h giới có mối liên hệ
qua lại, tác động, ảnh hưởng lẫn nhau hay chúng tồn tại biệt lập, tách rời nhau? Nếu
chúng có mối liên hệ qua lại thì cái gì quy định mối liên hệ ó? đ
Trong lịch sử triết học, để trả lời những câu hỏi đó ta thấy có nhiều quan điểm
khác nhau. Trả lời câu hỏi thứ nhất, những người theo quan điểm siêu hình cho rằng các
sự vật, hiện tượng tồn tại biệt lập, tách rời nhau, cái này tồn tại bên ạ c nh cái kia. Chúng
không có sự phụ thuộc, không có sự ràng buộc và quy định lẫn nhau. Nếu giữa chúng có
sự quy định lẫn nhau thì cũng chỉ là những quy định bề ngoài, mang tính ngẫu nhiên.
Tuy vậy trong số những người theo quan điểm siêu hình cũng có một số người cho
rằng, các sự vật, hiện tượng có mối liên hệ với nhau và mối liên hệ rất đa dạng, phong
phú, song các hình thức liên hệ khác nhau không có khả năng chuyển hóa lẫn nhau.
Chẳng hạn, giới vô cơ và giới hữu cơ không có liên hệ gì với nhau; tồn tại độc lập,
không thâm nhập lẫn nhau; tổng số đơn giản của những con ngư i
ờ riêng lẻ tạo thành xã hội, v.v..
Trái lại, những người theo quan điểm biện chứng lại cho rằng, các sự vật, hiện
tượng, các quá trình khác nhau vừa tồn tại độc lập, vừa quy định, tác động qua lại, chuyển hóa lẫn nhau.
Trả lời câu hỏi thứ hai, những người theo chủ nghĩa duy tâm khách quan và chủ
nghĩa duy tâm chủ quan trả lời rằng, cái quyết định mối liên hệ, sự chuyển hóa lẫn nhau
giữa các sự vật, hiện tượng là một lực lượng siêu tự nhiên (như trời) hay ở ý thức, cảm giác của con người.
Những người theo quan điểm duy vật biện chứng khẳng định tính thống nhất vật
chất của thế giới là cơ sở của mối liên hệ giữa các sự vật hiện tượng. Các sự vật, hiện
1. C.Mác và Ph.Ăngghen: Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1994, t.20, tr. 201. 94
tượng tạo thành thế giới, dù có đa dạng, phong phú, có khác nhau bao nhiêu, song chúng đều chỉ là n ữ
h ng dạng khác nhau của một thế giới duy nhất, thống nhất - thế giới vật
chất. Nhờ có tính thống nhất ó
đ , chúng không thể tồn tại b ệ i t ậ
l p, tách rời nhau, mà tồn
tại trong sự tác động qua lại, chuyển hóa lẫn nhau theo những quan hệ xác định. Chính
trên cơ sở đó, triết học duy vật biện chứng khẳng định rằng, liên hệ là p ạ h m trù triết
học dùng để chỉ sự quy định, sự tác động qua ạ
l i, sự chuyển hóa lẫn nhau giữa các ự s
vật, hiện tượng hay giữa các mặt của một sự vật, của một hiện tượng trong thế giới.
2. Các tính chất của mối liên hệ
Theo quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng, mối liên hệ có ba tính chất cơ
bản: Tính khách quan, tính phổ biến và tính đ a dạng, phong phú.
- Tính khách quan của mối liên hệ biểu hiện: các mối liên hệ là vốn có của mọi sự
vật, hiện tượng; nó không phụ thuộc vào ý thức của con người.
- Tính phổ biến của mối liên hệ biểu hiện: bất kỳ một sự vật, hiện tượng nào; ở bất
kỳ không gian nào và ở bất kỳ thời gian nào cũng có mối liên hệ với những sự vật, hiện
tượng khác. Ngay trong cùng một sự vật, hiện tượng thì bất kỳ một thành phần nào, một
yếu tố nào cũng có mối liên hệ với những thành phần, nh ng y ữ ếu tố khác.
- Tính đa dạng, phong phú của mối liên hệ biểu hiện: sự vật khác nhau, hiện tượng
khác nhau, không gian khác nhau, thời gian khác nhau thì các mối liên hệ biểu hiện khác
nhau. Có thể chia các mối liên hệ thành nhiều loại: mối liên ệ h bên trong, mối liên ệ h bên
ngoài, mối liên hệ chủ yếu, ố m i liên ệ h t ứ h yếu, v.v.. Các ố m i liên hệ này có ị v trí, vai trò
khác nhau đối với sự tồn tại và vận đ n
ộ g của sự vật, hiện tượng.
Sự phân chia từng cặp mối liên hệ chỉ mang tính tương đối, vì mỗi loại mối liên hệ
chỉ là một hình thức, một bộ phận, một mắt xích của mối liên hệ phổ biến. Mỗi loại mối
liên hệ trong từng cặp có thể chuyển hóa lẫn nhau tùy theo phạm vi bao quát ủ c a mối
liên hệ hoặc do kết quả ậ v n độ
ng và phát triển của chính các sự vật.
Tuy sự phân chia thành các loại mối liên hệ c ỉ
h mang tính tương đối, nhưng ự s phân
chia đó lại rất cần thiết, bởi vì mỗi loại mối liên hệ có vị trí và vai trò xác định trong sự
vận động và phát triển của sự vật. Con người phải nắm bắt đúng các mối liên hệ đó để
có cách tác động phù hợp nhằm đưa ạ l i h ệ i u q ả u cao n ấ
h t trong hoạt động của mình. Phép biện ch ng ứ
duy vật nghiên cứu các mối liên hệ phổ biến chi phối sự vận
động và phát triển của sự vật, hiện tượng.
3. Ý nghĩa phương pháp luận
Nghiên cứu nguyên lý về mối liên hệ phổ biến có t ể
h rút ra ý nghĩa về phương pháp luận sau:
- Vì các mối liên hệ là ự s tác động qua ạ
l i, chuyển hoá, quy định lẫn nhau giữa các
sự vật, hiện tượng và các mối liên hệ mang tính khách quan, mang tính phổ b ế i n nên trong
hoạt động nhận thức và hoạt động thực tiến con người phải tôn trọng quan điểm toàn
diện, phải tránh cách xem xét phiến diện. 95
Quan điểm toàn diện đòi hỏi chúng ta nhận thức về sự vật trong ố m i liên hệ qua
lại giữa các bộ phận, giữa các yếu tố, giữa các mặt của chính sự vật và trong sự tác động
qua lại giữa sự vật đó với các sự vật khác, kể cả mối liên hệ trực tiếp và mối liên hệ gián
tiếp. Chỉ trên cơ sở đó mới có thể nhận thức đúng về sự vật.
Đồng thời, quan điểm toàn diện đòi ỏ h i chúng ta phải b ế
i t phân biệt từng mối liên
hệ, phải biết chú ý tới mối liên hệ bên trong, mối liên hệ bản chất, mối liên hệ chủ yếu,
mối liên hệ tất nhiên, và lưu ý đến sự chuyển hoá lẫn nhau giữa các mối liên hệ để
hiểu rõ bản chất của sự vật và có phương pháp tác động phù hợp nhằm đem lại hiệu
quả cao nhất trong hoạt động của bản thân.
Trong hoạt động thực tế, theo quan điểm toàn diện, khi tác đ n ộ g vào sự vật, chúng
ta không những phải chú ý tới những mối liên hệ nội tại của nó mà còn phải chú ý tới
những mối liên hệ của sự vật ấy với các sự vật khác. Đồng thời, chúng ta phải biết sử
dụng đồng bộ các biện pháp, các phương tiện khác nhau để tác ng độ nhằm đem lại hiệu
quả cao nhất. Để thực hiện mục tiêu "dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ,
văn minh", một mặt, chúng ta phải phát huy nội lực của đất nước ta; mặt khác, phải biết
tranh thủ thời cơ, vượt qua thử thách do xu hướng quốc tế hóa mọi lĩnh vực của đời
sống xã hội và toàn cầu hóa kinh tế đưa lại.
- Vì các mối liên hệ có tính da dạng, phong phú - sự vật, hiện tượng khác nhau,
không gian, thời gian khác nhau các mối liên hệ biểu hiện khác nhau nên trong hoạt động nhận t ứ
h c và hoạt động thực tiễn con người phải tôn trọng quan điểm lịch sử - cụ thể. Quan điểm ịlch ử s - cụ thể đòi ỏ
h i chúng ta khi nhận thức về sự vật và tác động vào
sự vật phải chú ý điều kiện, hoàn cảnh lịch sử - cụ thể, môi trường cụ thể trong đó sự vật
sinh ra, tồn tại và phát triển. Thực tế cho thấy rằng, một luận điểm nào đó là luận điểm
khoa học trong điều kiện này, nh ng ư sẽ không là luận i
đ ểm khoa học trong điều kiện
khác. Vì vậy để xác định đúng đường lối, chủ trương của từng giai đoạn cách mạng,
của từng thời kỳ xây dựng đất nước, bao giờ Đảng ta cũng phân tích tình hình cụ thể của
đất nước ta cũng như bối cảnh lịch sử quốc tế diễn ra trong từng giai đoạn và từng thời
kỳ đó và trong khi thực hiện đường lối, chủ trư ng, ơ
Đảng ta cũng bổ sung và điều chỉnh
cho phù hợp với diễn biến của hoàn cảnh cụ thể.
II- Nguyên lý về sự phát triển
1. Khái niệm phát triển
Xem xét về sự phát triển ũ
c ng có những quan điểm khác nhau, đối lập với nhau:
quan điểm siêu hình và quan điểm biện chứng.
Quan điểm siêu hình xem sự phát triển chỉ là sự tăng lên hay sự giảm đi đơn thuần
về mặt lượng, không có sự thay đổi gì ề v mặt c ấ h t ủ
c a sự vật; hoặc nếu có sự thay đổi
nhất định về chất thì sự thay đổi ấy cũng chỉ diễn ra theo một vòng khép kín, chứ không
có sự sinh thành ra cái mới với những chất mới. Những người theo quan điểm siêu hình
xem sự phát triển như là một quá trình tiến lên liên ụ t c, không có n ữ h ng bước quanh co, 96 thăng trầm, phức tạp.
Đối lập với quan điểm siêu hình, quan điểm biện chứng xem xét sự phát triển là một
quá trình tiến lên từ thấp đến cao. Quá trình đó diễn ra vừa dần dần, vừa nhảy vọt, đưa
tới sự ra đời của cái mới thay thế cái cũ. Dù trong hiện thực khách quan hay trong tư
duy, sự phát triển diễn ra không phải lúc nào cũng theo đường thẳng, mà rất quanh co,
phức tạp, thậm chí có thể có những bước lùi tạm thời.
Theo quan điểm biện chứng, sự phát triển là kết quả của quá trình thay đổi dần dần về lư ng ợ
dẫn đến sự thay đổi về chất, là quá trình diễn ra theo đường xoáy ốc và hết
mỗi chu kỳ sự vật lặp lại dư ng nh ờ ư s v ự ật ban đ u nh ầ ng ư ở cấp độ cao hơn.
Quan điểm duy vật biện chứng đối lập với quan điểm duy tâm và tôn giáo về nguồn gốc của s ự phát triển. Quan i
đ ểm duy vật biện chứng khẳng định nguồn gốc của
sự phát triển nằm trong bản thân sự vật. Đó là do mâu thuẫn trong chính sự vật quy
định. Quá trình giải quyết liên tục mâu thuẫn trong bản thân sự vật, do đó, cũng là quá
trình tự thân phát triển của mọi sự vật.
Trên cơ sở khái quát sự phát triển ủ
c a mọi sự vật, hiện tượng ồ t n ạ t i trong hiện thực, quan điểm duy ậ v t b ệ
i n chứng khẳng định, phát triển là một phạm trù triết học
dùng để chỉ quá trình vận động tiến lên từ thấp đến cao, từ đơn giản đến phức tạp, từ
kém hoàn thiện đến hoàn thiện hơn của s v ự ật.
Theo quan điểm này, phát triển không bao quát toàn bộ sự vận động nói chung. Nó chỉ khái quát xu hư n
ớ g chung của sự vận động - xu hướng vận động đi lên của sự vật, sự vật ớ
m i ra đời thay thế cho sự vật ũ c . ự
S phát triển chỉ là một trường hợp đặc biệt
của sự vận động. Trong quá trình phát triển của mình trong sự vật sẽ hình thành dần dần
những quy định mới cao hơn về chất, sẽ làm thay đổi mối liên hệ, cơ cấu, phương thức
tồn tại và vận động, chức năng vốn có theo chiều hướng ngày càng hoàn thiện hơn.
2. Tính chất của sự phát triển
Theo quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng, phát triển cũng có ba tính chất
cơ bản: Tính khách quan, tính phổ biến và tính đa dạng, phong phú.
- Sự phát triển bao giờ cũng mang tính khách quan. Bởi vì, như trên đã phân tích
theo quan điểm duy vật biện chứng, nguồn gốc của sự phát triển nằm ngay trong bản
thân sự vật. Đó là quá trình g ả i i quyết liên ụ t c n ữ
h ng mâu thuẫn nảy sinh trong sự tồn tại
và vận động của sự vật. Nhờ đó sự vật luôn luôn phát triển. Vì thế sự phát triển là tiến
trình khách quan, không phụ thuộc vào ý thức của con người.
- Sự phát triển mang tính phổ biến. Tính phổ biến của sự phát triển được hiểu là
nó diễn ra ở mọi lĩnh vực: tự nhiên, xã hội và tư duy; ở bất cứ sự vật, hiện tượng nào
của thế giới khách quan. Ngay cả các khái niệm, các phạm trù phản ánh hiện thực cũng
nằm trong quá trình vận động và phát triển; chỉ trên cơ sở của sự phát triển, mọi hình
thức của tư duy, nhất là các khái niệm và các phạm trù, mới có thể phản ánh đúng đắn
hiện thực luôn vận động và phát triển. 97
- Sự phát triển còn có tính đa dạng, phong phú. Phát triển là khuynh hướng chung
của mọi sự vật, mọi hiện tượng, song ỗ
m i sự vật, mỗi hiện tượng lại có quá trình phát
triển không giống nhau. T n
ồ tại ở không gian khác nhau, ở thời gian khác nhau, sự vật
phát triển sẽ khác nhau. Đồng thời trong quá trình phát triển của mình, sự vật còn chịu
sự tác động của các sự vật, hiện tượng khác, của rất nhiều yếu tố, điều kiện. Sự tác động
đó có thể thúc đẩy hoặc kìm hãm ự
s phát triển của sự vật, đôi khi có thể làm thay đổi
chiều hướng phát triển của sự vật, thậm chí làm cho sự vật thụt lùi. Chẳng hạn, nói
chung, ngày nay trẻ em phát triển nhanh hơn cả về thể chất ẫ l n trí tuệ so với t ẻ r em ở
các thế hệ trước do chúng được thừa hưởng những thành quả, những điều kiện thuận lợi
mà xã hội mang lại. Trong thời đại hiện nay, thời gian công nghiệp hóa và hiện đại hóa
đất nước của các quốc gia chậm phát triển và kém phát triển sẽ ngắn hơn nhiều so với
các quốc gia đã thực hiện chúng do đã thừa hưởng kinh nghiệm và sự hỗ trợ của các
quốc gia đi trước. Song vấn đề còn ở ch , ỗ sự vận ụ d ng kinh ngh ệ i m và tận ụ d ng sự hỗ
trợ đó như thế nào lại phụ thuộc rất lớn vào những nhà lãnh đạo và nhân dân của các
nước chậm phát triển và kém phát triển. Nhữ đ
ng iều kiện nêu ra ở trên cho thấy, dù sự vật, hiện tượng có thể có những giai
đoạn vận động đi lên như thế này hoặc như thế khác, nhưng xem xét toàn bộ quá trình
thì chúng vẫn tuân theo khuynh hướng chung.
3. Ý nghĩa phương pháp luận
Nguyên lý về sự phát triển cho thấy trong hoạt động nhận thức và hoạt động thực
tiễn con người phải tôn trọng quan điểm phát triển.
Quan điểm phát triển đòi hỏi khi nhận thức, khi giải quyết một vấn đề nào đó con
người phải đặt chúng ở trạng thái động, nằm trong khuynh hướng chung là phát triển.
Quan điểm phát triển đòi hỏi không chỉ nắm bắt những cái hiện đang tồn tại ở
sự vật, mà còn phải thấy rõ khuynh hướng phát triển trong tương lai của chúng, phải
thấy được những biến đổi đi lên cũng như những biến đổi có tính chất thụt lùi. Song
điều cơ bản là phải khái quát những biến đổi để vạch ra khuynh hướng biến đổi chính của sự vật.
Xem xét sự vật theo quan điểm phát triển còn p ả
h i biết phân chia quá trình phát
triển của sự vật ấy thành những giai đ ạ
o n. Trên cơ sở ấy để tìm ra phương pháp nhận
thức và cách tác động phù hợp nhằm thúc đẩy sự vật tiến triển nhanh hơn hoặc kìm hãm
sự phát triển của nó, tùy theo sự phát triển đó có lợi hay có hại đối với đời sống của con người.
Quan điểm phát triển góp phần khắc phục tư tưởng bảo t ủ
h , trì trệ, định kiến trong hoạt động nhận t ứ
h c và hoạt động thực tiễn.
Với tư cách là những nguyên tắc phương pháp luận, quan điểm toàn diện, quan
điểm lịch sử - cụ thể, quan điểm phát triển góp phần định hướng, chỉ đạo hoạt động nhận
thức và hoạt động thực tiễn cải tạo hiện thực, cải tạo chính bản thân con người. Song để
thực hiện được chúng, mỗi người cần nắm chắc cơ sở lý luận của chúng - nguyên lý về 98 mối liên hệ ph
ổ biến và nguyên lý về sự phát triển, biết vận dụng chúng một cách sáng
tạo trong hoạt động của mình.
Câu hỏi ôn tập
1. Phân tích nguyên lý về mối liên hệ ph bi
ổ ến và nguyên lý về sự phát triển?
2. Phân tích các nguyên tắc phương pháp luận rút ra từ nguyên lý về mối liên hệ
phổ biến và nguyên lý về sự phát triển. 99 Chương VII
Những cặp phạm trù cơ bản của phép biện chứng duy vật
I- Một số vấn đề chung về phạm trù
1. Định nghĩa phạm trù và phạm trù triết học
Để suy nghĩ và trao đổi tư tưởng cho nhau con người thường phải sử dụng những
khái niệm nhất định, chẳng hạn khái niệm “cái cây”, “cái nhà”, “thực vật”, “động vật”,
“con người”, v.v.. Những khái niệm đó là hình thức của tư duy phản ánh những mặt,
những thuộc tính cơ bản của một lớp những sự vật hiện tượng nhất định của hiện thực khách quan.
Tùy theo mức độ bao quát của khái niệm mà chúng ta có các khái niệm rộng hay
hẹp khác nhau. Khái niệm rộng nhất thì được gọi là phạm trù. Vậy, phạm trù là
những khái niệm rộng nhất phản ánh những mặt, những thuộc tính, những mối liên hệ
chung, cơ bản nhất của các s v
ự ật và hiện tượng thuộc một lĩnh vực nhất định.
Mỗi bộ môn khoa học đều có một hệ thống phạm trù riêng của mình phản ánh
những mặt, những thuộc tính, nh ng ữ
mối liên hệ cơ bản và phổ biến thuộc phạm vi khoa
học đó nghiên cứu. Thí dụ, trong toán h c
ọ có phạm trù "số", "hình", "điểm", " ặ m t phẳng",
"hàm số", v.v.. Trong vật lý học có các phạm trù "khối lượng", "vận tốc", "gia tốc", "lực",
v.v.. Trong kinh tế học có các phạm trù "hàng hóa", "giá trị", "giá cả", "tiền tệ", "lợi nhuận", v.v..
Các phạm trù trên đây, chỉ phản ánh những mối liên hệ chung trên một lĩnh vực
nhất định của hiện thực thuộc phạm vi nghiên cứu của môn khoa học chuyên ngành.
Khác với điều đó, các p ạ h m trù ủ c a phép b ệ i n c ứ h ng duy ậ v t n ư
h "vật chất", "ý thức",
"vận động", "đứng im", "mâu thuẫn", "số lượng", "chất lượng", "nguyên nhân", "kết
quả", v.v. là những khái niệm chung nhất phản ánh những mặt, những thuộc tính, những
mối liên hệ cơ bản và phổ biến nhất không phải chỉ của một lĩnh vực nhất định nào
đấy của hiện thực, mà của toàn bộ thế giới hiện thực, bao gồm cả tự nhiên, xã hội và
tư duy. Mọi sự vật, hiện tượng đều có nguyên nhân xuất hiện, đều có quá trình vận đ n ộ g,
biến đổi, đều có mâu thuẫn, có nội dung và hình thức, v.v.. Nghĩa là đều có những mặt,
những thuộc tính, những mối liên hệ được phản ánh trong các phạm trù của phép biện chứng duy vật.
Giữa phạm trù của triết học và phạm trù của các khoa học cụ thể có mối quan 100
hệ biện chứng với nhau. Đó là quan hệ giữa cái chung và cái riêng.
2. Bản chất của phạm trù
Trong lịch sử triết học, các trường phái triết học ã
đ đưa ra cách giải quyết khác
nhau về vấn đề bản chất của phạm trù.
Những người thuộc phái duy thực cho rằng: Phạm trù là những thực thể ý niệm,
tồn tại bên ngoài và độc lập với ý thức của con người. Ngược lại những người thuộc
phái duy danh lại cho rằng: Phạm trù chỉ là nh ng ữ
từ trống rỗng, do con người tưởng
tượng ra, không biểu hiện một cái gì của hiện thực. Cantơ và những người thuộc phái
của ông lại coi phạm trù chỉ là những hình thức tư duy vốn có của con người, có trước
kinh nghiệm, không phụ thuộc vào kinh nghiệm, được lý trí của con người đưa vào giới tự nhiên.
Khác với các quan niệm trên đây, chủ nghĩa duy vật biện chứng cho rằng:
Các phạm trù không có sẵn trong nhận thức của bản thân con người một cách bẩm
sinh, tiên nghiệm như Cantơ quan niệm, cũng không tồn tại sẵn ở bên ngoài và độc lập
với ý thức của con người như quan niệm của những người duy thực, mà được hình
thành trong quá trình hoạt động nhận thức và thực tiễn của con ngư i ờ . M i ỗ phạm trù
xuất hiện đều là kết quả của quá trình nhận thức trước đó, đồng thời lại là bậc thang cho
quá trình nhận thức tiếp theo của con người để tiến gần đến nhận thức đầy đủ hơn bản
chất của sự vật. V.I.Lênin viết: “Trước con người, có màng lưới những hiện tượng tự
nhiên. Con người bản năng, con người man rợ, không tự tách khỏi giới tự nhiên. Người
có ý thức tự tách khỏi tự nhiên, những phạm trù là những giai đoạn của sự tách khỏi đó,
tức là sự nhận thức thế giới, chúng là những điểm nút của màng lưới, giúp ta nhận thức
và nắm vững được màng lưới”1.
Các phạm trù được hình thành bằng con đư n
ờ g khái quát hóa, trừu tượng hóa
những thuộc tính, những mối liên hệ vốn có bên trong của bản thân sự vật. Vì vậy nội
dung của nó mang tính khách quan, bị thế giới khách quan quy định, mặc dù hình thức
thể hiện của nó là chủ quan. V.I.Lênin viết: “Những khái niệm của con người là chủ
quan trong tính trừu tượng của chúng, trong sự tách rời của chúng, nhưng là khách quan
trong chỉnh thể, trong quá trình, trong kết cuộc, trong khuynh hướng, trong nguồn gốc”2.
Điều này trái với quan niệm của phái duy danh trong lịch sử triết học, họ coi phạm trù là những từ tr ng r ố
ỗng không có nội dung hiện thực.
Các phạm trù là kết quả của quá trình n ậ
h n thức của con người, là hình ảnh chủ
quan của thế giới khách quan. Thế giới khách quan không chỉ tồn ạ
t i độc lập với ý thức
của con người, mà còn luôn vận động, phát triển, chuyển hóa lẫn nhau. Mặt khác, khả năng nhận t ứ h c ủ c a con người ũ
c ng thay đổi ở mỗi giai đ ạ
o n lịch sử. Do vậy các phạm
trù phản ánh thế giới khách quan cũng phải vận động và phát triển. Không như vậy, các
1. V.I.Lênin: Toàn tập, Nxb. Tiến bộ, Mátxcơva, 1981, t.29, tr. 102. 2. Sđd, tr. 223 - 224. 101
phạm trù không thể phản ánh đúng đắn và đầy đủ hiện thực khách quan được. Vì vậy, hệ
thống phạm trù của phép biện chứng duy vật không phải là một hệ thống đóng kín, bất
biến, mà nó thường xuyên được bổ sung bằng những phạm trù mới cùng với sự phát
triển của thực tiễn và của nhận thức khoa học.
Trong các chương trước, chúng ta đã nghiên cứu một số p ạ
h m trù của triết học như
phạm trù “vật chất”, “ý thức”, “phản ánh”, v.v.; chương này chúng ta nghiên cứu một số
cặp phạm trù cơ bản của phép biện chứng duy vật.
II- Cái riêng và cái chung
1. Khái niệm cái riêng và cái chung
Trong cuộc sống hàng ngày, chúng ta thường tiếp xúc với những sự vật, hiện
tượng, quá trình khác nhau như: Cái bàn, cái nhà, cái cây cụ thể, v.v.. Mỗi sự vật đó
được gọi là một cái riêng, đồng thời, chúng ta cũng thấy giữa chúng lại có những mặt
giống nhau như những cái bàn đều được làm từ gỗ, đều có màu sắc, hình dạng. Mặt
giống nhau đó người ta gọi là cái chung của những cái bàn.
Vậy cái riêng là phạm trù c ỉ
h một sự vật, một hiện tượng, một quá trình nhất định.
Cái chung là phạm trù triết học dùng để c ỉ
h những mặt, những thuộc tính không những có ở
một kết cấu vật chất nhất định, mà còn được lặp lại trong nhiều sự vật, hiện tượng hay
quá trình riêng lẻ khác.
Cần phân biệt “cái riêng” với “cái đơn nhất”. “Cái đ n
ơ nhất” là phạm trù để chỉ
những nét, những mặt, những thuộc tính... chỉ có ở một ự s vật, ộ
m t kết cấu vật chất, mà
không lặp lại ở sự vật, hiện tượng, kết cấu vật chất khác. Thí dụ, t ủ h đô Hà Nội là một
“cái riêng”, ngoài các đặc điểm chung giống các thành phố khác của Việt Nam, còn có
những nét riêng như có phố cổ, có Hồ Gươm, có những nét văn hóa truyền thống mà chỉ
ở Hà Nội mới có, đó là cái đơ ấ n nh t.
2. Quan hệ biện chứng giữa "cái riêng" và "cái chung"
Trong lịch sử triết học đã có hai quan điểm trái ngược nhau về mối quan hệ giữa
“cái riêng” và “cái chung”:
Phái duy thực cho rằng, “cái riêng” chỉ tồn tại tạm thời, thoáng qua, không phải là
cái tồn tại vĩnh viễn, chỉ có “cái chung” mới tồn tại vĩnh v ễ
i n, thật sự độc lập với ý thức
của con người. “Cái chung” không phụ thuộc vào “cái riêng”, mà còn sinh ra “cái
riêng”. Theo Platôn, cái chung là những ý n ệ i m ồ t n ạ t i vĩnh v ễ i n bên ạ c nh n ữ h ng cái
riêng chỉ có tính chất tạm thời. Thí dụ, bên cạnh cái cây riêng lẻ, có ý niệm cái cây nói
chung; bên cạnh cái nhà riêng lẻ, có ý niệm cái nhà nói chung, v.v.. Cái cây, cái nhà
riêng lẻ có ra đời, tồn tại tạm thời và mất đi, nhưng ý niệm cái cây, cái nhà nói chung thì
tồn tại mãi mãi. Từ đó Platôn cho rằng cái cây, cái nhà riêng lẻ là do ý niệm cái cây, cái
nhà nói chung sinh ra. Như vậy theo Platôn cái riêng do cái chung sinh ra.
Phái duy danh cho rằng, chỉ có cái riêng tồn tại thực sự, còn cái chung là những 102 Chương X
Hình thái kinh tế - xã hội
I- Xã hội - bộ phận đặc thù của tự nhiên
1. Sự tác động qua lại giữa xã hội và tự nhiên
Tự nhiên, theo nghĩa rộng là toàn bộ thế giới vật c ấ
h t vô cùng, vô tận. Quá trình
phát triển của tự nhiên đã sản sinh ra sự sống và theo quy luật t ế i n hóa, trong những
điều kiện nhất định, con người đã xuất hiện từ độ ng vật.
Sự hình thành con người gắn liền với sự hình thành các quan hệ giữa người với
người, quá trình chuyển biến từ động vật thành người cũng là quá trình chuyển biến từ
cộng đồng mang tính bầy đàn, hành động theo bản năng thành một ộ c ng đồng mang tính
bầy đàn, hành động theo bản năng thành một cộng đồng mới khác hẳn ề v c ấ h t, ta gọi là xã hội.
Vậy xã hội là biểu hiện t ng ổ s
ố những mối liên hệ và những quan hệ của các cá
nhân, "là sản phẩm của sự tác động qua lại giữa những con người"1.
Hệ thống tự nhiên - xã hội là một chỉnh thể trong đó những ế y u tố tự nhiên và
những yếu tố xã hội tác động qua lại lẫn nhau, quy định sự tồn tại và phát triển của nhau.
Tự nhiên vừa là nguồn gốc của sự xuất hiện xã hội vừa là môi trư ng ờ t n ồ tại và phát triển c a ủ xã hội. Là môi trường t n
ồ tại và phát triển của xã hội vì chỉ có tự nhiên mới cung cấp được những điều k ệ
i n cần thiết nhất cho ự s sống ủ
c a con người và cũng chỉ có tự nhiên
mới cung cấp được những điều kiện cần thiết nhất cho các hoạt ng s độ ản xuất xã hội.
Xã hội gắn bó với tự nhiên thông qua quá trình hoạt động thực tiễn của con người,
trước hết là quá trình lao động sản xuất. Lao động là đặc trưng cơ bản đầu tiên phân b ệ i t
hoạt động của người với động vật. Song, lao đ n ộ g c n
ũ g là yếu tố đầu tiên, cơ bản nhất,
quan trọng nhất tạo nên sự thống nhất hữu cơ giữa xã hội và tự nhiên bởi "lao động
trước hết là một quá trình diễn ra giữa con người và tự nhiên, một quá trình trong đó, bằng hoạt đ ng ộ
của chính mình, con người làm trung gian, điều tiết và kiểm tra sự trao
đổi chất giữa họ và tự nhiên"1.
Trong quá trình trao đổi chất này, nếu con người không kiểm tra, điều tiết việc sử
dụng, khai thác, bảo quản các nguồn vật chất của tự nhiên thì khủng hoảng sinh thái sẽ
1. C. Mác và Ph. Ăngghen: Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1996, t.27, tr. 657. 1. S d đ , t.23, tr. 266. 147
xảy ra, sự cân bằng của hệ thống tự nhiên - xã hội bị phá vỡ, sự sống của con người và
xã hội loài người bị đe dọa.
Chính vì vậy, để giữ được môi trường tồn tại và phát triển của mình, con người
phải nắm chắc các quy luật tự nhiên, kiểm tra, điều tiết hợp lý việc bảo quản, khai thác,
sử dụng và tái tạo các nguồn vật chất của tự nhiên để đảm bảo sự cân bằng của hệ thống tự nhiên - xã hội.
Ngược lại, nếu con người bất chấp quy luật phá vỡ cân bằng hệ thống tự nhiên -
xã hội thì con người sẽ phải gánh chịu hậu quả khôn lường. "Sự việc đó nhắc nhở chúng
ta từng giờ từng phút rằng chúng ta hoàn toàn không thống trị được giới tự nhiên như
một kẻ xâm lược thống trị một dân tộc khác, như một người ố
s ng bên ngoài tự nhiên, mà
trái lại, bản thân chúng ta, với cả xương thịt, máu mủ và đầu óc chúng ta, là thuộc về
giới tự nhiên, chúng ta nằm trong lòng giới tự nhiên, và tất cả sự thống trị của chúng
ta đối với giới tự nhiên là ở chỗ chúng ta, khác với tất cả sinh vật khác, là chúng ta nhận
thức được quy luật của giới tự nhiên và có thể sử dụng được những quy luật đó một cách chính xác"2.
Việc nhận thức quy luật của giới tự nhiên và sử dụng những quy luật đó một cách
có hiệu quả để đảm bảo sự cân bằng hệ th n
ố g tự nhiên - xã hội không tách khỏi việc
nhận thức quy luật của xã hội và sử dụng những quy luật xã hội.
2. Đặc điểm của quy luật xã hội Với tư cách là m t
ộ bộ phận đặc thù của tự nhiên, xã hội vừa phải tuân theo những
quy luật của tự nhiên, vừa phải tuân theo những quy luật chỉ vốn có đối với xã hội.
Cũng như các quy luật tự nhiên, các quy luật xã ộ
h i mang tính khách quan. Song, lịch
sử phát triển của xã hội, về căn bản khác với lịch sử phát triển của tự nhiên ở một điểm:
"Trong tự nhiên (chừng nào chúng ta không xét đến ảnh hưởng ngược trở lại của con
người đối với tự nhiên) chỉ có những nhân tố vô ý thức và mù quáng tác động lẫn nhau,
và chính trong sự tác động lẫn nhau ấy mà quy luật chung biểu hiện ra... Trái lại, trong
lịch sử xã hội, nhân tố hoạt động hoàn toàn chỉ là những con người có ý thức, hành
động có suy nghĩ hay có nhiệt tình theo đ ổ
u i những mục đích nhất định, thì không có gì
xảy ra mà lại không có ý định tự giác, không có mục đích mong muốn"1.
Do vậy, quy luật xã hội chẳng qua chỉ là quy luật hoạt động của con người theo đ ổ
u i mục đích của mình. ặ M c dù ậ
v y, quy luật xã hội vẫn mang tính khách quan.
Tính khách quan của quy luật xã hội thể hiện ở chỗ, tuy quy luật xã hội được biểu
hiện thông qua hoạt động của con người nhưng nó không phụ thuộc vào ý thức, ý chí
của bất kỳ một cá nhân, hay một lực lượng xã hội nào. Bởi vì, bằng hoạt động thực tiễn,
con người tạo ra xã hội, làm nên lịch sử; song, những hoạt động của con người được thực
hiện trong những điều kiện sinh hoạt vật chất nhất định, trong những mối quan hệ nhất 2. S d đ , t.20, tr. 655.
1. C.Mác và Ph.Ăngghen: Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1995, t.21, tr. 435. 148
định giữa con người với con người và giữa con người với giới tự nhiên, mà những điều
kiện và những mối quan hệ đó là khách quan đối với mỗi thời đại, mỗi dân tộc, mỗi t ế h
hệ, mỗi con người khi họ theo đuổi mục đích của bản thân mình.
Mặt khác, thông qua hoạt động của con người tính khách quan của quy luật nói
chung có những biểu hiện đặc thù ở quy luật xã hội. Quy luật xã hội thường biểu hiện ra
như là những xu hướng, mang tính xu hướng. Những mối liên hệ và sự tác động ẫ l n
nhau vô cùng phức tạp giữa người và người đã tạo ra những hoạt động khác nhau trong
xã hội. Tổng hợp những lực tác động lẫn nhau đó tạo thành xu hướng vận ng độ của lịch
sử. Xu hướng này là khách quan, không có một thế lực nào có thể thay đổi được.
Tính tất yếu và tính phổ biến là những đặc trưng ủ c a quy l ậ u t nói chung, ũ c ng là
những đặc trưng của quy luật xã hội. Tuy nhiên, tùy thuộc vào phạm vi và cấp độ của các
mối quan hệ xã hội mà các quy luật thể hiện chúng cũng có mức độ tất yếu và phổ biến khác nhau.
Ngoài những đặc trưng của quy luật nói chung, quy luật xã hội còn n ữ h ng đặc điểm riêng:
Quy luật xã hội tồn tại và tác động trong những điều kiện nhất định. Khi những điều kiện tồn tại ấ
t t yếu của quy luật xã ộ
h i mất đi, thì quy luật cũng không còn ồ t n tại.
Chẳng hạn, đấu tranh giai cấp là một trong những ng độ
lực của lịch sử, là quy luật của các xã hội có sự i
đố kháng giai cấp. Quy luật đấu tranh giai cấp đó sẽ chấm dứt hoạt
động khi xã hội chấm dứt hoàn toàn sự phân chia thành những giai cấ đố p i kháng.
Sự tác động của quy luật xã hội diễn ra thông qua hoạt động của con người. Động
lực cơ bản thúc đẩy con người hoạt động trong mọi thời đại, mọi xã hội là lợi ích của c ủ h
thể hoạt động. Do vậy, lợi ích trở thành một yếu tố quan trọng trong cơ chế hoạt động
của quy luật xã hội và trong sự nhận thức của con người về nó.
Một đặc điểm nữa của quy luật xã hội là để nhận thức được nó cần phải có
phương pháp khái quát hóa và trừu tượng hóa rất cao. Bởi vì, sự biểu hiện và tác động
của quy luật xã hội thường diễn ra trong một thời gian rất lâu, có khi là trong suốt quá
trình lịch sử, do đó không thể dùng thực nghiệm để kiểm tra như những quy luật của tự
nhiên, cũng không thể dùng lối suy diễn lôgíc một cách đơn thuần. Đúng như C.Mác
viết: "khi phân tích những hình thái kinh tế, người ta không thể dùng kính hiển vi hay
những chất phản ứng hóa học được. Sức trừu tượng hóa phải thay thế cho cả hai cái đó"1.
Quy luật xã hội mang tính tất yếu khách quan. Dù con người có nhận thức được
hay không, có tự giác vận dụng hay không, thì quy luật xã hội vẫn luôn tác động ngoài
nguyện vọng và ý chí của con người. Khi con người chưa nhận thức và chưa vận dụng
được quy luật thì chúng tác động n ư
h một lực lượng tự phát và biến con người thành nô
lệ của tính tất yếu. Khi con người đã nhận thức được quy luật khách quan và nhữ đ ng iều
1. C.Mác và Ph.Ăngghen: Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1993, t.23, tr. 16. 149 kiện hoạt ng độ
của chúng để vận dụng chúng vào các hoạt động có mục đích của mình,
thì con người làm chủ được tính tất yếu, nghĩa là con người đạt đến tự do. Như vậy, tự
do không có nghĩa là hành động tùy tiện, bất chấp quy luật, trái lại, tự do là nhận thức
được quy luật và làm theo quy luật. Quá trình phát triển của xã hội cũng là quá trình con
người từng bước vư n t ơ ới tự do.
3. Sản xuất vật chất - cơ sở của sự tồn tại và phát triển xã hội
Sản xuất là hoạt động đặc trưng của con người và xã hội loài người. Sản xuất xã
hội bao gồm: sản xuất vật chất, sản xuất tinh thần và sản xuất ra bản thân con người. Ba
quá trình đó gắn bó chặt chẽ với nhau, tác động qua lại ẫ
l n nhau, trong đó sản xuất vật
chất là cơ sở của sự tồn tại và phát triển của xã hội. Theo Ph.Ăngghen, "điểm khác biệt
căn bản giữa xã hội loài người với xã hội loài vật là ở chỗ: loài vật may lắm chỉ hái
lượm, trong khi con người lại sản xuất"2.
Sản xuất vật chất là quá trình con người sử dụng công ụ
c lao động tác động vào ự t
nhiên, cải biến các dạng vật chất của giới tự nhiên nhằm tạo ra của cải vật chất thỏa
mãn nhu cầu tồn tại và phát triển của con người.
Trong quá trình tồn tại và phát triển, con người không thỏa mãn với những cái đã
có sẵn trong giới tự nhiên, mà luôn luôn tiến hành sản xuất vật chất nhằm tạo ra các tư
liệu sinh hoạt thỏa mãn nhu cầu ngày càng phong phú, đa dạng của con người. Việc sản
xuất ra các tư liệu sinh hoạt là yêu cầu khách quan của đời sống xã hội. Bằng việc "sản
xuất ra những tư liệu sinh hoạt của mình, như thế con người đã gián tiếp sản xuất ra
chính đời sống vật chất của mình"1.
Trong quá trình sản xuất ra của cải vật chất cho sự tồn tại và phát triển của mình,
con người đồng thời sáng tạo ra toàn bộ các mặt của đời sống xã hội. Tất cả các quan hệ
xã hội về nhà nước, pháp quyền, đạo đức, nghệ thuật, tôn giáo, v.v. đều hình thành, biến
đổi trên cơ sở sản xuất vật chất. Khái quát lịch sử phát triển ủ
c a nhân loại, C.Mác đã kết
luận: "Việc sản xuất ra nh ng ữ
tư liệu sinh hoạt vật chất trực tiếp và chính, ỗ m i một giai
đoạn phát triển kinh tế nhất định của một dân tộc hay một thời đại tạo ra một cơ sở, từ
đó mà người ta phát triển các thể chế nhà nước, các quan điểm pháp quyền, nghệ thuật
và thậm chí cả những quan niệm tôn giáo của con người ta"2.
Trong quá trình sản xuất vật chất, con người không ngừng làm biến đổi tự nhiên,
biến đổi xã hội, đồng thời làm biến đổi bản thân mình. Sản xuất vật chất không ngừng
phát triển. Sự phát triển của sản xuất vật chất quyết định sự biến đổi, phát triển các mặt
của đời sống xã hội, quyết định phát triển xã hội từ thấp đến cao. Chính vì vậy, phải tìm
cơ sở sâu xa của các hiện tượng xã hội ở trong nền sản xuất vật chất của xã hội.
2. C.Mác và Ph.Ăngghen: Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà ộ N i, 1998, t.34, tr. 241. 1 S d đ , t.3, tr. 29. 2 S d đ , t.19, tr. 500. 150
II- Biện chứng của lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất
1. Khái niệm phương thức sản xuất, lực lượng sản xuất, quan hệ sản xuất
a) Phương thức sản xuất
Sản xuất vật chất được tiến hành bằng phương thức sản x ấ u t n ấ h t định. Phương
thức sản xuất là cách thức con người thực hiện quá trình sản xuất vật chất ở những giai đ ạ o n lịch sử ấ
nh t định của xã hội loài người.
Mỗi xã hội được đặc t ư r ng ằ b ng ộ
m t phương thức sản xuất nhất định. Sự thay thế
kế tiếp nhau của các phương thức sản xuất trong lịch sử quyết đ n
ị h sự phát triển của xã hội
loài người từ thấp đến cao.
Trong sản xuất, con người có "quan hệ song trùng": một mặt là quan hệ giữa
người với tự nhiên, biểu hiện ở lực lượng sản xuất; mặt khác là quan hệ giữa người với
người, tức là quan hệ sản xuất. Phương thức sản xuất chính là sự thống nhất giữa lực
lượng sản xuất ở một trình độ nhất định và quan hệ sản xuất tương ứng.
b) Lực lượng sản xuất
Lực lượng sản xuất biểu hiện mối quan hệ giữa con người với tự nhiên trong quá
trình sản xuất. Trong quá trình sản xuất, con người kết hợp sức lao động của mình với
tư liệu sản xuất, trước hết là công cụ lao động tạo thành sức mạnh khai thác giới tự
nhiên, làm ra sản phẩm cần thiết cho cuộc s ng c ố ủa mình.
Vậy, lực lượng sản xuất là năng lực thực tiễn cải biến giới tự nhiên của con người
nhằm đáp ứng nhu cầu đời sống của mình.
Lực lượng sản xuất là sự kết hợp người lao động và ư
t liệu sản xuất, trong đó "lực
lượng sản xuất hàng đầu của toàn thể nhân loại là công nhân, là người lao động"1.
Chính người lao động là chủ thể của quá trình lao động sản xuất, với sức mạnh và kỹ
năng lao động của mình, sử dụng tư liệu lao động, trước ế
h t là công cụ lao động, tác động vào đ ối tượng lao độ để
ng sản xuất ra của cải vật chất.
Cùng với người lao động, công cụ lao động cũng là một yếu tố cơ bản của lực
lượng sản xuất, đóng vai trò quyết định trong tư liệu sản xuất. Công cụ lao động do con ngư i
ờ sáng tạo ra, là "sức mạnh của tri thức đã được vật thể hóa", nó "nhân" sức
mạnh của con người trong quá trình lao động sản xuất. Công cụ lao động là yếu tố
động nhất của lực lượng sản xuất. Cùng với quá trình tích luỹ kinh nghiệm, với những
phát minh và sáng chế kỹ thuật, công ụ
c lao động không ngừng được cải tiến và hoàn
thiện. Chính sự cải tiến và hoàn thiện không ngừng công cụ lao động đã làm biến đổi
toàn bộ tư liệu sản xuất. Xét đến cùng, đó là nguyên nhân sâu xa ủ c a mọi biến đổi xã
hội. Trình độ phát triển của công cụ lao động là thước đo trình độ chinh phục tự nhiên
của con người, là tiêu chuẩn phân biệt các thời đại kinh tế trong lịch sử.
1. V.I.Lênin: Toàn tập, Nxb. Tiến bộ, Mátxcơva, 1977, t.38, tr. 430. 151
Trong sự phát triển của lực lượng sản xuất, khoa học đóng vai trò ngày càng to lớn. S
ự phát triển của khoa học gắn liền với sản xuất và là động lực mạnh mẽ thúc đẩy
sản xuất phát triển. Ngày nay, khoa học đã phát triển đến mức trở thành nguyên nhân
trực tiếp của nhiều biến đổi to lớn trong sản xuất, trong đời sống và trở thành "lực lượng
sản xuất trực tiếp". Sức lao động đặc trưng cho lao động hiện đại không còn chỉ là kinh
nghiệm và thói quen của họ mà là tri thức khoa học. Có thể nói: khoa học và công nghệ
hiện đại là đặc trưng cho lực lư ng s ợ ản xuất hiện đại.
c) Quan hệ sản xuất
Quan hệ sản xuất là quan hệ giữa người với người trong quá trình sản x ấ u t (sản
xuất và tái sản xuất xã hội). Quan hệ sản xuất gồm ba mặt: quan hệ về sở hữu đối với tư
liệu sản xuất, quan hệ trong tổ chức và quản lý sản xuất, quan hệ trong phân phối sản phẩm sản xuất ra. Quan hệ sản x ấ
u t do con người tạo ra, n ư
h ng nó hình thành một cách khách quan
trong quá trình sản xuất, không phụ thuộc vào ý muốn chủ quan của con người. C.Mác
viết: "Trong sản xuất, người ta không chỉ quan hệ với giới tự nhiên. Người ta không thể
sản xuất được nếu không kết hợp với nhau theo một cách nào đó để hoạt động chung và
để trao đổi hoạt động với nhau. Muốn sản xuất được, người ta phải có những mối
liên hệ và quan hệ nhất định với nhau; và quan ệ
h của họ với giới tự nhiên, tức là việc
sản xuất"1. Quan hệ sản xuất là hình thức xã hội của sản xuất; giữa ba mặt của quan hệ sản
xuất thống nhất với nhau, tạo thành một hệ thống mang tính ổn định tương đối so với sự vận
động, phát triển không ngừng của lực lượng sản xuất.
Trong ba mặt của quan hệ sản xuất, quan hệ sở hữu về tư liệu sản xuất là quan hệ
xuất phát, quan hệ cơ bả đặ n, c t ư
r ng cho quan hệ sản xuất trong từng xã hội. Quan hệ sở
hữu về tư liệu sản xuất quyết định quan hệ về tổ chức quản lý sản xuất, quan ệ h phân phối sản phẩm c ng nh ũ
ư các quan hệ xã hội khác.
Lịch sử phát triển của nhân loại đã ch ng ứ
kiến có hai loại hình sở hữu cơ bản về
tư liệu sản xuất: sở hữu tư nhân và sở hữu công cộng. Sở hữu tư nhân là loại hình sở
hữu mà trong đó tư liệu sản xuất tập trung vào trong tay một số ít người, còn đại đa số
không có hoặc có rất ít tư liệu sản xuất. Do đó, quan hệ giữa ngư i ờ với ngư i ờ trong sản
xuất vật chất và trong đời sống xã hội là quan hệ thống trị và bị trị, bóc lột và bị bóc lột.
Sở hữu công cộng là loại hình sở hữu mà trong đó tư liệu sản xuất thuộc về mọi thành viên của mỗi cộ đồ
ng ng. Nhờ đó, quan hệ giữa người với ngư i ờ trong mỗi cộ đồ ng ng là
quan hệ bình đẳng, hợp tác, giúp đỡ lẫn nhau.
Quan hệ tổ chức và quản lý sản xuất trực tiếp tác độ đế
ng n quá trình sản xuất, đến
việc tổ chức, điều khiển quá trình sản xuất. Nó có thể thúc đẩy hoặc kìm hãm quá trình
sản xuất. Quan hệ tổ chức và quản lý ả
s n xuất do quan hệ sở hữu quyết định và nó phải
thích ứng với quan hệ sở hữu. Tuy nhiên có trường hợp, quan hệ tổ c ứ h c và quản lý
1. C.Mác và Ph.Ăngghen: Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1993, t.6, tr. 552. 152
không thích ứng với quan hệ sở hữu, làm biến dạng quan hệ sở hữu.
Quan hệ về phân phối sản phẩm ả
s n xuất ra mặc dù do quan hệ sở hữu về tư liệu
sản xuất và quan hệ tổ c ứ h c quản lý ả
s n xuất chi phối, song nó kích thích trực tiếp đến
lợi ích của con người, nên nó tác động đến thái độ của con người trong lao động sản
xuất, và do đó có thể thúc đẩy hoặc kìm hãm sản xuất phát triển.
2. Quy luật sự phù hợp của quan hệ sản xuất với trình độ phát triển
của lực lượng sản xuất
Lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất là hai mặt của phương thức sản xuất,
chúng tồn tại không tách rời nhau, tác động qua lại lẫn nhau một cách biện chứng, tạo
thành quy luật sự phù hợp của quan hệ sản xuất với trình độ phát tr ể
i n của lực lượng sản
xuất - quy luật cơ bản nhất của s v ự ận ng, phát tri độ ển xã hội.
Khuynh hướng chung của sản xuất vật chất là không ngừng phát triển. Sự phát
triển đó xét đến cùng là bắt nguồn từ sự biến đổi và phát triển của lực lượng sản xuất,
trước hết là công cụ lao động.
Trình độ lực lượng sản xuất trong ừ
t ng giai đoạn lịch sử thể hiện trình độ chinh
phục tự nhiên của con người trong giai đoạn lịch sử đó. Trình độ lực lượng sản xuất
biểu hiện ở trình độ của công cụ lao động, trình độ, kinh nghiệm và kỹ năng lao động
của con người, trình độ tổ c ứ
h c và phân công lao động xã hội, trình độ ứng dụng khoa học vào sản xuất.
Gắn liền với trình độ của lực lượng sản xuất là tính chất của ự l c lượng sản xuất.
Trong lịch sử xã hội, lực lượng sản xuất đã phát triển t
ừ chỗ có tính chất cá nhân lên tính
chất xã hội hóa. Khi sản xuất dựa trên công cụ thủ công, phân công lao động kém phát
triển thì lực lượng sản xuất chủ yếu có tính chất cá nhân. Khi sản xuất đạt tới trình độ cơ
khí, hiện đại, phân công lao động xã hội phát triển thì lực lượng sản xuất có tính chất xã hội hóa.
Sự vận động, phát triển của lực lượng sản xuất quyết định và làm thay đổi quan
hệ sản xuất cho phù hợp với nó. Khi một phương thức sản xuất mới ra đời, khi đó quan
hệ sản xuất phù hợp với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất. Sự phù hợp của quan
hệ sản xuất với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất là một trạng thái mà trong đó
quan hệ sản xuất là "hình thức phát triển" của lực lượng sản xuất. Trong trạng thái đó,
tất cả các mặt của quan hệ sản xuất đều "tạo địa bàn đầy đủ" cho lực lượng sản xuất
phát triển. Điều đó có nghĩa là, nó tạo điều kiện s d
ử ụng và kết hợp một cách tối ưu giữa
người lao động với tư liệu sản xuất và do đó lực lư ng ợ
sản xuất có cơ sở để phát triển hết khả năng của nó.
Sự phát triển của lực lư ng ợ
sản xuất đến một trình độ nhất định làm cho quan hệ
sản xuất từ chỗ phù hợp trở thành không phù hợp với sự phát triển của lực lượng sản
xuất. Khi đó, quan hệ sản xuất trở thành "xiềng xích" của lực lượng sản xuất, kìm hãm
lực lượng sản xuất phát triển. Yêu cầu khách quan của sự phát triển lực lượng sản xuất 153
tất yếu dẫn đến thay thế quan hệ sản xuất cũ bằng quan hệ sản xuất mới phù hợp với
trình độ phát triển mới của lực lượng sản xuất để thúc đẩy lực lượng sản xuất tiếp tục
phát triển. Thay thế quan hệ sản xuất cũ bằng quan hệ sản xuất mới cũng có nghĩa là
phương thức sản xuất cũ mất đi, phương thức sản xuất mới ra đời thay thế. C.Mác đã viết: "Tới một giai o
đ ạn phát triển nào đó của chúng, các lực lượng sản xuất vật chất
của xã hội mâu thuẫn với những quan hệ sản xuất hiện có... trong đó từ trước đến nay
các lực lượng sản xuất vẫn phát tr ể
i n. Từ chỗ là những hình thức phát triển của lực lượng
sản xuất, những quan hệ ấy trở thành những xiềng xích của các lực lượng sản xuất. Khi
đó bắt đầu thời đại một cuộc cách mạng xã hội"1. Nhưng rồi quan hệ sản x ấ u t mới này
sẽ lại trở nên không còn phù ợ
h p với lực lượng sản xuất đã phát triển hơn nữa; sự thay
thế phương thức sản xuất lại diễn ra.
Lực lượng sản xuất quyết định quan hệ sản xuất, nhưng quan hệ sản xuất cũng có
tính độc lập tương đối và tác động trở lại sự phát triển của lực lượng sản xuất. Quan hệ
sản xuất quy định mục đích của sản xuất, tác động đến thái độ của con người trong lao
động sản xuất, đến tổ chức phân công lao động xã hội, đến phát triển và ứng dụng khoa
học và công nghệ, v.v. và do đó tác động đến sự phát triển của lực lượng sản xuất. Quan
hệ sản xuất phù hợp với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất là động lực thúc đẩy
lực lượng sản xuất phát triển. Ngược lại, quan hệ sản x ấ
u t lỗi thời, lạc hậu hoặc "tiên
tiến" hơn một cách giả tạo so với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất sẽ kìm hãm
sự phát triển của lực lượng sản xuất. Khi quan hệ sản xuất kìm hãm sự phát triển của lực
lượng sản xuất, thì theo quy luật chung, quan hệ sản xuất cũ sẽ được thay thế bằng quan
hệ sản xuất mới phù hợp với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất để thúc đẩy lực
lượng sản xuất phát tr ể i n. Tuy nhiên, v ệ i c g ả
i i quyết mâu thuẫn giữa lực lượng sản xuất
với quan hệ sản xuất không p ả h i giản đơn. Nó p ả
h i thông qua nhận thức và hoạt động
cải tạo xã hội của con người. Trong xã hội có giai cấp phải thông qua đấu tranh giai cấp,
thông qua cách mạng xã hội.
Quy luật quan hệ sản x ấ u t phù ợ h p ớ
v i trình độ phát triển của lực lượng sản xuất là
quy luật phổ biến tác động trong toàn bộ tiến trình lịch sử nhân loại. Sự thay thế, phát
triển của lịch sử nhân loại từ chế độ công xã nguyên thuỷ, qua chế độ chiếm hữu nô lệ,
chế độ phong kiến, chế độ tư bản chủ nghĩa và đến xã hội cộng sản tương lai là do sự
tác động của hệ thống các quy luật xã hội, trong đó quy luật quan hệ sản xuất phù hợp
với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất là quy luật cơ bản nhất.
III- Biện chứng của cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng
1. Khái niệm cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng
Quan hệ sản xuất được hình thành một cách khách quan trong quá trình sản xuất
tạo thành quan hệ vật chất của xã ộ
h i. Trên cơ sở quan hệ sản xuất hình thành nên các
quan hệ về chính trị và tinh thần của xã hội. Hai mặt đó của đời sống xã hội được khái 1. S d đ , t.13, tr. 15. 154
quát thành cơ sở hạ tầng và kiến trúc thư ng t ợ ầng của xã hội.
C.Mác viết: "Toàn bộ những quan hệ sản xuất ấy hợp thành cơ cấu kinh tế của xã
hội, tức là cái cơ sở hiện thực trên ó
đ dựng lên một kiến trúc thượng tầng pháp lý và
chính trị và những hình thái ý thức xã hội nhất định tư ng ơ ng v ứ
ới cơ sở hiện thực đó"1.
a) Cơ sở hạ tầng
Cơ sở hạ tầng là toàn ộ
b những quan hệ sản xuất hợp thành cơ cấu kinh tế của một xã hội nhất định.
Cơ sở hạ tầng của một xã hội cụ thể bao gồm quan hệ sản x ấ u t thống trị, quan hệ
sản xuất tàn dư của xã ộ h i cũ và quan hệ sản ấ
xu t mầm mống của xã hội tương lai.
Trong đó, quan hệ sản xuất thống trị bao giờ cũng giữ vai trò chủ đạo, chi phối các quan
hệ sản xuất khác, nó quy định xu hướng chung của đời sống kinh ế t - xã hội. Bởi vậy,
cơ sở hạ tầng của một xã hội cụ thể được đặc trưng bởi quan hệ sản xuất thống trị trong
xã hội đó. Tuy nhiên, quan hệ sản xuất tàn dư và quan hệ sản xuất mầm mống cũng có vai trò nhất định.
Như vậy, xét trong nội bộ phương thức sản xuất thì quan hệ sản xuất là hình thức
phát triển của lực lư ng ợ
sản xuất, nhưng xét trong tổng thể các quan hệ xã hội thì các
quan hệ sản xuất "hợp thành" cơ sở kinh tế của xã hội, tức là cơ sở hiện thực, trên đó
hình thành nên kiến trúc thượng tầng ư t ơng ứng.
b) Kiến trúc thượng tầng
Kiến trúc thượng tầng là toàn bộ nh ng ữ
quan điểm chính trị, pháp quyền, triết
học, đạo đức, tôn giáo, nghệ thuật, v.v. cùng với những thiết chế xã hội tương ứng như
nhà nước, đảng phái, giáo hội, các đoàn thể xã hội, v.v. được hình thành trên cơ sở hạ tầng nhất định.
Mỗi yếu tố của kiến trúc thượng tầng có đặc điểm riêng, có quy luật vận động
phát triển riêng, nhưng chúng liên hệ với nhau, tác động qua lại lẫn nhau và đều hình
thành trên cơ sở hạ tầng. Song, mỗi yếu tố khác nhau có quan hệ khác nhau đối với cơ
sở hạ tầng. Có những yếu tố như chính trị, pháp l ậ
u t có quan hệ trực tiếp với ơ c sở hạ
tầng; còn những yếu t nh ố
ư triết học, tôn giáo, nghệ thuật chỉ quan hệ gián tiếp với nó.
Trong xã hội có giai cấp, kiến trúc thượng tầng mang tính giai ấ c p, trong đó, nhà
nước có vai trò đặc biệt quan trọng. Nó tiêu biểu cho chế độ chính trị của ộ m t xã ộ h i
nhất định. Nhờ có nhà nước, giai cấp thống trị mới t ự
h c hiện được sự thống trị của mình
về tất cả các mặt của đời sống xã hội.
2. Quan hệ biện chứng giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng
a) Vai trò quyết định của cơ sở hạ tầng đối với kiến trúc thượng tầng
Cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng là hai ặ m t của đời ố s ng xã hội, chúng t ố h ng 1. S d đ , t.13, tr. 15. 155
nhất biện chứng với nhau, trong đó cơ sở hạ tầng đóng vai trò qu ế
y t định đối với kiến trúc thượng tầng.
Vai trò quyết định của cơ sở hạ tầng đối với kiến trúc thượng tầng trước hết thể
hiện ở chỗ: Mỗi cơ sở hạ tầng sẽ hình thành nên một kiến trúc thượng tầng tương ứng
với nó. Tính chất của kiến trúc thượng tầng là do tính chất của cơ sở hạ tầng quyết định. Trong xã ộ h i có giai cấp, giai ấ
c p nào thống trị về kinh ế t thì cũng ch ế i m địa vị
thống trị về mặt chính trị và đời sống tinh thần của xã hội. Các mâu thuẫn trong kinh tế,
xét đến cùng, quyết định các mâu thuẫn trong lĩnh vực chính trị tư tưởng; cuộc đấu
tranh giai cấp về chính trị tư tưởng là biểu hiện n ữ h đố
ng i kháng trong đời sống kinh tế.
Tất cả các yếu tố của kiến trúc thượng tầng như nhà nước, pháp quyền, triết học, tôn
giáo, v.v. đều trực tiếp hay gián tiếp phụ thuộc vào cơ sở hạ tầng, do cơ sở hạ tầng quyết định.
Vai trò quyết định của cơ sở hạ tầng đối với kiến trúc thượng ầ t ng còn thể hiện ở
chỗ: cơ sở hạ tầng thay đổi thì sớm hay muộn, kiến trúc thượng tầng cũng thay đổi theo.
C.Mác viết: "Cơ sở kinh ế t thay đổi thì toàn ộ
b cái kiến trúc thượng tầng đồ sộ cũng bị
đảo lộn ít nhiều nhanh chóng"1.
Quá trình đó diễn ra không chỉ trong giai đoạn thay đổi từ hình thái kinh tế - xã
hội này sang hình thái kinh tế - xã hội khác, mà còn diễn ra ngay trong bản thân mỗi
hình thái kinh tế - xã hội.
Tuy sự thay đổi của kiến trúc thượng tầng cũng gắn với sự phát triển c a ủ lực
lượng sản xuất, nhưng lực lượng sản xuất không trực tiếp làm thay đổi kiến trúc thượng
tầng. Sự phát triển của lực lượng sản xuất làm thay đổi quan hệ sản xuất, tức trực t ế i p
làm thay đổi cơ sở hạ tầng và thông qua đó làm thay đổi kiến trúc thượng tầng.
Sự thay đổi cơ sở hạ tầng dẫn đến làm thay đổi kiến trúc thượng tầng diễn ra rất
phức tạp. Trong đó, có những yếu tố của kiến trúc thượng tầng thay đổi nhanh chóng cùng với sự thay i
đổ cơ sở hạ tầng như chính trị, pháp l ậ
u t, v.v.. Trong kiến trúc thượng
tầng, có những yếu tố thay đổi chậm như tôn giáo, nghệ thuật, v.v. hoặc có những yếu tố
vẫn được kế thừa trong xã hội mới. Trong xã hội có giai cấp, sự thay đổi đó phải thông
qua đấu tranh giai cấp, thông qua cách mạng xã hội.
b) Tác động trở lại của kiến trúc thượng tầng đối với cơ sở hạ tầng
Tuy cơ sở hạ tầng quyết định kiến trúc thượng tầng, kiến trúc thượng tầng phù
hợp với cơ sở hạ tầng, nhưng đó không phải là s phù h ự
ợp một cách giản đơn, máy móc.
Toàn bộ kiến trúc thượng tầng, cũng như các yếu tố cấu thành nó đều có tính độc lập
tương đối trong quá trình vận động phát triển và tác động một cách mạnh mẽ đối với cơ sở hạ tầng.
Tất cả các yếu tố cấu thành k ế
i n trúc thượng tầng đều có tác động đến cơ sở hạ 1. S d đ , t.13, tr. 15. 156
tầng. Tuy nhiên, mỗi yếu tố khác nhau có vai trò khác nhau, có cách thức tác động khác
nhau. Trong xã hội có giai cấp, nhà nước là yếu tố có tác động mạnh nhất đối với cơ sở
hạ tầng vì đó là bộ máy bạo lực tập trung của giai cấp thống t ị r về kinh ế t . Các yếu tố
khác của kiến trúc thượng tầng như triết học, đạo đức, tôn giáo, nghệ thuật, v.v. cũng đều tác động đế n cơ sở ạ h ầ
t ng, nhưng chúng đều bị nhà nước, pháp luật chi phối.
Trong mỗi chế độ xã hội, sự tác động của các bộ phận c a
ủ kiến trúc thượng tầng
không phải bao giờ cũng theo ộ
m t xu hướng. Chức năng xã hội cơ bản ủ c a kiến trúc thượng tầng th n
ố g trị là xây dựng, bảo vệ và phát triển cơ sở hạ tầng đã sinh ra nó, chống lại mọi nguy ơ c làm suy ế y u h ặ
o c phá hoại chế độ kinh tế đó. Một giai cấp chỉ có thể giữ
vững được sự thống trị về kinh tế chừng nào xác lập và ủ c ng ố
c được sự thống trị về chính trị, tư tư ng. ở
Sự tác động của kiến trúc thượng tầng đối với cơ sở hạ tầng diễn ra theo hai chiều. Nếu kiến trúc thư ng ợ
tầng tác động phù hợp với các quy luật kinh tế khách quan thì nó
là động lực mạnh mẽ thúc đẩy kinh tế phát triển; nếu tác động ngược lại, nó sẽ kìm hãm
phát triển kinh tế, kìm hãm phát triển xã hội.
Tuy kiến trúc thượng tầng có tác động mạnh mẽ đối với sự phát triển kinh tế,
nhưng không làm thay đổi được tiến trình phát triển khách quan của xã hội. Xét đến
cùng, nhân tố kinh tế đóng vai trò quyết định đối với kiến trúc thượng tầng. Nếu kiến
trúc thượng tầng kìm hãm phát triển kinh tế thì sớm hay muộn, bằng cách này hay
cách khác, kiến trúc thượng tầng cũ sẽ được thay thế bằng kiến trúc thượng tầng mới tiến b
ộ để thúc đẩy kinh tế tiếp tục phát triển.
IV- Phạm trù hình thái kinh tế - xã hội và ý nghĩa phương pháp luận của nó.
1. Phạm trù hình thái kinh tế - xã hội
Giữa các mặt trong đời sống xã hội thống nhất biện chứng với nhau tạo thành các xã hội cụ thể tồn ạ t i trong ừ
t ng giai đoạn lịch sử nhất định. Các xã ộ h i cụ thể đó được
chủ nghĩa duy vật lịch sử khái quát thành phạm trù hình thái kinh tế - xã hội. Hình thái
kinh tế - xã hội là một phạm trù của chủ nghĩa duy vật lịch sử dùng để chỉ xã hội ở từng giai đ ạ
o n lịch sử nhất định, với một kiểu quan hệ sản xuất đặc trưng cho xã hội đó, phù hợp với một trình
độ nhất định của lực lư ng ợ
sản xuất, và với một kiến trúc thượng
tầng tương ứng được xây dựng trên những quan hệ sản xuất ấy.
Hình thái kinh tế - xã hội là một hệ thống hoàn chỉnh, có cấu trúc phức tạp, trong đó
có các mặt cơ bản là ự l c lượng sản x ấ
u t, quan hệ sản xuất và kiến trúc thượng tầng. Mỗi
mặt của hình thái kinh tế - xã hội có vị trí riêng và tác động qua lại lẫn nhau, thống nhất với nhau.
Lực lượng sản xuất là nền tảng vật chất - kỹ thuật của mỗi hình thái kinh tế - xã hội.
Hình thái kinh tế - xã hội khác nhau có lực lượng sản xuất khác nhau. Suy đến cùng, sự phát
triển của lực lượng sản xuất quyết định sự hình thành, phát triển và thay thế lẫn nhau ủ c a 157
các hình thái kinh tế - xã hội.
Các quan hệ sản xuất tạo thành cơ sở hạ tầng của xã hội và quyết định tất cả mọi
quan hệ xã hội khác1. Mỗi hình thái kinh tế - xã hội có một kiểu quan hệ sản xuất đặc
trưng cho nó. Quan hệ sản xuất là tiêu chuẩn khách quan để phân biệt các chế độ xã hội. .
Kiến trúc thượng tầng được hình thành và phát triển phù hợp với cơ sở hạ tầng, nhưng nó lại là công c ụ đ b
ể ảo vệ, duy trì và phát triển cơ sở hạ tầng đã sinh ra nó.
Ngoài các mặt cơ bản đã nêu trên, các hình thái kinh tế - xã hội còn có quan hệ về
gia đình, dân tộc và các quan hệ xã hội khác. Các quan hệ đó đều gắn bó chặt chẽ với
quan hệ sản xuất, biến đổi cùng với sự biến đổi của quan hệ sản xuất.
2. ý nghĩa phương pháp luận của phạm trù hình thái kinh tế - xã hội
a) Sự phát triển của các hình thái kinh tế - xã hội là quá trình lịch sử - tự nhiên
Xã hội loài người đã phát triển trải qua nhiều hình thái kinh tế - xã hội nối tiếp
nhau. Trên cơ sở phát hiện ra các quy luật vận động phát triển khách quan ủ c a xã ộ h i,
C.Mác đã đi đến kết luận: "Sự phát triển của những hình thái kinh tế - xã hội là một quá
trình lịch sử - tự nhiên"2.
Hình thái kinh tế - xã hội là một hệ thống, trong đó, các mặt không ngừng tác
động qua lại lẫn nhau tạo thành các quy luật vận độ
ng, phát triển khách quan của xã hội.
Đó là quy luật về sự phù hợp của quan hệ sản xuất với trình độ phát triển của lực lượng
sản xuất, quy luật cơ sở hạ tầng quyết định kiến trúc thượng tầng và các quy luật xã hội
khác. Chính sự tác động của các quy luật khách quan đó mà các hình thái kinh tế - xã
hội vận động phát triển từ thấp đến cao.
Nguồn gốc sâu xa của sự vận động phát triển của xã hội là ở sự phát triển của lực
lượng sản xuất. Chính sự phát triển của lực lượng sản xuất đã quyết định, làm thay đổi
quan hệ sản xuất. Đến lượt mình, quan hệ sản xuất thay đổi sẽ làm cho kiến trúc thượng
tầng thay đổi theo, và do đó mà hình thái kinh tế - xã hội cũ được thay thế bằng hình
thái kinh tế - xã hội mới cao hơn, tiến bộ hơn. Quá trình đó diễn ra một cách khách quan
chứ không phải theo ý muốn chủ quan. V.I.Lênin viết: "Chỉ có đem quy những quan
hệ xã hội vào những quan hệ sản xuất, và đem quy những quan hệ sản xuất vào trình độ
của những lực lượng sản xuất thì người ta mới có được một cơ sở vững chắc để quan
niệm sự phát triển của những hình thái xã hội là một quá trình lịch sử - tự nhiên"1.
Sự tác động của các quy luật khách quan làm cho các hình thái kinh tế - xã hội
phát triển thay thế nhau từ thấp đến cao - đó là con đường phát triển chung của nhân
loại. Song, con đường phát triển của mỗi dân tộc không chỉ bị chi phối bởi các quy luật
1. Xem V.I.Lênin: Toàn tập, Nxb. Tiến bộ, Mátxcơva, 1974, t.1, tr. 159.
2. C.Mác và Ph.Ăngghen: Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1993, t.23, tr. 21.
1. V.I.Lênin: Toàn tập, Nxb. Tiến bộ, Mátx ơ c va, 1974, t.1, tr. 163. 158
chung, mà còn bị tác động bởi các điều kiện về tự nhiên, về chính trị, về truyền thống
văn hóa, về điều kiện quốc tế, v.v.. Chính vì vậy, lịch sử phát triển của nhân loại hết sức
phong phú, đa dạng. Mỗi dân tộc đều có nét độc đáo riêng trong lịch sử phát triển của
mình. Có những dân tộc lần lượt trải qua các hình thái kinh tế - xã hội từ thấp đến cao; nhưng c ng ũ
có những dân tộc bỏ qua một hay một số hình thái kinh tế - xã hội nào đó.
Tuy nhiên, việc bỏ qua đó cũng diễn ra theo một quá trình lịch sử - tự nhiên chứ không
phải theo ý muốn chủ quan.
Như vậy, quá trình lịch ử
s - tự nhiên của sự phát triển xã hội chẳng những diễn ra
bằng con đường phát triển t ầ u n ự
t , mà còn bao hàm cả sự bỏ qua, trong nhữ đ ng iều kiện
nhất định, một hoặc một vài hình thái kinh tế - xã hội nhất định.
b) Giá trị khoa học của học thuyết hình thái kinh tế - xã hội
Trước Mác, chủ nghĩa duy tâm giữ vai trò thống trị trong khoa học xã hội. Sự ra
đời học thuyết hình thái kinh tế - xã hội đã đưa lại cho khoa học xã hội một phương
pháp nghiên cứu thực sự khoa học.
Học thuyết đó chỉ ra: sản xuất vật chất là cơ sở của đời sống xã ộ h i, phương thức
sản xuất quyết định các mặt của đời sống xã hội. Cho nên, không thể xuất phát từ ý
thức, tư tưởng, từ ý chí chủ quan của con người để giải thích các hiện ư t ợng trong đời
sống xã hội mà phải xuất phát từ phương thức sản xuất.
Học thuyết đó cũng chỉ ra: xã hội không phải là sự kết hợp một cách ngẫu nhiên,
máy móc giữa các cá nhân, mà là một cơ thể sống sinh động, các mặt thống nhất c ặ h t
chẽ với nhau, tác động qua lại lẫn nhau. Trong đó, quan hệ sản xuất là quan hệ cơ bản,
quyết định các quan hệ xã hội khác, là tiêu chuẩn khách quan để phân biệt các chế độ xã
hội. Điều đó cho thấy, muốn nhận thức đúng đời sống xã hội, phải phân tích một cách
sâu sắc các mặt của đời sống xã hội và mối quan hệ lẫn nhau giữa chúng. Đặc biệt phải
đi sâu phân tích về quan hệ sản xuất thì mới có thể hiểu một cách đúng đắn về đời sống
xã hội. Chính quan hệ sản xuất cũng là tiêu chuẩn khách quan để phân kỳ lịch sử một
cách đúng đắn, khoa học.
Học thuyết đó còn chỉ ra: sự phát triển của các hình thái kinh tế - xã hội là một
quá trình lịch sử - tự nhiên, tức diễn ra theo các quy luật khách quan chứ không phải
theo ý muốn chủ quan. Cho nên, muốn nhận thức đúng đời sống xã hội phải đi sâu
nghiên cứu các quy luật vận động phát triển của xã hội. V.I.Lênin viết: "Xã hội là một
cơ thể sống đang phát triển không n ừ
g ng (chứ không phải là ộ
m t cái gì được kết thành
một cách máy móc và do đó cho phép có thể tùy ý p ố h i hợp các yếu ố t xã hội như thế
nào cũng được), một cơ t ể h mà m ố u n nghiên ứ c u nó thì ầ
c n phải phân tích một cách
khách quan những quan hệ sản xuất cấu thành một hình thái xã hội nhất định và cần phải
nghiên cứu những quy luật vận hành và phát triển của hình thái xã hội đó"1.
Kể từ khi học thuyết hình thái kinh tế - xã hội của Mác ra đời cho đến nay, loài
người đã có những bước phát triển hết sức to lớn về mọi mặt, nhưng học thuyết đó vẫn 1. S d đ , t.1, tr. 198. 159 là phương pháp th c
ự sự khoa học để nhận thức một cách đúng đắn về đời sống xã hội.
Đương nhiên, học thuyết đó "không bao giờ có tham vọng g ả
i i thích tất cả, mà chỉ có ý
muốn vạch ra một phương pháp... "duy nhất khoa học" để giải thích lịch sử"2.
Gần đây, có những quan điểm đi đến ph
ủ nhận học thuyết hình thái kinh tế - xã
hội và cho rằng phải thay thế bằng cách tiếp cận văn minh. Cách tiếp cận này phân chia
lịch sử phát triển nhân loại thành văn minh nông nghiệp, văn minh công nghiệp, văn
minh hậu công nghiệp (hay văn minh tin học, văn minh trí tuệ). Thực chất đây là phân chia dựa vào các trình
độ phát triển kinh tế, dựa vào trình độ khoa học và công nghệ. Rõ
ràng, cách tiếp cận này không thể thay thế được học thuyết hình thái kinh tế - xã hội, nó
không vạch ra mối quan hệ giữa các mặt trong đời sống xã hội và các quy luật ậ v n
động, phát triển của xã hội từ thấ đế p n cao.
3. Vận dụng học thuyết hình thái kinh tế - xã hội vào ự
s nghiệp xây dựng
chủ nghĩa xã hội ở nước ta
Học thuyết hình thái kinh tế - xã hội đã được C.Mác vận dụng vào phân tích xã
hội tư bản, vạch ra các quy luật vận động, phát triển của xã hội đó và đã đi đến dự báo
về sự ra đời của hình thái kinh tế - xã hội cao hơn, hình thái cộng sản chủ nghĩa, mà giai
đoạn đầu là chủ nghĩa xã ộ
h i. Chủ nghĩa xã hội đã hình thành phát triển từ sau Cách mạng Tháng Mười Nga. Vận d n ụ g ch
ủ nghĩa Mác - Lênin vào điều k ệ i n ụ
c thể của nước ta, Đảng ta khẳng
định: độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội không tách rời nhau. Đó là quy luật phát triển
của cách mạng Việt Nam, là sợi chỉ đỏ xuyên suốt đường lối cách mạng của Đảng. Việc
Đảng ta luôn luôn kiên định con đường tiến lên chủ nghĩa xã ộ h i là phù hợp với xu
hướng của thời đại và i
đ ều kiện cụ thể của nước ta.
Tuy nhiên, từ thực tiễn, nhất là thực tiễn quá trình i
đổ mới, chúng ta ngày càng
nhận thức rõ hơn con đường đi lên ch ngh ủ ĩa xã hội ở nước ta.
"Con đường đi lên của nước ta là sự phát triển quá độ lên chủ nghĩa xã hội bỏ
qua chế độ tư bản chủ nghĩa, tức là bỏ qua việc xác lập vị trí thống trị của quan hệ sản
xuất và kiến trúc thượng tầng tư bản chủ nghĩa, nhưng tiếp thu, kế thừa những thành tựu
mà nhân loại đã đạt được dưới chế độ tư bản chủ nghĩa, đặc biệt về khoa học và công
nghệ, để phát triển nhanh lực lư ng s ợ ản xuất, xây d ng n ự ền kinh tế hiện đại.
Xây dựng chủ nghĩa xã hội bỏ qua chế độ tư bản chủ nghĩa, tạo ra sự b ế i n đổi về
chất của xã hội trên tất cả các lĩnh vực là sự nghiệp rất khó khăn, phức tạp, cho nên phải
trải qua một thời kỳ quá độ lâu dài với nhiều chặng đường, nhiều hình thức tổ chức kinh
tế, xã hội có tính chất quá độ. Trong các lĩnh vực của đời sống xã hội diễn ra sự đan xen
và đấu tranh giữa cái mới và cái cũ"1. Vận dụng quy luật s
ự phù hợp của quan hệ sản xuất với trình độ phát triển của lực
lượng sản xuất. "Đảng và Nhà nước ta chủ trương thực hiện nhất quán và lâu dài chính
sách phát triển nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần vận động theo cơ chế thị trường 2. S d đ , t.1, tr. 171. 1. Đảng C ng ộ
sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX, Nxb. Chính trị quốc gia Hà Nội, 2001, tr. 84 - 85. 160
có sự quản lý của Nhà nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa; đó chính là nền kinh tế
thị trường định hướng xã hội ch ngh ủ ĩa"2.
Theo quan điểm của Đảng ta, "kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa có
nhiều hình thức sở hữu, nhiều thành p ầ
h n kinh tế, trong đó kinh tế nhà nước giữ vai trò
chủ đạo; kinh tế nhà nước cùng với kinh tế tập thể ngày càng trở thành nền tảng vững chắc"2.
Xây dựng và phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội ch ủ nghĩa vừa
phù hợp với xu hướng phát triển chung của nhân loại, vừa phù hợp với yêu cầu phát triển của lực lư ng ợ
sản xuất ở nước ta; với yêu cầu của quá trình xây d ng ự nền kinh tế độc lập, tự c ủ
h kết hợp với chủ độ ng hội nhập kinh ế t quốc tế.
Nước ta tiến lên chủ nghĩa xã hội từ một nền kinh ế
t phổ biến là sản xuất n ỏ h , lao
động thủ công là phổ biến. Chính vì vậy, chúng ta phải tiến hành công nghiệp hóa, hiện
đại hóa. Trong thời đại ngày nay, công nghiệp hóa phải gắn liền với hiện đại hóa. Công
nghiệp hóa, hiện đại hóa ở nước ta là nhằm xây ự d ng ơ c sở vật c ấ h t ỹ k th ậ u t cho chủ
nghĩa xã hội. Đó là nhiệm vụ trung tâm trong suốt thời kỳ quá độ tiến lên chủ nghĩa xã hội ở nước ta.
Gắn liền với phát triển kinh tế, xây dựng nền kinh tế thị trường định hướng xã hội
chủ nghĩa, đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, phải không ng ng ừ đổi
mới hệ thống chính trị, nâng cao vai trò lãnh đạo và sức chiến đấu ủ c a Đảng, xây ự d ng
Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, nâng cao vai trò của các tổ chức quần chúng,
phát huy sức mạnh đại đoàn kết toàn dân trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ T qu ổ ốc.
Đồng thời với phát triển kinh ế
t , phải phát triển văn hóa, xây dựng nền văn hóa
tiên tiến đậm đà bản sắc dân t c
ộ nhằm không ngừng nâng cao đời sống tinh thần của
nhân dân; phát triển giáo dục và à
đ o tạo nhằm nâng cao dân trí, đào tạo nhân lực và bồi
dưỡng nhân tài; giải quyết tốt các vấn đề xã hội, thực hiện công bằng xã hội nhằm thực
hiện mục tiêu: "Dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh".
Câu hỏi ôn tập
1. Tại sao nói sản xuất ậ
v t chất là nhân tố quyết định sự tồn tại và phát triển của
xã hội. Từ đó rút ra ý nghĩa phương pháp luận gì?
2. Phân tích nội dung quy luật quan hệ sản x ấ u t p ả
h i phù hợp với trình độ của lực lượng sản xuất?
3. Phân tích mối quan hệ giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thư ng t ợ ầng.
4. Hình thái kinh tế - xã hội là gì? Vì sao nói sự phát triển c a ủ hình thái kinh tế -
xã hội là một quá trình lịch sử tự nhiên? 5. Vận d ng ụ
học thuyết hình thái kinh tế - xã hội vào sự nghiệp xây d n ự g chủ
nghĩa xã hội ở Việt Nam hiện nay? 2. S d đ , tr. 86. 2. S d đ , tr. 87. 161 Chương XI
Giai cấp và dân tộc
I- Những hình thức cộng đồng người trong lịch sử
1. Những hình thức cộng đồng người trước dân tộc
Để tồn tại và phát triển, con người phải gắn kết với nhau thành những cộ đồ ng ng.
Trong quá trình phát triển của xã hội, trước khi dân tộc ra đời, các hình thức cộng đồng
người cũng biến đổi từ thị tộc đến bộ lạc, bộ tộc.
a) Thị tộc
Là cộng đồng người (gồm khoảng vài trăm người) có cùng một huyết thống. Thị
tộc là một đơn vị sản xuất và là một hình thức tồn tại cơ bản của xã hội nguyên thuỷ. Do
trình độ của lực lượng sản xuất chưa phát triển, ng ồ
u n sống chủ yếu dựa vào trồng trọt
và chăn nuôi, vì vậy vai trò của người phụ nữ trong thị tộc có một vị trí đặc biệt. Chế độ
quần hôn thời kỳ đầu và địa vị độc tôn của người phụ nữ trong sản xuất chính là cơ sở
hình thành hình thức thị tộc mẫu quyền đầu tiên trong lịch ử
s . Sự phát triển của lực
lượng sản xuất đã làm thay đổi vị trí của người đàn ông trong chế độ thị tộc. Hình thức
thị tộc phụ quyền đã ra đời thay thế hình thức thị tộc mẫu quyền. Thị tộc là hình t ứ h c cộng ng ng đồ
ười đầu tiên trong lịch sử.
Ngoài đặc trưng chung về huyết thống là chủ yếu, t ị h tộc còn có n ữ h ng quan ệ h
cộng đồng về ngôn ngữ, tập quán, tín ngưỡng, văn hóa. Mỗi thị tộc có khu vực cư trú,
vùng săn bắt và tên gọi riêng.
Cơ sở tồn tại về kinh tế của thị tộc là quyền sở hữu chung về tư liệu sản x ấ u t và
tài sản. Họ cùng lao động và mọi sản phẩm được chia đều cho tất cả các thành viên trong thị tộc.
Lãnh đạo thị tộc là một hội đồng thị tộc, đứng đầu là tộc trưởng được mọi người
bầu ra. Việc quản lý điều hành thị tộc ự
d a trên nghị quyết của hội nghị t ị h tộc ồ g m các
nam nữ đã thành niên trong thị t c
ộ . Khi tộc trưởng đã được bầu, các thành viên trong thị
tộc tôn kính và chấp hành sự điều khiển của tộc trưởng một cách tự nguyện.
b) Bộ lạc
Là một tập hợp dân cư được tạo thành từ nhiều thị tộc do có quan hệ huyết thống
hoặc quan hệ hôn nhân liên kết với nhau, trong đó có một thị tộc ố g c tạo thành ộ b lạc gọi là bào tộc.
Đặc trưng của bộ lạc là có cùng ngôn ngữ, phong tục tập quán, văn hóa, tín 162
ngưỡng và cùng chung sống trên một vùng lãnh thổ. Mặc dù chưa thật sự ổ đị n nh nhưng
việc xác lập chủ quyền về mặt lãnh thổ là đặc trưng mới của bộ lạc so với thị tộc.
Bộ lạc có hình thức sở hữu cao hơn thị tộc. Ngoài sở hữu riêng ủ c a thị tộc, bộ lạc còn có những sở ữ
h u khác bao gồm vùng lãnh thổ, nơi trồng trọt, săn bắt và chăn nuôi...
Lãnh đạo bộ lạc là ộ m t hội đồng các ộ
t c trưởng. Trong bộ lạc có một thủ lĩnh tối
cao nhưng mọi quyền hành quản lý bộ lạc đều do ộ
h i nghị của hội đồng các tộc trưởng và thủ lĩnh quân ự s qu ế y t định. Hình t ứ h c phát tr ể i n cao n ấ
h t của bộ lạc là liên minh bộ
lạc được hình thành từ sự liên kết nhiều bộ lạc.
Trong xã hội nguyên thuỷ, bộ lạc là hình thức tốt nhất để phát triển sản xuất.
Chính trong thời kỳ này, công cụ sản x ấ u t ằ b ng kim l ạ o i đ ã được hình thành ạ t o nên hình
thức phân công lao động xã hội đầu tiên giữa trồng trọt và chăn nuôi, nông ngh ệ i p với
thủ công nghiệp... Đó là tiền đề khách quan của sự xuất hiện sở hữu tư nhân. Dựa trên sở h u t
ữ ư nhân, bộ tộc ra đời thay thế cho hình thức bộ lạc và liên minh các bộ lạc.
c) Bộ tộc
Là một cộng đồng dân cư được hình thành từ sự liên kết của nhiều bộ lạc và liên
minh các bộ lạc trên cùng một vùng lãnh thổ n ấ
h t định. Bộ tộc đông đảo hơn bộ lạc.
Mỗi bộ tộc có tên gọi và có những đặc điểm về kinh tế, văn hóa riêng. Khác với bộ lạc
và thị tộc, bộ tộc có vùng lãnh thổ tương đối n
ổ định, dân cư đa dạng và đan xen, đa
ngôn ngữ và văn hóa, trong đó ngôn ngữ của bộ lạc nào chiếm vị trí trung tâm của sự
giao lưu và phát triển kinh tế sẽ trở thành ngôn ngữ chung của cả b t ộ ộc.
Thời kỳ hình thành bộ tộc là thời kỳ đánh dấu ự
s tan rã hoàn toàn của xã hội công
xã nguyên thuỷ; sở hữu tư nhân và chế độ tư hữu ra đời thay thế sở hữu tập thể của thị
tộc, bộ lạc. Nhà nước, tổ chức chính trị xã ộ
h i có giai cấp đầu tiên được hình thành.
Phạm vi thống trị của nhà nước có thể không trùng với bộ tộc. Có nhà nước một bộ
tộc, cũng có nhà nước nhiều bộ tộc, sắc tộc. Sự xuất hiện nhà nước đã góp phần rất quan
trọng vào quá trình phát triển kinh tế - xã hội, thúc đẩy sự thống nhất về kinh tế và văn
hóa, mở rộng giao lưu giữa các bộ tộc... Dưới tác động của các quan hệ mới; đặc biệt là
quan hệ giao lưu về kinh tế, khuôn khổ chật hẹp của bộ tộc không còn thích hợp cho sự
phát triển. Những nhân tố khách quan trên đây đã thúc đẩy quá trình hình thành một cộng ng ng đồ ười mới thay thế b t
ộ ộc, đó là sự xuất hiện dân tộc. 2. Dân tộc
Là một cộng đồng dân cư hình thành từ một bộ tộc hoặc từ sự liên kết của tất cả
các bộ tộc sống trên cùng một vùng lãnh thổ.
Cũng như bộ tộc, dân tộc là hình thức cộng đồng người gắn l ề i n ớ v i xã hội có
giai cấp, có các thể chế chính trị và nhà nước.
Nếu trong bộ tộc các cộng đồng dân ư c liên kết với nhau c ư h a dựa trên n ữ h ng
nguyên tắc pháp lý, chưa thực sự là một cộng đồng dân cư ổn định và bền vững; thì 163
ngược lại, dân tộc là một cộng đồng dân cư có tính thống nhất cao, ổn định và tư n ơ g đối
bền vững dựa trên những nguyên tắc pháp lý cao. Do đặc điểm phát tr ể i n ủ
c a nền kinh tế thị trường, giai cấp tư sản ngày càng xoá bỏ
sự phân tán về tư liệu sản xuất, về tài sản và ề
v dân cư, liên minh của các bộ tộc với
những lợi ích, luật lệ, chính phủ và các vùng cát cứ lãnh thổ riêng khác nhau, đã phải
nhường bước cho sự hình thành "... một dân tộc thống nhất, có một chính phủ thống
nhất, một luật pháp thống nhất, một lợi ích dân ộ
t c thống nhất, có tính giai cấp và một
hàng rào thuế quan thống nhất"1.
Như vậy, dân tộc là một cộng đồng dân cư gồm có những đặc điểm chung
thống nhất rất chặt chẽ: - Thứ ấ nh t, cộ đồ ng ng về lãnh thổ
Lãnh thổ là sự biểu hiện cụ thể về mặt chủ quyền của một dân tộc trong quan hệ
với các quốc gia dân tộc khác. Lãnh thổ bao gồm chủ quyền cả về vùng đất, vùng trời,
vùng biển và các hải đảo, thềm lục địa... Trong một quốc gia nhiều dân tộc thì lãnh thổ
quốc gia gồm lãnh thổ của tất cả các dân tộc thuộc quốc gia ấy hợp thành. C ủ h quyền
quốc gia dân tộc về lãnh thổ là kết quả lao động kiến tạo của cả một dân tộc trong suốt
quá trình hình thành dân tộc. Nó được thể chế bằng luật pháp quốc gia và quốc tế. Lãnh
thổ là chủ quyền không thể chia cắt, là nơi sinh tồn phát triển và là nền tảng hình thành
nên tổ quốc của mỗi quốc gia dân tộc. - Thứ hai, cộ đồ ng ng về kinh tế
Cộng đồng chung về kinh tế là nhân tố bảo đảm cho sự tồn tại và thống nhất của
mỗi quốc gia dân tộc. C.Mác và Ph.Ăngghen chứng minh ằ r ng, động ự l c ắ g n kết các dân
tộc thành một nhà nước, một quốc gia thống nhất chính là yếu ố
t kinh tế. Trong mỗi một dân tộc thường tồn ạ
t i nhiều giai cấp, nhiều tầng lớp xã h i
ộ có lợi ích riêng khác nhau,
thậm chí đối lập nhau. Mặc dù vậy, trong sự khác biệt ấy vẫn phải có nh ng ữ tương đồng
nhất định về mặt lợi ích. Lịch sử cho thấy, sự tương đồng và phù hợp về lợi ích càng
lớn, tính thống nhất của dân tộc càng cao, sự cách biệt và đối lập về lợi ích g ữ i a các bộ tộc
dân tộc càng cao, nguy cơ tan rã dân tộc càng lớn. Một quốc gia thống nhất, một dân tộc
thống nhất phải được bảo đảm và phải dựa trên cơ sở cộng đồng chung về kinh tế. Tính
thống nhất, tính tương đồng và ổn định chung về kinh tế luôn luôn là nhân tố bảo đảm cho
sự thống nhất của mỗi quốc gia dân tộc. - Thứ ba, c ng ộ ng v đồ ề ngôn ngữ
Ngôn ngữ là công cụ quan trọng nhất trong giao tiếp của các dân tộc. Mỗi dân tộc
đều có ngôn ngữ riêng ủ c a dân ộ
t c mình, nhưng trong một quốc gia nhiều dân tộc bao
giờ cũng có một ngôn ngữ chung thống nhất. Ngôn ngữ được chọn làm ngôn ngữ thống
nhất thường là sản phẩm và là kết quả tất yếu của một quá trình phát triển lâu dài về
1. C. Mác và Ph.Ăngghen: Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1995, t.4, tr. 603. 164
kinh tế - xã hội của các dân tộc trong một quốc gia.
Xã hội càng phát triển, ngôn ngữ càng phong phú. Một dân tộc có thể sử dụng
nhiều loại ngôn ngữ trong quan hệ và giao tiếp với các quốc gia dân t c ộ khác, nhưng
tiếng mẹ đẻ - ngôn n ữ
g chung của một dân tộc, một quốc gia thống nhất là đặc trưng bản
chất và là nhân tố kết nối các dân tộc thành ộ m t q ố
u c gia có chủ quyền. Ngôn ngữ là nền
tảng văn hóa, đồng thời là di sản tinh thần của mỗi dân tộc. - Thứ tư, cộ đồ
ng ng về văn hóa, về tâm lý
Văn hóa là yếu tố đặc biệt trong sự gắn kết cộng đồng dân ộ t c thành ộ m t k ố h i
thống nhất. Lịch sử phát triển văn hóa của mỗi dân tộc rất phong phú và đa dạng. Ngay
từ thời nguyên thuỷ, mỗi thị tộc, bộ lạc, bộ tộc... có n ữ h ng điều kiện sinh ố s ng riêng,
nên văn hóa cũng có những sắc thái riêng. Văn hóa của một dân tộc phản ánh khái quát tính đa dạng chung c a
ủ các sắc tộc, các cộng đồng dân cư trên cùng một vùng lãnh thổ. Đặc trưng chung ủ c a văn hóa dân ộ t c là t ố
h ng nhất trong tính đa dạng. Nó được chắt lọc
trải dài trong suốt lịch sử đấu tranh để sinh tồn ủ c a mỗi dân ộ t c. Trong quá trình phát
triển, các thành viên của dân tộc thuộc các tầng lớp xã hội khác nhau, ộ m t mặt giữ gìn
bảo vệ những di sản văn hóa riêng của mình, mặt khác tham gia vào sự sáng tạo ra những
giá trị văn hóa chung của cả cộng đồng. Xã ộ
h i càng phát triển nhu cầu về văn hóa càng
cao. Hơn thế nữa, văn hóa còn là động lực của sự phát triển, là công cụ bảo vệ độc lập
và chủ quyền của mỗi quốc gia. Đấu tranh bảo vệ chủ quyền dân tộc phải được t ể h hiện
thông qua cuộc đấu tranh chống lại nguy cơ đồng hóa về văn hóa. Giao lưu văn hóa
giữa các dân tộc vừa là nhu cầu, vừa là động lực không thể thiếu được của sự phát triển.
Thông qua giao lưu về văn hóa, mỗi dân tộc tự nâng mình lên, tự hoàn thiện mình nhờ
học hỏi những tinh hoa văn hóa của dân tộc khác.
Trong xã hội có giai cấp, mỗi giai cấp có những điều kiện vật chất riêng nên văn
hóa cũng không đồng nhất. Mặc dù vậy, các giai cấp, các lực lượng xã hội ấy vẫn phải
chịu sự tác động và chi phối bởi những yếu tố văn hóa chung của cộng đồng. Mỗi dân
tộc còn có tâm lý lối sống và những nét tính cách riêng. Tâm lý và nét tính cách riêng
của mỗi dân tộc trước hết là sự phản ánh những điều kiện kinh tế, điều kiện địa lý, dân
cư và nét đặc thù văn hóa riêng của dân tộc ấy.
Cộng đồng về lãnh th , c
ổ ộng đồng về kinh tế, cộng đồng về ngôn ngữ, về văn hóa,
tâm lý và tính cách là bố đặ
n c trưng không thể thiếu của mỗi dân tộc. Đó chính là những
yếu tố có mối quan hệ nội lực mạnh mẽ. Nó ừ
v a kết dính dân tộc thành một khối vừa
tạo ra động lực để liên kết và phát triển cho mỗi quốc gia dân tộc. Với những đặc trưng
trên, dân tộc hình thành thường gắn liền với quá trình hình thành và phát triển của giai
cấp tư sản và chủ ng ĩ h a ư
t bản, song cũng có những dân tộc hình thành không gắn với sự
ra đời của chủ nghĩa tư bản. Việt Nam và Triều Tiên là một ví d . ụ
Các hình thức cộng đồng chung của dân tộc có vai trò rất to lớn đối với sự phát
triển của con người và xã hội. Dân tộc hình thành đã thực sự tạo ra động lực cho sự phát
triển. Đấu tranh chống lại sự nô dịch và áp bức dân ộ
t c chính là đấu tranh vì sự phát 165
triển và tiến bộ chung của nhân loại.
II- Giai cấp và đấu tranh giai cấp 1. Giai cấp
a) Khái niệm giai cấp
Trong tác phẩm Sáng kiến vĩ đại, Lênin định nghĩa: "Người ta gọi là giai cấp,
những tập đoàn to lớn gồm những người khác nhau về địa vị của ọ h trong ộ m t hệ thống
sản xuất xã hội nhất định trong lịch sử, khác nhau về quan hệ của họ (thường thường thì
những quan hệ này được pháp luật quy định và thừa nhận) đối với những tư liệu sản xuất,
về vai trò của họ trong tổ chức lao động xã hội, và như vậy là khác nhau về cách thức
hưởng thụ và về phần của cải xã hội ít hoặc nhiều mà họ được hưởng. Giai cấp là những
tập đoàn người, mà tập đoàn này có thể chiếm đoạt lao động của tập đoàn khác, do chỗ
các tập đoàn đó có địa vị khác nhau trong một chế độ kinh tế xã hội nhất định"1 . Như vậy, ự s ra đời, ồ t n ạ t i ủ
c a giai cấp gắn với những hệ thống sản xuất xã hội
nhất định. Sự khác nhau về địa vị của giai cấp trong hệ thống sản xuất là do:
Thứ nhất, khác nhau về quan hệ của họ đối với việc sở hữu những tư liệu sản xuất của xã hội.
Thứ hai, khác nhau về vai trò của họ trong tổ chức quản lý sản xuất, tổ chức quản lý lao động xã hội.
Thứ ba, khác nhau về phương thức và quy mô thu nhập những sản phẩm lao động của xã hội.
Trong những sự khác nhau trên đây, sự khác nhau của họ về sở hữ đố u i với tư liệu
sản xuất có ý nghĩa quyết định. Tập đoàn người nào nắm tư liệu sản xuất sẽ trở thành
giai cấp thống trị xã hội và tất yếu sẽ chiếm đoạt n ữ
h ng sản phẩm lao động của các tập
đoàn khác. Đó là bản c ấ
h t của những xung đột giai cấp trong các xã hội có giai cấp đối kháng.
Trong các xã hội có giai cấp, ngoài giai cấp thống trị và giai ấ c p ị b t ị r , còn có các
giai cấp và tầng lớp trung gian khác. Bộ phận này không có vị trí cơ bản trong phương
thức sản xuất, nó thường xuyên bị phân hóa. Nhân tố chi phối sự phân hóa của các tầng
lớp trung gian là lợi ích. Các giai cấp và tầng lớp trung gian ngả về phía giai cấp thống
trị hay bị trị là tùy thuộc vào vị trí lợi ích của họ.
Giai cấp thực chất là một phạm trù kinh tế - xã hội có tính lịch sử. Nó luôn luôn vận ng bi độ
ến đổi cùng với sự biến đổi của lịch sử.
b) Nguồn gốc hình thành giai cấp
Trong xã hội có nhiều nhóm xã hội khác nhau. Sự khác nhau ấy được phân biệt
bởi những đặc trưng khác nhau như g ớ
i i tính, nghề nghiệp, chủng tộc, dân tộc... Những
1. V.I.Lênin: Toàn tập, Nxb. Tiến bộ, Mátxcơva, 1977, t.39, tr. 17-18. 166
khác biệt ấy tự nó không tạo ra sự đối lập về mặt xã hội. Chỉ có những giai cấp xuất
phát từ sự khác biệt căn bản về lợi ích ớ
m i tạo ra những xung đột xã hội mang tính chất
đối kháng. Mác chỉ ra rằng: "Sự tồn tại của các giai cấp chỉ gắn với n ữ h ng giai đoạn phát triển lịch s nh ử
ất định của sản xuất"1. Sự phân chia một xã hội thành giai cấp trước
hết là do nguyên nhân kinh tế.
Trong xã hội nguyên thuỷ, lực lượng sản xuất chưa phát triển, ă n ng suất lao động
rất thấp, sản phẩm làm ra chưa đủ nuôi sống người nguyên thuỷ. Để tồn tại họ phải sống
nương tựa vào nhau theo bầy đàn lệ thuộc nhiều vào tự nhiên, giai cấp chưa xuất hiện.
Sản xuất ngày càng phát triển với sự phát triển của lực lư ng ợ sản xuất. Công cụ
sản xuất bằng kim loại ra đời thay thế công cụ bằng đá, năng suất lao động nhờ đó tăng
lên đáng kể, phân công lao động xã hội từng bước hình thành, của cải dư thừa xuất hiện,
những người có chức quyền trong các thị tộc, bộ lạc đã chiếm đoạt của cải dư thừa làm
của riêng; chế độ tư hữu ra đời, bất bình đẳng về kinh tế nảy sinh trong nội bộ công xã,
đó chính là cơ sở của sự xuất hiện giai ấ c p.
Do có của cải dư thừa, tù binh bắt được trong các cuộc chiến tranh không bị giết
như trước. Họ được sử dụng làm nô lệ phục vụ nh ng ữ
người giàu và có địa vị trong xã
hội, chế độ có giai ấ c p chính t ứ
h c hình thành kể từ đó. N ư
h vậy, sự xuất hiện chế độ tư
hữu là nguyên nhân quyết định trực tiếp sự ra đời giai cấp. Sự tồn tại các giai cấp đối
kháng gắn với chế độ chiếm hữu nô lệ, chế độ phong kiến và chế độ tư bản chủ nghĩa.
Chủ nghĩa tư bản phát triển cao lại tạo tiền đề khiến cho sự thủ tiêu chế độ tư hữu, cái
cơ sở kinh tế của sự đối kháng giai cấp trở thành xu thế khách quan trong sự phát triển
xã hội. Đó là lôgíc khách quan của tiến trình phát triển lịch sử.
c) Kết cấu xã hội - giai cấp
Các xã hội có đối kháng giai cấp lần lượt thay thế nhau trong lịch sử. Mỗi kiểu xã
hội đó có kết cấu xã hội - giai cấp riêng của nó. Mỗi kết cấu xã hội - giai cấp của một xã
hội nhất định bao gồm hai giai cấp cơ bản đối lập nhau. Đó là chủ nô và nô lệ trong chế độ nô lệ, đ ịa chủ và nông nô trong chế phong ki độ ến, t s
ư ản và vô sản trong chế độ tư bản chủ nghĩa. Hai giai cấp
cơ bản của mỗi chế độ kinh tế - xã hội là sả ẩ n ph m đ ích thực của chế độ kinh tế - xã hội
đó, đồng thời là những giai cấp quyết định sự tồn tại, sự phát triển của hệ thống sản
xuất trong xã hội đó. Giai cấp thống trị là giai cấp tiêu biểu cho bản chất của chế độ
kinh tế - xã hội đang tồn tại. Ngoài hai giai cấp cơ bản, mỗi kết cấu xã hội - giai cấp
còn bao gồm một số giai cấp không cơ bản và tầng lớp trung gian. Trong những tập
đoàn xã hội này có tập đoàn là tàn dư của phương thức sản xuất cũ (như nô lệ trong
buổi đầu của xã hội tư bản), có tập đoàn là mầm mống của phương thức sản xuất
tương lai (như giai cấp tư sản và giai cấp công nhân công trường thủ công trong giai
đoạn cuối của xã hội phong kiến). Ngoài ra bất cứ xã hội có giai cấp nào cũng có một
1. C. Mác và Ph.Ăngghen: Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1995, t.28, tr. 662. 167
số tầng lớp trung gian là sản phẩm của chính phương thức sản xuất đang thống trị, là
kết quả của quá trình phân hóa xã hội không ngừng diễn ra trong xã hội. Đó là tầng
lớp bình dân trong xã hội nô lệ, các tầng lớp tiểu tư sản thành thị và nông thôn trong
xã hội tư bản. Xã hội có giai cấp nào cũng tồn tại một tầng lớp xã hội có vai trò quan
trọng về kinh tế, xã hội, chính trị, văn hóa, đó là tầng lớp trí thức.
2. Đấu tranh giai cấp
a) Khái niệm đấu tranh giai cấp
Trong xã hội có giai cấp tất yếu nảy sinh đấu tranh giai cấp. V.I.Lênin định nghĩa
đấu tranh giai cấp là "cuộc đấu tranh ủ
c a quần chúng bị tước hết quyền, bị áp bức và lao
động, chống bọn có đặc quyền, đặc lợi, bọn áp bức và bọn ăn bám, cuộc đấu tranh của
những người công nhân làm thuê hay nh ng ữ
người vô sản chống nh ng ữ người hữu sản hay giai cấp tư sản"1.
Thực chất của đấu tranh giai cấp là cuộc đấu tranh giải qu ế y t mâu thuẫn ề v mặt ợ l i
ích giữa quần chúng bị áp bức, vô sản đi làm thuê chống ạ l i giai ấ
c p thống trị, chống lại
bọn đặc quyền, đặc lợi, những kẻ đi áp bức và bóc lột.
Đấu tranh giai cấp có nguyên nhân khách quan từ sự phát triển mang tính xã hội
hóa ngày càng sâu rộng của lực lượng sản xuất với quan hệ chiếm hữu tư nhân về tư
liệu sản xuất. Biểu hiện của mâu thuẫn này về phương diện xã hội: Mâu thuẫn giữa một
bên là giai cấp cách mạng, tiến bộ, đại diện cho phương thức ả
s n xuất mới, với một bên
là giai cấp thống trị, bóc lột, đại biểu cho những lợi ích gắn với quan hệ sản xuất lỗi thời, lạc hậu.
b) Đấu tranh giai cấp là một trong những động lực phát triển của xã
hội có giai cấp
Đỉnh cao của cuộc đấu tranh giai cấp tất yếu sẽ dẫn đến cách mạng xã hội, thay
thế phương thức sản xuất cũ bằng một phương thức sản xuất mới tiến bộ hơn. Phương
thức sản xuất mới ra đời mở ra địa bàn ớ
m i cho sự phát triển của sản xuất xã hội. Sản
xuất phát triển sẽ là động lực thúc đẩy sự phát triển của toàn bộ đời sống xã hội. Dựa vào
tiến trình phát triển của lịch sử, C.Mác và Ph.Ăngghen đã chứng minh rằng, đỉnh cao của
đấu tranh giai cấp là cách mạng xã ộ
h i. Cách mạng xã hội như là đòn bẩy thay đổi các
hình thái kinh tế - xã hội.
Đấu tranh giai cấp góp phần xoá bỏ các thế lực phản động, lạc hậu, đồng thời cải
tạo cả bản thân giai cấp cách mạng. Giai cấp nào đại biểu cho phương thức sản xuất
mới, giai cấp đó sẽ lãnh đạo cách mạng. Thành tựu mà loài người đạt được trong tiến trình phát triển c a
ủ lực lượng sản xuất, cách mạng khoa học và công nghệ, cải cách về dân chủ và tiến b
ộ xã hội... không tách rời cuộc đấu tranh giai cấp giữa các giai cấp tiến
bộ chống các thế lực thù địch, phản ng. độ
Đấu tranh giai cấp giữa giai cấp vô ả
s n và giai cấp tư sản là cuộc đấu tranh sau
1. V.I.Lênin: Toàn tập, Nxb. Tiến ộ
b , Mátxcơva, 1979, t.7, tr. 237 - 238. 168
Sẽ không hiểu được bản chất của vấn đề dân tộc, mối quan hệ phức tạp giữa giai
cấp và dân tộc nếu không nhận rõ vai trò của nhân tố kinh tế - xã hội, của nhân tố giai
cấp. Quan hệ giai cấp - với tư cách là sản phẩm trực tiếp của phương thức sản xuất
trong xã hội có giai cấp - là nhân tố xét đến cùng có vai trò quyết định đối với sự hình
thành dân tộc, đối với xu hư n
ớ g phát triển của dân tộc, quy định tính chất mối quan hệ giữa các dân tộc.
Bản chất xã hội của dân tộc được quy định bởi phương thức sản xuất thống trị
trong dân tộc, bởi quan hệ giai cấp do phương thức sản xuất ấy sản sinh ra.
áp bức giai cấp là nguyên nhân căn bản, sâu xa của áp bức dân tộc. Hiện tượng
dân tộc này thống trị, áp bức dân tộc khác trong lịch sử, về thực chất là giai cấp thống
trị của dân tộc này áp bức bóc lột dân tộc khác mà bộ phận bị áp bức, bóc lột nặng nề
nhất là nhân dân lao động. Nhân tố giai cấp là nhân tố cơ bản trong phong trào ả gi i
phóng dân tộc. Giai cấp nào lãnh đạo phong trào; những giai cấp, liên minh giai cấp nào
là lực lượng nòng cốt của phong trào là những vấn đề trọng yếu của cách mạng giải phóng dân tộc.
Trong khi nhấn mạnh vai trò của nhân tố giai cấp, triết học Mác - Lênin không xem nhẹ nhân t
ố dân tộc. Vấn đề dân tộc là một trong những vấn đề quan trọng hàng
đầu của cách mạng vô sản song nó chỉ được nhận thức và giải quyết đúng đắn trên lập
trường của giai cấp cách mạng nhất - giai cấp công nhân.
Cuộc đấu tranh của giai cấp công nhân về bản chất mang tính chất quốc tế và
đoàn kết quốc tế là một trong những nhân tố quyết định thắng lợi cuối cùng của sự
nghiệp giải phóng những ngưòi lao động. C. Mác - ăngghen và V.I. Lênin thường xuyên
nhấn mạnh rằng giai cấp công nhân các nước, trước hết là các nư c ớ tư bản lớn, phải
thoát khỏi những thiên kiến của chủ nghĩa dân tộc tư sản. Các nhà sáng lập chủ nghĩa
Mác - Lênin chỉ rõ rằng Đảng của giai cấp công nhân không lúc nào đư c ợ coi nhẹ việc giáo dục chủ nghĩa qu c
ố tế chân chính cho quần chúng nhân dân, nhưng giai cấp công
nhân không được quên rằng cuộc đấu tranh giải phóng của họ có tính chất dân tộc. Dân
tộc là địa bàn trực tiếp của cuộc đấu tranh giai cấp của giai cấp công nhân. Vì vậy, "giai
cấp vô sản mỗi nước trước hết phải giành lấy chính quyền, phải tự vươn lên thành giai
cấp dân tộc, phải tự mình trở thành dân tộc"1.
Nếu như áp bức giai cấp là nguyên nhân sâu xa của áp bức dân tộc thì áp bức
dân tộc tác động mạnh mẽ trở lại đối với áp bức giai cấp. Nó nuôi dưỡng áp bức giai
cấp và làm sâu sắc thêm áp bức giai cấp. Từ giữa thế kỷ XIX, C.Mác đã phân tích cho
thấy việc Anh thống trị Ailen không làm nhẹ bớt ách áp bức giai cấp ở Anh mà trái lại
còn làm cho nó trầm trọng thêm. Ông nhấn mạnh rằng: một dân tộc đi áp bức dân tộc
khác, dân tộc ấy không thể có tự do được. Tác động trở lại của áp bức dân tộc đối với
áp bức giai cấp (ở "chính quốc") càng thể hiện rõ trong thời đại đế quốc chủ nghĩa.
Chủ nghĩa đế quốc phải lấy việc bóc lột các dân tộc chậm phát triển làm tiền đề tồn tại
1. C.Mác và Ph.ăngghen: Toàn tập, Nxb.Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1995, t.4, tr.623-624. 170 của nó.
Mối quan hệ giữa đấu tranh giai cấp và đấu tranh dân tộc không phải chỉ có một
chiều là đấu tranh giai cấp tác động vào đấu tranh dân tộc mà còn có chiều ngược lại:
đấu tranh dân tộc tác động vào đấu tranh giai cấp. Nếu dân tộc chưa có độc lập thống
nhất thì giai cấp đại biểu cho phương thức sản xuất mới muốn trở thành "giai cấp dân
tộc" phải đi đầu trong cách mạng giải phóng dân tộc, phải thực hiện trước tiên nhiệm vụ
khôi phục độc lập, thống nhất dân tộc. Vì vậy, thành quả đầu tiên của cách mạng tư sản
giữa thế kỷ XIX ở các nước Italia, Đức, áo, Ba Lan là độc ậ
l p, thống nhất dân tộc. Giai
cấp tư sản khi còn là giai cấp cách mạng đã nêu cao vấn đề dân tộc để tập hợp quần
chúng đấu tranh giành và giữ chính quyền tư sản. Khi giai cấp tư sản trở thành giai cấp
thống trị thì "lợi ích dân tộc" mà giai cấp tư sản nêu lên ngày càng lộ rõ thực chất của
nó là lợi ích tư sản, chủ yếu là lợi ích của đại tư sản. Trong thời đ i
ạ đế quốc chủ nghĩa, các cuộc đấu tranh giải phòng dân tộc có vai trò
hết sức to lớn đối với s nghi ự
ệp cách mạng của giai cấp công nhân trên toàn thế giới. Tư
tưởng biện chứng về giải quyết mối quan hệ giữa đấu tranh giải phóng dân tộc và đấu
tranh giải phóng giai cấp trên phạm vi toàn cầu cũng như trong t ng ừ quốc gia dân tộc trong thời đ i
ạ đế quốc chủ nghĩa là một bộ phận quan trọng của chủ nghĩa Lênin. Năm
1920, V.I.Lênin đưa ra khẩu hiệu nổi tiếng mà ngày nay vẫn giữ nguyên giá trị: "Vô sản
tất cả các nước và các dân tộc bị áp bức đoàn kết lại". Ông đã đánh giá đúng đắn vai trò
cách mạng có ý nghĩa thời đại của các dân tộc bị áp bức, chỉ ra sứ mệnh lịch sử của giai
cấp công nhân, các dân tộc bị áp bức là nắm ngọn cờ dân tộc để lãnh đạo quần chúng
làm cách mạng. Đồng thời ông còn chỉ rõ nhiệm vụ của giai cấp công nhân các nước t ư
bản, đế quốc là vì lợi ích căn bản của chính mình, phải ra sức ủng hộ cách mạng giải
phóng dân tộc. Muốn đưa phong trào cách mạng tiến lên, giai cấp công nhân mỗi nước
và chính đảng của nó phải tự mình ch ng ứ
tỏ là người đại biểu chân chính của dân tộc,
phải kết hợp chặt chẽ lợi ích giai cấp và lợi ích dân tộc, đấu tranh giai cấp và đấu tranh dân tộc.
2. Sự vận động sáng tạo quan hệ giai cấp - dân tộc trong tư tưởng Hồ Chí Minh
Hồ Chí Minh, nhà cách mạng tiêu biểu nhất của các dân tộc bị áp bức trong thời
đại ngày nay, đã vận ụ
d ng và phát triển sáng ạ
t o tư tưởng Mác - Lênin về quan hệ biện
chứng giữa giai cấp và dân tộc, đấu tranh giai cấp và đấu tranh dân tộc. Từ những năm
20 của thế kỷ này, Hồ Chí Minh nhận định rằng cách mạng vô sản ở các nư c ớ tư bản và
cách mạng giải phóng dân tộc phải như: "đôi cánh của một con chim". Qua nghiên cứu
lý luận và tổng kết thực tiễn, Hồ Chí Minh đi đến kết luận hết sức cơ bản: "Muốn cứu
nước và giải phóng dân tộc không có con đường nào khác con đường cách mạng vô
sản"1. Hồ Chí Minh đã dự kiến một cách thiên tài rằng, cách mạng giải phóng dân tộc
thời đại ngày nay không phải là nhân tố bị động, phụ thuộc một chiều vào cách mạng vô
sản ở các nước tư bản phát triển; trái lại, nếu đảng của giai cấp công nhân có đường lối
1. Hồ Chí Minh: Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1996, t.9, tr.314. 171
đúng đắn, biết phát huy nhân tố bên trong và điều kiện q ố u c tế, ắ n m vững thời ơ c , thì
cách mạng ở nước thuộc địa có thể thành công trước cách mạng ở "chính quốc". Một
trong những bài học lớn nhất của cách mạng Việt Nam là bài học về sự kết hợp chặt chẽ
nhuần nhuyễn đấu tranh giai cấp và đấu tranh dân tộc, giải phóng dân tộc và giải phóng
xã hội. Đó là điểm cốt lõi của tư tư ng H ở ồ Chí Minh.
Quan điểm của giai cấp công nhân đối với vấn đề giai cấp dân tộc còn thể hiện ở
việc giải quyết đúng đắn mối quan hệ dân tộc và quốc tế, lợi ích dân tộc và lợi ích quốc
tế, giữa mở rộng giao lưu quốc tế với giữ gìn độc lập, bản sắc dân tộc. Lợi ích dân tộc
chân chính và lợi ích quốc tế của giai cấp công nhân và nhân dân lao động các nước
không đối lập nhau mà thống nhất với nhau. Đảng cách mạng chân chính của giai cấp
công nhân, chủ trương tăng cư ng ờ s
ự hiểu biết lẫn nhau, sự đoàn kết các dân tộc trên
thế giới trong cuộc đấu tranh vì hoà bình, độc lập dân tộc và tiến bộ xã hội, kiên quyết
chống mọi biểu hiện của chủ nghĩa sôvanh ích kỷ dân tộc, chủ nghĩa bá quyền áp dặt
cho các dân tộc cái trật tự thế giới phục vụ cho lợi ích ích kỷ của một nước nay một
nhóm nước có ưu thế về kinh tế, quân sự và thông tin.
Trong lịch sử đấu tranh giải phóng dân tộc và xây dựng xã ộ
h i mới theo đường lối
chủ nghĩa Mác - Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh, nhân dân Việt Nam ngày càng thu được những thắng ợ
l i to lớn có ý nghĩa ịlch ử
s . Đó là thắng lợi của đường lối nắm vững ngọn cờ độc lập dân ộ
t c và chủ nghĩa xã hội.
Câu hỏi ôn tập
1. Phân tích định nghĩa giai cấp của Lênin?
2. Đấu tranh giai cấp là gì? Các hình thức cơ bản của đấu tranh giai cấp?
3. Tại sao có thể nói đấu tranh giai cấp là một trong những động lực phát triển của xã hội có giai cấp?
4. Phân tích mối quan hệ giữa giai cấp và dân tộc trong thời đại ngày nay?
5. Quan điểm của Đảng ta về đặc điểm và nội dung của đấu tranh giai cấp ở nước ta hiện nay?
6. Nêu lên cái mới về quan hệ giai cấp - dân tộc trong tư tưởng Hồ Chí Minh. 172 Chương XII
Nhà nước và cách mạng xã hội I- Nhà nước
1. Nguồn gốc và bản chất của nhà nước
a) Nguồn gốc của nhà nư c ớ
Lịch sử cho thấy không phải khi nào xã hội cũng có nhà nước. Trong xã hội
nguyên thuỷ, do kinh tế còn thấp kém, ch a
ư có sự phân hóa giai cấp, cho nên chưa có
nhà nước. Đứng đầu các thị tộc và ộ
b lạc là các tộc trưởng do nhân dân ầ b u ra, quyền
lực của những người đứng đầu thuộc về uy tín và đạo đức, việc điều chỉnh các quan hệ xã hội được th c ự hiện bằng nh ng ữ
quy tắc chung. Trong tay họ không có và không cần một công cụ cư ng b ỡ ức đặc biệt nào.
Lực lượng sản xuất phát triển đã dẫn đến sự ra đời chế độ tư hữu và ừ t đó xã ộ h i
phân chia thành các giai cấp đối kháng và cuộc đấu tranh giai cấp không thể điều hoà được xuất h ệ i n. Điều đó ẫ d n đến nguy ơ c các giai ấ c p c ẳ
h ng những tiêu diệt lẫn nhau mà
còn tiêu diệt luôn cả xã hội. Để thảm hoạ đó không diễn ra, một cơ quan quyền lực đặc
biệt đã ra đời. Đó là nhà nước. Nhà nước đầu tiên trong lịch sử là nhà nước chiếm hữu nô
lệ, xuất hiện trong cuộc đấu tranh không điều hoà giữa giai cấp chủ nô và giai cấp nô lệ.
Tiếp đó là nhà nước phong kiến, nhà nước tư ả s n.
Nguyên nhân trực tiếp của s
ự xuất hiện nhà nước là mâu thuẫn giai cấp không thể
điều hoà được. Đúng như V.I.Lênin nhậ đị
n nh: "Nhà nước là sản phẩm và biểu hiện của
những mâu thuẫn giai cấp không thể điều hoà được. Bất cứ ở đâu, hễ lúc nào và ch ng ừ
nào mà, về mặt khách quan, những mâu thuẫn giai cấp không thể điều hoà được, thì nhà
nước xuất hiện. Và ngược lại: sự tồn tại của nhà nước chứng tỏ rằng những mâu thuẫn
giai cấp là không thể điều hoà được"1. Nhà nước chỉ ra đời, tồn tại trong một giai đoạn
nhất định của sự phát triển xã hội và sẽ mất đi khi những cơ sở tồn tại của nó không còn nữa.
b) Bản chất của nhà nước
Nhà nước ra đời tựa hồ đứng ngoài xã hội, làm cho xã h i
ộ tồn tại trong vòng trật
tự nhất định nhưng trên thực tế, chỉ giai cấp có thế lực nhất - giai cấp t ố h ng trị về kinh
tế mới có đủ điều kiện lập ra và sử dụng bộ máy nhà nước. Nhờ có nhà nước, giai cấp
này cũng trở thành giai cấp thống trị về mặt chính trị, và do đó có thêm những
1. V.I.Lênin: Toàn tập, Nxb. Tiến bộ, Mátxcơva, 1976, t.33, tr. 9. 173
phương tiện mới để đàn áp và bóc lột giai cấp khác. Vì thế, về bản c ấ h t “Nhà nước
chẳng qua chỉ là một bộ máy của một giai cấp này dùng để trấn áp một giai cấp khác”1,
là bộ máy dùng để duy trì sự thống trị của giai ấ c p này đối ớ
v i giai cấp khác, là cơ quan
quyền lực của một giai cấp đối với toàn xã hội, là công cụ chuyên chính của một giai
cấp. Không có và không thể có nhà nước đứng trên các giai cấp h ặ o c nhà nước chung
cho mọi giai cấp. Nhà nước chính là một bộ máy do giai cấp thống trị về kinh tế thiết lập
ra nhằm hợp pháp hóa và củng cố sự áp bức của chúng đối với quần chúng lao động.
Giai cấp thống trị sử dụng ộ
b máy nhà nước để đàn áp, cưỡng bức các giai cấp khác
trong khuôn khổ lợi ích c a
ủ giai cấp thống trị. Đó là bản chất của nhà nước theo nguyên
nghĩa, tức nhà nước của giai cấp bóc lột.
Theo bản chất đó, nhà nước không thể là lực lượng điều hòa sự xung đột giai cấp,
mà trái lại, nó càng làm cho mâu thuẫn giai cấp ngày càng gay gắt. Cũng theo bản chất
đó, nhà nước là bộ máy quan trọng nhất của kiến trúc thượng tầng trong xã hội có giai
cấp. Tất cả những hoạt động chính trị, văn hóa, xã hội do nhà nước tiến hành, xét cho
cùng, đều xuất phát từ lợi ích của giai cấp thống trị.
Thực tế lịch sử đã chứng minh rằng, cho dù được che giấu dưới hình thức tinh vi
như thế nào, cho dù có bị khúc xạ qua những lăng kính phức tạp ra sao, nhà nước trong
mọi xã hội có giai cấp đối kháng cũng chỉ là công cụ bảo vệ lợi ích của giai ấ c p thống trị. Tuy nhiên c n
ũ g có trường hợp, nhà nước giữ được một mức độ độc lập nào đó đối
với cả hai giai cấp đối địch, khi cuộc đấu tranh giữa chúng đạt tới thế cân bằng nhất
định; hoặc nhà nước cũng có thể t ự h c h ệ i n ự
s thỏa hiệp về quyền lợi tạm thời giữa những giai cấp để ch ng l ố
ại một giai cấp khác. Những trường hợp trên là có tính chất ngoại lệ và
tạm thời. Sự phát triển của nền kinh tế - xã hội nói chung và của cuộc đấu tranh giai cấp
nói riêng sẽ phá vỡ thế cân bằng giữa các giai cấp thù địch với nhau, sẽ phá vỡ sự thoả
hiệp tạm thời giữa các giai cấp với nhau và tất yếu sẽ tập trung qu ề y n ự l c vào tay ộ m t giai cấp nhất định.
2. Đặc trưng cơ bản của nhà nước
Các nhà nước được tổ chức một cách khác nhau. Song, bất kỳ nhà nước nào cũng có
ba đặc trưng cơ bản sau:
a) Nhà nước quản lý dân cư trên một vùng lãnh thổ nhất định:
Khác với tổ chức thị tộc, ộ b lạc t ờ
h i nguyên thủy được hình thành trên cơ sở những quan hệ huyết th ng, ố
Nhà nước được hình thành trên cơ sở phân chia dân ư c theo lãnh
thổ mà họ cư trú. Quyền lực nhà nước có hiệu ự
l c với mọi thành viên trong lãnh thổ
không phân biệt huyết thống. Đặc trưng này làm xuất hiện mối quan hệ giữa t ng ừ người
trong cộng đồng với nhà nước. Mỗi nhà nước được xác định bằng một biên giới quốc gia nhất định.
1 C. Mác và Ăngghen: Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1995, t.22, tr. 290 - 291. 174
b) Nhà nước có một bộ máy quyền lực chuyên nghiệp mang tính
cưỡng chế đối với mọi thành viên trong xã hội
Khác với các cơ quan điều hành công việc chung trong thị tộc, bộ lạc, nhà nước
của giai cấp thống trị nào cũng có một bộ máy quyền l c
ự chuyên nghiệp. Bộ máy quyền
lực đó bao gồm các đội vũ trang đặc biệt (quân đội, cảnh sát, nhà tù, v.v.) và bộ máy
quản lý hành chính. Nhà nước thực hiện qu ề y n ự l c ủ
c a mình trên cơ sở sức ạ m nh cưỡng
bức của pháp luật và dùng các thiết chế bạo lực để pháp luật của mình được thực thi trong thực tế.
c) Nhà nước hình thành hệ thống thuế khóa để duy trì và tăng cường
bộ máy cai trị
Nhà nước không thể tồn tại nếu không ự
d a vào thuế khóa, quốc trái và các hình
thức bóc lột khác. Đó là những chế độ đóng góp có tính chất cưỡng bức để nuôi sống bộ
máy cai trị. Hệ thống thuế khóa, cống nạp như vậy hoàn toàn không có trong hình thức
tổ chức xã hội thị tộc, bộ lạc. Nó chỉ tồn tại gắn liền với hình thái tổ c ứ h c nhà nước.
Bằng các hình thức khác nhau như vậy, nhà nước của giai cấp bóc lột không những là
công cụ trấn áp giai cấp mà còn là công cụ thực hiện sự bóc lột các giai cấp bị áp bức.
3. Chức năng cơ bản của nhà nước
Bản chất giai cấp của nhà nước được thể hiện ở các chức năng của nó. Tùy theo
góc độ khác nhau, chức năng của nhà nước được phân chia khác nhau. Dưới góc độ tính
chất của quyền lực chính trị, nhà nước có chức năng thống trị chính trị của giai cấp và chức năng xã hội. Dư i
ớ góc độ phạm vi tác động của quyền l c
ự , nhà nước có chức năng đối nội và c ứ h c nă đố ng i ngoại.
a) Chức năng thống trị chính trị của giai cấp và chức ă n ng xã hội
Chức năng thống trị chính trị của giai ấ c p - c ứ h c ă n ng giai ấ c p - là chức năng nhà
nước làm công cụ chuyên chính của một giai cấp nhằm bảo vệ sự thống trị giai cấp đó
đối với toàn thể xã hội. C ứ
h c năng giai cấp của nhà nước bắt nguồn từ lý do ra đời của
nhà nước và tạo thành bản chất chủ yếu của nó.
Chức năng xã hội của nhà nước là chức năng nhà nước thực hiện sự quản lý những
hoạt động chung vì sự tồn ạ
t i của xã hội, thỏa mãn một số nhu cầu chung của cộng đồng
dân cư nằm dưới sự quản lý của nhà nước.
Trong hai chức năng đó thì chức năng th n
ố g trị chính trị là cơ bản n ấ h t có vai trò
chi phối chức năng xã hội phải phụ thuộc và phục vụ cho chức năng thống trị chính trị. Giai cấp th n
ố g trị bao giờ cũng biết giới hạn kiện toàn cách thực hiện chức năng xã hội
trong khuôn khổ lợi ích của mình. Song, chức năng xã hội ạ
l i là cơ sở cho việc t ự h c
hiện chức năng giai cấp; bởi vì chức năng giai cấp chỉ có thể được thực hiện thông qua
chức năng xã hội. Ph. Ăngghen viết “ở khắp nơi, chức năng xã hội là cơ sở của ự s t ố h ng
trị chính trị; và sự thống trị chính trị cũng chỉ kéo dài chừng nào nó còn thực hiện chức 175
năng xã hội đó của nó”1.
b) Chức năng đối nội và chức năng đối ngoại
Sự thống trị chính trị và sự thực hiện chức năng xã hội của nhà nước thể hiện
trong lĩnh vực đối nội c ng nh ũ ư trong đối ngoại.
Chức năng đối nội của nhà nước nhằm duy trì trật tự kinh tế, xã hội, chính trị và
những trật tự khác hiện có trong xã hội. Thông thường điều đó phải được pháp luật hóa
và được thực hiện nhờ sự cưỡng bức của bộ máy nhà nước. Ngoài ra, nhà nước còn sử
dụng nhiều phương tiện khác (bộ máy thông tin, tuyên truyền, các cơ quan văn hóa,
giáo dục...) để xác lập, c ng ủ
cố tư tưởng, ý chí của giai cấp t ố
h ng trị, làm cho chúng trở
thành chính thống trong xã hội.
Chức năng đối ngoại của nhà nước nhằm bảo vệ biên giới lãnh thổ quốc gia và
thực hiện các mối quan hệ kinh tế, chính t ị r , xã ộ h i ớ
v i các nhà nước khác vì ợ l i ích của
giai cấp thống trị cũng như lợi ích quốc gia, khi lợi ích quốc gia không mâu thuẫn với
lợi ích của giai cấp thống trị. Ngày nay, trong xu thế hội nhập khu vực và quốc tế, việc
mở rộng chức năng đối ngoại của nhà nước có tầm quan trọng đặc biệt.
Cả hai chức năng đối nội và đối ngoại của nhà nước đều xuất phát từ lợi ích của
giai cấp thống trị. Chúng là hai mặt của một thể thống nhất. Tính chất của chức nă đố ng i
nội quyết định tính chất chức năng đối ngoại của nhà nước; ngược lại tính chất và
những nhu cầu của chức năng đối ngoại có tác động mạnh mẽ trở lại chức năng đối nội.
4. Các kiểu và hình thức nhà nước
Kiểu nhà nước là khái niệm dùng để chỉ bộ máy thống trị đó thuộc về giai cấp nào,
tồn tại trên cơ sở chế độ kinh tế nào, tương ứng với hình thái kinh tế - xã hội nào.
Mỗi kiểu nhà nước lại có thể tồn tại dưới các hình thức khác nhau. Hình thức nhà
nước là khái niệm dùng để chỉ cách thức tổ chức và phương thức thực hiện quyền lực
nhà nước. Nói cách khác đó là hình thức cầm quyền của giai cấp thống trị.
Hình thức nhà nước bị quy định bởi ả b n c ấ h t giai cấp ủ
c a nhà nước, bởi tương
quan lực lượng giữa các giai cấp, bởi cơ cấu giai cấp - xã hội, bởi đặc điểm truyền thống
chính trị của đất nước...
Tương ứng với ba chế độ xã hội có đối kháng giai cấp trong lịch sử là hình thái
kinh tế - xã hội chiếm hữu nô lệ, hình thái kinh tế - xã hội phong k ế i n và hình thái kinh ế t
- xã hội tư bản chủ nghĩa là ba kiểu nhà nước: nhà nước chiếm hữu nô lệ, nhà nước
phong kiến và nhà nước tư sản. Tùy theo tình hình kinh tế - xã hội cụ thể của mỗi quốc
gia mà mỗi kiểu nhà nước được tổ chức theo những hình thức nhất định. Nhà nước xã
hội chủ nghĩa mang bản chất "giai cấp vô sản", nhưng lại là một kiểu nhà nước đặc biệt.
Nhà nước chiếm hữu nô lệ. Đây là nhà nước của giai cấp chủ nô thời cổ đại mà 1. S d đ , t.20, tr. 253. 176
tiêu biểu là các hình thức lịch sử nhà nư c
ớ chủ nô ở Hy Lạp và La Mã cổ đại như chính
thể quân chủ và chính thể cộng hoà, chính t ể h quý ộ t c và chính t ể h dân chủ. Các hình
thức này chỉ khác nhau về cách thức và cơ chế h ạ
o t động của tổ chức bộ máy nhà nước,
còn bản chất của chúng đều là nhà nước của giai cấp chủ nô, nhằm thực hiện s ự chuyên chính đối với nô lệ.
Nhà nước phong kiến. Đây là nhà nước của giai cấp địa chủ phong kiến. Nhà nước
phong kiến cũng được tổ chức dưới nhiều hình thức khác nhau. Nói chung, ở phương
Tây, hình thức quân chủ phân quyền là hình thức nhà nước phổ biến. Quyền lực nhà
nước được chia thành quyền lực độc lập, địa phương phân tán. Mỗi chúa phong kiến là
một ông vua trên lãnh thổ của mình. Mối liên hệ thực sự giữa các chúa phong kiến châu
Âu chủ yếu được thiết lập bằng các hình thức liên minh của các nhà nước cát cứ, trong
đó Thiên Chúa giáo trở thành mối quan hệ tinh thần thiêng liêng giữa các tiểu vương quốc phong kiến.
ở phương Đông (tiêu biể ố
u là Trung Qu c và ấn Độ), hình thức quân chủ tập quyền
là hình thức nhà nước phổ biến dựa trên chế độ sở hữu nhà nước về ruộng đất. Trong nhà nư c
ớ này, quyền lực của vua được tăng cư ng ờ
rất mạnh, hoàng đế có uy quyền
tuyệt đối, ý chí của vua là pháp luật.
Dù tồn tại dưới bất kỳ hình thức nào, nhà nước phong kiến cũng chỉ là chính qu ề y n
của giai cấp địa chủ, quý tộc, là cơ quan bảo vệ những đặc quyền phong kiến, là công
cụ của giai cấp địa chủ phong kiến dùng để áp bức, thống trị nông nô.
Nhà nước tư sản. Nhà nước tư sản cũng được tổ chức dưới nhiều hình thức khác
nhau, nhưng nói chung, chỉ có hai hình thức cơ bản nhất là hình thức cộng hoà và hình
thức quân chủ lập hiến. Hình thức cộng hoà lại đư c
ợ tổ chức dưới những hình thức khác
nhau như cộng hoà Đại nghị, c ng ộ
hoà Tổng thống trong đó hình thức cộng hoà Đại
nghị là hình thức điển hình và phổ biến nhất. Trong thực tế, nhằm thích ứng với điều
kiện lịch sử cụ thể của mỗi quốc gia, các hình thức cụ thể của nhà nước tư sản hiện đại
lại có sự khác nhau khá lớn, về chế độ bầu cử, chế độ tổ chức một viện hay hai viện, về
nhiệm kỳ tổng thống, về sự phân chia quyền lực giữa tổng thống và nội các.
Hình thức của nhà nước tư sản là rất phong phú nhưng không làm thay đổi bản
chất của nó - đó là công cụ của giai cấp tư sản dùng để áp bức thống trị giai cấp vô sản
và quần chúng lao động để bảo vệ lợi ích và quyền thống trị của giai cấp tư sản. Đúng
như V.I.Lênin đã đã chỉ ra: “Những hình thức của nhà nước tư sản thì hết sức khác
nhau, nhưng thực chất chỉ là một: chung quy lại thì tất cả n ữ
h ng nhà nước ấy, vô luận
thế nào, cũng tất nhiên phải là nền chuyên chính tư sản"1.
Tuy nhiên có thể thấy trước khi có nền dân chủ vô sản thì nền dân chủ đạt được
1. V.I.Lênin: Toàn tập, Nxb. Tiến bộ, Mátxcơva, 1976, t.33, tr. 44. 177
trong chủ nghĩa tư bản là nấc thang khá quan trọng trong sự tiến hóa của nền dân chủ
trong lịch sử. Sự ra đời chế độ dân chủ tư sản là một bước tiến ề v chất trong sự phát
triển của nhà nước. ở ó,
đ nó đã kết tinh được những giá trị dân chủ được sáng tạo ra
trong thời kỳ trước khi giai cấp công nhân cầm quyền, đồng thời thể hiện được những
nhân tố mang tính nhân loại, mang tính nhân dân chứa đựng trong một số chuẩn mực dân chủ đang được th c
ự hiện ở các nước tư bản chủ nghĩa. Sự phát triển hợp quy luật
của các giá trị đó là những nhân tố nội tại dẫn tới phủ định c ủ h nghĩa ư t bản. Nền dân
chủ vô sản với tư cách là nền dân chủ cao về chất so với dân chủ tư sản cũng chỉ ra đời
một khi biết kế thừa, phát triển toàn bộ những giá trị dân chủ mà loài người đã sáng tạo ra trong lịch sử đặ
, c biệt là những giá trị dân chủ đạ
t được trong chủ nghĩa tư bản.
Nhà nước vô sản. Nhà nước vô sản là một kiểu nhà nước đặc biệt trong lịch sử.
Tính chất đặc biệt của nó trước hết là ở chỗ nó chỉ tồn tại trong thời kỳ quá độ lên chủ
nghĩa cộng sản, nó là kiểu nhà nước cuối cùng trong lịch sử của xã hội loài người.
C.Mác khẳng định: "Giữa xã hội tư bản c ủ
h nghĩa và xã hội cộng sản chủ nghĩa là một
thời kỳ cải biến cách mạng từ xã hội nọ sang xã hội kia. Thích ứng với thời kỳ ấy là một
thời kỳ quá độ chính trị, và nhà nước của thời kỳ ấy không thể là cái gì khác hơn là nền
chuyên chính cách mạng của giai cấp vô sản"1.
Sự tồn tại của nhà nước vô sản trong thời kỳ quá độ này là tất ế y u vì trong thời kỳ
quá độ xã hội còn tồn tại các giai cấp bóc lột và các lực lượng xã hội, chúng chống lại
sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội khiến giai cấp công nhân và nhân dân lao động
phải trấn áp chúng bằng bạo lực. Hơn nữa, trong thời kỳ quá độ còn có các giai cấp và
tầng lớp trung gian khác. Do địa vị kinh tế - xã hội của mình, họ dễ dao động giữa giai
cấp vô sản và giai cấp tư sản, họ không thể tự mình tiến lên c ủ
h nghĩa xã hội. Giai cấp
vô sản phải tìm mọi cách thu hút lực lượng đông đảo về phía mình. ở đây, chuyên chính
vô sản đóng vai trò là thiết chế cần thiết để bảo đảm sự lãnh đạo của giai cấp công nhân đối với nhân dân.
Tính chất đặc biệt của nhà nước vô sản còn thể hiện ở chỗ chức năng cơ bản nhất,
chủ yếu nhất của nó không phải là chức năng bạo lực mà là chức năng tổ chức xây dựng
kinh tế – xã hội. Khi đề cập tới vấn đề này, V.I.Lênin cho rằng chuyên chính vô sản
không phải chỉ là bạo lực đối với bọn bóc lột, và cũng không phải chủ yếu là bạo ự l c mà
mặt cơ bản của nó là tổ chức, xây dựng toàn diện xã hội mới - xã hội xã hội chủ nghĩa
và cộng sản chủ nghĩa.
Cũng vì những tính chất đặc biệt như vậy của nhà nước vô sản mà những nhà kinh
điển của chủ nghĩa Mác - Lênin đã khẳng định rằng nhà nước vô sản là một kiểu nhà
nước đặc biệt trong lịch sử; đó là "nhà nước không còn nguyên nghĩa", là nhà nước "nửa
1. C.Mác và Ph.Ăngghen: Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1995, t.19, tr. 47. 178
nhà nước". Sau khi những cơ sở kinh tế, xã hội của sự xuất hiện và tồn tại của nhà nước
mất đi thì nhà nước sẽ không còn. Sự mất đi của nhà nước vô sản không phải bằng con
đường "thủ tiêu", "xóa bỏ" mà bằng con đường "tự tiêu vong". Sự tiêu vong của nhà
nước vô sản là một quá trình rất lâu dài.
Tính chất đặc biệt của nhà nước vô sản còn thể hiện ở cơ sở quyền lực của nhà
nước - đó là nền tảng liên minh công - nông làm nòng cốt cho sự liên minh với mọi tầng lớp nh ng ng ữ
ười lao động khác trong xã hội.
Để thực hiện sứ mệnh của mình, giai cấp công nhân cần có sự ỗ h trợ, cộng tác, liên
minh, vững chắc và ngày càng củng cố với những người lao động khác. Do vậy,
chuyên chính vô sản là một loại liên minh đặc biệt giữa giai cấp công nhân với quần
chúng lao động không vô sản. Nhà nư c
ớ vô sản do vậy phải là chính quyền của nhân
dân, là nhà nước của dân, do dân, vì dân. Cũng do đó, chế độ dân chủ vô sản là chế độ
dân chủ theo nghĩa đầy đủ nhất của từ này. Đó là nền dân chủ bao quát toàn diện mọi
lĩnh vực của đời sống xã hội, nó lấy dân chủ trên lĩnh vực kinh tế làm cơ sở. Chủ nghĩa
xã hội không thể tồn tại và phát triển được nếu thiếu dân chủ, thiếu sự thực hiện một
cách đầy đủ và mở rộng không ngừng dân chủ. "Phát triển dân chủ đến cùng, tìm ra những hình thức của ự s phát tr ể i n ấy, đem thí ngh ệ i m n ữ h ng hình t ứ
h c ấy trong thực tiễn, v.v."1
là một trong những nhiệm vụ cấu thành của cách ạ
m ng xã hội chủ nghĩa, là ộ m t vấn đề
có tính quy luật của sự phát triển và hoàn thiện nhà nước vô sản.
Giai cấp công nhân không chỉ có sứ mệnh lịch sử lãnh đạo cuộc đấu tranh để
giải phóng dân tộc mình, mà còn có vai trò lịch sử toàn thế giới. Do vậy, chuyên chính
vô sản còn phải làm nghĩa vụ quốc tế của mình, bằng việc giúp đỡ từ mọi phương d ệ i n
có thể được cho cuộc đấu tranh của các dân tộc vì hòa bình, độc lập dân tộc, dân chủ và tiến bộ xã hội.
Nhà nước vô sản là tổ chức, thông qua đó, Đảng c a
ủ giai cấp công nhân thực hiện
vai trò lãnh đạo của mình đối với toàn xã hội. Không có sự lãnh đạo của Đảng Cộng
sản, nhà nước đó không giữ được bản chất giai cấp công nhân của mình. Do vậy, bảo
đảm vai trò lãnh đạo của Đảng Cộng ả
s n đối với nhà nước là nguyên tắc sống còn của
chuyên chính vô sản. Sự lãnh đạo của Đảng đối với nhà nước không chỉ là yếu tố bảo
đảm bản chất giai cấp vô ả
s n của nhà nước, mà còn là điều k ệ
i n để giữ tính nhân dân
của nhà nước đó. Đây cũng là một tính chất đặc biệt của nhà nước vô sản
Nhà nước vô sản có thể tồn tại dưới các hình thức khác nhau. Công xã Pari năm
1871 đã sản sinh ra nhà nước vô sản kiểu Công xã. Hình thức thứ hai của chuyên chính
vô sản là Xôviết. ở một ố s nước, nhà ư
n ớc vô sản còn tồn tại dưới hình thức nhà nước dân chủ nhân dân v.v..
Thực tiễn xây dựng chủ nghĩa xã hội mang lại cho nhà nư c ớ vô sản nhiều hình thức mới. Tính a
đ dạng của nhà nước đó tùy thuộc vào điều kiện lịch sử cụ t ể h của t ờ h i
1. V.I.Lênin: Toàn tập, Nxb. Tiến bộ, Mátxcơva, 1976, t.33, tr. 97. 179
điểm xác lập nhà nước ấy, tùy thuộc vào tương quan lực lượng g ữ i a các giai ấ c p và k ố h i
liên minh giai cấp tạo thành cơ sở xã ộ h i ủ
c a nhà nước, tùy thuộc vào nh ệ i m ụ v kinh ế t -
chính trị - xã hội mà nhà nước đó phải thực hiện, tùy th ộ
u c vào truyền thống chính trị của
dân tộc. Hình thức cụ thể của nhà nước trong thời kỳ quá độ có thể ấ r t khác nhau, nhưng
bản chất của chúng chỉ là một: chuyên chính cách mạng của giai cấp vô sản.
II- Cách mạng xã hội
1. Bản chất và vai trò của cách mạng xã hội
a) Khái niệm cách mạng xã hội
Theo nghĩa rộng, cách mạng xã hội là s
ự biến đổi có tính chất bước ngoặt và căn
bản về chất trong mọi lĩnh vực đời sống xã hội, là phương thức thay thế hình thái kinh tế
- xã hội lỗi thời bằng hình thái kinh tế - xã hội cao hơn.
Theo nghĩa hẹp, cách mạng xã hội là việc lật đổ một chế độ chính trị đã ỗ l i thời,
thiết lập một chế độ chính trị tiến bộ hơn.
Dù theo nghĩa rộng hay nghĩa hẹp, giành chính quyền vẫn là vấn đề cơ bản của mọi
cuộc cách mạng xã hội. Bởi vì, chỉ khi nào giành được chính quyền, giai cấp cách mạng
mới xác lập được nền chuyên chính của mình, tiến tới bảo đảm được quyền lực của
mình trên mọi lĩnh vực của đời sống xã hội.
Tiến hóa xã hội cũng là hình thức phát triển của xã hội. Nhưng khác với cách
mạng xã hội, nó là quá trình phát triển diễn ra một cách tuần tự, dần dần với những biến
đổi cục bộ trong một hình thái kinh tế - xã hội nhất định. Song tiến hóa xã ộ h i và cách
mạng xã hội thống nhất biện chứng với nhau: cách mạng xã hội chỉ trở thành tất yếu
lịch sử khi những tiền đề của nó được tạo ra nhờ tiến hóa xã hội. Ngược lại, cách mạng
xã hội mở đường cho tiến hóa như là những quá trình kế tiếp nhau không ngừng trong
sự phát triển của xã hội.
Cải cách xã hội cũng tạo nên sự thay đổi về chất nhất định trong đời sống xã hội,
nhưng khác về nguyên tắc với cách mạng xã hội ở chỗ: cải cách xã hội chỉ tạo nên
những biến đổi riêng lẻ, b
ộ phận trong khuôn khổ chế độ xã hội đang tồn tại; những cải
cách xã hội có ý nghĩa thúc đẩy quá trình tiến hóa ạ t o t ề
i n đề dẫn tới cách mạng xã hội.
Kinh nghiệm lịch sử cho thấy, trong các chế độ xã hội có đối kháng giai cấp, phần lớn
những cải cách xã hội là kết quả của phong trào đấu tranh ủ c a lực lượng tiến ộ b , và
trong những hoàn cảnh nhất định, chúng trở thành những bộ phận hợp thành của cách mạng xã hội.
Đảo chính là thủ đoạn giành quyền lực nhà nước bởi một cá nhân hoặc một nhóm
người nhằm xác lập một chế độ xã hội có cùng bản chất. Đảo chính không động đến chế
độ xã hội và không p ả h i là phong trào cách ạ
m ng của quần chúng, cho nên đảo chính
khác hoàn toàn với cách mạng xã hội.
b) Nguyên nhân của cách mạng xã hội 180
Nguyên nhân sâu xa của cách mạng xã hội là mâu thuẫn giữa lực lượng sản xuất
và quan hệ sản xuất. Lực lượng sản xuất phát triển đến một mức độ nhất định thì quan
hệ sản xuất cũ trở nên lỗi thời, kìm hãm sự phát triển của các lực lượng sản xuất. “Từ
chỗ là những hình thức phát triển của các lực lượng sản xuất, những quan hệ ấy trở
thành những xiềng xích của các l c
ự lượng sản xuất. Khi đó bắt đầu thời đại một cuộc cách mạng xã hội”1.
Trong xã hội có giai cấp, mâu thuẫn giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất
biểu hiện về mặt xã hội thành mâu thuẫn giữa giai ấ c p cách ạ m ng, đại biểu cho lực
lượng sản xuất mới với giai cấp thống trị dùng mọi thủ đ ạ
o n, đặc biệt là sử dụng công
cụ nhà nước có trong tay để bảo vệ, duy trì quan hệ sản xuất lỗi thời. Để thay thế quan
hệ sản xuất cũ bằng quan hệ sản xuất mới cao hơn và làm cho nó trở thành quan hệ sản
xuất thống trị nhằm giải phóng mình, giai cấp cách mạng phải tiến hành đấu tranh
chống lại giai cấp thống trị, phải giành lấy chính quyền nhà nước. Do vậy, cách mạng xã hội là đỉnh cao ủ
c a đấu tranh giai cấp và là bước nhảy vọt tất yếu trong sự phát triển
của xã hội có giai cấp; vấn đề chính quyền là vấn đề cơ bản của mọi cuộc cách mạng xã hội.
c) Vai trò của cách mạng xã hội
Các cuộc cách mạng xã hội có vai trò to lớn trong đời sống xã hội. Chỉ có cách
mạng xã hội mới thay thế được quan hệ sản xuất cũ bằng quan hệ sản xuất mới, tiến bộ,
thúc đẩy lực lượng sản xuất phát triển; mới thay thế được hình thái kinh ế t - xã hội cũ
bằng hình thái kinh tế - xã hội mới cao hơn. Cách mạng xã hội là bước chuyển biến vĩ
đại trong đời sống xã ộ
h i về kinh tế - chính t ị
r - văn hóa - tư tưởng. Trong các thời kỳ
cách mạng xã hội, năng lực sáng tạo của quần chúng nhân dân được phát huy một cách
cao độ, như C.Mác đã nói: cách mạng xã hội là đầu tàu của lịch sử.
Lịch sử nhân loại đã chứng minh đầy đủ và rõ nét vai trò của cách mạng xã hội qua
bốn cuộc cách mạng xã hội đưa nhân loại trải qua 5 hình thái kinh tế - xã hội nối tiếp
nhau là: Cuộc cách mạng xã hội thực hiện bư c
ớ chuyển từ hình thái kinh tế - xã hội
nguyên thuỷ lên hình thái kinh tế - xã hội chiếm hữu nô lệ; cuộc cách mạng chuyển c ế h
độ nô lệ lên chế độ
phong kiến; cuộc cách mạng tư sản lật đổ chế độ phong kiến, xác lập
chế độ tư bản chủ nghĩa; cuộc cách mạng vô sản lật đổ chủ nghĩa tư bản, xác lập chế độ
xã hội chủ nghĩa và tiến lên cộng sản chủ nghĩa.
Cuộc cách mạng vô sản là một kiểu cách mạng xã hội mới về chất. Nếu tất cả các
cuộc cách mạng xã hội trư c
ớ chỉ là sự thay thế hình thức của chế độ chiếm ữ h u tư nhân,
thay thế hình thức người bóc lột người, thì cách mạng vô sản nhằm xây dựng xã hội mới
không có giai cấp để giải phóng triệt để con người. Đó là sự chuyển biến sâu sắc nhất
trong lịch sử nhân loại.
d) Tính chất, lực lượng và động lực của cách mạng xã hội
1. C.Mác và Ph.Ăngghen: Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1993, t.13, tr. 15. 181
Tính chất của một cuộc cách mạng xã hội được xác định ở
b i nhiệm vụ giải quyết
mâu thuẫn kinh tế (mâu thuẫn giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất) và mâu thuẫn
xã hội (giữa giai cấp bị bóc lột với giai cấp bóc lột) tương ứng. Nó phải giải quyết
những mâu thuẫn giai cấp nào, xoá bỏ chế độ xã hội nào, xác lập chế độ xã hội nào.
Chẳng hạn, cuộc cách mạng 1789 ở Pháp là cuộc cách mạng tư sản vì giai cấp tư sản và
các tầng lớp lao động do giai cấp tư sản lãnh đạo đã thực hiện nhiệm vụ lật đổ giai cấp
địa chủ phong kiến, xoá ỏ b chế độ phong kiến, xây ự d ng chế độ tư bản.
Tính chất và nhiệm vụ của một cuộc cách mạng xã hội quy định lực lượng và
động lực của cách mạng. Lực lượng của cách mạng xã hội là những giai cấp và tầng lớp
nhân dân có lợi ích ít nhiều gắn bó với cách mạng và thúc đẩy cách mạng xã hội phát
triển. Lực lượng cách mạng do tính chất của cách mạng quyết định và còn do cả những điều kiện lịch ử
s cụ thể của mỗi cuộc cách mạng xã hội quyết đị nh. Có những cuộc cách
mạng xã hội cùng một kiểu, nhưng do hoàn cảnh lịch sử cụ thể trong nước và trên t ế h
giới khác nhau, nên có những lực lượng cách mạng khác nhau.
Động lực của cách mạng xã hội là những giai cấp có lợi ích gắn bó chặt chẽ và lâu
dài đối với cách mạng. Tùy theo điều kiện lịch s c ử ụ thể, ng l độ
ực của cách mạng xã hội cũng thay đổi.
Vai trò lãnh đạo trong cách mạng xã hội thuộc về giai cấp đ ng ứ ở vị trí trung tâm
của thời đại, là giai cấp đại biểu cho phương thức sản xuất mới, là giai cấp t ế i n bộ nhất
trong số các giai cấp đang tồn tại. Chẳng hạn, giai cấp tư sản là giai ấ c p lãnh đạo trong
cách mạng tư sản, giai cấp vô sản là giai cấp lãnh đạo trong cách mạng vô sản.
2. Quan hệ giữa điều kiện khách quan và nhân tố chủ quan trong cách
mạng xã hội
Cách mạng xã hội chỉ có thể nổ ra, việc giành chính quyền chỉ trở thành nhiệm vụ
trực tiếp, khi đã có những điều kiện khách quan cần thiết đã chín muồi tạo thành tình thế cách mạng.
Tình thế cách mạng là sự chín muồi của mâu thuẫn giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất, c a
ủ mâu thuẫn giai cấp trong xã hội dẫn tới những đảo lộn trong nền
tảng kinh tế - xã hội, tạo nên một cuộc khủng hoảng chính trị sâu sắc khiến cho việc
thay thế thể chế chính trị đó bằng thể chế chính trị khác tiến bộ hơn như là một thực tế không thể đ o ng ả ược.
Kinh nghiệm lịch sử đã chứng minh rằng nếu chưa có những điều kiện khách
quan cho một cuộc cách mạng xã hội thì không có một nỗ lực nào của người cách
mạng có thể đưa cách mạng đến thắng lợi. Nhưng một khi điều kiện khách quan cho
cuộc cách mạng đã chín muồi, thì vận mệnh của một cuộc cách mạng lại hoàn toàn tùy thuộ ố
c vào nhân t chủ quan và lúc đó nhân t c
ố hủ quan là nhân tố chủ đạ o.
Muốn cho cách mạng xã hội nổ ra và giành thắng lợi, ngoài tình thế cách mạng,
còn phải có sự chín muồi của nhân tố chủ quan và sự kết hợp úng đ đắn nhân tố chủ quan 182
với điều kiện khách quan.
Sự chín muồi của nhân tố chủ quan trong cách mạng xã hội biểu hiện ở trình độ
cao của tính tổ chức, ở mức độ quyết tâm đến đỉnh điểm ủ
c a giai cấp cách mạng sẵn
sàng tiến hành những hoạt động cách mạng mạnh mẽ nhất, kiên quyết nhất để lật đổ
chính quyền đương thời, xác lập chính quyền cách mạng do giai cấp đó làm chủ thể.
Nhân tố chủ quan gắn liền với mỗi kiểu cách mạng xã hội và mức độ phát triển của nó
trong mỗi kiểu cách mạng c ng r ũ ất khác nhau.
Cách mạng xã hội không thể nổ ra và thắng lợi khi điều k ệ i n khách quan không
cho phép. Nhưng giai cấp cách mạng không thể thụ động n ồ
g i chờ, mà phải chuẩn bị
lực lượng và phải tác động làm cho điều kiện khách quan chín muồi. Và khi điều kiện
khách quan đã chín muồi, tình thế cách mạng xuất hiện thì giai cấp cách mạng phải kịp
thời chớp lấy thời cơ, phát động quần chúng đứng lên làm cách mạng, giành chính
quyền về tay. V.I.Lênin nhắc nhở người mácxít chân chính phải biết kết hợp “tính sáng
suốt khoa học hoàn toàn trong việc phân tích tình hình khách quan và sự tiến hóa khách
quan, với việc thừa nhận một cách hết sức dứt khoát tác dụng của nghị lực cách mạng,
tính sáng tạo cách mạng và tính chủ độ
ng cách mạng của quần chúng, - và dĩ nhiên là cả
của những cá nhân, những tập đoàn, những tổ chức và những chính đảng biết phát hiện
ra và thực hiện sự liên kết với những giai cấp này hoặc giai cấp khác”1.
3. Hình thức và phương pháp cách mạng
Cách mạng xã hội có thể diễn ra dưới nhiều hình thức khác nhau, nhưng dù dưới
hình thức nào, cách mạng cũng không thể đạt tới thành công nếu không có bạo lực cách mạng làm điều kiện.
Bạo lực cách mạng là hành động cách mạng của quần chúng dưới sự lãnh đạo của
giai cấp cách mạng vượt qua khỏi giới hạn pháp l ậ
u t của giai cấp thống trị đương thời
nhằm lật đổ nhà nước lỗi thời, xác lập nhà nước của giai cấp cách mạng.
Bạo lực cách mạng là tất yếu, bởi vì giai cấp thống trị lỗi thời không bao giờ tự
nguyện từ bỏ địa vị thống trị của mình. Trước phong trào cách mạng của quần chúng,
lợi ích bị uy hiếp, nó sẵn sàng sử dụng quyền lực của nhà nước với bộ máy bạo lực để
đàn áp phong trào cách mạng. Vì vậ để y, lật đổ
giai cấp thống trị và giành chính quyền,
giai cấp cách mạng không có cách nào khác là phải dùng đến bạo lực cách mạng. C.Mác
cho rằng bạo lực là bà đỡ cho mọi xã hội cũ đang thai nghén một xã hội mới, bạo lực là
công cụ mà sự vận động xã hội dùng để tự mở đường cho mình và đập tan những hình thức chính thức cứ đờ ng và chết.
Phân tích đặc điểm nhà nước tư sản trong thời đại đế quốc chủ nghĩa, V.I Lênin đi
tới kết luận về tính tất yếu phổ biến của cách mạng bạo lực: “Nhà nước tư sản bị thay thế
bởi nhà nước vô sản (chuyên chính vô sản) không thể bằng con đường "tiêu vong" được,
1. V.I.Lênin: Toàn tập, Nxb. Tiến bộ, Mátxcơva, 1976, t.16, tr. 29. 183
mà chỉ có thể, theo quy luật chung, bằng một cuộc cách mạng bạo lực thôi”1.
Trong lịch sử nhân loại, chưa có giai cấp cách mạng nào giành được chính quyền
nhà nước bằng con đường từ bỏ bạo lực. Ngay cả khi cách mạng được thực hiện dưới
hình thức tương đối hoà bình, do giai cấp thống trị lỗi thời không còn đủ k ả h năng ử s
dụng sức mạnh để giữ nhà nước của nó, thì giai cấp cách mạng vẫn phải dùng bạo lực
làm hậu thuẫn, làm điều kiện để sẵn sàng đập tan sự phản kháng của giai cấp thống trị,
nếu nó dùng bạo lực để ch ng l ố ại.
Trong khi khẳng định cách mạng bạo lực, những người mácxít không phủ nhận
khả năng đưa cách mạng xã hội tiến lên bằng phương pháp hoà bình, kể cả việc sử dụng
“con đường nghị trường"; song nó chỉ có thể được bảo đảm khi có sức mạnh của phong
trào quần chúng - bạo lực cách mạng - làm hậu thuẫn.
Xu thế từ đối đầu chuyển sang đối thoại hiện nay không bác ỏ b quan điểm mácxít
về bạo lực cách mạng. Xu thế đó được tạo ra bởi chính sự lớn mạnh của các phong trào
cách mạng và hoà bình, bởi tương quan ự l c lượng g ữ
i a cách mạng và phản cách mạng.
Trong khi không ngớt rêu rao về sự cần th ế
i t phải giải quyết xung đột bằng con đường đối thoại, n ư
h ng lực lượng đế quốc đã vẫn luôn sẵn sàng sử dụng ạ b o ự l c hết sức tàn nhẫn ở nh ề
i u khu vực trên thế giới để áp đặt quan điểm “hoà bình”, “dân chủ”, “nhân quyền” của họ.
Trong thời đại hiện nay, trước sự tác động của cuộc cách mạng khoa học công nghệ, s
ự biến đổi phức tạp của các trào lưu cách mạng, đặc biệt là tình trạng tạm thời khủng hoảng của ch
ủ nghĩa xã hội, các nhà lý luận tư sản đã lớn tiếng bác bỏ lý luận cách
mạng xã hội của chủ nghĩa Mác - Lênin.
Tuy nhiên, dù các lý luận gia tư sản có bác bỏ thế nào đối với lý luận cách
mạng xã hội thì cũng không thể bác bỏ được tính quy luật vận động, phát triển của
các hình thái kinh tế – xã hội là phải thông qua các cuộc cách mạng xã hội. Hình thái
kinh tế-xã hội tư bản chủ nghĩa không thể là hình thái kinh tế xã hội vĩnh viễn của
lịch sử, nó tất yếu sẽ bị phủ định bởi sự ra đời của một hình thái kinh tế - xã hội cao
hơn là hình thái kinh tế - xã hội cộng sản chủ nghĩa và điều đó chỉ có được nhờ vào
cuộc cách mạng vô sản.
Những biến đổi to lớn trong thời đại ngày nay, một mặt ngày càng chứng minh
tính tất yếu của các cuộc cách mạng xã hội, mặt khác cũng cho thấy cuộc cách mạng
vô sản trong thời đại ngày nay chỉ có thể thành công nếu giai cấp cách mạng tìm
được những hình thức và phương thức mới thích hợp với những biến đổi lớn lao của
thời đại ngày nay. Đó cũng là một nhiệm vụ khó khăn và phức tạp của khoa học về chủ nghĩa xã hội. 1. Sđd, t.33, tr. 27. 184
câu hỏi ôn tập
1. Hãy phân tích nguồn gốc, bản chất của nhà nước, nêu các kiểu và hình thức nhà nước?
2. Những đặc trưng và chức năng cơ bản của nhà nước vô sản khác với các
nhà nước trong lịch sử như thế nào?
3. Tại sao nói cách mạng xã hội là phương thức thay thế hình thái kinh tế - xã hội
này bằng hình thái kinh tế - xã hội khác cao hơn, tiến bộ hơn? Chương XIII
Ý thức xã hội
I- Tồn tại xã hội và ý thức xã hội
1. Khái niệm tồn tại xã hội và ý thức xã ộ h i
a) Khái niệm tồn tại xã hội 185
Tồn tại xã hội là toàn bộ sinh hoạt vật chất và những điều kiện sinh hoạt vật chất của xã hội.
V.I.Lênin khi nghiên cứu tồn tại xã hội với tính cách vừa là đời sống vật chất
vừa là những quan hệ vật chất giữa người và người đã cho rằng: việc anh sống, anh hoạt
động kinh tế, anh sinh đẻ con cái và anh chế tạo ra các sản phẩm, anh trao đổi sản phẩm,
làm nảy sinh ra một chuỗi tất yếu khách quan gồm những biến cố, những sự phát triển,
không phụ thuộc vào ý thức xã hội của anh và ý thức này không bao giờ bao quát được toàn vẹn cái chuỗi đó. Các yếu tố chính ạ
t o thành tồn tại xã hội là phương thức sản xuất vật chất, điều kiện
tự nhiên - hoàn cảnh địa lý, dân số và mật độ dân số... trong đó phương thức sản xuất vật chất là yếu t c ố ơ bản nhất.
b) Khái niệm và kết cấu của ý thức xã hội
ý thức xã hội là mặt tinh thần của đời sống xã ộ h i, bao ồ g m toàn ộ b n ữ h ng quan
điểm, tư tưởng cùng những tình ả
c m, tâm trạng,... của những cộng đồng xã hội, nảy sinh từ t n t
ồ ại xã hội và phản ánh tồn tại xã hội trong những giai đoạn phát triển nhất định.
- Cần thấy rõ sự khác nhau tương đối giữa ý thức xã hội và ý thức cá nhân. ý thức
của cá nhân đều phản ánh tồn tại xã hội với mức độ khác nhau. Do đó, nó không thể không
mang tính xã hội. Song ý thức cá nhân không phải bao giờ cũng thể hiện quan điểm ư t
tưởng, tình cảm phổ biến của một cộng đồng, một tập đoàn xã hội, một thời đại xã hội nhất định.
ý thức xã hội và ý thức cá nhân ồ t n ạ
t i trong mối liên hệ hữu cơ, biện chứng với
nhau, thâm nhập vào nhau và làm phong phú nhau.
Lĩnh vực tinh thần của đời sống xã hội có cấu trúc hết sức phức tạp. Có thể tiếp
cận kết cấu của ý thức xã hội từ nh ng ph ữ ương diện khác nhau. Theo n i
ộ dung và lĩnh vực phản ánh đời sống xã hội, ý thức xã hội bao gồm các
hình thái khác nhau: ý thức chính trị, ý thức pháp quyền, ý thức đạo đức, ý thức tôn
giáo, ý thức thẩm mỹ, triết học,...
Theo trình độ phản ánh có thể phân biệt ý thức xã hội thông thường và ý thức lý luận.
ý thức xã hội thông thường là toàn bộ những tri thức, những quan niệm... của
những con người trong một cộng đồng người nhất định, được hình thành một cách trực
tiếp từ hoạt động thực tiễn hàng ngày, chưa được hệ thống hóa, khái quát hóa thành lý
luận. Trong ý thức xã hội thông thường, tâm lý xã hội là bộ phận rất quan trọng. ý thức xã h i
ộ thông thường, thường phản ánh sinh động, trực tiếp nhiều mặt cuộc
sống hàng ngày của con người, thường xuyên chi phối cuộc sống đó. ý thức thông
thường tuy là trình độ thấp so với ý thức lý luận, nhưng những tri thức kinh nghiệm
phong phú đó có thể trở thành tiền đề quan trọng cho sự hình thành các lý thuyết xã hội. 186
ý thức lý luận là những tư tưởng, quan điểm đã được hệ thống hóa, khái quát hóa thành các h c
ọ thuyết xã hội, được trình bày dưới dạng những khái niệm, phạm trù, quy
luật. ý thức lý luận (lý luận khoa học) có khả năng phản ánh hiện thực khách quan một
cách khái quát, sâu sắc và chính xác, vạch ra các mối liên hệ bản chất của các ự s vật và
hiện tượng. ý thức lý luận đạt trình độ cao và mang tính hệ thống tạo thành các hệ tư tưởng.
Quan hệ giữa tâm lý xã hội và hệ tư tưởng.
Tâm lý xã hội bao gồm toàn bộ tình cảm, ước muốn, tâm trạng, tập quán... của
con người, của một bộ phận xã hội hoặc của toàn xã hội hình thành dưới ảnh hưởng trực tiếp ủ c a đời ố
s ng hàng ngày của họ và phản ánh đời sống đó. Đặc điểm ủ
c a tâm lý xã hội là phản ánh một cách trực tiếp điều kiện sinh sống
hàng ngày của con người, là sự phản ánh có tính chất tự phát, thường ghi lại những mặt
bề ngoài của tồn tại xã hội. Nó không có khả năng vạch ra đầy đủ, rõ ràng, sâu sắc ả b n
chất các mối quan hệ xã hội của con ngư i ờ .
Những quan niệm của con người ở trình độ tâm lý xã hội còn mang tính kinh
nghiệm, chưa được thể hiện về mặt lý luận, yếu tố trí tuệ đan xem với yếu tố tình cảm. Tuy nhiên, không thể ph
ủ nhận vai trò quan trọng của tâm lý xã hội trong sự phát triển ủ c a ý
thức xã hội. C.Mác, Ph.Ăngghen, V.I.Lênin và Hồ Chí Minh rất coi trọng việc nghiên
cứu trạng thái tâm lý xã hội của nhân dân để hiểu nhân dân, giáo dục nhân dân, đưa nhân
dân tham gia tích cực, tự giác vào cuộc đấu tranh cho một xã hội tốt đẹp.
Hệ tư tưởng là trình độ n ậ
h n thức lý luận về tồn tại xã hội, là hệ thống những quan
điểm, tư tưởng (chính trị, tr ế i t ọ h c, đạo đức, ng ệ h th ậ
u t, tôn giáo), kết quả của sự khái
quát hóa những kinh nghiệm xã hội. Hệ tư tưởng được hình thành một cách tự giác
nghĩa là tạo ra bởi các nhà tư tưởng của những giai cấp n ấ
h t định và được truyền bá trong xã hội.
Cần phải phân biệt hệ tư tưởng khoa học và hệ tư tưởng không khoa học. Hệ tư
tưởng khoa học phản ánh chính xác, khách quan các mối quan hệ vật c ấ h t của xã ộ h i. Hệ
tư tưởng không khoa học tuy cũng phản ánh các mối quan hệ vật chất của xã ộ h i, nhưng
dưới một hình thức sai lầm, hư ảo hoặc xuyên tạc.
Với tính cách là một bộ phận của ý thức xã hội, hệ t
ư tưởng ảnh hưởng lớn đến s ự
phát triển của khoa học. Lịch sử các khoa học tự nhiên đã cho thấy tác ụ d ng quan trọng
của hệ tư tưởng, đặc biệt là tư tưởng triết học đối với quá trình khái quát những tài liệu khoa học.
Tâm lý xã hội và hệ tư tưởng xã hội tuy là hai trình độ, hai phương thức phản ánh
khác nhau của ý thức xã hội, nhưng có mối quan hệ tác động qua lại với nhau, chúng có cùng một nguồn g c
ố là tồn tại xã hội, đều phản ánh tồn tại xã hội. Tâm lý xã hội tạo điều kiện th ậ
u n lợi cho các thành viên giai cấp tiếp thu ệ
h tư tưởng của giai cấp. Mối
liên hệ chặt chẽ giữa hệ tư tưởng (đặc biệt là tư tưởng khoa học tiến bộ) với tâm lý xã 187
hội, với thực tiễn cuộc sống sinh động và phong phú sẽ giúp cho hệ tư tưởng xã hội, cho
lý luận bớt xơ cứng, bớt sai lầm. Trái lại ệ
h tư tưởng, lý luận xã hội, gia tăng yếu tố trí
tuệ cho tâm lý xã hội. Hệ tư tưởng khoa ọ
h c thúc đẩy tâm lý xã hội phát triển theo chiều hướng úng đ
đắn, lành mạnh có lợi cho tiến bộ xã hội. Hệ tư tưởng phản khoa học, phản
động kích thích những yếu tố tiêu cực của tâm lý xã hội phát triển.
Tuy nhiên, hệ tư tưởng không ra đời trực tiếp từ tâm lý xã hội, không phải là sự
biểu hiện trực tiếp của tâm lý xã hội.
Bất kỳ tư tưởng nào khi phản ánh các mối quan hệ đương thời thì đồng t ờ h i cũng
kế thừa những học thuyết xã hội, những tư tưởng và quan điểm đã tồn tại t ư r ớc đó. Thí
dụ, hệ tư tưởng tôn giáo thời trung cổ ở Tây Âu thể hiện lợi ích của giai cấp phong kiến,
nhưng lại ra đời trực tiếp từ những tư tưởng triết học duy tâm có từ thời cổ đại và những
tư tưởng của đạo Cơ đốc thời kỳ đầu Công nguyên. Hệ tư tưởng Mác - Lênin cũng
không trực tiếp ra đời từ tâm lý xã h i
ộ của giai cấp công nhân lúc đó đang tự phát đấu
tranh chống giai cấp tư sản, mà là sự khái quát lý luận từ tổng số những tri thức của
nhân loại, từ những kinh nghiệm của cuộc đấu tranh giai cấp của giai cấp công nhân,
đồng thời kế thừa trực tiếp các học thuyết kinh tế - xã hội và triết học vào cu i ố thế kỷ
XVIII, đầu thế kỷ XIX...
Như vậy, hệ tư tưởng xã hội liên hệ hữu cơ với tâm lý xã hội, chịu sự tác động của
tâm lý xã hội, nhưng nó không phải đơn giản là sự "cô đặc" của tâm lý xã hội.
c) Tính giai cấp của ý thức xã hội.
Trong xã hội có giai cấp, các giai cấp có những điều kiện sinh hoạt vật chất khác
nhau, những lợi ích khác nhau do địa vị xã hội của mỗi giai cấp quy định, do đó, ý thức
xã hội của các giai cấp có nội dung và hình thức phát triển khác nhau hoặc i đố lập nhau.
Tính giai cấp của ý thức xã hội biểu hiện ở tâm lý xã hội cũng n ư h ở hệ tư tưởng.
Về mặt tâm lý xã hội, mỗi giai cấp đều có tình cảm, tâm t ạ
r ng, thói quen riêng, có thiện
cảm hay ác cảm với tập đoàn xã hội này hoặc tập đoàn xã hội khác. ở trình độ hệ tư
tưởng thì tính giai cấp của ý thức xã hội biểu hiện sâu sắc hơn nhiều. Trong xã hội có
đối kháng giai cấp bao giờ cũng có n ữ h ng quan điểm ư t tưởng hoặc những ệ h tư tưởng đối lập nhau: ư
t tưởng của giai cấp bóc lột và giai cấp ị b bóc ộ l t, của giai cấp t ố h ng trị
và giai cấp bị trị. Những tư tưởng thống trị của ộ
m t thời đại bao giờ cũng là tư tưởng
của giai cấp thống trị về kinh tế và chính trị ở thời đại đó.
Nếu hệ tư tưởng của giai cấp bóc lột thống trị ra ứ
s c bảo vệ địa vị của giai cấp đó
thì hệ tư tưởng của giai cấp bị t ị r , ị
b bóc lột thể hiện nguyện ọ
v ng và lợi ích của quần
chúng lao động chống lại xã hội ngư i
ờ bóc lột người, xây dựng một xã hội công bằng
không có áp bức bóc lột.
Chủ nghĩa Mác - Lênin là hệ tư tưởng khoa học và cách mạng của giai cấp
công nhân, ngọn cờ giải phóng c a
ủ quần chúng bị áp bức, bóc lột, phản ánh tiến trình
khách quan của sự phát triển lịch sử. Hệ tư tưởng Mác - Lênin đối ậ l p ớ v i hệ tư tưởng tư 188
sản - hệ tư tưởng bảo ệ v lợi ích của giai ấ c p ư t sản, ả b o ệ
v chế độ người bóc lột n ư g ời.
Cuộc đấu tranh giai cấp giữa giai cấp tư sản và giai cấp vô sản hàng thế kỷ nay d ễ i n ra
gay gắt trên tất cả các lĩnh vực, trong đó có lĩnh vực hệ tư tư ng. ở
Trong điều kiện xã hội ngày nay, cuộc đấu tranh giai cấp trên ĩ l nh ự v c ý thức hệ
vẫn đang tiếp tục diễn ra. Trước những khó khăn và thử thách trên con đường phát triển
của chủ nghĩa xã hội, các thế lực thù địch đang ra sức tiến công vào chủ nghĩa Mác - Lênin, muốn ph
ủ nhận, xoá bỏ nó. Do vậy bảo vệ và phát triển chủ nghĩa Mác - Lênin
trong điều kiện thế giới ngày nay, là một nhiệm vụ quan trọng của cuộc đấu tranh vì
mục tiêu độc lập dân tộc, dân chủ và chủ nghĩa xã hội của nhân dân ta và nhân dân tiến
bộ trên thế giới nói chung.
Khi khẳng định tính giai cấp của ý thức xã hội, chủ nghĩa duy vật lịch sử đồng
thời còn cho rằng, ý thức của các giai cấp trong xã hội có sự tác động qua lại với nhau.
Trong xã hội có áp bức giai cấp, các giai cấp bị trị do bị tước đoạt tư liệu ả s n xuất, phải
chịu sự áp bức về vật chất nên không tránh khỏi ị b áp ứ
b c về tinh thần, không tránh khỏi
chịu ảnh hưởng tư tưởng của giai cấp thống trị, bóc lột. C.Mác và Ph.Ăngghen v ế i t:
"Giai cấp nào chi phối những tư liệu sản xuất vật chất thì cũng chi phối luôn cả nh ng ữ tư
liệu sản xuất tinh thần, thành thử nói chung tư tưởng của nh ng ữ
người không có tư liệu
sản xuất tinh thần cũng đồng thời bị giai cấp thống trị đó chi phối"1. Tuy nhiên, mức độ
ảnh hưởng của tư tưởng giai cấp thống trị đối với xã hội tùy thuộc vào trình độ phát triển
ý thức cách mạng của giai cấp bị trị.
Không những giai cấp bị trị chịu ảnh hưởng tư tưởng của giai cấp thống trị, mà
trái lại giai cấp thống trị cũng chịu ảnh hưởng tư tưởng của giai cấp bị trị. Đặc biệt ở
thời kỳ đấu tranh cách mạng phát triển mạnh, thường thấy một s ố người trong giai cấp
thống trị, nhất là những trí thức t ế i n ộ b từ bỏ giai ấ c p x ấ u t thân ủ c a mình chuyển sang
hàng ngũ giai cấp cách mạng, chịu ảnh hư ng ở
tư tưởng của giai cấp đó. Một số người
còn trở thành nhà tư tưởng của giai cấp cách mạng.
ý thức cá nhân trong xã hội có phân chia giai cấp, về bản chất, là biểu h ệ i n mức
độ này hay mức độ khác ý thức giai cấp, do địa vị và nhữ đ
ng iều kiện sinh hoạt vật chất
chung của giai cấp quyết định. Nhưng mỗi cá nhân lại có những hoàn cảnh sinh sống
riêng như hoàn cảnh giáo dục, trường đời mà họ trải qua, ảnh hư ng ở tư tưởng chính trị
và tư tưởng khác do họ tiếp thu được khi ố
s ng trong môi trường thân ậ c n (gia đình, bạn
bè, đồng nghiệp), v.v.. Tất cả những cái đó làm cho ý thức của mỗi người vừa biểu hiện
ý thức giai cấp vừa mang những đặc điểm cá nhân, ạ t o thành n ữ
h ng cá tính và nhân cách
riêng của cá nhân, làm cho thế giới tinh thần của cá nhân này khác với thế giới tinh thần
của những cá nhân khác cùng giai cấp.
Tuy nhiên, quá nhấn mạnh những điều kiện sinh hoạt của cá nhân, thổi phồng mặt
cá nhân trong ý thức của con người sẽ dẫn tới hiểu sai bản chất của ý thức cá nhân. Vì
1. C.Mác và Ph.Ăngghen: Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1995, t.3, tr. 66. 189
vậy, khi đánh giá các hiện tượng ý thức trong xã hội có giai cấp phải nắm vững mối quan hệ biện ch ng gi ứ
ữa ý thức giai cấp và ý thức cá nhân.
Trong xã hội có giai cấp, ý t ứ
h c xã hội không chỉ mang dấu ấn của những điều kiện
sinh hoạt vật chất của giai cấp, mà còn phản ánh những điều k ệ
i n sinh hoạt chung của dân tộc; những i
đ ều kiện lịch sử, kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội, điều kiện tự nhiên hình
thành trong quá trình phát triển lâu dài của dân tộc. Vì vậy, trong ý thức xã hội, ngoài
tâm lý và hệ tư tưởng xã hội của giai cấp, còn bao ồ g m tâm lý dân ộ t c, tình ả c m, ước
muốn, tập quán, thói quen, tính cách, v.v. của dân tộc, phản ánh những điều kiện sinh
hoạt chung của dân tộc, thấm sâu vào mọi ĩ l nh ự v c đời ố
s ng tinh thần của dân tộc, truyền
từ thế hệ này qua thế hệ khác tạo thành truyền thống dân tộc.
Tâm lý dân tộc tuy phản ánh những điều kiện sinh hoạt chung của dân tộc và
mang tính chất toàn dân tộc, nhưng có mối liên hệ hữu cơ với ý thức giai cấp. Giai cấp
cách mạng tiến bộ phát huy những giá trị tinh thần của dân tộc, ngược lại những tư
tưởng giai cấp phản động mâu thuẫn sâu sắc với các giá trị đó.
Giai cấp công nhân được vũ trang bằng hệ tư tưởng Mác - Lênin luôn luôn quan
tâm sâu sắc đến việc bảo vệ và phát triển những truyền thống văn hóa tốt đẹp của dân tộc.
2. Biện chứng giữa tồn tại xã hội và ý thức xã hội
a) Vai trò quyết định của tồn tại xã hội đối với ý thức xã hội.
Công lao to lớn của C.Mác và Ph.Ăngghen là phát triển chủ nghĩa duy vật đến đỉnh cao, xây ự
d ng quan điểm duy vật về lịch sử và lần đầu tiên g ả i i quyết một cách
khoa học vấn đề sự hình thành và phát triển của ý t ứ h c xã ộ
h i. Các ông đã chứng minh
rằng, đời sống tinh thần của xã hội hình thành và phát triển trên cơ sở của đời ố s ng vật
chất, rằng không thể tìm nguồn gốc c a
ủ tư tưởng, tâm lý xã hội trong bản thân nó, nghĩa
là không thể tìm trong đầu óc con người mà phải tìm trong hiện thực vật chất. Sự biến
đổi của một thời đại nào đó cũng sẽ không thể giải thích được nếu chỉ căn cứ vào ý thức
của thời đại ấy. C.Mác viết: "... không thể nhận định về một thời đại đảo lộn như thế căn
cứ vào ý thức của thời đại ấy. Trái lại, phải giải thích ý thức ấy bằng những mâu thuẫn
của đời sống vật chất, bằng s
ự xung đột hiện có giữa các lực lượng sản xuất xã hội và
những quan hệ sản xuất xã hội"1.
Những luận điểm trên đây đã bác bỏ quan niệm sai lầm của chủ nghĩa duy tâm
muốn đi tìm nguồn gốc của ý thức tư tưởng trong bản thân ý thức tư tưởng, xem tinh
thần, tư tưởng là nguồn gốc của mọi hiện tượng xã hội, quyết định sự phát triển xã hội
và trình bày lịch sử các hình thái ý thức xã hội tách rời cơ sở kinh tế - xã hội. C ủ h nghĩa
duy vật lịch sử chỉ rõ rằng t n
ồ tại xã hội quyết định ý thức xã hội, ý thức xã hội là sự
phản ánh của tồn tại xã hội, phụ thuộc vào tồn tại xã hội. Mỗi khi tồn tại xã hội, nhất là
phương thức sản xuất biến đổi thì những tư tưởng và lý luận xã hội, những quan điểm 1. Sđd, t.13, tr. 15. 190
về chính trị, pháp quyền, triết học, đạo đức, văn hóa, nghệ thuật, v.v. sớm m ộ u n sẽ biến
đổi theo. Cho nên ở những thời kỳ lịch sử khác nhau nếu chúng ta thấy có những lý
luận, quan điểm, tư tưởng xã hội khác nhau thì đó là do những điều kiện khác nhau của đời số ậ
ng v t chất quyết định.
Quan điểm duy vật lịch sử về nguồn gốc của ý thức xã hội không phải dừng lại ở
chỗ xác định sự phụ thuộc của ý thức xã hội vào tồn tại xã hội, mà còn chỉ ra rằng, tồn
tại xã hội quyết định ý thức xã hội không phải một cách giản đơn trực tiếp mà thường
thông qua các khâu trung gian. Không phải bất cứ tư tưởng, quan niệm, lý luận hình thái
ý thức xã hội nào cũng phản ánh rõ ràng và tr c
ự tiếp những quan hệ kinh tế của thời đ i ạ ,
mà chỉ khi nào xét đến cùng thì chúng ta mới thấy rõ những mối quan hệ kinh tế được
phản ánh bằng cách này hay cách khác trong các tư tư ng ở ấy. Như vậy, tr ế i t ọ
h c Mác - Lênin đòi hỏi phải có thái độ biện chứng khi xem xét sự
phản ánh tồn tại xã hội của ý thức xã hội.
b) Tính độc lập tương đối của ý thức xã hội.
Khi khẳng định vai trò quyết định của tồn tại xã hội đối với ý thức xã hội, và ý
thức xã hội là sự phản ánh của tồn tại xã hội, ph
ụ thuộc vào tồn tại xã hội, chủ nghĩa
duy vật lịch sử không xem ý thức xã hội như một yếu tố thụ động, trái lại còn n ấ h n
mạnh tác dụng tích cực của ý thức xã hội đối với đời sống kinh tế - xã hội, nhấn mạnh
tính độc lập tương đối của ý thức xã hội trong mối quan hệ với tồn ạ t i xã hội. Tính độc lập tương đối ó bi đ ểu hiện ở nh ng ữ điểm sau đây:
- ý thức xã hội thường lạc hậu so với tồn tại xã hội
Lịch sử xã hội cho thấy, nhiều khi xã hội cũ đã mất đi, thậm chí đã mất rất lâu,
nhưng ý thức xã hội do xã hội đó sinh ra vẫn tồn tại dai dẳng. Tính độc lập tương đối này
biểu hiện đặc biệt rõ trong lĩnh vực tâm lý xã hội (trong truyền t ố h ng, tập quán, thói
quen, v.v.). V.I.Lênin cho rằng, sức mạnh của ậ t p quán được ạ t o ra qua nh ề i u t ế h kỷ là sức mạnh ghê gớm nhất.
Khuynh hướng lạc hậu của ý thức xã hội cũng biểu hiện rõ trong điều kiện của
chủ nghĩa xã hội. Nhiều hiện tượng ý thức có nguồn gốc sâu xa trong xã hội cũ vẫn tồn
tại trong xã hội mới như lối sống ăn bám, lười lao động, tệ tham nhũng, v.v..
ý thức xã hội thường lạc ậ h u ơ
h n so với tồn tại xã hội là do những nguyên nhân sau đây:
Một là, sự biến đổi của tồn tại xã hội do tác đ n
ộ g mạnh mẽ, thường xuyên và trực
tiếp của những hoạt động thực tiễn của con người, thường diễn ra với tốc độ nhanh mà ý
thức xã hội có thể không phản ánh kịp và trở nên lạc hậu. Hơn nữa, ý th c ứ xã hội là cái
phản ánh tồn tại xã hội nên nói chung chỉ biến đổi sau khi có sự biến đổi của tồn tại xã hội.
Hai là, do sức mạnh của thói quen, truyền thống, tập quán cũng như do tính lạc 191 hậu, bảo th c
ủ ủa một số hình thái ý thức xã hội.
Ba là, ý thức xã hội luôn gắn với lợi ích của những nhóm, những tậ đ p oàn người,
những giai cấp nhất định trong xã hội. Vì ậ v y, những tư tư n
ở g cũ, lạc hậu thường được các
lực lượng xã hội phản tiến ộ b lưu g ữ i và truyền bá n ằ
h m chống lại các lực lượng xã ộ h i tiến b . ộ
Những ý thức lạc hậu, tiêu cực không mất đi ộ
m t cách dễ dàng. Vì vậy, trong sự
nghiệp xây dựng xã hội mới phải thường xuyên tăng cường công tác tư tưởng, đấu tranh
chống lại những âm mưu và hành động phá hoại của những lực lượng thù địch về mặt tư
tưởng, kiên trì xoá bỏ những tàn dư ý thức cũ, đồng thời ra sức phát huy những truyền
thống tư tưởng tốt đẹp.
- ý thức xã hội có thể vượt trước tồn tại xã hội
Khi khẳng định tính thường lạc hậu hơn của ý thức xã hội so với tồn tại xã hội,
triết học mácxít đồng thời thừa nhận rằng, trong những điều kiện nhất định, tư tưởng
của con người, đặc biệt những tư tưởng khoa học tiên tiến có thể vượt trước sự phát
triển của tồn tại xã hội, dự báo được tương lai và có tác dụng tổ chức, chỉ đạo hoạt động
thực tiễn của con người, hư ng ớ
hoạt động đó vào việc giải quyết những nhiệm vụ mới
do sự phát triển chín muồi của đời sống vật chất của xã hội đặt ra.
Khi nói tư tưởng tiên tiến có thể đi t ư
r ớc tồn tại xã hội, dự kiến đư c ợ quá trình
khách quan của sự phát triển xã hội thì không có nghĩa nói rằng trong trường hợp này ý
thức xã hội không còn bị tồn tại xã hội quyết định nữa. Tư tưởng khoa học tiên tiến
không thoát ly tồn tại xã hội, mà phản ánh chính xác, sâu sắc tồn tại xã hội.
- ý thức xã hội có tính kế thừa trong sự phát triển của mình
Lịch sử phát triển đời sống tinh thần của xã hội cho thấy rằng, những quan điểm
lý luận của mỗi thời đại không xuất hiện trên mảnh đất trống không mà được tạo ra trên
cơ sở kế thừa những tài liệu lý luận của các thời đại trước.
Do ý thức có tính kế thừa trong sự phát triển, nên không thể giải thích được một
tư tưởng nào đó nếu chỉ dựa vào n ữ h ng quan hệ kinh tế h ệ
i n có, không chú ý đến các
giai đoạn phát triển tư tưởng trước đó. Lịch sử phát triển của tư tưởng cho thấy những
giai đoạn hưng thịnh hoặc suy tàn ủ
c a triết học, văn học, nghệ thuật, v.v. nh ề i u khi
không phù hợp hoàn toàn với những giai đoạn hưng thịnh hoặc suy tàn của kinh tế. Tính
chất kế thừa trong sự phát triển của tư tưởng là một trong n ữ
h ng nguyên nhân nói rõ vì sao một nư c
ớ có trình độ phát triển tương đối kém về kinh tế nhưng tư tưởng lại ở trình
độ phát triển cao. Thí ụ
d , nước Pháp thế kỷ XVIII có ề n n kinh ế t phát tr ể i n kém nước
Anh, nhưng tư tưởng thì lại tiên tiến hơn nước Anh; so với Anh, Pháp thì nước Đức ở
nửa đầu thế kỷ XIX lạc hậu về kinh ế t , n ư h ng đ ã đứng ở trình đ ộ cao hơn về tr ế i t ọ h c.
Trong xã hội có giai cấp, tính chất kế thừa của ý thức xã hội gắn với tính chất giai
cấp của nó. Những giai cấp khác nhau kế thừa những nội dung ý thức khác nhau của các
thời đại trước. Các giai cấp tiên tiến tiếp nhận những di sản tư tưởng tiến bộ của xã hội 192
cũ để lại. Thí dụ, khi làm cách mạng tư sản chống phong kiến, các nhà tư tưởng tiên tiến
của giai cấp tư sản đã khôi phục những tư tưởng duy vật và nhân bản của thời cổ đại.
Ngược lại, những giai cấp lỗi thời và các nhà tư tưởng của nó thì tiếp thu, khôi phục
những tư tưởng, những lý thuyết xã hội phản tiến bộ của n ữ
h ng thời kỳ lịch sử trước.
Giai cấp phong kiến các nước Tây Âu trung cổ ở thời kỳ suy thoái đã ra sức khai thác
triết học của Platôn và những yếu tố duy tâm trong hệ thống triết học của Arixt t ố thời
kỳ cổ đại Hy Lạp, biến chúng thành cơ sở triết học của các giáo lý đạo Thiên chúa; hoặc
vào nửa sau thế kỷ XIX và đầu thế kỷ XX các thế lực tư sản phản động đã phục hồi và
phát triển những trào lưu triết học duy tâm, tôn giáo dưới những cái tên mới như chủ
nghĩa Cantơ mới, chủ nghĩa Tômát mới, v.v. để chống lại phong trào cách mạng của
giai cấp công nhân và hệ tư tưởng của nó là chủ nghĩa Mác.
Quan điểm của triết học Mác - Lênin về tính kế thừa của ý thức xã hội có ý nghĩa
to lớn đối với sự nghiệp xây dựng nền văn hoá tinh thần của xã hội xã hội chủ nghĩa.
V.I. Lênin nhấn mạnh rằng, văn hoá xã hội ch
ủ nghĩa cần phải phát huy những thành
tựu và truyền thống tốt đẹp nhất của nền văn hoá nhân loại từ cổ chí kim trên cơ sở thế
giới quan mácxít. Người viết: "Văn hoá vô sản phải là sự phát triển hợp quy luật của tổng s
ố những kiến thức mà loài người đã tích luỹ được dưới ách thống trị của xã hội tư ả b n, xã h i ộ của bọ đị
n a chủ và xã hội của bọn quan liêu"1.
Nắm vững quan điểm trên đây của triết học Mác - Lênin về tính kế thừa của ý
thức xã hội có ý nghĩa quan trọng đối với công cuộc đổi mới ở nước ta hiện nay trên
lĩnh vực văn hoá, tư tưởng, Đảng ta khẳng định, trong điều kiện kinh ế t thị trường và
mở rộng giao lưu quốc tế, phải đặc biệt quan tâm g ữ
i gìn và nâng cao bản sắc văn hoá
dân tộc, kế thừa và phát huy truyền thống đạo đức, tập quán tốt đẹp và lòng tự hào dân
tộc. Tiếp thu tinh hoa các dân tộc trên thế giới, làm giàu đẹp thêm nền văn hoá Việt Nam. - Sự tác động qua ạ
l i giữa các hình thái ý thức xã hội trong sự phát triển của chúng
Sự tác động qua lại giữa các hình thái ý thức xã hội làm cho ở mỗi hình thái ý
thức có những mặt, những tính c ấ
h t không thể giải thích được một cách trực tiếp bằng
tồn tại xã hội hay bằng các i đ ều kiện vật chất.
Lịch sử phát triển của ý thức xã hội cho thấy, thông thường ở mỗi thời đại, tùy
theo những hoàn cảnh lịch sử cụ thể có những hình thái ý thức nào đó nổi lên hàng đầu
và tác động mạnh đến các hình thái ý th c
ứ khác. ở Hy Lạp cổ đại, triết học và nghệ thuật
đóng vai trò đặc biệt to lớn; còn ở Tây Âu trung cổ thì tôn giáo ảnh hư ng ở mạnh mẽ đến
mọi mặt tinh thần xã hội như triết học, đạ đứ
o c, nghệ thuật, chính trị, pháp quyền. ở giai
đoạn lịch sử sau này thì ý thức chính trị lại đóng vai trò to lớn tác độ đế ng n các hình thái
ý thức xã hội khác. ở Pháp ử n a sau t ế
h kỷ XVIII và ở Đức c ố
u i thế kỷ XIX, triết ọ h c và
1. V.I. Lênin: Toàn tập, Nxb. Tiến bộ, Mátxcơva 1977, t.41, tr. 361. 193
văn học là công cụ quan tr ng ọ
nhất để tuyên truyền những tư tưởng chính trị, là vũ đài
của cuộc đấu tranh chính trị của các lực lượng xã hội tiên tiến. Trong sự tác động lẫn
nhau giữa các hình thái ý thức, ý thức chính trị có vai trò đặc biệt quan tr n ọ g, ý thức
chính trị của giai cấp cách mạ đị
ng nh hướng cho sự phát triển theo chiều hướng tiến bộ
của các hình thái ý thức khác. Trong điều kiện của nước ta hiện nay, những hoạt động tư
tưởng như triết học, văn học nghệ thuật, v.v. mà tách rời đường lối chính trị đúng đắn
của Đảng sẽ không tránh khỏi rơi vào những quan điểm sai lầm, không thể đóng góp
tích cực vào sự nghiệp cách mạng của nhân dân. - ý thức xã h i
ộ tác động trở lại tồn tại xã hội
Chủ nghĩa duy vật lịch sử không những chống lại quan điểm duy tâm tuyệt i đố
hóa vai trò của ý thức xã hội, mà còn bác bỏ quan điểm duy vật tầm thường, hay chủ
nghĩa duy vật kinh tế phủ nhận tác dụng tích cực của ý thức xã hội trong đời sống xã
hội. Ph.Ăngghen viết: "Sự phát triển của chính trị, pháp luật, triết học, tôn giáo, văn ọ h c,
nghệ thuật v.v. đều dựa trên cơ sở sự phát tr ể i n kinh ế t . N ư h ng tất cả chúng ũ c ng có ảnh
hưởng lẫn nhau và ảnh hư ng ở đến cơ sở kinh tế"1.
Mức độ ảnh hưởng của tư tưởng đối với sự phát triển xã hội phụ thuộc vào những điều kiện lịch ử
s cụ thể; vào tính chất của các mối quan hệ kinh tế mà trên đó tư tưởng
nảy sinh; vai trò lịch sử của giai cấp mang ngọn cờ tư tưởng; vào mức độ phản ánh đúng
đắn của tư tưởng đối với các nhu cầu phát triển xã hội; vào ứ
m c độ mở rộng của tư
tưởng trong quần chúng. Cũng do đó, ở đây cần phân biệt vai trò của ý thức tư tưởng
tiến bộ và ý thức tư tưởng phản tiến b
ộ đối với sự phát triển xã hội.
Như vậy, nguyên lý của chủ nghĩa duy vật lịch sử về tính độc lập tương đối của ý
thức xã hội chỉ ra bức tranh phức tạp của lịch sử phát triển của ý thức xã hội và của đời
sống tinh thần xã hội nói chung; nó bác bỏ mọi quan điểm siêu hình, máy móc, tầm
thường về mối quan hệ giữa t n t
ồ ại xã hội và ý thức xã hội.
c) ý nghĩa phương pháp luận
Tồn tại xã hội và ý thức xã hội là hai phư ng ơ
diện thống nhất biện ch ng ứ của đời
sống xã hội. Vì vậy công cuộc cải tạo xã hội cũ, xây dựng xã hội mới phải được t ế i n
hành đồng thời trên cả hai mặt tồn tại xã hội và ý thức xã hội. Cần thấy ằ r ng, thay đổi
tồn tại xã hội là điều k ệ
i n cơ bản nhất để thay đổi ý thức xã hội; mặt khác, cũng ầ c n
thấy rằng không chỉ những biến đổi trong t n
ồ tại xã hội mới tất yếu dẫn đến những thay
đổi to lớn trong đời sống tinh thần của xã hội mà ngược lại, những tác động của đời
sống tinh thần xã hội, với những điều kiện xác định cũng có thể tạo ra những biến đổi
mạnh mẽ, sâu sắc trong tồn tại xã hội.
Quán triệt nguyên tắc phương pháp luận đó trong sự nghiệp cách mạng xã hội chủ
nghĩa ở nước ta, một mặt phải coi trọng cuộc cách mạng tư tưởng văn hoá, phát huy vai
trò tác động tích cực của đời sống tinh thần xã hội đối với quá trình phát triển kinh tế và
1. C.Mác và Ph.Ăngghen: Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1999, t.39, tr. 271. 194
công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước; mặt khác phải tránh tái phạm sai ầ l m chủ quan
duy ý chí trong việc xây dựng văn hoá, xây dựng con người mới. Cần thấy rằng chỉ có
thể thực sự tạo dựng được đời sống tinh thần của xã hội xã hội chủ nghĩa trên cơ sở cải
tạo triệt để phương thức sinh hoạt vật chất tiểu nông truyền thống và xác lập, phát triển
được một phương thức sản xuất mới trên cơ sở thực hiện thành công sự nghiệp công
nghiệp hoá, hiện đại hoá.
II- Các hình thái ý thức xã hội
Những hình thái của ý thức xã hội bao gồm ý thức chính trị, ý thức pháp quyền, ý
thức đạo đức, ý thức khoa học, ý thức thẩm mỹ, ý thức tôn giáo và triết học.
Tính phong phú, đa dạng của các hình thái ý thức xã hội phản ánh tính phong phú
đa dạng của bản thân đời ố s ng xã hội.
1. ý thức chính trị
Hình thái ý thức chính trị là hình thái ý thức chỉ xuất hiện và tồn tại trong các xã
hội có giai cấp và nhà nước, nó phản ánh các quan hệ chính trị, kinh tế, xã hội giữa các
giai cấp, các dân tộc và các quốc gia, cũng nh
ư thái độ của các giai cấp đối với quyền lực nhà nước.
ý thức chính trị thực tiễn - thông thường hình thành trực tiếp từ hoạt động thực
tiễn trong môi trường chính trị của xã hội. ở trạng thái tâm lý xã hội, những cảm xúc và
tâm trạng về chính trị của quần chúng thường th ế
i u bền vững và không ổn định. Song,
những trạng thái tâm lý xã hội như vậy lại có vai trò to lớn và trực tiếp đối với hành vi
chính trị của quần chúng đông đảo; thông qua đó hệ tư tưởng chính trị tác động vào đời
sống chính trị của xã hội.
Hệ tư tưởng chính trị của một giai cấp nhất định phản ánh trực tiếp tập trung lợi ích giai cấp c a
ủ giai cấp ấy. Hệ tư tưởng chính trị được thể h ệ
i n trong đường lối, cương
lĩnh chính trị của các chính đảng của các giai cấp khác nhau ũ c ng n ư h trong luật pháp,
chính sách nhà nước, công cụ của giai cấp thống trị. Hệ tư tưởng chính trị được hình
thành một cách tự giác. Nó được các nhà tư tưởng của giai cấp xây dựng và truyền bá.
Hệ tư tưởng chính trị gắn với các tổ chức chính trị. Thông qua các tổ chức chính trị mà
một giai cấp nào đó tiến hành cuộc đấu tranh về ý thức hệ vì lợi ích của giai cấp của mình.
ý thức chính trị (đặc b ệ
i t hệ tư tưởng chính trị) có vai trò rất quan trọng đối với sự
phát triển xã hội. Thông qua tổ chức nhà nước nó tác động trở lại cơ sở kinh tế và "có
thể, trong những giới hạn nhất định thay đổi cơ sở kinh tế". Hệ tư tưởng chính trị cũng
giữ vai trò chủ đạo trong đời sống tinh thần của xã hội. Nó thâm nhập vào các hình thái ý thức xã hội khác.
Tác động tích cực hoặc tiêu cực của hệ tư tưởng chính trị (cũng như ý thức chính
trị nói chung) phụ thuộc vào tính chất tiến bộ, cách mạng hoặc phản tiến bộ, phản cách 195
mạng của giai cấp mang hệ tư tưởng đó. Khi giai cấp còn tiến bộ, cách mạng - tiêu biểu
cho xu thế phát triển đi lên của lịch sử thì hệ tư tưởng chính trị của nó có tác dụng tích
cực đến sự phát triển xã hội. Khi giai cấp đó trở thành lạc hậu, phản động, thì hệ tư
tưởng chính trị của nó tác động tiêu cực, kìm hãm phát triển xã hội.
2. ý thức pháp quyền
ý thức pháp quyền là toàn bộ các tư tưởng, quan điểm của một giai cấp về bản chất
và vai trò của pháp luật, về quyền và nghĩa vụ của nhà nước, các tổ chức xã hội và
công dân, về tính hợp pháp và không hợp pháp của hành vi con người trong xã hội,
cùng với nhận thức và tình cảm của con người trong việc thực thi luật pháp của Nhà nước.
Cũng như ý thức chính trị, ý thức pháp quyền ra đời cùng với nhà nước. Giữa hai
hình thái này có sự gần nhau về cả nội dung và hình thức. ý thức pháp quyền phản ánh
trực tiếp các quan hệ kinh tế của xã hội, trước hết là các quan hệ sản xuất được thể h ệ i n
trong hệ thống pháp luật.
Pháp luật là ý chí của giai cấp thống trị được thể hiện thành luật lệ, do đó mỗi chế
độ xã hội, mỗi nhà nước chỉ có một hệ thống pháp luật của giai cấp ắ n m chính quyền.
Nhưng trong xã hội có giai cấp đối kháng, các giai cấp khác nhau lại có những ý thức
khác nhau về pháp luật, phản ánh lợi ích của giai cấp mình. Do đó, hiệu lực của pháp
luật không những phụ thuộc vào sức mạnh cưỡng chế của nhà nước mà còn phụ thuộc
vào trình độ hiểu biết và tâm lý pháp luật của xã hội.
3. ý thức đạo đức
ý thức đạo đức là toàn bộ những quan niệm, tri thức và các trạng thái xúc cảm tâm
lý chung của các cộng đồng người về các giá trị thiện, ác, lương tâm, trách nhiệm, hạnh
phúc, công bằng... và về nh ng ữ
quy tắc đánh giá, điều chỉnh hành vi ng ứ xử giữa cá
nhân với xã hội, giữa cá nhân với cá nhân trong xã hội.
Hình thái ý thức đạo đức là một trong những hình thái ý thức ra đời từ rất sớm
trong lịch sử, ngay từ xã hội nguyên thuỷ.
Sự ý thức về lương tâm, danh dự và lòng tự trọng, v.v. phản ánh khả năng tự chủ
của con người là sức mạnh đặc biệt của đạo đức, là nét cơ bản quy định gương ặ m t đạo
đức của con người, cũng là biểu hiện bản chất xã hội của con người. ớ V i ý ng ĩ h a đó, sự
phát triển ý thức đạo đức là nhân tố biểu hiện tiến bộ xã hội.
Trong ý thức đạo đức, yếu tố tình cảm đạo đức là yếu tố đặc biệt quan trọng, nếu
thiếu nó thì những khái niệm, phạm trù đạo đức và mọi tri thức đạo đức thu nhận được
bằng con đường lý tính không thể chuyển hóa thành hành vi đạo đức.
Trong tiến trình phát triển của xã hội đã hình thành những giá trị đạo đức mang
tính toàn nhân loại, tồn tại trong mọi xã hội và ở các hệ thống đạ
o đức khác nhau. Đó là
những quy tắc đơn giản nhằm điều chỉnh hành vi của con người, cần thiết cho việc giữ 196
gìn trật tự xã hội chung và sinh hoạt thường ngày của m i ọ người.
Tuy nhiên, trong xã hội có giai cấp và đấu tranh giai cấp thì nội dung chủ yếu của
đạo đức phản ánh quan hệ giai cấp, nó có tính giai cấp. Trong các phạm trù đạo đức
luôn luôn phản ánh địa vị và lợi ích của giai cấp. Mỗi giai cấp trong những giai đoạn
phát triển nhất định của lịch sử xã hội đều có những quan niệm đạo đức riêng của mình.
Giai cấp tiêu biểu cho xu thế phát triển đi lên của xã hội thì đại diện cho một nền đạo đức tiến ộ
b , còn các giai cấp phản động thì đại diện cho một nền đạo đức suy thoái.
Ph.Ăngghen viết: "Xét cho đến cùng, mọi học thuyết về đạo đức đã có từ trước đến nay đều là sản p ẩ h m ủ
c a tình hình kinh tế của xã hội lúc bấy giờ. Và vì cho ớ t i nay xã ộ h i đã
vận động trong những sự đối lập giai cấp, cho nên đạo đức cũng luôn luôn là đạo đức
của giai cấp: hoặc là nó biện hộ cho sự thống trị và lợi ích của giai cấp thống trị, hoặc
là, khi giai cấp bị trị đã trở nên khá mạnh thì nó tiêu biểu cho sự nổi dậy chống lại ự s
thống trị nói trên và tiêu biểu cho lợi ích tương lai của những người bị áp bức"1.
4. ý thức khoa học
ý thức khoa học vừa là một hình thái ý thức xã hội, vừa là m t ộ hiện tượng xã hội
đặc biệt. Xem xét khoa học như một hình thái ý thức xã hội không thể tách rời xem xét
nó như một hiện tượng xã hội.
ý thức khoa học - với tính cách là một hình thái ý thức xã hội - là hệ thống tri thức
phản ánh chân thực dưới dạng lôgic trừu tư ng ợ
về thế giới đã được kiểm nghiệm qua
thực tiễn. Đối tượng phản ánh của ý thức khoa học bao quát mọi lĩnh vực của tự nhiên,
xã hội và tư duy. Đó là một trong những sự khác biệt giữa ý thức khoa học với các hình
thái ý thức xã hội khác. Hình th c
ứ biểu hiện chủ yếu của tri thức khoa học là phạm trù, định luật, quy luật.
Tri thức khoa học thâm nhập vào các hình thái ý t ứ h c xã ộ h i khác, hình thành các
khoa học tương ứng với từng hình thái ý thức đó. Thí dụ: ý thức chính trị và chính trị học,
ý thức đạo đức và đạo đức học, ý thức nghệ thuật và nghệ thuật học, ý thức tôn giáo và tôn giáo học.
Nhờ tri thức khoa học, con người không ngừng vươn tới cái mới "sáng tạo ra một
thế giới mới" và ngày càng làm chủ tự nhiên, làm ch x
ủ ã hội và làm chủ bản thân mình.
Xét về đối tượng, các khoa học chia thành những khoa học tự nhiên - kỹ thuật,
nghiên cứu các quy luật của tự nhiên, các phương thức chinh phục và cải tạo tự nhiên;
và những khoa học xã hội nghiên cứu những hiện tư n
ợ g xã hội khác nhau, các quy luật
vận động, phát triển của chúng và cả bản thân con người như là một t ự h c thể xã ộ h i.
Cũng có khoa học nghiên cứu những vấn đề chung, quy luật chung, đó là triết học.
Trong mỗi khoa học người ta phân thành các cấp độ: kinh nghiệm, t c ứ là những tư
liệu hiện thực đã tích luỹ được - sự tổng kết các quan sát và thí nghiệm; lý luận là sự
1. C.Mác và Ph.Ăngghen: Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1994, t.20, tr. 137. 197
khái quát kinh nghiệm thể hiện trong những lý thuyết về quy luật và nguyên lý tương
ứng, cấp độ lý luận của các khoa ọ
h c cụ thể hợp lực với nhau trong sự giải thích các
nguyên lý và quy luật đã phát hiện trên bình diện lý luận chung - bình diện triết học,
hình thành mặt thế giới quan và phương pháp luận của toàn bộ nhận thức khoa học.
Nguồn gốc sâu xa của sự hình thành khoa h c
ọ là do nhu cầu phát triển sản xuất.
Cùng với sự phát triển của sản xuất và thực tiễn xã hội, khoa học cũng không ngừng
phát triển. Trong quá trình đó, vai trò của khoa học trong đời sống xã hội ngày càng tăng lên.
Ngày nay, trong sự tự động hóa ả
s n xuất, tri thức khoa học được kết tinh trong mọi
nhân tố của lực lượng sản xuất - trong đối tượng lao động, kỹ thuật, quá trình công
nghệ và cả trong những hình thức tổ chức tương ứng của sản xuất; ngư i ờ lao động
không còn là nhân tố thao tác trực tiếp trong hệ thống kỹ thuật mà chủ yếu là vận dụng
tri thức khoa học để điều khiển quá trình sản xuất; khoa học cho phép hoàn thiện các
phương pháp sản xuất, hoàn thiện việc quản lý kinh tế. Hơn nữa khoa học còn trở thành
một ngành hoạt động sản xuất với quy mô ngày càng lớn, bao hàm hàng loạt các viện,
phòng thí nghiệm, trạm, trại, xí nghiệp với số cán bộ khoa học ngày càng tăng, vốn đầu
tư ngày càng lớn, hiệu quả đầu tư ngày càng cao. Do những biến đổi căn bản về vai trò
của khoa học đối với sản xuất mà khoa học trở thành lực lượng sản xuất trực tiếp.
5. ý thức thẩm mỹ ý thức thẩm m
ỹ là sự phản ánh hiện thực vào ý thức con người trong quan hệ với
nhu cầu thưởng thức và sáng tạo Cái Đẹp. Trong các hình thức hoạt động thư n ở g thức
và sáng tạo Cái Đẹp thì nghệ thuật là hình thức biểu hiện cao nhất của ý thức thẩm mỹ.
Nghệ thuật ra đời từ rất sớm ngay từ khi xã hội chưa phân chia thành giai ấ c p. Quá
trình hình thành nghệ thuật gắn liền với lao động của con người, với thực tiễn xã hội.
Những dấu vết đầu tiên của nghệ thuật đều thuộc về thời kỳ con ngư i ờ đã biết sản xuất
ra những công cụ bằng đá, bằng xư ng, b ơ ằng sừng, v.v..
Cũng như các hình thái ý thức xã hội khác, nghệ thuật bắt nguồn từ tồn tại xã ộ h i.
Khác với khoa học và triết ọ
h c, phản ánh thế giới hiện thực bằng khái niệm, phạm trù, quy
luật, nghệ thuật phản ánh thế giới một cách sinh động, cụ thể bằng hình tượng nghệ
thuật. Hình tượng nghệ thuật tuy cũng phản ánh cái bản chất của đời sống hiện thực
nhưng phản ánh thông qua cái cá biệt, cụ thể - cảm tính, sinh ng. độ Hình tư ng ợ nghệ
thuật cũng nhận thức cái chung trong cái riêng, nhận thức cái bản chất trong cái hiện
tượng, nhận thức cái phổ biến trong cái cá biệt, song cái cá biệt trong nghệ thuật phải là
cái cá biệt có tính điển hình và nếu nhà nghệ thuật tạo ra cái i
đ ển hình thì phải là cái
điển hình đã được cá biệt hóa.
Sự phát triển của nghệ thuật, cả nội dung và hình thức, không thể tách khỏi sự phát triển của t n
ồ tại xã hội. Nhưng nghệ thuật có tính độc ậ l p tương đối ấ r t rõ nét trong sự phát triển c a
ủ mình. Nó không phải bao giờ cũng phản ánh ồ
t n tại xã hội một cách 198 trực tiếp, dễ thấy.
C.Mác viết: "Đối với nghệ thuật, người ta biết rằng những thời kỳ hưng thịnh nhất
của nó hoàn toàn không tương ứng với sự phát triển chung của xã hội, do đó cũng
không tương ứng với sự phát triển của cơ sở vật chất của xã ộ
h i, cơ sở này dường như
cấu thành cái xương s ng c ố ủa tổ chức xã hội"1.
Nghệ thuật chân chính gắn bó với đời sống hiện thực của nhân dân; là nhân tố
thúc đẩy mạnh mẽ tiến bộ xã hội thông qua việc đáp ứng những nhu cầu thẩm mỹ của
con người. Khi phản ánh thế giới hiện thực trong các hình tư ng ợ nghệ thuật chân thực
và có giá trị thẩm mỹ cao, nghệ thuật đã tác động đến lý trí và tình cảm của con người,
kích thích tính tích cực của con người, xây dựng ở con người những hành vi đạo đức tốt đẹp.
Trong xã hội có giai cấp, ng ệ
h thuật bao giờ cũng mang tính giai cấp. Tính giai cấp
của nghệ thuật biểu hiện trước hết ở chỗ nó không thể không chịu sự tác động của thế
giới quan, các quan điểm chính trị của một giai cấp, không thể đứng ngoài chính trị và
các quan hệ kinh tế. Trong xã hội chia thành các giai cấp mà phủ nhận mối liên hệ của
nghệ thuật với chính trị thì hoàn toàn sai lầm.
Khi nhấn mạnh tính giai cấp của nghệ thuật trong xã hội có giai cấp, quan điểm
của chủ nghĩa Mác - Lênin không phủ nhận tính nhân loại chung của nó. Không ít tác
phẩm nghệ thuật mà giá trị của chúng được lưu truyền khắp t ế
h giới qua các thời đại, mặc
dù tác giả là đại biểu của một giai cấp nhất định. Có n ữ
h ng nền nghệ thuật của một dân
tộc nhất định nhưng đã trở thành những giá trị văn hóa tiêu biểu của cả nhân loại. Tính
giai cấp của nghệ thuật cách mạng và tiến bộ không những không mâu thuẫn với tính
nhân loại, mà ngược lại còn làm sâu sắc những giá trị toàn nhân loại.
6. ý thức tôn giáo
ý thức tôn giáo với tính cách là hình thái ý thức xã hội bao gồm tâm lý tôn giáo và hệ t t ư ưởng tôn giáo.
Tâm lý tôn giáo là toàn bộ những biểu tượng, tình cảm, tâm trạng thói quen của quần
chúng về tín ngưỡng tôn giáo. Hệ tư tưởng tôn giáo là hệ thống giáo lý do các giáo sĩ, các
nhà thần học tạo ra và tru ề y n bá trong xã ộ h i. Đứng về mặt ị
l ch sử, tâm lý tôn giáo và hệ
tư tưởng tôn giáo là hai giai đoạn phát tr ể i n ủ
c a ý thức tôn giáo, nhưng chúng liên hệ tác
động qua lại và bổ sung nhau. Tâm lý tôn giáo đem lại cho hệ tư tưởng tôn giáo một tính
chất đặc trưng, một sắc thái tình cảm riêng. Hệ t
ư tưởng tôn giáo "thuyết minh" n ữ h ng h ệ i n
tượng tâm lý tôn giáo, khái quát chúng, làm cho chúng biến đổi theo những chiều hướng nhất định.
ý thức tôn giáo là một hình thái ý t ứ h c xã ộ
h i thực hiện chức năng chủ yếu của
mình là chức năng đền bù - hư ảo trong một xã hội cần đến sự đền bù - hư ảo. Chức năng
1. C.Mác và Ph.Ăngghen: Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà N i ộ , 1993, t.12, tr. 889. 199
đó làm cho tôn giáo có ộ
m t đời sống lâu dài, một vị trí đặc biệt trong xã hội. C ứ h c năng
đền bù - hư ảo nói lên k ả h năng ủ c a tôn giáo có t ể h bù đắp, ổ b sung ộ m t cách hư ảo cái
hiện thực mà trong đó con người còn bất lực trước những sức mạnh tự nhiên và những
điều kiện khách quan của đời sống xã hội. N ữ
h ng mâu thuẫn của đời sống hiện thực,
những bất lực thực tiễn của con người được giải quyết một cách hư ảo trong ý thức họ.
Vì vậy, tôn giáo luôn được các giai cấp thống t ị r sử dụng n ư
h một công cụ áp bức tinh
thần, một phương tiện củng cố địa vị thống trị của họ.
Chủ nghĩa Mác - Lênin cho rằng điều kiện tiên quyết để khắc phục tôn giáo nh ư
một hình thái ý thức có tính chất tiêu cực là phải xoá bỏ ngu n
ồ gốc xã hội của nó, nghĩa
là phải tiến hành một cuộc cách mạng xã hội triệt để nhằm cải tạo cả tồn ạ t i xã hội lẫn ý
thức xã hội. Bằng hoạt động tích cực cách mạng của mình, quần chúng không những cải
tạo xã hội mà còn cải tạo bản thân, giải phóng ý thức mình khỏi những quan niệm sai lầm, kể cả nh ng ữ ảo tưởng tôn giáo.
Câu hỏi ôn tập 1. T n
ồ tại xã hội và ý thức xã hội là gì? Phân tích tính chất giai cấp của ý thức xã hội?
2. Mối liên hệ biện chứng giữa t n
ồ tại xã hội và ý thức xã hội và ý nghĩa phương pháp luận?
3. Phân tích nội dung các hình thái ý thức xã hội: ý thức chính trị, ý thức pháp
quyền, ý thức đạo đức, ý thức khoa học, ý thức nghệ thuật, ý thức tôn giáo? 200 Chương XIV
Quan điểm triết học Mác - Lênin về con người
I- Một số quan điểm triết học về con người trong lịch sử và những
quan niệm cơ bản của triết học Mác-Lênin về con người
1. Một số quan điểm triết học về con người trong lịch sử
a) Quan niệm về con người trong triết học phương Đông
Những vấn đề triết học về con người là một nội dung lớn trong lịch sử triết ọ h c
nhân loại. Đó là những vấn đề: Con người là gì? Bản tính, ả
b n chất con người? Mối
quan hệ giữa con người và thế giới? Con người có thể làm gì để giải phóng mình, đạt tới
tự do?.... Đây cũng chính là nội dung cơ bản của nhân sinh quan – một nội dung cấu
thành thế giới quan triết học.
Tuỳ theo điều kiện lịch sử của mỗi thời đại mà nổi trội lên vấn đề này hay vấn đề
kia. Đồng thời, tuỳ theo giác độ tiếp cận khác nhau mà các trường phái triết học, các
nhà triết học trong lịch sử có những phát hiện, đóng góp khác nhau trong việc lý giải về
con người. Mặt khác trong khi giải quyết những vấn đề trên, mỗi nhà triết học, mỗi
trường phái triết học có thể lại đứng trên ậ
l p trường thế giới quan, p ư h ơng pháp luận
khác nhau: Duy vật hoặc duy tâm, biện chứng hoặc siêu hình...
Trong nền triết học Trung Hoa suốt chiều dài lịch s
ử trên hai ngàn năm cổ - trung
đại, vấn đề bản tính con người là vấn đề được quan tâm hàng đầu. G ả i i quyết vấn đề
này, các nhà tư tưởng của Nho gia và Pháp gia đã tiếp cận từ giác độ hoạt động thực tiễn chính trị đạ , đứ
o c của xã hội và đi đến kết luận bản tính người là Thiện (Nho gia) và
bản tính người là Bất Thiện (Pháp gia). Các nhà tư tưởng của Đạo gia, ngay từ Lão tử
thời Xuân Thu, lại tiếp cận giải quyết vấn đề bản tính ngư i
ờ từ giác độ khác và đi tới kết
luận bản tính Tự Nhiên của con người. Sự khác nhau về giác độ tiếp cận và với những
kết luận khác nhau về bản tính con người đã là tiền đề xuất phát cho những quan điểm khác nhau của các trư n
ờ g phái triết học này trong việc giải quyết các vấn đề về quan điểm chính trị đạ
, o đức và nhân sinh của họ.
Khác với nền triết học Trung Hoa, các nhà tư tư tưởng của các trường phái triết
học ấn độ mà tiêu biểu là trường phái Đạo P ậ h t ạ
l i tiếp cận từ giác độ khác, giác độ suy
tư về con người và đời người ở tầm ch ề
i u sâu triết lý siêu hình (Siêu hình học) đối với
những vấn đề nhân sinh quan. Kết lụân về bản tính Vô ngã, Vô thường và tính hướng
thiện của con người trên con đường truy tìm sự Giác Ngộ là một trong những kết luận 201
độc đáo của triết học Đạo Phật.
b) Quan niệm về con người trong triết học phương Tây
Trong suốt chiều dài lịch sử triết ọ
h c phương Tây từ Cổ đại Hy ạ L p trải qua giai đoạn Trung cổ, Phục ư
h ng và Cận đại đến nay, những vấn đề triết học về con người vẫn là một đề tài tranh luận c ư h a chấm ứ d t. Thực tế lịch ử
s đã cho thấy giác độ tiếp cận giải quyết các vấn đề triết học về con
nngười trong nền triết học phương Tây có nhiều điểm khác với nền tr ế i t ọ h c phương Đông.
Nhìn chung, các nhà triết học theo lập trường triết học duy vật đã lựa chọn giác độ khoa học
tự nhiên để lý giải về bản c ấ h t con người và các ấ
v n đề khác có liên quan. Ngay từ thời Cổ
đại, các nhà triết học duy vật đã từng đưa ra quan niệm về bản c ấ h t ậ v t chất tự nhiên của
con người, coi con người cũng như vạn ậ
v t trong giới tự nhiên không có gì thần bí, đều được cấu ạ
t o nên từ vật chất. Tiêu biểu là quan niệm của Đêmôcrit về bản tính ậ v t chất nguyên tử cấu ạ
t o nên thể xác và linh hồn của con người. Đây cũng là tiền đề phương pháp
luận của quan điểm nhân sinh theo đường lối Êpiquya... N ữ
h ng quan niệm duy vật như vậy đã được t ế
i p tục phát triển trong nền triết học thời Phục hưng và Cận đại mà tiêu biểu là các
nhà duy vật nước Anh và Pháp thế kỷ XVIII; nó ũ c ng là ộ
m t trong những tiền đề lý luận cho chủ nghĩa duy ậ
v t nhân bản của Phoiơbắc. Trong một phạm vi nhất định, đó cũng là một trong n ữ
h ng tiền đề lý luận của quan niệm duy vật ề
v con người trong triết học Mác. Đối lập ớ
v i các nhà triết học duy ậ
v t, các nhà triết học duy tâm trong lịch ử s triết học
phương Tây lại chú trọng giác độ hoạt động lý tính của con người. Tiêu biểu cho giác độ
tiếp cận này là quan điểm của Platôn thời Cổ đại Hy Lạp, Đêcáctơ trong nền triết học
Pháp thời Cận đại và Hêghen trong nền triết học Cổ điển Đức. Do không đứng trên lập
trường duy vật, các nhà triết học này đã lý giải bản chất lý tính của con người từ giác độ
siêu tự nhiên. Với Platôn, ó
đ là bản chất bất tử của linh hồn thuộc thế giới ý niệm tuyệt
đối, với Đêcáctơ, đó là bản tính phi kinh nghiệm (apriori) của lý tính, còn đối với
Hêghen, thì đó chính là bản chất lý tính tuyệt đối...
Trong nền triết học phương Tây hiện đại, nhiều trào lưu triết học ẫ v n coi những vấn
đề triết học về con người là vấn đề trung tâm của những suy tư triết học mà tiêu biểu là chủ
nghĩa hiện sinh, chủ nghĩa Phơrớt.
Nhìn chung, các quan điểm triết học trước Mác và ngoài mácxít còn có một ạ h n chế
cơ bản là phiến diện trong phương pháp tiếp ậ c n lý g ả
i i các vấn đề triết học về con người,
cũng do vậy trong thực tế lịch ử
s đã tồn tại lâu dài quan niệm trừu tượng về bản c ấ h t con
người và những quan niệm phi thực tiễn trong lý giải nhân sinh, xã hội cũng như những
phương pháp hiện thực n ằ
h m giải phóng con người. Những ạ h n c ế
h đó đã được khắc phục
và vượt qua bởi quan niệm duy vật biện c ứ
h ng của triết học Mác-Lênin về con người.
2. Những quan niệm cơ bản của triết học Mác-Lênin về con người
a) Con người là một thực thể thống nhất giữa mặt sinh vật với mặt xã hội
Triết học Mác đã kế thừa quan niệm về con người trong lịch sử triết học, đồng thời
khẳng định con người hiện thực là sự th ng nh ố
ất giữa yếu tố sinh học và yếu tố xã hội. 202 Tiền đề vật c ấ
h t đầu tiên quy sự tồn ạ
t i của con người là giới tự nhiên. Cũng do đó,
bản tính tự nhiên của con người bao hàm trong nó tất cả bản tính sinh ọ h c, tính loài của nó.
Yếu tố sinh học trong con người là điều k ệ
i n đầu tiên quy định ự
s tồn tại của con người. Vì
vậy, có thể nói: Giới tự nhiên là "thân thể vô cơ của con người"; con n ư g ời là một ộ b p ậ h n
của tự nhiên; là kết quả của quá trình phát triển và tiến hoá lâu dài của môi trường tự nhiên.
Tuy nhiên, điều cần khẳng định rằng, mặt tự nhiên không phải là yếu ố t duy n ấ h t
quy định bản chất con người. Đặc trưng quy định sự khác biệt giữa con người với thế
giới loài vật là phương diện xã hội của nó. Trong lịch sử đã có những quan niệm khác
nhau phân biệt con người với loài vật, như con người là động vật sử dụng công cụ lao
động, là "một động vật có tính xã hội", hoặc con người động vật có tư duy... N ữ h ng
quan niệm trên đều phiến diện chỉ vì nhấn mạnh một khía cạnh nào đó trong bản chất xã
hội của con người mà chưa nêu lên được nguồn gốc của bản chất xã hội ấy.
Với phương pháp biện chứng duy vật, triết học Mác nhận thức vấn đề con người
một cách toàn diện, cụ thể, trong toàn bộ tính hiện thực xã hội của nó, mà trước hết là
lao động sản xuất ra của cải vật chất. "Có thể phân biệt con ngư i
ờ với súc vật, bằng ý
thức, bằng tôn giáo, nói chung bằng bất cứ cái gì cũng được. Bản thân con ngư i ờ bắt
đầu bằng sự tự phân b ệ
i t với súc vật ngay khi con người bắt đầu sản xuất ra những tư
liệu sinh hoạt của mình - đó là m t
ộ bước tiến do tổ chức cơ thể của con n ư g ời quy định.
Sản xuất ra những tư liệu sinh hoạt của mình, như thế con người đã gián tiếp sản xuất ra
chính đời sống vật chất của mình"1.
Thông qua hoạt động sản xuất vật chất; con người đã làm thay đổi, cải biến giới tự
nhiên: "Con vật chỉ sản xuất ra bản thân nó, còn con người thì tái sản x ấ u t ra toàn bộ giới tự nhiên"2.
Tính xã hội của con người biểu hiện trong hoạt động sản xuất vật chất; hoạt động
sản xuất vật chất biểu hiện một cách căn bản tính xã hội của con người. Thông qua hoạt
động lao động sản xuất, con người sản xuất ra của cải vật chất và tinh thần, phục vụ đời
sống của mình; hình thành và phát triển ngôn ngữ và tư duy; xác lập quan hệ xã hội. Bởi
vậy, lao động là yếu tố quyết định hình thành bản chất xã hội của con người, đồng thời
hình thành nhân cách cá nhân trong cộ đồ ng ng xã hội.
Là sản phẩm của tự nhiên và xã hội nên quá trình hình thành và phát triển của con
người luôn luôn bị quyết định bởi ba hệ thống quy luật khác nhau, nhưng th ng ố nhất với
nhau. Hệ thống các quy luật tự nhiên như quy luật về sự phù hợp cơ thể với môi trường,
quy luật về sự trao đổi chất, về di truyền, biến dị, tiến hóa... quy định phương diện
sinh học của con người. Hệ thống các quy luật tâm lý ý thức hình thành và vận động
trên nền tảng sinh học của con người như hình thành tình cảm, khát vọng, niềm tin, ý
chí. Hệ thống các quy luật xã hội quy định quan hệ xã hội giữa người với người.
Ba hệ thống quy luật trên cùng tác động, tạo nên thể thống nhất hoàn chỉnh trong
đời sống con người bao gồm cả mặt sinh học và mặt xã hội. Mối quan ệ h sinh học và xã
1. C.Mác và Ph.Ăngghen: Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1995, t.3, tr. 29. 2. S d đ , t.42, tr. 137. 203
hội là cơ sở để hình thành hệ thống các nhu cầu sinh học và nhu cầu xã ộ h i trong đời
sống con người như nhu cầu ăn, mặc, ở; nhu cầu tái sản xuất xã hội; nhu cầu tình cảm;
nhu cầu thẩm mỹ và hưởng thụ các giá trị tinh thần.
Với phương pháp luận duy vật biện chứng, chúng ta thấy rằng quan hệ giữa mặt
sinh học và mặt xã hội, cũng như nhu cầu sinh học và nhu cầu xã hội trong mỗi con
người là thống nhất. Mặt sinh học là cơ sở tất yếu tự nhiên của con người, còn mặt xã
hội là đặc trưng bản chất để phân biệt con người với loài vật. Nhu cầu sinh học phải
được "nhân hóa" để mang giá trị văn minh con người, và đến lượt nó, nhu cầu xã hội
không thể thoát ly khỏi tiền đề của nhu cầu sinh học. Hai mặt trên thống nhất với nhau,
hoà quyện vào nhau để tạo thành con người viết hoa, con người tự nhiên - xã hội.
b) Trong tính hiện thực của nó, bản chất con người là ổ
t ng hoà những
quan hệ xã hội
Từ những quan niệm đã trình bày ở trên, chúng ta thấy rằng, con người vượt lên
thế giới loài vật trên cả ba phư ng ơ
diện khác nhau: quan hệ với tự nhiên, quan hệ với xã
hội và quan hệ với chính ả
b n thân con người. Cả ba mối quan hệ đó, suy đến cùng, đều
mang tính xã hội, trong đó quan hệ xã hội giữa người với người là quan hệ bản chất, bao
trùm tất cả các mối quan hệ khác và mọi hoạt động trong chừng mực liên quan đến con người.
Bởi vậy, để nhấn mạnh bản chất xã hội của con người, C.Mác đã nêu lên l ậ u n đề nổi
tiếng trong tác phẩm Luận cư n
ơ g về Phoiơbắc: "Bản chất con người không phải là một
cái trừu tượng cố hữu của cá nhân riêng biệt. Trong tính hiện thực của nó, bản chất con
người là tổng hoà những quan hệ xã hội"1.
Luận đề trên khẳng định rằng, không có con người trừu tượng, thoát ly mọi điều
kiện, hoàn cảnh lịch sử xã hội. Con người luôn luôn cụ thể, xác định, sống trong một điều kiện lịch ử
s cụ thể nhất định, một thời đại nhất định. Trong điều kiện lịch sử đó,
bằng hoạt động thực tiễn của mình, con người tạo ra những giá trị vật chất và tinh thần
để tồn tại và phát triển cả thể lực và tư duy trí tuệ. Chỉ trong toàn bộ các mối quan hệ
xã hội đó (như quan hệ giai cấp, dân t c
ộ , thời đại; quan hệ chính trị, kinh tế; quan hệ cá
nhân, gia đình, xã hội...) con người mới bộc l t
ộ oàn bộ bản chất xã hội của mình. Điều cần ư
l u ý là luận đề trên khẳng định bản chất xã hội không có nghĩa là phủ
nhận mặt tự nhiên trong đời sống con người. Song, ở con người, mặt tự nhiên tồn tại
trong sự thống nhất với mặt xã hội; ngay cả việc thực hiện những nhu cầu sinh vật ở con
người cũng đã mang tính xã hội. Quan niệm bản chất con người là tổng hoà những quan hệ
xã hội mới giúp cho chúng ta nhận thức đúng đắn, tránh khỏi cách hiểu thô thiển về mặt
tự nhiên, cái sinh vật ở con người.
c) Con người là chủ thể và là sản phẩm của lịch sử
Không có thế giới tự nhiên, không có lịch sử xã hội thì không t n ồ tại con người.
Bởi vậy, con người là sản phẩm của lịch s ,
ử của sự tiến hóa lâu dài của giới hữu sinh. 1. Sđd, t.3, tr. 11. 204
Song, điều quan trọng hơn cả là, con người luôn luôn là chủ thể của lịch sử - xã hội.
C.Mác đã khẳng định: "Cái học thuyết duy vật chủ nghĩa cho rằng con người là sản
phẩm của những hoàn cảnh và của giáo dục... cái học thuyết ấy quên rằng chính những
con người làm thay đổi hoàn cảnh và bản thân nhà giáo dục cũng cần phải đư c ợ giáo
dục"1. Trong tác phẩm Biện chứng của tự nhiên, Ph.Ăngghen cũng cho rằng: "Thú vật
cũng có một lịch sử, chính là lịch sử ngu n
ồ gốc của chúng và lịch sử phát triển dần dần
của chúng cho tới trạng thái hiện nay của chúng. Nhưng lịch sử ấy không phải do chúng
làm ra và trong chừng mực mà chúng tham dự vào việc làm ra lịch sử ấ y thì điều đó diễn
ra mà chúng không hề biết và không phải do ý muốn của chúng. Ngược lại, con người
càng cách xa con vật, hiểu theo nghĩa hẹp của từ này bao nhiêu thì con người lại càng tự
mình làm ra lịch sử của mình m t
ộ cách có ý thức bấy nhiêu"2.
Như vậy, với tư cách là thực thể xã hội, con người hoạt động thực tiễn, tác động
vào tự nhiên, cải biến giới tự nhiên, đồng thời thúc đẩy sự vận động phát triển của lịch
sử xã hội. Thế giới loài vật dựa vào những điều kiện có sẵn của tự nhiên. Con người thì
trái lại, thông qua hoạt động thực tiễn của mình để làm phong phú thêm thế giới tự nhiên, tái tạo lại m t
ộ tự nhiên thứ hai theo mục đích của mình.
Trong quá trình cải biến tự nhiên, con người cũng làm ra lịch sử của mình. Con
người là sản phẩm của lịch sử, đồng thời là chủ thể sáng tạo ra lịch sử của chính bản thân
con người. Hoạt động lao động sản xuất vừa là điều kiện cho sự tồn tại của con người,
vừa là phương thức để làm biến đổi đời sống và bộ mặt xã hội. Trên cơ sở nắm ắ b t quy
luật của lịch sử xã hội, con người thông qua hoạt động vật chất và tinh thần, thúc đẩy xã
hội phát triển từ thấp đến cao, phù hợp với mục tiêu và nhu cầu do con người đặt ra.
Không có hoạt động của con người thì cũng không tồn tại quy luật xã hội, và do đó,
không có sự tồn tại c a
ủ toàn bộ lịch sử xã hội loài người.
Không có con người trừu tượng, chỉ có con người cụ thể trong mỗi giai đoạn phát
triển nhất định của xã h i.
ộ Do vậy, bản chất con người, trong mối quan hệ với điều kiện
lịch sử xã hội luôn luôn vận động biến đổi, cũng phải thay đổi cho phù hợp. Bản chất
con người không phải là một hệ thố đ
ng óng kín, mà là hệ thống mở, tương ứng với điều kiện t n
ồ tại của con người. Mặc dù là "tổng hoà các quan hệ xã hội", con người có vai
trò tích cực trong tiến trình lịch sử với tư cách là chủ thể sáng ạ t o. Thông qua đó, bản
chất con người cũng vận động biến đổi cho phù hợp. Có thể nói rằng, mỗi sự vận động
và tiến lên của lịch sử sẽ quy định tương ứng (mặc dù không trùng khớp) với sự vận động và biế đổ
n i của bản chất con người.
Vì vậy, để phát triển bản chất con người theo hư n
ớ g tích cực, cần phải làm cho
hoàn cảnh ngày càng mang tính người nhiều hơn. Hoàn cảnh đó chính là toàn bộ môi
trường tự nhiên và xã hội tác động đến con người theo khuynh hướng phát triển nhằm
đạt tới các giá trị có tính ụ
m c đích, tự giác, có ý nghĩa định hướng giáo dục. Thông qua 1. S d đ , t.3, tr. 10. 2. S d đ , t.20, tr. 476. 205
đó, con người tiếp nhận hoàn cảnh một cách tích cực và tác động trở lại hoàn ả c nh trên nhiều phư ng ơ
diện khác nhau: hoạt động thực tiễn, quan hệ ứng xử, hành vi con người,
sự phát triển của phẩm chất trí tuệ và năng lực tư duy, các quy luật nhận thức hướng con
người tới hoạt động vật chất. Đó là biện ch ng ứ
của mối quan hệ giữa con người và hoàn
cảnh trong bất kỳ giai đoạn nào của lịch sử xã hội loài người.
II- Quan hệ giữa cá nhân và xã hội
1. Khái niệm cá nhân và nhân cách
Cá nhân là khái niệm chỉ con người cụ thể sống trong ộ
m t xã hội nhất định và
được phân biệt với các cá thể khác thông qua tính đơn nhất và tính phổ biến của nó.
Khái niệm cá nhân cũng được phân biệt với khái niệm con người, vì con người là khái
niệm dùng để chỉ tính ph bi
ổ ến trong bản chất người của tất cả các cá nhân.
Xã hội do các cá nhân tạo nên. Các cá nhân sống và hoạt động trong các nhóm,
cộng đồng và tập đoàn xã hội khác nhau, mang tính lịch sử xác định. Yếu tố xã hội là đặc
trưng căn bản để hình thành cá nhân.
Như vậy, cá nhân là một chỉnh thể đơn nhất, vừa mang tính cá biệt vừa mang tính
phổ biến, là chủ thể của lao động, của mọi quan hệ xã hội và của nhận thức nhằm t ự h c
hiện chức năng cá nhân và chức năng xã hội trong một giai o
đ ạn phát triển nhất định của lịch sử xã hội.
Nhân cách là khái niệm chỉ bản sắc độc đáo, riêng biệt của ỗ m i cá nhân, là nội
dung và tính chất bên trong của mỗi cá nhân. Bởi vậy, nếu cá nhân là khái niệm chỉ sự
khác biệt giữa cá thể với giống loài thì nhân cách là khái niệm c ỉ h sự khác b ệ i t giữa các
cá nhân. Cá nhân là phương thức biểu hiện của giống loài còn nhân cách vừa là nội dung,
vừa là cách thức biểu hiện của mỗi cá nhân riêng biệt.
Nhân cách biểu hiện thế g ớ i i cái tôi ủ
c a mỗi cá nhân, là sự tổng hợp của các yếu tố
sinh học, tâm lý, xã hội, tạo nên đặc trưng riêng có của cá nhân, ó
đ ng vai trò chủ thể tự ý thức, tự đ ự ánh giá, t khẳ đị ng nh và tự đ
iều chỉnh mọi hoạt động của mình.
Nhân cách không phải là cái bẩm sinh, sẵn có mà được hình thành và phát triển
phụ thuộc vào ba yếu tố sau đây. Thứ nhất, nhân cách phải dựa trên tiền đề sinh học và
tư chất di truyền học, một cá t ể h sống phát tr ể i n cao n ấ h t ủ
c a giới hữu sinh. Thứ hai, môi
trường xã hội là yếu t quy ố
ết định sự hình thành và phát triển của nhân cách thông qua sự
tác động biện chứng của gia đình, nhà trường và xã hội đối với mỗi cá nhân. Thứ ba, hạt
nhân của nhân cách là thế giới quan cá nhân, bao gồm toàn bộ các yếu tố như quan
điểm, lý luận, niềm tin, định hướng giá trị... Yếu tố quyết định để hình thành thế giới
quan cá nhân là tính chất của thời đại; lợi ích, vai trò địa vị cá nhân trong xã hội; khả
năng thẩm định giá trị đạo đức - nhân văn và kinh nghiệm của mỗi cá nhân. Dựa trên
nền tảng của thế giới quan cá nhân để hình thành các thuộc tính bên trong về năng lực,
về phẩm chất xã hội như năng lực trí tuệ, chuyên môn, phẩm chất chính trị, đạo đức, pháp luật, thẩm mỹ. 206
2. Biện chứng giữa cá nhân và xã hội
Xã hội là khái niệm dùng để chỉ cộng đồng các cá nhân trong mối quan hệ biện
chứng với nhau, trong đó cộng đồng nhỏ nhất của một xã hội là cộng đồng tập thể gia
đình, cơ quan, đơn vị... và lớn hơn là ộ
c ng đồng xã hội quốc gia, dân tộc… và rộng lớn
nhất là cồng đồng nhân loại. Nguyên tắc cơ bản ủ c a v ệ i c xác lập mối quan ệ
h giữa cá nhân và tập thể cũng n ư h mối quan ệ
h giữa cá nhân và các cộng đồng xã hội nói chung chính là mối quan hệ giữa lợi
ích cá nhân và lợi ích cộng đồng xã hội. Đó cũng là mối quan hệ vừa có sự thống nhất vừa có mâu thuẫn.
Mỗi cá nhân với tư cách là một con người, không bao giờ có thể tách rời khỏi
những cộng đồng xã hội nhất định, đồng thời mối quan hệ giữa cá nhân và xã hội
là hiện tượng có tính lịch sử.
Là một hiện tượng lịch sử, quan hệ cá nhân - xã hội luôn luôn vận động, biến
đổi và phát triển, trong đó, sự thay đổi về chất chỉ diễn ra khi có sự thay thế hình thái
kinh tế - xã hội này bằng hình thái kinh tế - xã hội khác. Trong giai đoạn cộng sản
nguyên thuỷ, không có sự đối kháng giữa cá nhân và xã hội. Lợi ích cá nhân và lợi ích
xã hội căn bản là thống nhất. Khi xã hội phân chia giai cấp, quan hệ cá nhân và xã hội
vừa có thống nhất vừa có mâu thuẫn và mâu thuẫn đối kháng. Trong chủ nghĩa xã hội,
những điều kiện của xã hội mới tạo tiền đề cho cá nhân, để mỗi cá nhân phát huy năng
lực và bản sắc riêng của mình, phù hợp với lợi ích và mục tiêu của xã hội mới. Vì vậy,
xã hội xã hội chủ nghĩa và cá nhân là thống nhất biện chứng, là tiền đề và điều kiện của nhau.
Theo quan điểm của triết học Mác - Lênin, xã ộ h i g ữ
i vai trò quyết định đối với cá
nhân. Bởi vậy, thực chất của việc t
ổ chức xã hội là giải quyết quan hệ lợi ích nhằm ạ t o
khả năng cao nhất cho mỗi cá nhân tác động vào mọi quá trình kinh tế, xã hội, cho sự
phát triển được thực hiện. Xã hội càng phát triển thì cá nhân càng có điều kiện để tiếp
nhận ngày càng nhiều những giá trị vật chất và tinh thần. Mặt khác, mỗi cá nhân trong
xã hội càng phát triển thì càng có điều kiện để thúc đẩy xã ộ h i tiến lên. Vì ậ v y, t ỏ h a
mãn ngày càng tốt hơn nhu cầu và lợi ích chính đáng của cá nhân là mục tiêu và động
lực thúc đẩy sự phát triển xã hội. Bất cứ vấn đề gì, dù là phạm vi nhân loại hay cá nhân,
dù trực tiếp hay gián tiếp, nếu lợi ích cá nhân và xã hội là thống nhất thì chính ở đó bắt gặp mục đích và ng l độ
ực của sự nỗ lực chung vì một tương lai tốt đẹp.
Mối quan hệ giữa lợi ích cá nhân và lợi ích xã hội do sự quy định của mặt khách
quan và mặt chủ quan. Mặt khách quan biểu hiện ở trình độ phát triển và năng suất lao động xã hội. Mặt c ủ h quan biểu h ệ
i n ở khả năng nhận thức và vận dụng quy luật xã hội
phù hợp với mục đích của con người.
Trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội và ngay cả dưới chế độ xã ộ h i chủ
nghĩa, những mâu thuẫn giữa cá nhân và xã hội vẫn còn tồn tại. Do đó, để giải quyết 207
đúng đắn quan hệ cá nhân - xã ộ
h i, cần phải tránh hai thái độ cực đoan. Một là, chỉ thấy
cá nhân mà không thấy xã hội, e
đ m cá nhân đối lập với xã hội, nhu cầu cá nhân chưa
phù hợp với điều kiện phát triển của xã hội. Khuynh hướng này có thể dẫn đến chủ nghĩa
cá nhân. Hai là, chỉ thấy xã hội mà không thấy cá nhân, quan niệm sai lầm về lợi ích xã hội, về c ủ h ng ĩ
h a tập thể, thực chất là chủ nghĩa bình quân, coi nhẹ vai trò cá nhân, lợi
ích cá nhân. Xã hội càng phát triển thì nhu ầ c u, ợ
l i ích cá nhân càng đa ạ d ng. ế N u không
quan tâm đến vấn đề cá nhân, sẽ dẫn đến ộ m t xã ộ
h i nghèo nàn, chậm phát triển, không
phù hợp với bản chất của ch ngh ủ ĩa xã hội.
ở nước ta hiện nay, nền kinh tế thị trường đang thúc đẩy sự phát triển của lực
lượng sản xuất, nâng cao năng suất lao động, tạo ra cơ sở vật chất và văn hóa tinh thần
ngày càng đa dạng và phong phú. Lợi ích cá nhân ngày càng được chú ý, tạo ra cơ hội
mới để phát triển cá nhân. Tuy nhiên, cơ chế này có thể dẫn tới tuyệt đối hóa lợi ích
kinh tế, dẫn tới phân hóa giàu nghèo trong xã hội, chứa ng đự những khả năng đối ậ l p
giữa cá nhân và xã hội. Do đó, chúng ta cần khắc phục mặt trái của cơ chế thị trường,
phát huy vai trò nhân tố con người, thực hiện chiến lược con người của Đảng ta là một
mục tiêu có ý nghĩa quyết định để giải quyết tốt mối quan hệ giữa cá nhân và xã hội,
theo tinh thần Nghị quyết Đại h i
ộ đại biểu toàn quốc lần thứ IX của Đảng đã chỉ ra: Xây
dựng con người Việt Nam có tinh thần yêu nước và yêu chủ nghĩa xã hội, có ý thức tự
cường dân tộc, trách nhiệm cao trong lao động, có lương tâm nghề nghiệp, có tác phong
công nghiệp, có ý thức cộng đồng, tôn trọng nghĩa tình, có lối sống văn hóa, quan hệ hài
hoà trong gia đình, cộng đồng và xã hội.
III- Vai trò quần chúng nhân dân và cá nhân trong lịch sử
Con người sáng tạo ra lịch sử của mình, song vai trò quyết định sự phát triển xã
hội là thuộc về quần chúng nhân dân hay của các cá nhân có phẩm chất đặc biệt - vĩ nhân, lãnh tụ?
1. Khái niệm quần chúng nhân dân và cá nhân trong lịch sử
a) Khái niệm quần chúng nhân dân
Quá trình vận động, phát triển của lịch sử diễn ra thông qua hoạt động của khối
đông đảo con người được gọi là quần chúng nhân dân, dưới sự lãnh đạo của một cá
nhân hay một tổ chức, nhằm thực hiện mục đích và lợi ích c a ủ mình.
Căn cứ vào điều kiện lịch sử xã hội và những nhiệm vụ đặt ra của mỗi thời đại mà
quần chúng nhân dân bao hàm những thành phần, tầng lớp xã hội và giai cấp khác nhau.
Như vậy, quần chúng nhân dân là bộ phận có cùng chung lợi ích căn bản, bao
gồm những thành phần, nh ng t ữ
ầng lớp và những giai cấp, liên kết lại thành tập thể dưới
sự lãnh đạo của một cá nhân, tổ chức hay đảng phái nhằm giải quyết những vấn đề kinh
tế, chính trị, xã hội của một thời đại nhất định.
Khái niệm quần chúng nhân dân được xác định bởi các nội dung sau đây: Thứ 208
nhất, những người lao ng độ
sản xuất ra của cải vật chất và các giá trị tinh thần, đóng vai
trò là hạt nhân cơ bản ủ c a q ầ
u n chúng nhân dân. Thứ hai, những bộ phận dân cư chống
lại giai cấp thống trị áp bức, bóc lột, đối kháng với nhân dân. Thứ ba, những giai cấp,
những tầng lớp xã hội thúc đẩy sự tiến bộ xã hội thông qua hoạt động của mình, trực
tiếp hoặc gián tiếp trên các lĩnh vực của đời sống xã hội.
Do đó, quần chúng nhân dân là một p ạ h m trù ịlch ử
s , vận động biến đổi theo sự
phát triển của lịch sử xã hội.
b) Khái niệm cá nhân trong lịch sử
Trong mối liên hệ không rách rời với quần chúng nhân dân, những cá nhân kiệt
xuất có vai trò đặc biệt quan trọng trong các tiến trình lịch sử; đó là những vĩ nhân, lãnh tụ.
Vĩ nhân là những cá nhân kiệt xuất trong các ĩlnh ự v c chính t ị r , kinh ế t , khoa học,
nghệ thuật... Trong mối quan hệ với quần chúng nhân dân, lãnh tụ là nh n ữ g cá nhân kiệt
xuất do phong trào cách mạng của quần chúng nhân dân tạo nên.
Để trở thành lãnh tụ gắn bó với quần chúng, được quần chúng tín nh ệ i m, lãnh tụ
phải là người có những phẩm chất cơ bản sau đây: Một là, có tri thức khoa học uyên bác,
nắm bắt được xu thế vận động của dân ộ t c, quốc ế
t và thời đại. Hai là, có năng lực tập
hợp quần chúng nhân dân, th ng ố
nhất ý chí và hành động của quần chúng nhân dân vào nhiệm vụ của dân ộ t c, q ố u c ế t và t ờ
h i đại. Ba là, gắn bó mật thiết với quần chúng nhân
dân, hy sinh quên mình vì lợi ích của dân tộc, quốc tế và thời đại.
Bất cứ một thời kỳ nào, ộ m t dân tộc nào, nếu ị l ch sử đặt ra n ữ h ng nhiệm ụ v cần
giải quyết thì từ trong phong trào quần chúng nhân dân, tất yếu sẽ xuất hiện những lãnh
tụ, đáp ứng yêu cầu của lịch sử.
2. Quan hệ giữa quần chúng nhân dân với lãnh tụ
Cần phải khẳng định rằng, mối quan hệ giữa quần chúng nhân dân với lãnh tụ là
quan hệ biện chứng. Tính biện chứng của mối quan hệ trên biểu hiện:
Thứ nhất, tính thống nhất giữa quần chúng nhân dân và lãnh tụ. Không có phong
trào cách mạng của quần chúng nhân dân, không có các quá trình kinh tế, chính trị, xã
hội của đông đảo quần chúng nhân dân, thì cũng không thể xuất hiện lãnh tụ. Những cá
nhân ưu tú, những lãnh tụ kiệt xuất là sản phẩm của thời đại, vì vậy, họ sẽ là nhân tố
quan trọng thúc đẩy sự phát triển của phong trào quần chúng.
Thứ hai, quần chúng nhân dân và lãnh tụ thống nhất trong mục đích và lợi ích của
mình. Sự thống nhất về các mục tiêu của cách mạng, của hành động cách mạng giữa
quần chúng nhân dân và lãnh tụ do chính quan hệ lợi ích quy định. Lợi ích biểu hiện
trên nhiều khía cạnh khác nhau: lợi ích kinh tế, lợi ích chính trị, lợi ích văn hóa... Quan
hệ lợi ích là cầu nối liền, là nội lực để liên kết các cá nhân cũng như quần chúng nhân
dân và lãnh tụ với nhau thành một khối thống nhất về ý chí và hành động. Lợi ích đó 209
vận động phát triển tùy thuộc vào thời đại, vào địa vị lịch sử của giai cấp cầm quyền mà
lãnh tụ là đại biểu, ph
ụ thuộc vào khả năng nhận thức và vận dụng để giải quyết mối
quan hệ giữa các cá nhân, các giai cấp và tầng lớp xã hội. ừ T đó, có t ể h t ấ h y ằ r ng, mức độ thống n ấ h t ề
v lợi ích là cơ sở quy định ự s t ố h ng n ấ h t ề
v nhận thức và hành động giữa
quần chúng nhân dân và lãnh tụ trong lịch sử.
Thứ ba, sự khác biệt giữa quần chúng nhân dân và lãnh tụ biểu hiện trong vai trò
khác nhau của sự tác động đến lịch s .
ử Tuy cùng đóng vai trò quan trọng đối với tiến
trình phát triển của lịch sử xã hội, nhưng quần chúng nhân dân là ự
l c lượng quyết định sự
phát triển, còn lãnh tụ là người định hướng, dẫn dắt phong trào, thúc đẩy sự phát triển của lịch sử.
Bởi vậy, quan hệ giữa quần chúng nhân dân và vĩ nhân lãnh tụ là biện chứng, vừa
thống nhất vừa khác biệt.
Chủ nghĩa Mác - Lênin khẳng định vai trò qu ế y t định ủ c a quần chúng nhân dân,
đồng thời đánh giá cao vai trò của lãnh ụ t .
a) Vai trò của quần chúng nhân dân Về căn bản, ấ
t t cả các nhà triết học trong lịch sử triết học trước Mác đều không
nhận thức đúng vai trò của quần chúng nhân dân trong trong tiến trình phát triển của lịch sử. Về ngu n
ồ gốc lý luận, điều đó có nguyên nhân từ quan điểm duy tâm hoặc siêu hình về xã hội.
Chủ nghĩa duy vật lịch sử khẳng định quần chúng nhân dân là chủ thể sáng tạo
chân chính ra lịch sử. Bởi vì, mọi lý tưởng giải phóng xã hội, giải phóng con người chỉ
được chứng minh thông qua sự tiếp thu và hoạt động của quần chúng nhân dân. Hơn
nữa, tư tưởng tự nó không làm biến đổi xã hội mà phải thông qua hành động cách mạng,
hoạt động thực tiễn của quần chúng nhân dân, để biến lý tưởng, ước mơ thành hiện thực
trong đời sống xã hội.
Vai trò quyết định lịch s c
ử ủa quần chúng nhân dân đư c
ợ biểu hiện ở ba nội dung.
Thứ nhất, quần chúng nhân dân là lực lượng sản xuất cơ bản của xã ộ h i, trực tiếp
sản xuất ra của cải vật chất, là cơ sở của sự tồn tại và phát triển của xã hội. Con người
muốn tồn tại phải có các điều kiện vật chất cần thiết, mà những nhu cầu đó chỉ có thể
đáp ứng được thông qua sản xuất. Lực lượng sản xuất cơ bản là đông đảo quần chúng
nhân dân lao động bao gồm cả lao động chân tay và lao động trí óc. Cách mạng khoa
học kỹ thuật hiện nay có vai trò đặc biệt đối với sự phát triển của l c ự lượng sản xuất.
Song, vai trò của khoa học chỉ có thể phát huy thông qua thực tiễn sản xuất của quần
chúng nhân dân lao động, nhất là đội ngũ công nhân hiện đại và trí thức trong nền sản
xuất xã hội, của thời đại kinh tế tri thức. Điều đó khẳng định rằng, hoạt động sản xuất
của quần chúng nhân dân là điều kiện cơ bản để quyết định sự tồn tại và phát triển của xã hội.
Thứ hai, quần chúng nhân dân là đ n ộ g lực cơ bản ủ c a ọ
m i cuộc cách mạng xã hội. 210
Lịch sử đã chứng minh rằng, không có cuộc chuyển biến cách mạng nào mà không là hoạt động ông đ
đảo của quần chúng nhân dân. Họ là lực lư ng ợ cơ bản của cách mạng,
đóng vai trò quyết định thắng lợi của mọi cuộc cách mạng. Trong các cuộc cách mạng
làm chuyển biến xã hội từ hình thái kinh tế - xã hội này sang hình thái kinh tế - xã hội
khác, nhân dân lao động là lực lượng tham gia đông đảo. Cách mạng là ngày hội của
quần chúng, là sự nghiệp của quần chúng. Tất nhiên, suy đến cùng, nguyên nhân của mọi
cuộc cách mạng là bắt đầu từ sự phát triển của lực lượng sản xuất, dẫn đến mâu thuẫn
với quan hệ sản xuất, nghĩa là bắt đầu từ hoạt động sản xuất vật chất của quần chúng
nhân dân. Bởi vậy, nhân dân lao động là ch
ủ thể của các quá trình kinh tế, chính trị, xã
hội, đóng vai trò là động lực cơ bản của mọi cuộc cách mạng xã hội.
Thứ ba, quần chúng nhân dân là người sáng tạo ra những giá trị văn hóa tinh thần.
Quần chúng nhân dân đóng vai trò to lớn trong sự phát triển của khoa học, nghệ thuật,
văn học, đồng thời, áp d ng ụ
những thành tựu đó vào hoạt động thực tiễn. Những sáng
tạo về văn học, nghệ thuật, khoa học, y học, quân sự, kinh tế, chính trị, đạo đức... của
nhân dân vừa là cội nguồn, vừa là điều kiện để thúc đẩy sự phát triển nền văn hóa tinh
thần của các dân tộc trong mọi thời đại. Hoạt động của quần chúng nhân dân từ trong
thực tiễn là nguồn cảm hứng vô tận cho mọi sáng tạo tinh thần trong đời sống xã hội.
Mặt khác, các giá trị văn hóa tinh thần chỉ có thể trường tồn khi được đông đảo quần
chúng nhân dân chấp nhận và truyền bá sâu rộng, trở thành giá trị ph bi ổ ến.
Tóm lại, xét từ kinh tế đến chính trị, t
ừ hoạt động vật chất đến hoạt động tinh
thần, quần chúng nhân dân luôn đóng vai trò quyết định trong lịch sử. Tuy nhiên, tùy
vào điều kiện lịch sử mà vai trò chủ thể của quần chúng nhân dân ũ c ng biểu hiện khác
nhau. Chỉ có trong chủ nghĩa xã hội, quần chúng nhân dân mới có đủ điều kiện để phát
huy tài năng và trí sáng tạo của mình.
Lịch sử dân tộc Việt Nam đã chứng minh vai trò, sức mạnh của quần chúng nhân
dân, như Nguyễn Trãi đã nói: "Chở thuyền cũng là dân, lật thuyền cũng là dân, thuận
lòng dân thì sống, nghịch lòng dân thì chết". Đảng C ng ộ
sản Việt Nam cũng khẳng
định rằng, cách mạng là sự nghiệp của quần chúng, và quan điểm " ấ l y dân làm gốc"
trở thành tư tưởng thường trực nói lên vai trò sáng tạo ra lịch sử của nhân dân Việt Nam.
b) Vai trò của lãnh tụ
Trong mối quan hệ với q ầ
u n chúng nhân dân, lãnh tụ có nhiệm vụ chủ yếu sau:
Thứ nhất, nắm bắt xu thế của dân tộc, quốc tế và thời đại trên cơ sở hiểu biết những quy
luật khách quan của các quá trình kinh tế, chính trị, xã hội. Thứ hai, định hướng chiến
lược và hoạch định chương trình hành động cách mạng. Thứ ba, tổ chức lực lượng, giáo
dục thuyết phục quần chúng, thống nhất ý chí và hành động của quần chúng nhằm hướng
vào giải quyết những mục tiêu cách mạng đề ra.
Từ nhiệm vụ trên ta thấy lãnh tụ có vai trò to lớn đối với phong trào quần chúng
Lênin viết: "Trong lịch s ,
ử chưa hề có một giai cấp nào giành được quyền thống trị, nếu 211
nó không đào tạo được trong hàng ngũ của mình những lãnh tụ chính trị, những đại biểu
tiền phong có đủ khả năng tổ chức và lãnh đạo phong trào"1. Đồng thời, chủ nghĩa Mác
- Lênin đòi hỏi phải bài trừ tệ sùng bái cá nhân.
Tệ sùng bái cá nhân, thần thánh hóa cá nhân người lãnh đạo, sẽ dẫn đến tu ệ y t đối
hóa cá nhân kiệt xuất, vai trò người lãnh đạo mà xem nhẹ vai trò ủ
c a tập thể lãnh đạo và
của quần chúng nhân dân. Căn bệnh trên dẫn đến hạn chế hoặc tước bỏ quyền làm chủ
của nhân dân, làm cho nhân dân thiếu tin tưởng vào chính bản thân họ, dẫn đến thái độ
phục tùng tiêu cực, mù quáng, không phát huy được tính năng động sáng ạ t o chủ quan
của mình. Người mắc căn bệnh sùng bái cá nhân thường đặt mình cao hơn tập thể, đứng
ngoài đường lối chính sách, pháp luật của Đảng và Nhà nước. Họ không thực hiện đúng
chính sách cán bộ của Đảng, vi phạm nguyên tắc sinh hoạt Đảng, chia rẽ, bè phái, mất
đoàn kết, tạo ra nhiều h ệ i n tượng tiêu ự
c c, đánh mất lòng tin trong cán bộ và nhân dân,
phá hoại sự nghiệp cách mạng của Đảng và nhân dân ta. Vì thế, các nhà kinh điển của
chủ nghĩa Mác - Lênin luôn luôn coi sùng bái cá nhân là một hiện tượng hoàn toàn xa lạ
với bản chất, mục đích, lý tưởng của giai cấp vô sản. Những lãnh tụ vĩ đại của giai cấp
vô sản như C.Mác, Ph.Ăngghen, V.I.Lênin, Hồ Chí Minh đều hết sức khiêm tốn, gần gũi
với nhân dân, đề cao vai trò và sức mạnh của quần chúng nhân dân, xứng đáng là những
vĩ nhân kiệt xuất mà toàn thể loài người tôn kính và ngưỡng mộ.
Câu hỏi ôn tập
1. Trình bày quan niệm về con người trong triết học trước Mác?
2. Phân tích vấn đề bản chất con người theo quan điểm của triết học Mác - Lênin?
3. Phân tích mối quan hệ giữa cá nhân và xã hội. ý nghĩa của vấ đề n này ở nước ta hiện nay?
4. Trình bày vai trò quần chúng nhân dân và lãnh tụ trong lịch s . ử ý nghĩa của vấn
đề này trong việc quán triệt bài học "lấy dân làm gốc"?
1. V.I.Lênin: Toàn tập. Nxb. Tiến bộ, Mátxcơva, 1978, t.4, tr. 473. 212
Mục lục Phần I
Khái lược về triết học và lịch sử triết học
Chương I: Khái lược về triết học
Chương II: Khái lược về lịch sử triết học trước Mác
Chương III: Sự ra đời và phát triển của triết học Mác - Lênin
Chương IV: Một số trào lưu triết học phương Tây hiện đại Phần II
Những nguyên lý cơ bản của triết học Mác - Lênin
Chương V: Vật chất và ý thức
Chương VI: Hai nguyên lý của phép biện chứng duy vật
Chương VII: Những cặp phạm trù cơ bản của phép biện chứng duy vật
Chương VIII: Những quy luật cơ bản của phép biện ch ng duy v ứ ật
Chương IX: Lý luận nhận thức
Chương X: Hình thái kinh tế - xã hội
Chương XI: Giai cấp và dân tộc
Chương XII: Nhà nước và cách mạng xã hội
Chương XIII: ý thức xã hội
Chương XIV: Quan điểm triết học Mác - Lênin về con người 213

Giáo trình triết học Mác - Lênin | Trường đại học Điện Lực

Thông tin :

Tài liệu liên quan:

Đề tài tiếu luận triết học Mác Lênin | Trường đại học Điện Lực

Sách triết học Mác -Lênin | Trường đại học Điện Lực

Hướng dẫn tiểu luận môn Triết học Mác Lênin | Trường đại học Điện Lực

Vấn đề của con người theo quan điểm triết học mác lênin | Trường đại học Điện Lực

Đề cương môn Triết học Mac-Lênin | Trường đại học Điện Lực