Hát Xoan Phú Thọ: Lịch sử, ý nghĩa và di sản văn hóa môn Văn hóa Việt Nam và hội nhập quốc tế | Học viện Ngoại giao Việt Nam

lOMoAR cPSD| 59757093 1. Nguồn gốc hát xoan
Tiêu ề: Hát xoan - Âm vang cội nguồn
Nguồn: https://daibieunhandan.vn/hat-xoan-am-vang-coi-nguon-post367331.html
Là loại hình nghệ thuật biểu diễn ộc áo, hát xoan gắn với niềm kính ngưỡng, tấm lòng tri ân
công ức dựng nước của các vị vua Hùng. Trải qua hàng nghìn năm lịch sử, hát xoan vẫn giữ
nguyên giá trị thiêng liêng là sợi dây kết nối con người với nguồn cội.
Dấu ấn tín ngưỡng
Nhà nghiên cứu Đặng Hoành Loan - nguyên Phó Viện trưởng Viện Âm nhạc Việt Nam, hát
xoan (còn có tên gọi khác là hát Lãi Lèn, hát Đúm, hát Thờ, hát Cửa ình) là một trong những
nét sinh hoạt văn hóa ộc áo của Nhân dân Phú Thọ. Hát xoan thường ược tổ chức vào mỗi dịp
Tết ến, xuân về, chào ón năm mới và ngày giỗ tưởng nhớ công ơn các vua Hùng.
Về nguồn gốc của hát xoan, PGS.TS. Lê Văn Toàn, nguyên Giám ốc Học viện Âm nhạc Quốc
gia Việt Nam cho biết, ến nay vẫn chưa có tài liệu khoa học nào xác ịnh rõ sự ra ời của loại
hình này. Tuy nhiên, qua khảo sát, sưu tầm thực ịa, có nhiều truyền thuyết nói về sự ra ời của
hát xoan gắn với tục thờ cúng Hùng Vương, thờ thần, thờ thành hoàng và thờ tổ tiên.
Kết quả nghiên cứu cũng cho thấy, các di tích thờ cúng Hùng Vương và các làn iệu hát xoan
cổ ều ược khởi dựng và bắt nguồn từ những làng cổ nằm ở vùng bán sơn ịa thuộc ịa bàn trung
tâm bộ Văn Lang thời các vua Hùng dựng nước. Ngày nay, nhiều di tích thờ cúng Hùng
Vương trên ịa bàn tỉnh Phú Thọ vẫn có nghi lễ hát xoan hoặc liên quan ến nghi lễ hát xoan
thông qua tục hát nước nghĩa ở các ền, ình trên ịa bàn Phú Thọ.
Các làng cổ hát xoan như: Phượng Lâu, Kim Đức, Thụy Vân, Nông Trang, Dữu Lâu, Trưng
Vương, Thanh Đình, Kinh Kệ, Cao Mại, An Đạo, Tử Đà, Tiên Du, Phù Ninh, Hương Nộn,
Tây Cốc (Phú Thọ), Kim Xá, Đức Bác, Tử Du (Vĩnh Phúc) ều tổ chức nghi lễ hát xoan và hát
nước nghĩa giữa các làng có tín ngưỡng thờ cúng vua Hùng vào mùa xuân. Trong dịp lễ giỗ
Tổ, cả ba phường xoan làng Kim Đức ều vào ền Hùng ể hát xoan nghinh vua theo tục giữ cửa ình...
Không gian thực hành và trình diễn ặc sắc
Suốt trường kỳ lịch sử, nghệ thuật hát xoan ã ược các thế hệ nghệ nhân nối tiếp nhau sáng tạo
và hoàn thiện thành một hệ thống nhạc mục hát múa phong phú; một trình thức biểu diễn
nghệ thuật vừa nghiêm khắc, vừa cởi mở. Nghiêm khắc trong thể thức hát thờ, cởi mở trong
thể thức hát quả cách và hát hội. Nhờ vào hình thức nghệ thuật ộc áo này mà hát xoan ược
cộng ồng ón nhận và trở thành ịnh lệ trong nghi thức thờ thần.
“Hát xoan là nghệ thuật thờ vị vua cụ thể. Có thể thấy, hát xoan chỉ trình diễn ở ình làng có
liên quan ến vua Hùng như thờ các con, tướng sĩ của vua, vì niêm luật ấy nên hát xoan không
lan rộng tới các vùng không có tục thờ vua Hùng. Nghệ thuật này chỉ dùng một bộ gõ, nghệ
nhân tự hát múa mà lại rất hấp dẫn. Ở Việt Nam không có nghệ thuật nào ộc áo như vậy”.
-Nhà nghiên cứu Đặng Hoành Loan
Nghệ nhân Nhân dân Nguyễn Thị Lịch, Trùm phường Xoan An Thái, xã Phượng Lâu, thành
phố Việt Trì, chia sẻ: Hát xoan có 3 chặng: hát nghi lễ (giáo trống, giáo pháo, nhập tịch, mời
vua, thơ nhang óng ám) tri ân công ức tổ tiên; chặng hát quả cách (14 quả cách) thể hiện
mong ước của nhân dân cầu vua ban phước lành. Hai chặng này trình diễn ở trong ình, nên
hát xoan còn có tên gọi Khúc môn ình; chặng hát hội - hát trao duyên trình diễn ở sân ình.
Phường xoan An Thái có 31 bài hát cả 3 chặng, trình diễn lần lượt, theo thời lượng mà hát ại diện.
Theo các nhà nghiên cứu, hát xoan là loại hình dân ca nghi lễ, phong tục, và là nghệ thuật
trình diễn a yếu tố: hát, múa, có trống, phách ệm theo. Âm nhạc hát xoan ược cấu tạo chủ yếu
trên những giai iệu mộc mạc, ơn giản, gần gũi, nhạc cụ chỉ dùng một chiếc trống nhỏ hai mặt
bịt da và cạp phách tre. Tìm hiểu nội dung các bài bản hát xoan cho thấy, nhiều lời ca có liên
quan tới tục thờ vua, thờ ại vương như: Nay mừng phú quý vinh hoa/ Đại vương tọa ngự/ Dân
ta yên lành… (trích bài Tứ dân thời cách).
Múa trong hát xoan có những ộng tác phỏng “sóng nước” một cách tự nhiên, gần ời sống thực
của cư dân vùng lúa nước, tạo nên chất nguyên sơ, gắn với những tầng văn hóa cổ. Điều ó
cũng cho thấy hát xoan ược hình thành từ cuộc sống sản xuất của cư dân trồng lúa nước, phản
ánh tín ngưỡng và ước vọng của người Việt cổ, gắn với tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương.
Với những giá trị như vậy, ngay sau khi hát xoan ược UNESCO ghi danh, tỉnh Phú Thọ ã nỗ
lực cùng cộng ồng quyết tâm thực hiện cam kết bảo vệ di sản, ưa hát xoan ra khỏi tình trạng
bảo vệ khẩn cấp. Tục lệ ón phường xoan về hát thờ thần khi làng mở hội ược phục hồi ở các
ình làng có truyền thống này; các di tích có tục lệ hát xoan thờ thần vào dịp ầu xuân ược bảo
tồn, tôn tạo, bảo ảm iều kiện cho việc tổ chức trình diễn hát xoan. Các lễ hội truyền thống gắn
với hát xoan cũng ược duy trì và phục hồi, tạo không gian văn hóa cho cộng ồng thực hành và trình diễn di sản.
Hát xoan, với những giá trị ặc trưng mang dấu ấn văn hóa thời ại Hùng Vương không chỉ là
di sản của cư dân Phú Thọ mà còn là tài sản quý của dân tộc Việt Nam, Di sản văn hóa phi
vật thể ại diện của nhân loại. Trải qua chặng ường dài thăng trầm, ây vẫn là hình thức
chuyển tải ý nguyện tâm linh mang yếu tố dân gian ặc trưng nhất. Ở ó cũng ẩn chứa nét ặc
sắc về lịch sử, văn hóa dân tộc, là cầu nối giữa quá khứ, hiện tại và tương lai. - Thảo Nguyên 2.
Tiêu ề: HÁT XOAN - THẦN QUYỀN, KẺ SĨ VÀ LÒNG DÂN
Nguồn: http://svhttdl.phutho.gov.vn/tin/hat-xoan-than-quyen-ke-si-va-long-dan_340.html
1.Hát Xoan - Thần quyền giữa chốn ình chung.
Hát Xoan là di sản văn hóa phi vật thể quý của vùng ất Tổ Hùng Vương. Bắt nguồn từ tục hát
thờ cúng các Vua Hùng, Hát Xoan thuộc loại hình dân ca lễ nghi phong tục, là hát cửa ình, hội
tụ a yếu tố nghệ thuật như nhạc, hát, múa... Có 3 hình thức hát Xoan: Hát thờ cúng các Vua
Hùng và Thành hoàng làng, hát nghi lễ cầu mùa tốt tươi, cầu sức khỏe và hát hội giao duyên nam nữ.
Nguồn gốc của Hát Xoan gắn với những giai thoại của thời ại Vua Hùng dựng nước. Các
phường xoan gốc ều nằm trong những ngôi làng cổ trên ịa bàn trung tâm nước Văn Lang, nay
là ịa bàn thuộc tỉnh Phú Thọ, vì vậy hát xoan còn bảo lưu ược nhiều yếu tố văn hóa cổ của thời
ại bình minh dựng nước…
Mặc dù, bốn phường Xoan gốc là Phù Đức, Kim Đới, Thét và An Thái nằm ở hai xã Kim Đức
và Phương Lâu thuộc tỉnh Phú Thọ nhưng hát Xoan lại ghi dấu ấn tại nhiều làng quê ôi bờ sông
Lô, sông Hồng thuộc ịa bàn của hai tỉnh Phú Thọ và Vĩnh Phúc. Bởi lẽ, từ xa xưa bốn phường
Xoan cổ này thường ược cộng ồng 30 làng trong 18 xã thuộc ịa bàn hai tỉnh Phú Thọ và Vĩnh
Phúc mời ến biểu diễn mỗi dịp lễ hội tại ịa phương.
Hát Xoan Phú Thọ vốn ngay từ khi ra ời ã có 3 hình thức trình diễn cơ bản nhất, vừa chặt chẽ
lại vừa mở rộng: Hát Xoan phường; hát Xoan oàn và hát Xoan nước nghĩa.
Hát Xoan phường gắn với làng xã, gắn với các ngôi ình làng thờ Vua Hùng và thờ Thành hoàng
làng. Đó chính là việc các phường Xoan: Kim Đái, Thét, Phù Đức (xã Kim Đức), An Thái (xã
Phượng Lâu) cùng ến hát thờ ở Miếu Lãi Lèn và ở Đền Hùng. Họ hát những bài khẩn nguyện,
mời Vua, chúc Vua và những bài hát nghi lễ.
Hát Xoan oàn là việc các phường Xoan gốc thành lập oàn i hát ở các cửa ình theo tục giữ cửa
ình. Mỗi phường Xoan thường có những cửa ình chính của mình ể hàng năm ến hát thờ.
Hát Xoan nước nghĩa là hình thức giao lưu trong quan hệ giữa làng có phường Xoan gốc với
những làng có cửa ình mời phường Xoan ến hát thờ hàng năm.
Như vậy dù có trình diễn dưới hình thức nào thì Hát Xoan cũng ều gắn với Thần quyền nơi
giữa chốn ình chung. Gạt i tất cả những chi tiết không áng tin, từ cốt lõi của truyền thuyết chúng
ta xác nhận ược: Hát Xoan là lối hát có lịch sử rất lâu ời, một lối hát cổ xưa của người nông
dân Việt; Vùng Xoan gốc nằm trọn trong vùng kinh ô Văn Lang xưa; Hát Xoan từng bước ược
dân gian hóa thành lời khẩn nguyện hát thờ Vua, iều ó khẳng ịnh tính nghi lễ trong hát Xoan;
Đình làng là không gian thiêng ể bảo tồn Hát Xoan Phú Thọ; Yếu tố Thần quyền trong câu hát
là ặc trưng nổi nét của Hát Xoan.
Tuy nhiên trong những thành tố ược nhận biết ấy yếu tố Thần quyền là biểu hiện rõ nét nhất
trong Hát Xoan thờ cúng Vua Hùng, thờ cúng Thành hoàng làng. Có thể nói tục thờ này ã chứa
ựng sự xâm nhập mạnh mẽ của Nho giáo; hiện tượng Nho giáo hóa nghi thức thờ cúng Thành
hoàng làng ở ình với mục ích sử dụng Thần quyền ể củng cố ịa vị vương quyền của nhà nước
phong kiến. Theo ó, hàng năm Vua phong thần cho các Thành hoàng làng, quy ịnh các thể thức
tế tự, nghi lễ thờ cúng Thành hoàng làng ở ình. Đình làng là nơi vương thất “tiểu triều ình”, nơi
Thành hoàng hưởng tế lễ theo nghi thức cung ình.
Hát xoan gắn với việc thờ cúng Thành hoàng ở ình làng nên cũng chịu sự tác ộng của hiện
tượng Nho giáo hóa tín ngưỡng Thành hoàng. Trong lời ca hát xoan ta thấy có nhiều chỗ ã ồng
nhất Thành hoàng làng với Vua. Hiện tượng này cho thấy việc tôn thờ Vua Hùng làm Thành
hoàng làng ã nằm trọn trong tâm thức Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương của người nông dân vùng Đất Tổ.
Thay lời khấn theo tập tục cổ truyền bằng lời khấn cầu Vua thông qua những lời ca tiếng hát
mà người dân dâng lên trong dịp lễ hội. Như vậy rõ ràng vai trò của Thành Hoàng làng cũng
ược ề cao ngang hàng với vai trò của Vua. Phải chăng Thành hoàng ở các làng xoan ã ược nhân
dân thành kính, ồng nhất gọi là “Vua”, là ại vương. Đây cũng chính là một biểu hiện của sự
thành công trong việc thực hiện mục ích sử dụng thần quyền ể củng cố vương quyền của nhà
nước phong kiến. Theo ó, Vua muốn nhờ sức mạnh của Thành Hoàng làng thay mình cai trị
dân chúng ở các làng xã.
Có ược thành công ó phải kể ến vai trò của Nho giáo ã từng bước ưa Thần quyền thâm nhập
vào hát Xoan qua con ường lễ nghi thờ cúng. Chính các nhà Nho là những người ã tham gia
vào biên soạn và sáng tác bài bản hát xoan.
2.Hát Xoan - Cuộc chơi của kẻ sĩ.
Hát Xoan có trên 2000 câu hát; vài chục làn iệu, khi các phường trình diễn tuy lời lẽ có một số
ca từ khác nhau song về cơ bản Hát Xoan Phú Thọ ược trình diễn có lề, có lối và chia thành 3
chặng hát rõ rệt: Hát nghi lễ; Hát quả cách; Hát giao duyên.
Nho giáo vào nước ta ngay từ ầu công nguyên. Tới thế kỷ thứ XV, Nho giáo ược nhà nước
phong kiến Việt Nam tôn làm quốc giáo. Cũng từ ây Nho giáo dần thâm nhập một cách sâu
rộng vào nhiều lĩnh vực khác nhau của ời sống xã hội, văn hóa Việt Nam, trong ó có các thể
loại ca nhạc. Hát xoan Phú Thọ cũng nằm trong số những thể loại ca nhạc chịu ảnh hưởng của Nho giáo.
Sự thâm nhập những yếu tố Nho giáo vào hát xoan là ở một số quan niệm về mối quan hệ Vua
tôi, về việc học hành, thi cử, về các lớp người trong xã hội. Tuy nhiên trong rất nhiều thế kỷ ầu
tiên, Nho giáo không gây ược ảnh hưởng gì áng kể trong ời sống nhân dân cũng như xã hội
Việt Nam nói chung. Dần dần theo thời gian, giai cấp phong kiến Việt Nam ngày càng tìm thấy
trong tư tưởng tam cương ngũ thường của Nho giáo một chỗ dựa vững chắc ảm bảo cho trật tự
của xã hội phong kiến. Do ó, Nho giáo dần ược tiếp nhận vào những vị trí áng kể trong xã hội.
Với vị trí ộc tôn này, Nho giáo có ảnh hưởng sâu sắc tới hát xoan.
Nho giáo quan niệm “Đạo làm người không có gì cốt yếu bằng làm cho luân lý ược trong sáng:
Vua tôi có nghĩa, cha con có tình thân, vợ chồng có riêng biệt, anh em có thứ bậc, bè bạn có tin
cậy. Giữ ược tốt năm mối quan hệ ấy thì xã hội hòa mục, gia ạo yên vui”.
Tinh thần Nho giáo nói trên ã phần nào ược phản ánh trong lời ca xoan. Đó là việc ề cao mối
quan hệ tốt ẹp giữa Vua với dân bằng những lời chúc tụng Vua hay ca ngợi ơn ức của Vua và
ca ngợi sự hùng mạnh của vương triều (Giáo pháo, Kiều giang cách, Nhàn ngâm cách, Xoan
thời cách, Tứ dân cách, Bợm gái, Hát úm).
Trong xã hội phong kiến Việt Nam, khi tư tưởng Nho giáo ộc tôn, người ta phân chia dân làng
xã ra bốn hạng, gọi là “tứ dân”, tức sĩ, nông, công, thương. Trong số bốn hạng người này thì sĩ,
tức là những người có học, bậc quân tử ược coi trọng nhất.
Việc ề cao kẻ sĩ chính là một trong những chủ trương của nhà nước phong kiến gắn liền với
chủ trương coi trọng giáo dục. Kẻ sĩ ở ây hầu như ồng nhất với nho sĩ. Kẻ sĩ ược miễn thuế,
miễn lao dịch. Nhà nước phong kiến còn có chính sách tôn vinh người học giỏi, chọn người
hiền tài ra làm quan thông qua con ường học tập, thi cử. Khi ã thi ỗ, nếu không làm quan, làng
xã cũng lấy ruộng công trích ra ể biếu.
Coi trọng kẻ sĩ và coi trọng giáo dục là chủ trương song hành của nhà nước phong kiến. Mục
ích của việc học tập ược nhà nước phong kiến xác ịnh rõ ràng, ó là: hành ạo, giúp Vua, giúp
nước. Chính bởi vậy mà ề cao việc học hành, thi cử ã trở thành một nhiệm vụ chính trị cơ bản
của giai cấp thống trị.
Có thể thấy nội dung liên quan tới việc học hành thi cử cũng như mơ ước ược thành ạt trên con
ường học hành thi cử ược phản ánh trong khá nhiều bài bản hát xoan (Giáo trống, Giáo pháo,
Thơ nhang, Hạ thời cách, Tứ mùa cách, Thuyền chèo cách, Đối dãy cách, Chơi dâu cách, Bợm gái, Gài hoa, Hát úm).
Cũng dưới thế lực tinh thần của Nho giáo ộc tôn, trong xã hội phong kiến người ta ề cao trách
nhiệm của người phụ nữ ối với nam giới nói chung qua thuyết lý “tam tòng”: Tại gia tòng phụ,
xuất giá tòng phu, phu tử tòng tử (ở nhà theo cha, lấy chồng theo chồng, chồng chết theo con).
Như vậy, chí ít là trong gia ình, người àn ông xưa óng vai trò quan trọng hơn người phụ nữ.
Quan niệm này dường như cũng ược phản ánh trong hát xoan thông qua vai trò của người ứng
ầu phường xoan và thông qua việc lựa chọn những người tham gia diễn xướng. Vì thế, trong
cơ cấu tổ chức của phường xoan, người ứng ầu bao giờ cũng là một người àn ông ứng tuổi, có
uy tín, biết chữ Nôm và ã từng tham gia diễn xướng Hát Xoan lâu năm. Người này ược gọi là ông trùm phường.
3. Hát Xoan - Vui trọn tình dân.
Hát Xoan Phú Thọ thực chất là lối hát cửa ình (Khúc môn ình), do ó chỉ hát trong những ngày
lễ hội, hát vào thời gian nhất ịnh (chủ yếu vào mùa xuân), hát các bài hát lề lối theo một trình
tự nhất ịnh. Song ngay từ trước Cách mạng tháng 8/1945, việc trình diễn lề lối của hát Xoan
Phú Thọ ã không hoàn toàn cứng nhắc. Bên cạnh hát lề lối: hát nghi lễ (hát trong một buổi sáng
hoặc cả buổi tối, hoặc một ngày) ã có hát mở rộng lề lối (hát vào ba ngày), hát ngoài ình, hát ở
bến sông, hát giao duyên trong lễ hội Đền Hùng, hát ở chùa Dâu. Ngày nay, trong thời ại phát
triển, hội nhập quốc tế, văn hóa dân tộc ã vượt khỏi lũy tre làng ến với các vùng, miền khắp cả
nước và xa hơn nữa ến cả với sân khấu chuyên nghiệp và không chuyên nghiệp ở nhiều nơi
trên thế giới. Hát Xoan Phú Thọ ã bước ra khỏi cửa ình, khỏi chốn ình chung ể lên sân khấu.
Từ các phường Xoan gốc (mỗi phường không quá 20 người), nay Hát Xoan ã lan tỏa ến ông
ảo cộng ồng các dân tộc Việt Nam. Ở Phú Thọ, trong những ngày lễ hội Đền Hùng - Giỗ Tổ
Hùng Vương, hát Xoan ã ược nghệ nhân các phường Xoan gốc, các CLB hát Xoan và các ội
văn nghệ quần chúng trong tỉnh, các trường học phổ thông, chuyên nghiệp và các cơ quan ơn
vị em về tham gia liên hoan văn nghệ quần chúng, phục vụ hàng triệu lượt du khách thăm viếng Đền Hùng.
Nhiều ịa phương trong cả nước như: Thành phố Hà Nội, tỉnh Ninh Bình, tỉnh Thanh Hóa, tỉnh
Quảng Ninh, tỉnh Thái Nguyên và các tỉnh nằm trong Chương trình hợp tác phát triển du lịch
vòng cung Tây Bắc... ã mời tỉnh Phú Thọ cử oàn nghệ nhân hát Xoan tham gia các hoạt ộng sự kiện của mình.
Là một trong những sản phẩm văn hóa dân gian, tồn tại trong môi trường dân gian song có thể
tìm thấy ở hát xoan những chứng tích bộc lộ sự tác ộng của dòng văn hóa cung ình ối với dòng
văn hóa dân gian trong thời kì phong kiến.
Thần quyền, kẻ sĩ, lòng dân và tình người ã hòa quyện vào nhau, nâng ỡ cho nhau trường tồn
và phát triển. Qua dòng thời gian, Hát Xoan dân ca nghi lễ, tiếng hát hội làng mùa xuân, một
diễn xướng dân gian ộc áo, ằm thắm tình người, tình ời, làm xôn xao cuộc sống và ạo lý làm
người…Hát Xoan do nhân dân sáng tạo, nhân dân tự giữ gìn, nuôi dưỡng, phát triển, tự tạo ra
niềm vui ể ước vọng, một ước vọng cao ẹp, rất nhân văn, mang ậm bản sắc vùng trung du Đất Tổ Vua Hùng./. - Phạm Bá Khiêm 3.
Tiêu ề: Ý nghĩa nhân văn trong câu hát Xoan Phú Thọ Nguồn:
http://svhttdl.phutho.gov.vn/tin/y-nghia-nhan-van-trong-cau-hat-xoan-phu-tho_210.html
Hát Xoan Phú Thọ ã ược UNESCO của Liên hiệp quốc công nhận là di sản văn hoá phi vật thể
cần bảo vệ khẩn cấp của nhân loại bởi tính cổ xưa của tầng văn hoá dân gian bản ịa mà nó chứa
ựng và phản ánh trong từng lời ca, từng iệu múa và hình thức diễn xuất, biểu cảm. Đã có nhiều
nhà nghiên cứu cho là Hát Xoan Phú Thọ ra ời từ rất sớm, có thể từ thời Hùng Vương dựng nước Văn Lang.
Hát Xoan Phú Thọ là hình thức sinh hoạt văn nghệ dân gian sơ khai nhất mang ậm yếu tố của
tín ngưỡng truyền thống cư dân nông nghiệp trồng lúa nước, ó là tín ngưỡng phồn thực thờ trời
và các thần linh cầu cho "nhân khang, vật thịnh, mưa thuận, gió hoà, cây cối quanh năm xanh
tốt, mùa màng bội thu". Tín ngưỡng ấy gắn liền với tín ngưỡng thờ Thành hoàng làng và thờ
Vua với những nghi thức hát thờ như giáo trống, giáo pháo, thơ nhang, óng ám. Do vậy mà Hát
Xoan thường ược tổ chức ở những di tích tín ngưỡng truyền thống như Miếu, Đình làng ể làm
nơi trình diễn chuyển tải những ước nguyện và sự cầu mong của dân làng ến các bậc Thánh,
Thần, Vua... Nên Hát Xoan Phú Thọ còn có các tên gọi khác là Hát cửa Đình hay gọi theo chữ Hán gọi là Ca môn ình.
Mặt khác, Hát Xoan Phú Thọ còn mang nhiều giá trị văn hoá truyền thống cổ xưa bởi yếu tố
âm nhạc, iệu múa, hình thức trình diễn bao hàm ý nghĩa nhân văn, nhân bản của người nông
dân vùng Trung du Phú Thọ, ó là ca ngợi cuộc sống lao ộng ầy khó khăn vất vả thông qua các
hoạt ộng nghề nghiệp tiêu biểu, khá iển hình của nhà nông trong lịch sử dựng nước và giữ nước
như: Ngư ( ánh cá); Tiều ( kiếm củi ); Canh ( nghề cửi canh dệt vải); Mục ( chăn trâu, cắt cỏ);
xe chỉ, vá may... của các thế hệ người dân Đất Tổ ã trải qua và ược dân gian hoá bằng hình thức
nghệ thuật truyền thống chứa ầy bản sắc văn hoá của người dân vùng Trung du mà không nơi
nào có ược. Hát Xoan Phú Thọ còn chứa ựng nhiều giá trị nhân văn khác về tình cảm và mối
quan hệ gắn bó giữa những người nông dân quanh năm " một nắng, hai sương" với thiên nhiên
thông qua hình thức trình diễn hát quả cách ể biểu cảm ước muốn, nguyện cầu thiên nhiên như:
Tứ mùa cách; Xuân thời cách; Hạ thời cách; Thu thời cách; Đông thời cách. Ngoài ra, Hát Xoan
Phú Thọ còn phản ánh ời sống tinh thần phong phú thông qua các hoạt ộng lễ hội dân gian với
hình thức hát ối áp nam nữ giao duyên như Xin huê, ố chữ, hát úm, hát bỏ bộ... Hát Xoan còn
ề cập ến mối quan hệ xã hội giữa các làng, chạ với nhau thông qua tục lệ hát nước nghĩa giao
lưu giữa các làng có Đình thờ Thành hoàng làng với nhau trên ịa bàn tỉnh Phú Thọ và tỉnh Vĩnh
Phúc. Mối quan hệ rất nhân văn ấy ã ược thể hiện qua làn iệu trong Hát Xoan như: Hát ón Đào; Hát mời rượu;
Hát nước nghĩa; Hát giã bạn... ược thể hiện rất rõ trong Hát Xoan Phú Thọ. Chúng tôi xin trình
bày một số nghiên cứu, nhận xét về tính nhân văn thể hiện trong lối hát Mời rượu của Hát Xoan Phú Thọ:
Trong lời hát của làn iệu Mời rượu có 3 khổ lời ca ể hát. Nhiều người cứ nghĩ ây chỉ là lối hát
mời rượu của các Đào, Kép Xoan ược dùng trong các cuộc hát nước nghĩa với các cửa Đình
thuộc các làng, chạ khác. Nhưng i sâu tìm hiểu thì nhận ịnh ấy có phần chưa ược ầy ủ bởi mỗi
khổ hát có lời ca khác nhau, thể hiện ý nghĩa, nội dung khác nhau chứ không chỉ có mời rượu
! Điều này chỉ úng với khổ hát ầu: "Tay tiên nâng chén ( ối, a) (ố mấy) ào, rượu ào; (ố mấy
rằng) ổ ra ( i ) ổ ra (thời, thì ) tiếc, uống vào ( thời, thì) uống vào. Uống vào ( thời, thì ) say, ố
mới say, tình say". Nhưng ến khổ hát thứ hai thì lời ca ã thay ổi và ương nhiên, ý nghĩa của lời
ca cũng khác với lời chào, mời rượu ban ầu khi mới gặp mặt nhau. "Đố ai quét sạch ( ối, a, ố
mấy) rừng lá rừng. Ố mấy rằng ể ta ( ể ta) khuyên gió, (ố mấy ừng), ừng gió ừng. Gió ừng rung
cây, (ố mấy ru) tình ru". Ý nghĩa của những lời ca ấy nói lên sự cần thiết phải duy trì mối oàn
kết cộng ồng trong làng, trong chạ. Khuyên bảo nhau oàn kết chặt chẽ ể chống lại " phong ba,
bão táp" với mong muốn nếu có dận dỗi nhau thì cũng chỉ như cơn gió nhẹ thoảng qua thôi chứ
ừng có làm cho rụng lá, ổ cây, tan rừng, ánh mất i tình oàn kết, gắn bó keo sơn ã có ược từ xưa
ến nay. Cố gắng gìn giữ ừng ể nó mất i và tan hoang như những chiếc lá trong cơn gió bão mà
rừng cây phải gánh chịu.
Ở khổ hát thứ 3 thì lời ca như một lời nhắn nhủ trước khi tạm biệt, chia tay, phản ánh tình cảm
thiết tha, gắn bó ã nảy sinh từ tục hát nước nghĩa của các ào, kép Xoan giữa các phường của
các làng chạ kết nghĩa. Cuộc chia tay ấy rất bị rịn với bao nỗi nhớ nhung sâu sắc và nhắc nhở
nhau ừng bao giờ quên nhau mà phải luôn nhớ ến nhau như " gừng cay" như " muối mặn": "
Tay nâng chén muối ( ối a) ố mấy gừng ( gừng ĩa gừng) ố mấy rằng gừng cay, gừng cay muối
mặn ( ối a) ố mấy ừng ( ừng xin ừng) xin ừng quên nhau ( ố mấy ru tình ru, ố mấy ta ru hời).
Có thể ví ây chính là lời hát chia tay " Giã bạn " của các Đào, Kép trong các phường Hát Xoan
Phú Thọ mà các thế hệ nghệ nhân Hát Xoan ã cố ý gửi lại cho thế hệ tiếp theo bảo tồn và gìn
giữ những giá trị nhân văn quý báu ó. Mặc dù trong lời hát không có ca từ nào nói ến " Giã
bạn, chia tay, tạm biệt... " nhưng ý nghĩa của " gừng cay; muối mặn" ã nói lên lời nhắn nhủ khi
chia tay tạm xa nhau hãy luôn nhớ ến nhau, gắn bó sâu nặng nghĩa tình như "gừng cay" như
"muối mặn". Có thể sau này các lối hát dân ca của vùng Đồng bằng Bắc Bộ trong ó có Hát
Quan họ Bắc Ninh ã kế thừa và phát triển thành lối hát Giã bạn trong hát Quan họ trước khi
chia tay giữa các liền anh, liền chị bằng những ca từ thấm ậm âm hưởng ằm thắm, trữ tình./. - Đặng Đình Thuận PCT Hội VNDG Phú Thọ 4.
Tiêu ề: Hát Quả Cách - Bố cục và ý nghĩa
Nguồn: http://svhttdl.phutho.gov.vn/tin/hat-qua-cach-bo-cuc-va-y-nghia_339.html
Hát Xoan Phú Thọ là một thể loại ca nhạc nghi lễ, tín ngưỡng. Dưới thời Hậu Lê khi mà các
hình thức ca nhạc ược gọi chung là “khúc môn ình”theo nghĩa rộng của người Việt ược thiết
lập cùng với sự xuất hiện của ngôi ình và các lễ nghi thờ thần do Nhà nước phong kiến quy
ịnh. Trong hệ dân ca lễ nghi phong tục ở trung du và ồng bằng Bắc bộ, về mặt ịa bàn Hát Xoan
Phú Thọ có ịa bàn rộng lớn nhất (rải rác trong 18 cửa ình khác nhau thuộc 2 tỉnh Phú Thọ và Vĩnh Phúc).
Hát Xoan Phú Thọ là một trong những loại hình nghệ thuật truyền thống mang ậm bản sắc văn
hóa dân tộc, với nhiều làn iệu khác nhau, ược diễn xướng bởi các yếu tố nghệ thuật dân gian
tổng hợp: ca, múa, nhạc.
Hát Xoan Phú Thọ gắn với tín ngưỡng phong tục thờ cúng Vua Hùng. Các nhà nghiên cứu âm
nhạc và lịch sử ã khẳng ịnh hát Xoan là nghệ thuật hát thờ Vua Hùng. Một chương trình hát
Xoan ầy ủ, theo truyền thống, có lề lối diễn ra liên tục trong một buổi hay một ngày hoặc một
êm ít nhất có 24 tiết mục. Các tiết mục này chia làm 3 chặng hát :
- Chặng 1 : Hát mời Vua về dự hội với dân làng (4 bài).
- Chặng hai : Hát quả cách ( 14 bài ).
- Chặng ba : Hát trao duyên nam nữ giữa ào Xoan với trai làng (6 bài).
Hát quả cách là chặng tiếp theo trong quá trình diễn xướng của hát Xoan, là lối hát cách hay
trình diễn các quả cách. Hát quả cách là hát những bài hát chúcVua và những bài hát kể về lịch
tiết, lịch sử, nghề nghiệp của cư dân nông nghiệp trồng lúa nước. Gọi là “Quả cách” vì quả là
một bài bản dài, một thiên, một áng văn, một chương, một diễn ca… Còn cách là một lối hát,
một bài bản cụ thể. Ở chặng hát này khi hát một bài, với tên goi - tiêu ề có thêm từ cách như:
Kiều Giang cách; Tràng mai cách; Nhàn ngâm cách; Ngư tiều canh mục cách; Đối dẫy cách;
Thuyền chèo cách; Hồi liên cách; Xoan thời cách; Hạ thời cách; Thu thời cách; Đông thời cách;
Tứ thời cách; Tứ dân cách và Chơi dâu cách.
Trong hát quả cách ở cuối mỗi bài thường có lời kết như: “Cách ấy ã qua Giở qua cách khác”
Trong cuộc hát tại ình làng, các quả cách có vị trí quan trọng; có lúc có nơi ã chiếm vị trí trung
tâm của cuộc hát. Theo PGS, nhạc sĩ Tú Ngọc, một quả cách khi hát thường có bố cục làm 3 phần: -
Giáo cách: phần này chỉ do người dẫn cách (gọi là kép) - hát. Độ dài ngắn không nhất
ịnh (có khi chiếm 1/3, có khi chiếm 1/2 bài hát). -
Đưa cách: trong diễn xướng nhiều khi ược coi là phần trọng tâm, cốt lõi của một quả
cách. Ở phần này người dẫn cách hát một oạn dài rồi các ào ứng ở phía bên hát ệm theo (phần
hát của các ào ược coi là hát phụ họa, có khi là lặp lại lời hát của kép dẫn cách; có khi phụ họa hát bằng lời mới). -
Kết cách: là phần kết thúc một quả cách. Phần này có khi chỉ là một câu ngắn do các ào
diễn xướng. Kết cách thực chất là một bố cục rất ngắn gồm các tiếng ệm; ó là tín hiệu ể báo
hết một quả cách bằng một lời ca và là giai iệu dùng chung cho tất cả các quả cách, dù cho ã
có câu, chữ báo hết ở cuối phần trên.
Hát Xoan là lễ tục của một xã hội nông nghiệp. Nội dung tín ngưỡng, ca ngợi thần linh, ước
mong cuộc sống no ủ, ca ngợi thời tiết 4 mùa… Trong ca từ ều xoay quanh cây lúa - thành quả
lao ộng sản xuất nông nghiệp của người nông dân. Các quả cách có nội dung về lao ộng sản
xuất là sự phản ánh hiện thực xã hội ương thời; cuộc sống làm ăn, các nghề: săn bắn, ánh cá,
hái củi, làm ruộng, dệt vải, trồng bong, trồng ậu, may vá, canh cửi,.. Thông qua câu hát ta có
thể hiểu ược thực trạng nền kinh tế xã hội của một thời kỳ lịch sử nhất ịnh.
Các quả cách có nội dung về sinh hoạt xã hội ã diễn tả thực tiễn xã hội; bởi vậy có những
khuynh hướng khác nhau: tôn thờ và tín ngưỡng (tôn thờ tự nhiên xã hội và lễ giáo phong kiến).
Các quả cách có nội dung diễn tích nghĩa là các quả cách này có nội dung ề cập trực tiếp ến
lịch sử, các câu chuyện ã qua, các sự tích về sự vật hoặc nhân vật lịch sử… Trong nội dung này
Xoan ca phô diễn trực tiếp, nói thẳng về sự tích ấy mà không lồng ý kiến bình luận của người
ương thời hoặc diễn không trực tiếp là nhân kể về sự tích ấy nhưng có lồng ý chủ ịnh, chủ quan
của người ương thời ể giáo dục ạo lý, nhân cách cho mọi tầng lớp trong xã hôi.
Các quả cách kể về lịch tiết: Tứ thời tiết lập, Xuân, Hạ, Thu, Đông về cơ bản là sản phẩm của
văn chương bác học. Cảnh vật thiên nhiên 4 mùa trong con mắt kẻ sĩ (các nhà Nho) ã luôn tươi
ẹp lại ược thi vị hóa, ược lồng với cảm xúc hoài niệm ể câu hát Xoan toát lên phong ộ nhàn tản.
Mỗi quả cách khi diễn xướng ều có một ý nghĩa ộc áo riêng: -
Kiều giang cách: là một áng thơ Nôm kể về sự tích công chúa Kiều Giang thời Hán Vũ
Đế; xinh ẹp nết na, có tài ca hát. Nàng bẻ giát giường làm phách ể gõ và hát theo. Tiếng hát
của nàng ã làm cho vua cha khỏi bệnh, sống trường thọ, bách niên giai lão. Kiều Giang cách
còn là lời cầu chúc cho Vua, cho Thần Thành hoàng làng và cho toàn dân làng xã luôn ược an khang, thịnh vượng. -
Tứ dân cách: là bài hát ca ngợi 4 ngành nghề ã phát triển rất sớm ở Việt Nám; ó là Sĩ
(giới chữ nghĩa học hành khoa cử); Nông (nghề làm ruộng, chăn tằm, dệt vải, ánh cá); Công
(nghề óng thuyền, làm mộc, rèn úc công cụ sản xuất); Thương (nghề buôn bán, chợ búa, trao
ổi sản vật). Thông qua ề tài này ta có thể hình dung ược cuộc sống lao ộng với những sắc thái
và dáng vẻ riêng của từng giới trong xã hội nông nghiệp. Nổi bật trong các tầng lớp ấy là kẻ sĩ.
Trong gia ình và trong xã hội, kẻ sĩ luôn ở vị trí cao hơn các tầng lớp nhân dân khác. -
Thuyền chèo cách: là bài hát thể hiện ước vọng của những người làm nghề chài lưới
trên các dòng sông: sông Lô, sông Thao, sông Chảy. Họ ước ao bắt ược những con cá quý như
cá măng, cá vược ể dâng lên thờ Vua và thờ Thành hoàng làng nhằm cầu mong Vua cùng Thần ban phúc lộc cho. -
Ngư tiều canh mục cách: là bài hát ca ngợi 4 nghề nông: Ngư ( ánh cá), Tiều (kiếm củi);
Canh (cày bừa, cấy hái); Mục (chăn thả gia súc). Nội dung quả cách này ca ngợi cuộc sống tự
do, phóng khoáng, không gợn chút bụi trần ai của những người nông dân sống chết với ruộng
ồng, núi rừng, sông suối, ầm ao. Thực tế ây là những công việc của nhà nông ược cụ thể hóa
bằng lời ca, khúc hát của nhân dân lao ộng. -
Đối dẫy cách: là iệu hát khẩn nguyện, i tìm người thương nhưng mãi không thấy người,
chỉ thấy vầng trăng giống như cái lược của người con gái thường hay cài ở ầu tóc mai và chỉ
thấy “ Rầu rầu dõi tiếng chuông thôi ; Đôi hàng nước mắt cảm ai ượm lòng ” . -
Chơi Dâu cách: là iệu hát vui chơi của trai gái trong ngày hội chùa Dâu (mùng 8/4 Âm
lịch) rồi nhân chuyện ấy, sự tích ấy mà dậy bảo về ạo lý làm ăn cho con trai, con gái. Hát Xoan
Phú Thọ là một hiện tượng của văn nghệ dân gian nói chung và của người Việt ở ồng bằng,
trung du Bắc bộ nói riêng; là sản phẩm văn hóa ặc sắc của người nông dân vùng ất Tổ; nó ra
ời và ược nuôi dưỡng trong môi trường sinh thái tự nhiên và môi trường kinh tế - xã hội có lịch
sử từ thời ại các Vua Hùng dựng nước Văn Lang; khi cộng ồng người Việt biết khẩn hoang
trồng lúa nước và ịnh cư trên ất Tổ Phong Châu thuộc vùng trung lưu châu thổ sông Hồng. Môi
trường kinh tế sản sinh và nuôi dưỡng hát Xoan là nghề trồng lúa nước kết hợp với khai thác
lâm sản (hái củi), săn bắn, ánh bắt cá trên hồ ầm, sông suối, khe ngòi,.. và canh tác trồng cây
tạp giao trên ất vườn chủ yếu là cây lương thực và cây ăn quả. Hát Xoan ra ời gắn với ời sống
văn hóa tinh thần của người dân làng xã, chính những người dân làng xã luôn là chủ nhân nuôi
dưỡng hát Xoan. Thông qua lễ hội, hội hè, nghi lễ, phong tục, tín ngưỡng, lễ tết, hoạt ộng văn
hóa làng… hát Xoan Phú Thọ ược hiện diện, bảo tồn và phát huy giá trị.
Hát Xoan Phú Thọ là nghệ thuật diễn xướng chứ không phải nghệ thuật diễn trò. Trong diễn
xướng hát Xoan nội dung phản ánh ều ược thông qua tiết mục chứ không phải thông qua các
nhân vật. So với ca trù thì vùng hát Xoan lan tỏa rộng rãi hơn. Ca trù chỉ hát ở từng cửa ình
riêng biệt, còn hát Xoan lại hát trong 18 cửa ình khác nhau trên ịa bàn 2 tỉnh Phú Thọ và Vĩnh
Phúc. Mặc dù chưa ược phát triển rộng rãi, cơ tầng lan tỏa còn hạn hẹp song từ hàng ngàn năm
nay hát Xoan vẫn hiện diện qua các biến thiên của lịch sử. Điều ó chứng tỏ sức sống mãnh liệt
trong nội hàm của ca Xoan; ồng thời ó còn là sự biến ổi theo hướng thích nghi ể tồn tại của
diễn xướng hát Xoan Phú Thọ trong ời sống cộng ồng.
Hát Xoan Phú Thọ gắn với tín ngưỡng thờ cúng Vua Hùng. Với người Việt thờ cúng Vua Hùng
là sự thể hiện ạo lý “uống nước nhớ nguồn”, “ăn quả nhớ người trồng cây” ể tri ân công ức các Vua Hùng:
“Lăng tẩm tự năm nào, núi Tản, sông Đà, non nước vẫn quy về ất Tổ
Văn minh ương buổi mới, con Hồng, cháu Lạc, giống nòi còn biết nhớ mồ ông”.
Vật chất có thể sẽ thay ổi, thậm chí sẽ mất i song niềm tin thiêng liêng sẽ còn lại mãi mãi với
thời gian, trường tồn cùng lịch sử dân tộc, trong ký ức của mỗi con người. Hát Xoan Phú Thọ
ược UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể cần ược bảo vệ khẩn cấp, ó là cơ hội với
a dạng môi trường ể bảo tồn, phát huy giá trị và phát triển hát Xoan lên một tầm cao mới bởi
hát Xoan ngày nay không chỉ là di sản văn hóa của riêng người Phú Thọ mà là của cả cộng ồng dân tộc Việt Nam, của cả nhân loại trên toàn thế giới./. - Phạm Bá Khiêm 5.
Tiêu ề: Gìn giữ làn iệu Xoan
Nguồn: https://baophutho.vn/gin-giu-lan-dieu-xoan-229371.htm
baophutho.vn Hát Xoan là loại hình dân ca nghi lễ, phong tục, còn gọi là hát cửa ình hay “Khúc
môn ình”, là hình thức nghệ thuật a yếu tố: Ca nhạc, hát, múa gắn liền với Tín ngưỡng thờ cúng
Hùng Vương. Trên chặng ường dài của lịch sử, các làn iệu Xoan ã ược nhiều thế hệ nối tiếp trao
truyền, gìn giữ từ ời này sang ời khác. Nhân dân tại các làng Xoan ã cố gắng bảo tồn các giá trị
ặc sắc của Hát Xoan ể hôm nay, Hát Xoan lan tỏa rộng khắp các huyện, thành, thị trên ịa bàn tỉnh…
Những năm qua, ặc biệt giai oạn 2019-2024, ược sự quan tâm lãnh ạo, chỉ ạo của Tỉnh ủy,
HĐND, UBND tỉnh, sự nỗ lực của các cấp, các ngành, các Câu lạc bộ (CLB) Hát Xoan và dân
ca Phú Thọ ã lần lượt ra ời và duy trì hoạt ộng hiệu quả, góp phần tích cực vào công tác bảo
tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể ại diện của nhân loại - Hát Xoan Phú Thọ.
Được thành lập từ năm 2009, ến nay CLB Hát Xoan và Dân ca Phú Thọ xã Phú Nham, huyện
Phù Ninh ã quy tụ 47 thành viên và 6 nghệ nhân tham gia sinh hoạt thường xuyên. Nhằm bảo
tồn và phát huy những giá trị văn hóa của Hát Xoan, CLB ã có nhiều giải pháp ể duy trì và phát
triển như thường xuyên tham gia các lớp truyền dạy Hát Xoan do các cấp tổ chức; tham gia các
hội thi, hội diễn, liên hoan, giao lưu chào mừng các ngày lễ lớn và nhiệm vụ chính trị của ất
nước, của tỉnh, huyện và ịa phương. Tại các kỳ liên hoan Hát Xoan và Dân ca Phú Thọ, Giỗ Tổ
Hùng Vương - Lễ hội Đền Hùng, hội diễn liên hoan, giao lưu... ều có sự tham gia tích cực của
CLB. Cùng với ó, CLB còn thường xuyên mở các lớp truyền dạy cho các cháu học sinh tại các
trường học trên ịa bàn xã và khu dân cư.
Bà Phùng Thị Dung - Chủ nhiệm CLB cho biết: “Trung bình mỗi năm, chúng tôi mở 3 lớp
truyền dạy Hát Xoan cho gần 200 học viên. Bằng tình yêu dành cho Xoan, các thành viên trong
CLB dù bận rộn với công việc gia ình, ồng áng, nhưng vẫn nhiệt tình tập luyện, trao truyền các
làn iệu dân ca Xoan cho thế hệ trẻ. Có khi cả tuần i tập hát ể chuẩn bị cho buổi diễn phục vụ
các ngày lễ của xã, huyện. Không chỉ các thành viên tham gia mà bà con trong khu cũng nhiệt
tình ến xem, cổ vũ. Cứ thế, Xoan ã trở thành một phần cuộc sống của người dân chúng tôi”.
Toàn tỉnh hiện có 37 CLB Hát Xoan và Dân ca Phú Thọ cấp tỉnh, thu hút hơn 1.600 thành viên
tham gia. Có thể nói Hát Xoan ã lan tỏa tới mọi tầng lớp Nhân dân với nhiều hoạt ộng phong
phú, a dạng ã thu hút ược ông ảo quần chúng tham gia. Đa số các CLB ã duy trì ược hoạt ộng
sinh hoạt thường kỳ theo tháng, quý.
Hằng năm, các CLB ều cử thành viên tham dự các lớp truyền dạy Hát Xoan do tỉnh tổ chức.
Từ năm 2019 ến nay, cấp tỉnh tổ chức ược 22 lớp tập huấn, trong ó có 4 lớp truyền dạy, thực
hành Hát Xoan cho các ối tượng là hạt nhân văn nghệ của các CLB Hát Xoan và Dân ca Phú
Thọ, 2 lớp tập huấn cho Chủ nhiệm các CLB, công chức văn hóa xã, cán bộ chuyên trách của
Phòng Văn hóa - Thông tin các huyện, thành, thị với trên 400 người tham gia. Nhiều ịa phương
ã mời nghệ nhân về truyền dạy Hát Xoan cho hạt nhân văn nghệ và CLB. Sau khi tham gia các
lớp tập huấn, hạt nhân văn nghệ, Chủ nhiệm các CLB ã trực tiếp tổ chức trên 200 lớp truyền
dạy cho 4.000 lượt người tham gia là các thành viên CLB và Nhân dân ịa phương yêu thích Hát Xoan.
Một số ịa phương, CLB thực hiện tốt công tác truyền dạy tại ịa phương như: CLB Trường
THCS Tân Phú (huyện Tân Sơn), CLB thị trấn Hùng Sơn (huyện Lâm Thao), CLB thị trấn
Thanh Thủy, CLB xã Đào Xá (huyện Thanh Thủy), CLB Phòng GD&ĐT thị xã Phú Thọ...
5 năm qua, các CLB ã tổ chức hơn 400 cuộc biểu diễn phục vụ nhiệm vụ tại ịa phương, cộng
ồng dân cư, sinh hoạt giao lưu trong cộng ồng, quần chúng Nhân dân giữa các ịa phương. Nhờ
ó, tăng cường hoạt ộng giao lưu với các CLB trong và ngoài tỉnh, với phường Xoan tạo iều
kiện chia sẻ, học hỏi kinh nghiệm chuyên môn, cách thức tổ chức hoạt ộng của ơn vị bạn. Các
hoạt ộng biểu diễn và giao lưu Hát Xoan ược các CLB tiến hành thường xuyên, tạo ược ấn
tượng ẹp ối với Nhân dân cả nước và du khách nước ngoài; ồng thời, khẳng ịnh sức sống trường
tồn của Hát Xoan trong cộng ồng. Đó là kết quả của sự nỗ lực mỗi thành viên trong các CLB
góp phần gìn giữ làn iệu Xoan quê mình sống mãi với thời gian. - Sơn Lâm 6.
Tiêu ề: Hát Xoan - Di sản văn hóa truyền khẩu vùng ất Tổ Nguồn:
https://www.vietnamplus.vn/hat-xoan-di-san-van-hoa-truyen-khau-vung-dat-to-post125157.v np
Hát Xoan, di sản văn hóa phi vật thể ược UNESCO công nhận, vẫn còn bảo lưu ượcnhiều yếu
tố văn hóa cổ của thời ại bình minh dựng nước.
Nguồn gốc của Hát xoan
Hát Xoan là một di sản văn hóa phi vật thể của vùng ất Tổ Hùng Vương. Nguồngốc của nó gắn
với giai thoại của thời ại Vua Hùng dựng nước.
Theo Truyền thuyết Hùng Vương, hát Xoan có từ thời dựng nước với sự tích, ngàyxưa, có ba
anh em vua Hùng i tìm ất qua thôn Phù Đức vào buổi trưa và có nghỉlại một khu rừng gần thôn.
Từ khu rừng, các vị nhìn ra bãi cỏ trước mặt thấy có ám trẻ chăn trâu vừa chơi, vừa hát, vừa
ánh vật, kéo co. Thấy vậy, Đức ThánhCả liền bảo những người i theo em những bài hát mà họ
biết dạy thêm cho lũtrẻ."
Về sau, cứ hàng năm, ến ngày 30 tháng Chạp âm lịch, dân làng phải làm bánh nẳng ể cúng vào
buổi trưa và thịt bò cúng vào buổi chiều ở miếu “Lãi Lèn” ể thờ ĐứcThánh Cả (vì dân trong
thôn ã ãi Đức Thánh Cả, hai món ó).
Tới ngày mồng hai, mồng ba tháng giêng âm lịch thì dân Phù Đức mở hội cầu, tronghội cầu họ
diễn lại cảnh hát xướng, kéo co, ánh vật ở bãi. Lệ hàng năm phải hátxướng, cầu chúc bắt nguồn
từ sự việc ấy, nên hát Xoan còn ược gọi là ca Xoan,hát “Lãi Lèn.”
Lại có một truyền thuyết khác cho rằng, vợ vua Hùng mang thai ã lâu, ến ngàysinh ẻ, au bụng
mãi mà không sinh ược. Nhưng khi nàng Quế Hoa cất tiếng hátthì vợ Vua Hùng bỗng chốc vui
vẻ, hết au bụng và sinh ược ba người con traituấn tú khác thường. Vua rất vui, truyền cho các
công chúa và cung nữ ều họchát iệu hát này. Lúc ó vào mùa Xuân nên vua ặt tên các làn iệu
múa, hát ólà hát Xoan. Chữ Xoan là từ chữ Xuân ọc trệch ra.
Có lẽ vì vậy mà các làn iệu Xoan cổ ều ược bắt nguồn từ những làng cổ nằm ở ịa bàn trung tâm
bộ Văn Lang thời các vua Hùng dựng nước. Các làng này nối nhauthành một dải, vắt từ sông
Lô sang sông Thao, vòng phía trước núi Hùng - nơi cóĐền Hùng, mộ Tổ - như một chuỗi ngọc
trai. Chỉ trừ xã Tây Cốc lùi xa về Tây Bắcvà Tử Du, Hoàng Thượng, Hạ Chuế (nay là tỉnh Vĩnh Phúc).
Chính vì vậy, hát Xoan còn bảo lưu ược nhiều yếu tố văn hóa cổ của thời ạibình minh dựng
nước. Những dấu tích văn hóa Văn Lang-Hùng Vương cũng ược bảolưu trong các lễ hội vùng
Xoan. Hầu hết các làng Xoan giữ cửa ình ều thờ cácnhân vật thời Hùng Vương và các Vua Hùng.
Hát Xoan - một loại hình nghệ thuật dân tộc ộc áo
Hát Xoan, còn có tên gọi là khúc môn ình (hát cửa ình), là lối hát thờthần, tương truyền có từ
thời các Vua Hùng. Hát Xoan là một loại dân ca lễ nghi,phong tục gắn với hội mùa, thờ thành
hoàng cũng như hát dặm, hát dô ở ồng bằngsông Hồng.
Hát Xoan ược tổ chức vào mùa Xuân, mở ầu cho mùa hát ể ón chào năm mới. Cáchọ Xoan ở
vùng ất Tổ lần lượt hát khai Xuân ở miếu ình làng xã, sau ó các họXoan sẽ i hát lần lượt ở nơi khác.
Hát có trình tự, gồm ba phần, ó là phần lễ nghi tôn giáo, phần trình diễn các quả cách và phần hát hội. -
Hát vào thời gian nhất ịnh: hát Xoan tổ chức vào mùa Xuân. Mở ầu cho mùa hátvà ể ón
chào Năm Mới, các họ Xoan lần lượt khai Xuân ở ình, miếu làng nhà.Các phường i hát từ ngày
5-1 âm lịch cho ến ngày 10-3 âm lịch (vào dịp lễ hộiĐền Hùng). -
Hát ở những iểm nhất ịnh: Hát Xoan còn có tên gọi là “khúc môn ình” (hátcửa ình).
Mỗi phường Xoan giữ một số cửa ình nhất ịnh.
Tục giữ cửa ình cũng có một ý nghĩa là tránh sự tranh chấp và dẫm chân lên nhaugiữa các
phường Xoan. Tục giữ cửa ình ã dẫn tới tục kết nghĩa. Hát Xoan giữ cửa ình và dân iạ
phương kết nghĩa với nhau. Tục kết nghĩa cấm ngặt trai gáihai bên (dân và họ) kết hôn với nhau. -
Hát Xoan có tổ chức rất chặt chẽ: Hát Xoan òi hỏi phải tổ chức thành phườngXoan hoặc
họ Xoan. Thường mỗi phường Xoan có một ông trùm, bốn năm kép và từmười hai ến mười lăm ào. -
Hát có trình tự nhất ịnh: Hát Xoan phải theo trình tự ã quy ịnh, gồm ba phần: phần lễ
nghi tôn giáo, phần trình diễn các quả cách và phần hát hội
+ Phần lễ nghi tôn giáo: Hát Xoan có những lời chúc tụng, cầu khẩn và ược trìnhdiễn theo úng
nghi thức trước cửa ình, nói lên cảm xúc của con người trướcthần linh sau ó là ca ngợi thánh
thần. Những lời ca này thường là có sẵn. Đào và kép hát xen kẽ, lúc phụ họa lúc
uổi nhau. Múa hát rộn ràng, khỏe mạnh gây ược không khí tưng bừng cho ngày hội.
+ Phần trình diễn các quả cách (làn iệu): Nội dung các quả cách bao gồm các mặt, hoặc mô tả
ời sống và sinh hoạt của các tầng lớp người ương thời ở nông thôn hoặc ca ngợi cảnh vật thiên
nhiên hoặc kể truyện cổ tích xưa. Mỗi quả cách thường có cấu trúc ba phần là giáo cách (mở
ầu) - ưa cách (phần giữa) - kết cách (phần cuối).
Nối tiếp các quả cách thường có láy câu: “Các bạn họ ta lấy qua làn dậm là hỡidậm nào dậm
ấy cho qua” hoặc “Cách ấy cho qua, hỡi bạn chèo ta, giờ sang cách khác, giã tiệc này, ta là Đại Vương.”
+ Phần hát hội: Phần hát này mang tính chất trữ tình, phản ánh những nội dunggiao duyên, yêu
ương trai gái. Đây là giai oạn ứng tác như hát ví, trống quânbao gồm các tiết mục múa, hát,
dựng các hoạt cảnh, các trò chơi. Đây cũng là phần hứng thú và sinh ộng nhất trong cuộc hát
Xoan nói chung. Nghệ thuật củahát Xoan phong phú, ộc áo nhất chính là ở giai oạn này.
Giai oạn này thường ược tiến hành theo các thứ tự: hát ghẹo-giao duyên, xin hoa ố chữ, hát úm
và giã cá. Giã cá hoặc mó cá ược coi là tiết mục kết thúcquá trình diễn xướng của hát Xoan, có
tiết tấu nhịp nhàng, khỏe, gần với tiếttấu của bài hát lao ộng. Điệu múa gồm mười hai ào Xoan
và bốn chàng trai làng, múa hát vào lúc gần sáng trước bàn thờ thánh.
Hát Xoan - di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp
Hiện nay, toàn tỉnh Phú Thọ còn 69 nghệ nhân hát Xoan thì có tới 31 người có ộtuổi từ 80-104
và chỉ có 8 người có khả năng truyền dạy. Tổng số người tham giacác phường Xoan là 81 người
thì chỉ có 49 người biết hát.
Các di tích diễn ra hát Xoan thì chỉ có 15/30 di tích diễn ra hát cửa ình làcòn tồn tại, còn 15 di
tích ã mất hoàn toàn. Đa số những người yêu thích hátXoan ều ã ngoài ộ tuổi 60, còn những
người trẻ tuổi không mấy quan tâm ếnloại hình nghệ thuật này. Vì vậy việc truyền dạy hát xoan
cho hế hệ trẻ ang gặpnhiều khó khăn do các nghệ nhân cao tuổi còn rất ít.
Để khắc phục và phát huy những thế mạnh của những nghệ nhân cao tuổi, Sở Vănhóa, Thể thao
và Du lịch Phú Thọ cũng ã tổ chức mời các nghệ nhân hướng dẫn,truyền dạy loại hình nghệ
thuật này cho thế hệ trẻ. Đồng thời, tỉnh còn gắn hátXoan với du lịch, vừa góp phần nâng cao
ời sống tinh thần, giúp ồng bào cócông ăn việc làm cải thiện cuộc sống, vừa tăng thêm phần
hấp dẫn ối với dukhách khi ến với Phú Thọ.
Bên cạnh ó, những cuộc hội thảo, hội diễn, những băng hình về hát Xoan, nhữngbài hát, những
ca cảnh dựa trên làn iệu Xoan nhằm ưa làn iệu này tới mọi miềnTổ quốc và hơn nữa sẽ lan tỏa
xa hơn, trở thành loại sản văn hóa phi vật thể củanhân loại nếu Hát Xoan giữ ược cái hồn, cái cốt lõi của chính nó.
Việc UNESCO công nhận hát Xoan là di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại sẽgiúp cộng ồng
sở hữu di sản ý thức ược giá trị văn hóa của mình ể gìn giữ vàphát huy nó./. - Mai Anh (TTXVN/Vietnam+) 7. Mở rộng