Phân tích sự hỗn dung tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên tại Việt Nam môn Văn hóa Việt Nam và hội nhập quốc tế | Học viện Ngoại giao Việt Nam

Câu 7: Phân tích quá trình du nhập, đặc điểm, vai trò của một tôn giáo ở Việt Nam. Nhận
xét về sự biến đổi của tôn giáo ấy trong trong bối cảnh giao lưu tiếp biến văn hoá ở Việt Nam hiện nay. 1. Sự du nhập -
Phật giáo được du nhập vào Việt Nam từ thế kỉ thứ I, II SCN qua sự giao lưu buôn bán
của người Ấn với người Việt, sau đó là người Hoa với người Việt. Sự du nhập bằng 2 con
đường chính là đường thủy và đường bộ. -
Sự du nhập Phật giáo vào Việt Nam là một quá trình về cơ bản là tương đối liên tục từ
thế kỉ I cho đến thế kỉ XVII.
(1) Từ thế kỷ I đến IX, X:
+ Phật giáo được du nhập vào Việt Nam.
+ Trung tâm Phật giáo sớm nhất: Luy Lâu (Thuận Thành, Bắc Ninh).
+ Phật giáo lan tỏa và phát triển sang các tỉnh đồng bằng và trung du Bắc Bộ
+ Giai đoạn này, Phật giáo khẳng định vị thế trong đời sống văn hóa tinh thần của cộng đồng.
(2) Từ thế kỉ X đến thế kỉ XIV:
+ Dưới thời Lý, Trần, Phật giáo phát triển hưng thịnh và được coi là quốc giáo.
+ Một số người trong Phật giáo tham gia vào việc điều hành chính sự.
+ Thời Trần, người Việt sáng tạo phái Thiền Trúc Lâm Yên Tử, định hình Phật giáo mang bản sắc Việt.
+ Phật giáo dù là quốc giáo nhưng vẫn tồn tại song song với các tôn giáo và tín ngưỡng khác
(3) Từ thế kỉ XV đến giữa thế kỉ XX (trước Cách mạng tháng 8):
Nho giáo được coi là quốc giáo nhưng Phật giáo vẫn giữ vai trò quan trọng và phát triển trong cộng đồng.
(4) Trải qua nhiều giai đoạn lịch sử, năm 1981 Phật giáo Việt Nam đã tiến hành đại
hội lần thứ I và thành lập 1 tổ chức thống nhất: Giáo hội Phật giáo Việt Nam và đưa ra
phương châm hoạt động: “Đạo pháp – Dân tộc và Chủ nghĩa xã hội”. Hiện nay, chưa có con
số thống kê chính xác về số lượng tín đồ Phật giáo.
2. Đặc điểm Phật giáo Việt Nam
(1) Dung hợp các tín ngưỡng truyền thống.
Phật giáo ở Việt Nam dung hợp với các tín ngưỡng truyền thống như thờ cúng tổ tiên, thờ thần,
thờ mẫu, Phật giáo vẫn sống chung và hòa đồng với các tín ngưỡng ấy, tuy nhiên, Phật giáo
vẫn giữ vai trò chủ đạo.Điều này được thể hiện rất rõ trong cách bày trí tượng thờ trong chùa,
đặc biệt là miền Bắc.
(2) Phật giáo là thành tố trong tam giáo đồng nguyên:
Phật giáo dung hợp cùng tinh thần Nho giáo và Đạo giáo. Các vị tăng sĩ Phật giáo thông hiểu
Nho giáo, uyên thâm Lão giáo, và vận dụng tam giáo nhuần nhuyễn trong cuộc sống, tu hành của mình.
(3) Gắn bó với dân tộc:
Phật giáo du nhập vào Việt Nam trở thành một tôn giáo gắn bó giữa đạo với đời, thể hiện tinh
thần nhập thế. Phật giáo Việt Nam có truyền thống yêu nước, gắn bó với dân tộc, đồng hành
trong những giai đoạn thăng trầm của đất nước, góp phần đấu tranh chống giặc ngoại xâm,
bảo vệ Tổ quốc. Tiêu biểu là Lý Công Uẩn và Trần Nhân Tông.
(4) Đoàn kết nội bộ:
- Phật giáo Việt Nam có tinh thần đoàn kết, gắn bó nội bộ.
- Nhiều tông phái Phật giáo cùng tồn tại và phát triển trong tổ chức chung là Giáo hội Phật giáo Việt Nam.
- Năm 1981, Giáo hội Phật giáo Việt Nam được thành lập sau một năm vận động thống nhất.-
Hiến chương khẳng định Giáo hội là tổ chức duy nhất đại diện cho tăng ni, Phật tử Việt Nam trong và ngoài nước.
- Phật giáo Việt Nam đoàn kết với các tầng lớp xã hội và các tôn giáo bạn.
- Chung tay xây dựng và phát triển đất nước, điều mà không tổ chức Phật giáo nước ngoài nàođạt được.
(5) Tính sơn môn pháp phái:
- Phật giáo ở Việt Nam phát triển theo truyền thống cư dân, giống như dòng họ thế tục.
- Việc quản lý và kỷ luật sư sãi thuộc trách nhiệm của Sơn môn và Pháp phái.
- Giáo hội chung chủ trương và định hướng các công tác Phật sự lớn, mang tính tổng thể.- Các
hoạt động tôn giáo cụ thể (tiếp độ tăng ni, truyền thụ giới luật, trì giảng kinh điển, nghi thức tôn
giáo) do Sơn môn, Hệ phái và người đứng đầu tổ chức thực hiện.
(6) Là thành tố tạo nên tính đặc trưng văn hóa:
- Văn hóa, đạo đức Phật giáo thấm sâu trong tâm thức người Việt qua các thế hệ. - Quan điểm nổi bật: +“Ở hiền gặp lành”
+ “Báo đáp tứ trọng ân”
+ “Người Phật tử hiếu hạnh”
+ “Hành thiện tránh ác” + “Từ bi cứu khổ”
+ “Tôn trọng con người”
+ “Bình đẳng tâm, không phân biệt đẳng cấp, sang hèn”
+ “Yêu chuộng hòa bình”
- Góp phần xây dựng nền văn hóa Việt Nam đậm đà bản sắc dân tộc.
- Xóa nhòa ranh giới giữa đạo đức xã hội và đạo đức tôn giáo. 3. Vai trò
a) Phương diện chính trị, xã hội
- Thời Lý, Trần, Phật giáo phát triển mạnh, trở thành quốc giáo và hòa mình với dân tộc.
- Các thiền sư dù xuất gia nhưng nhập thế, giúp đời, giúp nước bằng trí tuệ và tâm đức.
- Phật giáo phát huy tinh thần yêu nước, đoàn kết dân tộc, đóng vai trò trong các cuộc kháng chiến:
+ Nhà sư “cởi cà sa, khoác chiến bào” tham gia chiến đấu.
+ Chùa chiền trở thành cơ sở cách mạng, nuôi giấu cán bộ, chiến sĩ.
- Trong thời bình, Phật giáo tổ chức nhiều hoạt động thiện nguyện:
+ Phong trào "Phiên chợ 0 đồng", "Quán cơm 0 đồng".
+ Hỗ trợ phương tiện cứu thương, xây dựng cầu đường cho cộng đồng.
b) Phương diện văn hóa và đạo đức
- Phật giáo góp phần hình thành tư tưởng, đạo đức và triết học của người Việt.
- Các giáo lý cốt lõi như lòng nhân ái, lòng khoan dung, và sự từ bi ảnh hưởng mạnh mẽ
đến cách đánh giá giá trị cuộc sống.
- Phật giáo vào Việt Nam qua đường thủy từ thương gia Ấn Độ và đường bộ từ Trung
Quốc (Ngọc Anh, 2020). Tại Việt Nam, Phật giáo thích nghi với tư duy và tinh thần dân
tộc, tạo nên đặc trưng riêng biệt. Chuẩn mực đạo đức Phật giáo gần gũi với giá trị đạo
đức truyền thống của người Việt, nên được đón nhận nhanh chóng.
c) Vai trò của Phật giáo chính là đề cao giá trị con người, hướng thiện, xây dựng xã hội thanh bình
- Giá trị đạo đức của Phật giáo:
+ Khuyên làm điều lành, tu thân tích đức, sống theo chuẩn mực đạo đức xã hội.
+ Đề cao hiếu thảo, trung thực, nhân ái, tránh xa điều ác và hướng đến cuộc sống
“chân – thiện – mỹ”.
- Ảnh hưởng đến văn hóa Việt Nam:
+ Đạo đức Phật giáo bổ sung hệ giá trị đạo đức truyền thống, tác động sâu sắc
đến tâm lý, lối sống và tập quán người Việt.
+ Tư tưởng từ, bi, hỷ, xả giúp giảm bớt oán ghét, thù hận, khuyến khích công bằng, bác ái.
- Góp phần xây dựng xã hội đạo đức:
+ Tư tưởng hướng thiện và tin vào quả báo luân hồi tạo nên môi trường xã hội hướng đạo đức.
+ Lòng từ bi, nhân ái giúp giảm ích kỷ, tham lam – gốc rễ của xung đột và chiến tranh.
- Ý nghĩa trong bối cảnh hiện đại: Nguyên tắc không giết hại và tôn trọng sinh mệnh trở
nên quan trọng trong thời kỳ toàn cầu hóa.
4. Sự biến đổi của Phật giáo trong bối cảnh giao lưu, tiếp biến văn hóa hiện nay
a) Tác động của hiện đại hóa và toàn cầu hóa
● Sự phục hồi và phát triển:
○ Trong thời kỳ đổi mới, Phật giáo được hồi sinh mạnh mẽ, nhiều ngôi chùa được
xây dựng lại và trở thành điểm đến tâm linh cũng như du lịch.
○ Phật giáo Việt Nam tích cực giao lưu với các cộng đồng Phật giáo quốc tế,
khẳng định vị thế trong khu vực.
● Sự ảnh hưởng của công nghệ:
○ Nhiều hoạt động Phật giáo chuyển sang môi trường trực tuyến, như giảng pháp
qua YouTube, tổ chức khóa tu trực tuyến.
○ Các ứng dụng di động hỗ trợ tụng kinh, niệm Phật đã ra đời, đáp ứng nhu cầu
của tín đồ trong cuộc sống bận rộn.
b) Sự thay đổi trong thực hành tôn giáo
● Đơn giản hóa nghi lễ:
○ Nhiều nghi lễ truyền thống được đơn giản hóa để phù hợp với lối sống hiện đại.
○ Tuy nhiên, điều này cũng dẫn đến nguy cơ làm phai nhạt ý nghĩa sâu sắc của nghi lễ.
● Biến đổi trong ý nghĩa giáo lý:
○ Giáo lý Phật giáo ngày càng được ứng dụng vào lĩnh vực tâm lý học và phát
triển cá nhân, như thiền định và quản trị tâm trí.
○ Phật giáo không chỉ là tôn giáo mà còn được xem như triết lý sống phù hợp với mọi tầng lớp xã hội.
c) Thách thức đối với Phật giáo
● Thương mại hóa tôn giáo:
○ Một số ngôi chùa tập trung vào các hoạt động kinh doanh, tổ chức lễ hội mang
tính chất thương mại, làm giảm giá trị tâm linh.
● Sự cạnh tranh với các giá trị hiện đại:
○ Văn hóa tiêu dùng và lối sống phương Tây ảnh hưởng đến niềm tin và thực hành
tôn giáo của giới trẻ.
5. Nhận xét và kết luận
● Phật giáo tại Việt Nam là một tôn giáo linh hoạt, có khả năng dung hợp và thích nghi
với các bối cảnh văn hóa, chính trị, và xã hội khác nhau.
● Vai trò quan trọng: Không chỉ là một tôn giáo, Phật giáo còn là một phần của bản sắc
văn hóa và nền tảng đạo đức xã hội Việt Nam.
● Biến đổi tích cực và tiêu cực:
○ Phật giáo đã đổi mới để phù hợp với thời đại, nhưng cũng đối mặt với thách thức
từ sự phai nhạt giá trị truyền thống.
○ Để bảo tồn và phát huy, cần duy trì sự cân bằng giữa bảo tồn di sản và hiện đại hóa tôn giáo.
Câu 8: Chọn một tín ngưỡng trong đời sống văn hóa người Việt để phân tích sự hỗn
dung tín ngưỡng này trong trong quá trình giao lưu, tiếp biến văn hóa. Nhận xét về sự
biến đổi của tín ngưỡng này trong bối cảnh giao lưu tiếp biến văn hoá của Việt Nam hiện nay.
1. Tổng quan về tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên
Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên là một trong những đặc điểm nổi bật của văn hóa Việt Nam, được
xem như biểu hiện của triết lý "uống nước nhớ nguồn" và truyền thống hiếu đạo.
● Nguồn gốc: Xuất phát từ nền văn minh lúa nước, nơi các cộng đồng gia đình coi trọng
vai trò của tổ tiên trong việc bảo vệ và phù hộ con cháu.
● Hình thức: Thờ cúng tổ tiên thể hiện qua bàn thờ gia đình, các nghi lễ giỗ chạp, Tết, và các ngày lễ lớn.v
● Ý nghĩa: Không chỉ mang tính tâm linh mà còn gắn kết gia đình, dòng họ và cộng đồng.
2. Quá trình hỗn dung tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên qua các thời kỳ
Sự hỗn dung văn hóa là hiện tượng pha trộn giữa các yếu tố văn hóa trong quá trình giao lưu
và tiếp biến. Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên đã trải qua những thay đổi sau:
a) Thời kỳ tiếp xúc với văn hóa Trung Hoa
● Ảnh hưởng Nho giáo:
○ Nho giáo đề cao đạo hiếu, đã củng cố thêm tầm quan trọng của thờ cúng tổ tiên,
đặc biệt là qua việc hệ thống hóa các nghi lễ thờ cúng.
○ Lễ nghi như cúng giỗ, thờ vọng tổ tiên được quy định chặt chẽ hơn.
● Hỗn dung: Người Việt tiếp thu Nho giáo nhưng biến đổi để phù hợp với thực tế tín
ngưỡng bản địa, chú trọng tính linh hoạt hơn là cứng nhắc.
b) Thời kỳ giao lưu với phương Tây
● Ảnh hưởng của Thiên Chúa giáo và chủ nghĩa hiện đại:
○ Thiên Chúa giáo xem thờ cúng tổ tiên là "đa thần giáo," dẫn đến sự xung đột về
niềm tin trong một số cộng đồng. Tuy nhiên, các tín đồ Công giáo Việt Nam vẫn
có cách giữ gìn truyền thống thờ cúng bằng cách kết hợp cầu nguyện và tưởng niệm tổ tiên.
○ Chủ nghĩa hiện đại, đô thị hóa và lối sống công nghiệp đã làm giảm sự tập trung
vào các nghi lễ gia đình.
c) Hiện đại hóa và toàn cầu hóa
- Tác động của toàn cầu hóa:
○ Các giá trị cá nhân dần thay thế vai trò tập thể, dẫn đến sự suy giảm niềm tin và
thực hành tín ngưỡng trong một số gia đình trẻ.
○ Tuy nhiên, quá trình hồi sinh văn hóa truyền thống trong bối cảnh toàn cầu hóa
cũng đang thúc đẩy việc "làm mới" tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên.
3. Sự biến đổi của tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên trong bối cảnh giao lưu văn hóa hiện nay●
Xu hướng hiện đại hóa nghi lễ:
○ Các nghi lễ trở nên đơn giản hơn, phù hợp với lối sống hiện đại, nhưng vẫn giữ
được các giá trị cốt lõi như sự kính trọng tổ tiên.
○ Nhiều gia đình sử dụng công nghệ (như video cal ) để tổ chức giỗ trực tuyến
khi không thể tập trung đông đủ. ●
Sự đa dạng hóa hình thức:
○ Người Việt ở nước ngoài tiếp tục duy trì thờ cúng tổ tiên, nhưng điều chỉnh phù
hợp với văn hóa sở tại.
○ Một số gia đình thay thế bàn thờ tổ tiên bằng các vật phẩm tâm linh hiện đại như
hình ảnh hoặc tranh thờ kỹ thuật số.
● Tác động của du lịch văn hóa và truyền thông:
○ Các nghi lễ truyền thống, đặc biệt là giỗ tổ, được quảng bá rộng rãi qua truyền
thông và du lịch, góp phần bảo tồn và làm phong phú tín ngưỡng này. ● Thách thức:
○ Sự phai nhạt tín ngưỡng trong giới trẻ do ảnh hưởng của văn hóa phương Tây
và lối sống cá nhân hóa.
○ Tác động của đô thị hóa và hiện đại hóa khiến việc thực hành các nghi lễ trở nên khó khăn hơn.
4. Nhận xét và kết luận
- Tích cực: Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên vẫn giữ được vai trò quan trọng trong đời sống văn
hóa Việt Nam, góp phần củng cố bản sắc dân tộc và duy trì mối liên kết gia đình, cộng đồng. -
Hạn chế: Sự suy giảm nghi lễ truyền thống trong bối cảnh hiện đại đặt ra bài toán về việc cân
bằng giữa bảo tồn và đổi mới. - Đề xuất:
+ Giáo dục văn hóa gia đình và trường học để nâng cao ý thức của thế hệ trẻ về giá trị truyền thống.
+ Ứng dụng công nghệ và truyền thông để tạo động lực giữ gìn và phát triển tín ngưỡng này.