VòCẤU TRÚC CỦA MỘT CÂU CHUYỆN
Khái niệm cấu trúc của một câu chuyện (dù thích hay ghét nó) hẳn không còn ai xa lạ với
những người làm biên kịch, hoặc theo đuổi nghề viết.
Một ví dụ điển hình đó là Cấu Trúc 3 Hồi truyền thống (3-Act Structure), vốn từ lâu đã
được áp dụng rộng rãi trong văn học, sân khấu kịch, và cả điện ảnh.
Cấu trúc được ứng dụng trong kể chuyện vì những lý do sau: 1.
Chúng hiệu quả cho người viết trong việc sắp xếp các tình huống truyện theo
một bố cục hợp lý, mạch lạc, trật tự và chặt chẽ, tránh sự thừa thãi, rườm rà, không đúng trọng tâm. 2.
Chúng giúp người xem dễ dàng theo dõi và hiểu câu chuyện của tác giả, do
tiềm thức của họ đã quen thuộc với những dạng cấu trúc này qua hàng nghìn bộ
phim, câu chuyện họ đã từng đón nhận.
Tất nhiên, cấu trúc không phải, và cũng không nên, là “chân lý” của người viết. Thế
nhưng không thể phủ nhận nó là một công cụ quan trọng trong hành trang của bất kỳ ai theo nghề biên kịch.
Mục đích của phần mở đầu này không phải là để chứng minh luận điểm đó, mà là để làm
tiền đề cho cái khái niệm mình chuẩn bị giới thiệu sau đây: Vòng Tròn Câu Chuyện (Story Cirlce).
Khái niệm Vòng Tròn Câu Chuyện mới chỉ xuất hiện trong thời gian gần đây (chỉ khoảng
hai chục năm đổ lại). Thế nhưng, nó lại dần gây được sự chú ý của cộng đồng biên kịch.
Đặc biệt là ở Hollywood, do tầm ảnh hưởng của Dan Harmon (tác giả của Vòng Tròn
Câu Chuyện) ngày càng được nhân rộng với những TV series rất thành công gần đây áp
dụng chặt chẽ cấu trúc này.
Tuy nhiên, khái niệm này ở Việt Nam hầu như vẫn còn rất mới. Không có tài liệu nào
thực sự bàn luận về nó một cách chuyên sâu và đầy đủ.
Vậy nên, trong bài viết này, mình sẽ mang đến một cái nhìn khái quát về Vòng Tròn Câu
Chuyện (Story Circle), dựa trên những tài liệu gốc của tác giả Dan Harmon mà mình đã
nghiên cứu, cũng như việc thử phân tích nó từ những sản phẩm phim ảnh, truyền hình phổ biến.
Mình cũng cảnh báo trước luôn: bài viết này sẽ khá dài, do mình muốn giải thích sâu và
kỹ nhất có thể. Nhưng xin đảm bảo, số lượng đi đôi với chất lượng.
Đồng thời, sẽ có spoiler môt số bộ phim làm ví dụ, mọi người cân nhắc nhé.
KHÁI NIỆM VÒNG TRÒN CÂU CHUYỆN
Khái niệm Vòng Tròn Câu Chuyện, có thể được hiểu một cách ngắn gọn, là một cấu trúc
kể chuyện, do nhà sản xuất Dan Harmon sáng tạo nên với mục đích làm công cụ để
những người làm biên kịch có thể sử dụng để “khai thông bế tắc”.
Do đó, trước khi đi sâu hơn vào cái khái niệm mới mẻ này, chúng ta cần phải hiểu rằng
cấu trúc Vòng Tròn Câu Chuyện không phải là định luật hay chân lý mà tất cả các câu chuyện đều tuân theo.
Thay vào đó, Vòng Tròn Câu Chuyện chỉ là một tấm bản đồ, hay một mô hình, để hỗ trợ
người viết xây dựng nên một câu chuyện hay.
Nếu ai có thể nghe hiểu tiếng Anh, có thể xem qua video dưới đây của Studio Binder để
có được một cái nhìn tổng quan về 8 bước của Vòng Tròn Câu Chuyện.
Vòng Tròn Câu Chuyện (Story Circle) qua giới thiệu của Studio Binder
NGUỒN GỐC CỦA VÒNG TRÒN CÂU CHUYỆN
Hiểu về nguồn gốc của Vòng Tròn Câu Chuyện là một bước rất quan trọng để có được
một cái nhìn chính xác nhất về nó.
Khái niệm Vòng Tròn Câu Chuyện lần đầu tiên được giới thiệu trong một blog series do
Dan Harmon viết trên Channel101.
Tuy nhiên, Dan Harmon không “tự nhiên” phát minh ra nó, mà nó là kết tinh của tổng hòa
rất nhiều những kiến thức đi trước.
Những nền tảng kiến thức bắt nguồn
Vòng Tròn Câu Chuyện, có thể coi là một phiên bản giản lược, chắt lọc từ cấu trúc
“Monomyth” của Joseph Campbell.
Vậy hãy nói qua một chút về monomyth.
Myth là những câu chuyện truyền thuyết được truyền lại từ đời này qua đời khác ở các
nền văn hóa. Ví dụ như ở Việt Nam có truyền thuyết Con Rồng Cháu Tiên, truyền thuyết Thánh Gióng,… Mono là đơn.
Nếu coi những câu chuyện truyền thuyết là khởi nguồn của nghệ thuật kể chuyện trong
nền văn minh loài người, thì monomyth là cái mô hình chung nhất của những câu
chuyện đó. Đó cũng là lý do monomyth còn được biết đến với cái tên “the hero with a
thousand faces” (người hùng với hàng ngàn khuôn mặt).
Cái mô hình này bao gồm 17 bước, là một giả thuyết do tiến sĩ văn học người Mỹ
Joseph Campbell đúc kết lại từ những nghiên cứu của ông. Bản thân cái giả thuyết này
cũng được dựa trên những nền tảng của Adolf Bastian (nhân chủng học) và Carl Jung (tâm lý học).
Chính vì vậy mà monomyth có tính tượng trưng rất lớn, với những hình ảnh mang tính
biểu tượng (archetype) như thần, nữ thần, cha, mẹ, v…v… mà những ai quan tâm có thể
tìm hiểu thêm ở các học thuyết phân tâm học (analytical psychology) của Carl Jung
Cấu trúc “The Hero’s Journey” và quá trình chuyển hóa của nhân vật
Tuy nhiên, những nghiên cứu này chỉ được ứng dụng phổ biến trong phim ảnh khi
Christopher Vogler (một sếp lớn của Disney) quyết định áp dụng nó vào những câu
chuyện của hãng. Ví dụ như bộ phim “The Lion King” (1994), hay trong cuốn sách “The
Writer’s Journey: Mythic Structure for Storytellers and Screenwriters” được xuất bản năm 1992.
Phiên bản của Christopher Vogler được biết đến với cái tên “The Hero’s Journey” (hành
trình của người hùng), được giản lược xuống chỉ còn 12 bước.
Bắt nguồn từ những nền tảng ấy, cấu trúc Vòng Tròn Câu Chuyện ra đời, là một cấu trúc
được đơn giản hóa, kết tinh từ “The Hero’s Journey” và “Monomyth”. Vòng Tròn Câu
Chuyện chỉ có 8 bước, do đó rất dễ hiểu, và có tính ứng dụng rất cao. Tác giả Dan Harmon
Tác giả của Vòng Tròn Câu Chuyện Dan Harmon
Vậy Dan Harmon là ai? Có đáng để chúng ta học hỏi không?
Ông là nhà biên kịch kiêm nhà sản xuất, và là tác giả của những show truyền hình nổi
tiếng như “Community” hay “Rick And Morty”, có lẽ không còn xa lạ với nhiều người.
Ông được trao 2 giải Emmy cho những đóng góp của mình trong lĩnh vực truyền hình.
Không những vậy, phim của Dan còn có những ý tưởng rất “dị”, rất đột phá, giúp ông tạo
được một lượng followers có thể nói là cực kì hùng hậu.
“Rick and Morty”, có lẽ không phải bàn nhiều, là series hoạt hình sitcom nổi tiếng nhất
Hollywood trong những năm gần đây. Còn “Community”, là một trong top 15 show sitcom
xuất sắc nhất thế kỷ 21 theo đánh giá của Screenrant.
Vậy nên, trình độ cũng như uy tín của Dan trong lĩnh vực này, là không thể chối cãi.
TÌM HIỂU CẤU TRÚC VÒNG TRÒN CÂU CHUYỆN
Đầu tiên hãy vẽ một cái vòng tròn. Sau đó kẻ 4 đường thẳng cắt vòng tròn đó ra làm 8
phần đều nhau (như cắt miếng pizza vậy). Và sau đó, tại những điểm cắt, hãy đánh số
từ 1 đến 8, bắt đầu từ điểm trên cùng và dần đi theo chiều kim đồng hồ.
Cách chia Vòng Tròn Câu Chuyện làm 8 bước
8 con số này sẽ tương ứng với 8 bước sau: 1. You. 2. Need. 3. Go. 4. Search. 5. Find. 6. Take. 7. Return. 8. Change.
Đó là 8 bước cơ bản, phiên bản đơn giản hóa vấn đề nhất có thể để chúng ta có thể dễ
nhớ, dễ hình dung, và dễ áp dụng cho những dự án của mình. Hãy bỏ một chút thời gian giữ lấy nó trong đầu!
Để giải thích rõ hơn một chút: 1.
Một nhân vật đang ở trong vùng an toàn… 2.
Nhưng anh ta có một nhu cầu gì đó… 3.
Nên phải bước vào một tình thế không quen thuộc… 4.
Để tìm kiếm và thích nghi… 5.
Và đạt được một kết quả… 6.
Nhưng phải trả một cái giá rất đắt… 7.
Rồi quay trở về nơi xuất phát… 8.
Là một người đã thay đổi.
Cấu trúc 8 bước của Vòng Tròn Câu Chuyện
Tất nhiên, do khác biệt về ngôn ngữ, nên khi dịch lại từ tiếng Anh về tiếng Việt, không
tránh khỏi những sai số nhất định. Không phải ở bản thân con chữ, mà là ở cách chúng
ta diễn giải và hiểu chúng.
Cách diễn giải của Dan Harmon mang tính trừu tượng (abstract), nên nội dung của 8
bước này hoàn toàn không chỉ nên được hiểu theo nghĩa đen.
Vì vậy, hãy cố gắng nhìn nhận chúng bằng cách thực sự hiểu cái ý nghĩa mà chúng đại diện, tượng trưng.
Sau đây mình sẽ giải thích từng bước một cách kỹ hơn.
1. YOU: Một nhân vật đang ở trong vùng an toàn…
Bước 1 : YOU của Vòng Tròn Câu Chuyện
“Nhân vật” của bạn là ai?
“Vùng an toàn” của nhân vật là như thế nào?
Hãy giới thiệu ở ngay 1/8 đầu tiên của câu chuyện để ngay lập tức tạo được kết nối với
khán giả. Đừng nên quá rườm rà ở bước khởi đầu, nếu như không muốn khán giả của
bạn ngáp và nhìn đi chỗ khác.
“Nhân vật” là người mà câu chuyện xoay quanh. Đó có thể là nhiều người. Đó thậm chí
có thể chẳng cần phải là người (một chú chó, một món đồ chơi, một quả cam, một chiếc xe hơi).
“Vùng an toàn” ở đây có thể hiểu là trạng thái cuộc sống hiện tại, hoặc thậm chí là trạng
thái cảm xúc của nhân vật ở thời điểm câu chuyện bắt đầu. Là cái nhìn tổng thể
“BEFORE” của nhân vật trước khi tất cả những thứ rối rắm sau đó xảy ra.
2. NEED: Nhưng anh ta có một nhu cầu gì đó… Bước 2 :
NEED của Vòng Tròn Câu Chuyện
Có nhân vật thôi là chưa đủ. Nhân vật cần phải có một “nhu cầu” ở bước thứ 2 này, để
câu chuyện mới có thể thực sự bắt đầu. Vậy “nhu cầu” là gì?
Là một thứ mới xuất hiện trong 1/8 thứ hai của câu chuyện. Sự xuất hiện của “nhu cầu”
bỗng nhiên khiến cái “vùng an toàn” của nhân vật trở nên không ổn, trở nên không trọn
vẹn, trở nên không quen thuộc.
“Nhu cầu” là khởi nguồn buộc nhân vật phải thay đổi. Nhưng tất nhiên, thay đổi chẳng bao giờ là dễ dàng.
“Nhu cầu” có thể xuất hiện như thế nào?
Một vấn đề nào đó xảy ra? Anh chàng nhân viên mất việc do bị sếp bắt quả tang đang
xem phim 18+ trong giờ làm việc?
Hay một mục tiêu nào đó mới xuất hiện? Một vị trí trưởng phòng lương cao ngất ngưởng
bỗng nhiên bị bỏ trống?
Dù gì đi chăng nữa, hãy cho nhân vật của bạn một “nhu cầu” đủ mạnh mẽ, để khán giả
bị thu hút với câu hỏi: liệu nhân vật có đạt được nó hay không?
3. GO: Nên phải bước vào một tình thế không quen thuộc…
Bước 3 : GO của Vòng Tròn Câu Chuyện
Đây chính là khoảnh khắc mà nhân vật của bạn buộc phải bước ra khỏi cái “vùng an
toàn” của mình. Do sự thúc ép của “nhu cầu”, anh ta không thể nào hành động khác đi được.
Ra khỏi “vùng an toàn” là đi đâu? Một “tình thế không quen thuộc” (unfamilar situation).
Đôi khi, một “tình thế không quen thuộc” có thể chính là nghĩa đen của nó: nhân vật đến
một nơi mới, có một cuộc sống mới.
Nhưng có khi, nó chỉ đơn giản là cái “vùng an toàn” bị thay đổi, bị biến dạng, bị bóp méo.
Nhân vật có thể đón nhận cái “tình thế không quen thuộc” này một cách tích cực: nó tràn
đầy sự mới mẻ, kỳ thú, hấp dẫn (Harry Potter) hoặc tràn đầy sự xa lạ, khó chịu, và khổ sở (The Hunger Games).
Nhưng dù gì đi chăng nữa, nó hoàn toàn khác biệt với cái “vùng an toàn” lúc đầu. Và cái
1/8 thứ 3 này là bước mà nhân vật của bạn khám phá cái “thế giới mới” ấy.
Sau khi quyết định cạnh tranh vị trí trưởng phòng với 4 người đồng nghiệp khác, anh
chàng quyết định tạo ra sự thay đổi trong cuộc sống của mình, bằng cách… tập uống cafe?
Nếu ai đã quen thuộc với những dạng cấu trúc phổ biến, có thể hiểu đây chính là tình
huống bước ngoặt đầu tiên (plot point 1) của Syd Field, hay nhịp “Break Into 2” trong
“Save The Cat” của Blake Snyder.
Một ý nữa cũng rất quan trọng: đó là việc đền đáp sự kỳ vọng của khán giả. Nếu khán
giả kỳ vọng phim của bạn kể về đại dịch zombie, đây là lúc đại dịch nổ ra. Nếu khán giả
kỳ vọng phim của bạn kể về mối tình học sinh, đây là lúc mối tình bắt đầu.
4. SEARCH: Để tìm kiếm và thích nghi…
Bước 4 : SEARCH của Vòng Tròn Câu Chuyện
Sau khi đã “nhẫn tâm” buộc nhân vật phải ra khỏi “vùng an toàn” của mình, bước vào
một “tình thế không quen thuộc” đầy khác lạ, đây là lúc mà nhân vật thực sự “tìm
kiếm” (search) cái mình muốn.
Trong hầu hết các câu chuyện, việc “tìm kiếm” không chỉ được hiểu theo nghĩa đen.
Việc “tìm kiếm” ở đây, theo lời tác giả, mang một ý nghĩa trừu tượng hơn. Bước này còn
có thể được hiểu là “thích nghi” (adapt) hay “vượt qua thử thách” (road of trials).
Theo cá nhân mình, sự khác biệt thường nằm ở thể loại của câu chuyện bạn định kể.
Trong những bộ phim trinh thám, đây thực sự đúng là lúc nhân vật thám tử điều tra,
nghiên cứu, tìm kiếm lời giải của vụ án (Seven).
Trong những bộ phim lãng mạn, đây là lúc cặp đôi dần nảy sinh tình cảm qua những
buổi hẹn hò “trong mơ” (La La Land).
Trong những bộ phim anh hùng, đây là lúc nhân vật tu luyện, rèn rũa, để trở nên phi
thường (The Matrix hay Iron Man).
Hay như ở cái ví dụ của mình, đó có thể là quá trình anh chàng nhân viên nâng cao hiệu
suất công việc của mình nhờ 2 cốc cafe mỗi ngày. Sếp bắt đầu ấn tượng hơn và dần
cân nhắc anh cho cuộc đua tới vị trí trưởng phòng.
Dù cái “tình thế không quen thuộc” của nhân vật là khổ đau hay sung sướng, thì mục
đích của bước thứ 4 này, là cái cách anh ta thích nghi với nó.
5. FIND: Và đạt được một kết quả…
Bước 5 : FIND của Vòng Tròn Câu Chuyện
Sau một nửa cuộc hành trình của mình, vũng vẫy trong cái “thế giới mới” không quen
thuộc, nhân vật của bạn cuối cùng cũng đã đạt được một thứ gì đó.
Một “kết quả”.
Đó có thể là thành công, hay thất bại. Thậm chí, đó còn có thể là sự cân bằng giữa một
chút thành công, một chút thất bại.
Thông thường, đây là lúc mà câu chuyện của bạn có một cú plot twist.
“Kết quả” nhân vật tìm được có thể là: 1.
Thất bại: không đạt được thứ mình muốn 2.
Thành công: đạt được thứ mình muốn (nhưng không phải là thứ mình thực sự cần). 3.
Thành công / thất bại: Chỉ một phần của thứ mình muốn. 4.
Thành công / thất bại: đạt được thứ mình muốn, nhưng có một cái giá phải trả
Tất nhiên, đây chỉ là những ví dụ khái quát, để mọi người có thể hình dung ra được nó.
Nhà thám tử tìm được lời giải cho những mảnh ghép manh mối của vụ án (nhưng không
biết mình đã bị thủ phạm cho ăn quả lừa).
Cặp đôi yêu nhau hạnh phúc chắc chắn rằng họ đã tìm được nửa kia của mình (nhưng
chưa giải quyết được mối bất đồng quan trọng nhất).
Anh chàng nhân viên xuất sắc được sếp tín nhiệm giao trọng trách cho một buổi thuyết
trình quan trọng. Nhưng vì uống quá nhiều cafe nên say như điếu đổ, và nôn luôn một
bãi vào mặt khách hàng. Buổi thuyết trình coi như toang.
Tương tự, bước số 5 này hoàn toàn tương ứng với điểm Mid-point với những ai đã quen
thuộc với cấu trúc của Syd Field hay Blake Snyder.
Cần phải nhấn mạnh một chút rằng, đây là một dấu mốc cực kì quan trọng trong vòng
cung chuyển hóa (character’s arc) của nhân vật. Nó là chất xúc tác đẩy nhân vật bước
sang 50% còn lại của câu chuyện, hành trình nhân vật thực sự nhận ra được điểm yếu của mình.
6. TAKE: Nhưng phải trả một cái giá rất đắt…
Bước 6 : TAKE của Vòng Tròn Câu Chuyện
Sau khi nhận ra vấn đề, nhân vật cũng ý thức được cái nhu cầu cần thay đổi của mình. Sự thay đổi thực sự.
Hành động của nhân vật cũng trở nên “sáng sủa” hơn với cái khám phá mới này.
Thế nhưng, anh ta buộc phải trả một cái giá nào đó, vì cái sự “ngốc nghếch” (yếu điểm)
của mình vẫn bám theo dai dẳng, ngăn cản sự thay đổi. Cái giá càng đắt, câu chuyện càng kịch tính.
Vậy nên, bước này, có thể hiểu là “trả giá”, hay “đánh đổi”.
Người hùng bị phản bội, khống chế tại nhà bởi một kẻ tưởng chừng như thân thiết (Iron Man).
Mối tình trong mơ rạn nứt khi những bất đồng trong công việc xuất hiện (La La Land).
Anh chàng nhân viên đang nắm lợi thế cho cuộc đua lên trưởng phòng bỗng đối diện với
nguy cơ mất việc, sinh ra tự ti, xấu hổ.
Tất cả những sự “đau đớn” đó đều nhằm một mục đích: giúp nhân vật học ra bài học,
vượt qua cái yếu điểm của mình.
7. RETURN: Rồi quay trở về nơi xuất phát…
Bước 7 : RETURN của Vòng Tròn Câu Chuyện
Đây là lúc đánh dấu hành trình của nhân vật đã bước sang 1/4 cuối cùng của Vòng Tròn Câu Chuyện.
Đây cũng chính là lúc câu chuyện bước sang Hồi 3, hay “tình huống bước ngoặt thứ 2”.
Dan Harmon gọi đây là bước “trở về”.
Nếu câu chuyện của bạn là một cuộc hành trình, thì “trở về” có thể được hiểu như chính nghĩa đen của nó.
Ví dụ như khi chàng sư tử Simba quay trở về với điểm xuất phát của mình để dẹp bỏ sự
thống trị của Scar trong “The Lion King”.
Thế nhưng với hầu hết những câu chuyện khác, “trở về” còn có thể được hiểu theo
nghĩa khác là “đối mặt”.
Đây là lúc nhân vật quyết định bước sang một trang mới của cuộc đời, đối nghịch với
khoảnh khắc ở bước số 3 (nhìn mà xem, 7 và 3 đối diện nhau thực sự).
Nhân vật học được bài học, tìm lại được cân bằng trong tư tưởng, không còn vùng vẫy
rối loạn, và quyết định phải hành động.
Điều đó đồng nghĩa với việc phải sẵn sàng đối mặt với cái thử thách to lớn nhất, một lần
cuối cùng. Không bây giờ thì không bao giờ. Kịch tính được đẩy cao, và khán giả hồi hộp
dõi theo xem liệu anh ta sẽ thành công hay thất bại.
8. CHANGE: Là một người đã thay đổi