Nghiên cứu yếu tố ảnh hưởng đến phát triển cây dược liệu tại Lào Cai môn Kinh tế nông nghiệp | Trường Đại Học Thái Nguyên

lOMoAR cPSD| 22014077
NGHIÊN CỨU YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG TỚI SỰ PHÁT TRIỂN CÂY DƯỢC LIỆU TẠI TỈNH LÀO CAI
Đỗ Văn Hải
Chi Hội khoa học Đất Lào Cai
Phân hiệu Đại học Thái Nguyên tại tỉnh Lào Cai 1. ĐẶT VẤN ĐỀ
Tỉnh Lào Cai, nằm ở phía Bắc Việt Nam, là một trong những địa phương có
điều kiện tự nhiên và khí hậu thuận lợi cho việc phát triển các loại cây dược liệu
[1]. Với địa hình đa dạng, khí hậu ôn hòa, và hệ sinh thái phong phú, Lào Cai
không chỉ là một điểm đến du lịch hấp dẫn mà còn là một vùng đất tiềm năng
cho ngành nông nghiệp, đặc biệt là trồng cây dược liệu [2]. Trong bối cảnh nhu
cầu sử dụng các sản phẩm từ thiên nhiên, đặc biệt là các sản phẩm dược liệu
ngày càng tăng [3], [4], việc nghiên cứu và phát triển cây dược liệu tại Lào Cai có
ý nghĩa quan trọng không chỉ về mặt kinh tế mà còn về mặt bảo tồn và phát huy
giá trị tài nguyên thiên nhiên [1].
Việc phát triển cây dược liệu tại Lào Cai đang phải đối mặt với nhiều thách
thức. Các yếu tố như điều kiện thổ nhưỡng, khí hậu, kỹ thuật canh tác, và chính
sách hỗ trợ từ chính quyền đều ảnh hưởng trực tiếp đến sự phát triển và năng
suất của cây dược liệu [2]. Trong khi đó, các nghiên cứu chi tiết về các yếu tố này
tại Lào Cai còn hạn chế. Do đó, việc nghiên cứu và xác định các yếu tố ảnh hưởng
đến sự phát triển của cây dược liệu là cần thiết để đưa ra các giải pháp cải thiện
và tối ưu hóa quá trình sản xuất.
Nghiên cứu này tập trung xác định và phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến sự
phát triển của cây dược liệu tại tỉnh Lào Cai. Các yếu tố chính như điều kiện thổ
nhưỡng, khí hậu, kỹ thuật canh tác, và chính sách hỗ trợ từ chính quyền địa
phương. Để đạt được mục tiêu nghiên cứu, phương pháp phân tích thứ bậc
(AHP) được sử dụng để phân tích 16 tiêu chí, trong đó có 8 tiêu chí về điều kiện
tự nhiên, 4 tiêu chí về kinh tế - hạ tầng, và 4 tiêu chí về xã hội. Bằng cách áp dụng
phương pháp nghiên cứu đa tiêu chí, nghiên cứu sẽ đưa ra những đánh giá chi
tiết và khách quan về từng yếu tố, từ đó đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm thúc
đẩy sự phát triển bền vững của cây dược liệu tại Lào Cai.
2. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 2.1. Phạm vi
- Khu vực nghiên cứu: là tỉnh Lào Cai - một tỉnh miền núi biên giới của Việt
Nam, nằm ở khu vực giao giữa Đông Bắc và Tây Bắc, Lào Cai nằm từ vĩ độ 21°48’
đến 22°50' Bắc và từ kinh độ
102°32’ đến 104°38' Đông. Tỉnh có diện tích tự nhiên là 6,364.03 km², chiếm 1.9%
diện tích quốc gia, xếp thứ 18/63 về diện tích [5]. lOMoAR cPSD| 22014077
Hình 01: Sơ đồ vị trí địa lý tỉnh Lào Cai
- Đối tượng nghiên cứu: Trên cơ sở danh sách 100 dược liệuđược Bộ Y tế
ban hành có giá trị y tế và kinh tế cao để tập trung phát triển giai đoạn 2020 -
2030 [6]; Theo đề án phát triển dược liệu tỉnh Lào Cai giai đoạn 2021 - 2025, định
hướng đến năm 2030 2030 [7]; Tổng hợp số liệu các loại cây dược liệu được
trồng với diện tích lớn hơn 20,0 ha tại tỉnh Lào Cai giai đoạn 2012 – 2022 xác
định 5 loại dược liệu chính là Actiso, Đương quy, Xuyên khung, Cát cánh, Tam
thất là đối tượng nghiên cứu.
- Các yếu tố ảnh hưởng nghiên cứu: Cây dược liệu được xếpvào cây nông
nghiệp, yêu cầu điều kiện để cây dược liệu phát triển ngoài các yêu cầu cơ bản
của cây nông nghiệp cần có các yêu cầu khắt khe hơn để đảm bảo chất lượng
dược liệu. Tổng quan từ các nghiên cứu về các yếu tố ảnh hưởng tới sự phát
triển cây nông nghiệp nói chung và cây dược liệu nói riêng của các tác giả [8] [9]
[2] nghiên cứu đã xác định lựa chọn 16 yếu tố phụ trong 3 nhóm yếu tố chính
ảnh hưởng sự phát triển cây dược liệu bao gồm:
+ (i) Điều kiện tự nhiên: Loại đất, Độ dày tầng đất, Thành phần cơ giới đất, Độ
chua pHKCL đất, Độ cao, Độ dốc, Tổng Cacbon hữu cơ, Lượng mưa.
+ (ii) Kinh tế - hạ tầng: Khả năng tài chính của gia đình, Khả năng tiếp cận tài
chính và tín dụng, Khả năng tiếp cận vật tư nông nghiệp, Hệ thống giao thông.
+ (iii) Xã hội: Chính sách của Nhà nước với trồng cây dược liệu, Lao động sẵn
có tại địa phương, Tiếp cận thông tin thị trường, Kỹ năng/ kỹ thuật canh tác lOMoAR cPSD| 22014077
2.3. Phương pháp nghiên cứu
2.3.1. Phương pháp thu thập số liệu
- Đối tượng thu thập số liệu: Hộ nông dân trồng cây dược liệutại SaPa, Bát
Xát, Si Ma Cai, Bắc Hà; Cán bộ từ Ủy ban nhân dân huyện, Phòng Nông nghiệp và
Phát triển nông thôn, Phòng Tài nguyên và Môi trường, Phòng Lao động - Thương
binh và Xã hội, Phòng Kinh tế, Trung tâm dịch vụ nông nghiệp; Các chuyên gia,
học giả từ trường đại học, Trung tâm, Công ty dược liệu.
- Phương pháp thu thập: sử dụng phương pháp đánh giánhanh nông thôn
(RRA): Quan sát thực tế và phỏng vấn không chính thức các cán bộ và nông dân
để thu thập thông tin liên quan đến sản xuất nông nghiệp trồng cây dược liệu.
Và phương pháp đánh giá nông thôn có sự tham gia của người dân (PRA): Thu
thập ý kiến từ nông dân và các chủ thể quan trọng thông qua thảo luận nhóm
(mỗi nhóm 3-5 người) để điều tra dữ liệu đầu vào cho phân tích đa tiêu chí (AHP).
Bảng 1: Thành viên tham gia phương pháp Đánh giá nông thôn có sự tham gia (PRA)
3.3.2. Phương pháp xử lý số liệu
- Sử dụng excel để tổng hợp số liệu diện tích, biến động diệntích cây dược liệu
- Phân tích thức bậc (AHP) [10] tiếp cận đa tiêu chí, phương pháp này được
áp dụng tính cho trọng số ảnh hưởng của các yếu tố, đây là một phương pháp
để lấy thang đo mức độ ưu tiên thông qua so sánh theo cặp các thuộc tính dựa
trên các đánh giá của người tham gia. Sử dụng excel và Macro AHP: Tổng hợp xử lOMoAR cPSD| 22014077
lý số liệu thảo luận nhóm để phân tích AHP xác định trọng số ảnh hưởng của các
yếu tố đến sự phát triển cây dược liệu.
Theo Saaty (1987), tỷ lệ nhất quán CR ≤ 0,1 nghĩa là ma trận đã nhất quán,
phân tích thứ bậc (AHP) có nghĩa và kết quả được chấp nhận [10], [11].
- Áp dụng phương pháp AHP, nghiên cứu đánh giá một cáchchi tiết và khách
quan các yếu tố ảnh hưởng đến sự phát triển của cây dược liệu tại tỉnh Lào Cai,
từ đó đề xuất giải pháp cụ thể thúc đẩy sự phát triển bền vững của cây dược liệu
trong khu vực nghiên cứu.
3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU
3.1. Thực trạng phát triển cây dược liệu tại tỉnh Lào Cai 2012 – 2022
Tổng hợp diện tích trồng 5 cây dược liệu chính trên địa bàn tỉnh Lao Cai giai
đoạn 2012 – 2022 [1, 12], diện tích cây dược liệu được thể hiện tại bảng 2:
Bảng 2: Diện tích đất trồng cây dược liệu chính tỉnh Lào Cai giai đoạn 2012 – 2022 Đơn vị: ha
Nă m Nă m Nă m Nă m Nă m Nă m Nă m Nă m Nă Năm 201 201 201 201 201 201 202 202 m TT Chủng loại 201 4 5 6 7 8 9 0 1 202 2 2 1 Actiso 27,6 75,0 88,5 70,0 77,0 80,0 90,0 74,0 50,0 51,0 2
Đương Quy 0,0 33,0 28,6 51,0 48,7 105, 5 148, 0 85,6 67,0 7,0 3 Xuyên khung 54,0 95,0
100, 3 105, 3 105, 0 146, 7 137, 0 144, 0 139, 0 95,6 4 Cát cánh 0,0 25,0 23,0 94,0 98,0 5 Tam thất 11,2 6,7 3,2 3,0 20,0 11,9 1,4 Tổng 81,6
203, 0 228, 6 233, 0 233, 9 335, 2 420, 0 338, 5 351, 4 251, 6
(Nguồn: Báo cáo thực trạng dược liệu 2012 - 2022)
Từ năm 2012 đến 2022, diện tích trồng cây dược liệu tại Lào
Cai đã có nhiều biến động đáng chú ý. Các loại cây như Actiso, Đương Quy, Xuyên
Khung, Cát Cánh và Tam Thất đều có những giai đoạn tăng trưởng và giảm sút
diện tích trồng. Actiso và Đương Quy đạt đỉnh vào năm 2019 nhưng sau đó giảm
mạnh, trong khi Xuyên Khung tăng đều đến năm 2018 rồi giảm nhẹ. Cát Cánh
mới được trồng từ năm 2018 nhưng đã tăng diện tích đáng kể, còn Tam Thất có
diện tích trồng không ổn định và giảm dần. Tổng diện tích trồng cây dược liệu tại
Lào Cai tăng mạnh đến năm 2019, đạt 420 ha, nhưng sau đó giảm xuống còn lOMoAR cPSD| 22014077
251,6 ha vào năm 2022. Sự thay đổi này phản ánh sự ảnh hưởng các yêu tố tới
sự phát triển cây dược liệu.
3.2. Xác định trọng số (Wi) của yếu tố ảnh hưởng chính đối với cây dược liệu
Thực hiện lần lượt từng cây dược liệu trong tổng số 5 cây dược liệu nghiên
cứu. Thực hiện phân tích AHP tương tự với các cây dược liệu còn lại thu được
kết quả trọng số của Đương quy, Actiso, Xuyên khung và Tam thất với tỷ lệ nhất
quán CR trong khoảng 0,016 - 0,046. Kết quả trọng số 3 yếu tố ảnh hương chính
cho 5 cây dược liệu thể hiện tại bảng 3
Bảng 3: Trọng số 3 yếu tố ảnh hưởng chính đối với 5
cây dược liệu chính tại Lào cai Điều kiện tự nhiên Cây dược liệu Kinh tế - hạ tầng Xã hội Cát Cánh 0,241 0,548 0,211 Đương Quy 0,367 0,400 0,233 Actiso 0,320 0,557 0,123 Xuyên Khung 0,525 0,334 0,142 Tam thất 0,472 0,377 0,151
(Nguồn: Kết quả phân tích AHP)
Kết quả cho thấy mỗi loại cây dược liệu chịu ảnh hưởng bởi các yếu tố ở mức
độ khác nhau. Cát Cánh và Actiso chịu ảnh hưởng mạnh mẽ nhất bởi yếu tố kinh
tế - hạ tầng, trong khi Xuyên Khung và Tam Thất bị ảnh hưởng nhiều nhất bởi
điều kiện tự nhiên. Đương Quy chịu ảnh hưởng cân bằng giữa yếu tố kinh tế - hạ
tầng và điều kiện tự nhiên. Yếu tố xã hội có ảnh hưởng thấp hơn so với hai nhóm
yếu tố kia nhưng vẫn đóng vai trò quan trọng trong việc phát triển cây dược liệu.
Do đó, tối ưu hóa trồng từng loại cây dược liệu cần đánh giá dựa trên phân tích
cụ thể các yếu tố ảnh hưởng chính, nhằm đưa ra giải pháp thực tiễn.
3.3. Xác định trọng số (Wi) của yếu tố phụ ảnh hưởng đối với cây dược liệu
Thực hiện phân tích AHP để xác định trọng số ảnh hưởng của 16 yếu tố phụ
với 5 cây dược liệu tiềm năng: Cát canh, Đương quy, Actiso, Xuyên khung và Tam
thất. Kết quả cho bảng số liệu trọng số của các yếu tố chính và phụ ảnh hưởng
đến sự phát triển cây dược liệu, thể hiện tại bảng 4.
Bảng 4: Trọng số của yếu tố chính (in đậm) và yếu tố phụ ảnh hưởng phát
triển cây dược liệu tại tỉnh Lào Cai lOMoAR cPSD| 22014077
Kết quả phân tích AHP cho thấy các yếu tố về điều kiện tự nhiên, kinh tế - hạ
tầng, và xã hội đều có mức độ quan trọng khác nhau đối với từng loại cây dược
liệu. Xuyên Khung và Tam Thất nhạy cảm hơn với các yếu tố về loại đất và độ dày
tầng đất, trong khi Đương Quy và Actiso bị ảnh hưởng nhiều bởi khả năng tài
chính của gia đình và chính sách của Nhà nước.
Nhìn chung, các cây dược liệu được nghiên cứu tại Lào Cai chịu ảnh hưởng lớn
từ các yếu tố tự nhiên như độ cao, loại đất, tổng cacbon hữu cơ và độ dày tầng
đất. Độ cao quyết định đến điều kiện khí hậu phù hợp cho cây, trong khi loại đất
và tổng cacbon hữu cơ cung cấp dinh dưỡng và khả năng thoát nước tốt cho cây
trồng. Độ dày tầng đất ảnh hưởng đến sự phát triển của rễ cây, giúp cây hấp thụ
đủ chất dinh dưỡng. Trong nhóm kinh tế - hạ tầng, khả năng tài chính của gia
đình và khả năng tiếp cận tài chính, tín dụng là những yếu tố quan trọng, ảnh
hưởng đến việc đầu tư vào giống cây chất lượng, phân bón và kỹ thuật canh tác
tiên tiến. Đối với nhóm xã hội, chính sách của Nhà nước về hỗ trợ trồng cây dược
liệu và khả năng tiếp cận thông tin thị trường tiêu thụ đóng vai trò quyết định,
giúp nông dân nắm bắt nhu cầu thị trường và xu hướng tiêu dùng, từ đó đưa ra
các quyết định sản xuất và tiêu thụ hiệu quả. Các yếu tố này kết hợp lại tạo nên
một bức tranh toàn diện về các điều kiện ảnh hưởng đến sự phát triển của cây
dược liệu tại Lào Cai.
Tổng kết ta thấy đối với mỗi cây dược liệu bị ảnh hưởng bởi các yếu tố ở mức
độ không giống nhau, vậy nên từ kết quả đánh giá mức độ ảnh hưởng của các
yếu tố cần thiết phải có các chính sách và giải pháp pháp hỗ trợ cụ thể để tối ưu
hóa việc trồng từng loại cây dược liệu, tùy thuộc vào các yếu tố ảnh hưởng chính. lOMoAR cPSD| 22014077
3.4. Đề xuất giải pháp phát triển cây dược liệu tỉnh Lào Cai
3.4.1. Gải pháp về đất đai
Để phát triển cây dược liệu tại tỉnh Lào Cai, các giải pháp về đất đai bao gồm
khuyến khích chuyển đổi diện tích cây trồng kém hiệu quả sang trồng cây dược
liệu và thành lập các tổ nhóm, hợp tác xã để tập trung đất, hình thành các vùng
trồng dược liệu tập trung. Ngoài ra, cần khuyến khích các tổ chức, cá nhân trong
và ngoài tỉnh thuê đất và chuyển nhượng quyền sử dụng đất để đầu tư phát triển
cây dược liệu ứng dụng công nghệ cao và xây dựng cơ sở sản xuất giống chất
lượng cao. Chính sách đất đai cũng nên triển khai đề án dồn điền đổi thửa để tạo
quỹ đất lớn, liền mạch phục vụ trồng cây dược liệu hiệu quả. Việc chuyển đổi
một phần diện tích đất rừng sản xuất và các loại đất khác sang trồng cây dược
liệu cần được cân nhắc kỹ lưỡng để bảo vệ môi trường và đa dạng sinh học, đồng
thời mở rộng diện tích trồng trọt và tối ưu hóa việc sử dụng đất.
3.4.2. Giải pháp về vốn và tín dụng
Các giải pháp về vốn và tín dụng nhằm phát triển cây dược liệu tại Lào Cai bao
gồm mở rộng chính sách tín dụng ưu đãi để hỗ trợ doanh nghiệp và cá nhân sản
xuất cây dược liệu với vốn vay lãi suất thấp và thời gian vay dài hạn, đặc biệt cho
các vùng chuyên canh. Cần có chính sách hỗ trợ tài chính kịp thời cho những hộ
bị ảnh hưởng bởi thiên tai, dịch bệnh hoặc biến động giá cả thị trường để đảm
bảo sự ổn định và phát triển bền vững. Thu hút đầu tư từ doanh nghiệp và tổ
chức trong và ngoài tỉnh, lựa chọn đối tác chiến lược có tiềm lực tài chính để
phát triển ngành dược liệu, ưu tiên đầu tư cơ sở hạ tầng và sử dụng dược liệu
sản xuất trong tỉnh tại các cơ sở y tế. Khai thác và sử dụng hiệu quả các nguồn
lực địa phương, triển khai các cơ chế, chính sách hiện hành, kêu gọi đầu tư và
huy động thêm các nguồn lực từ ngân sách trung ương, địa phương và các nguồn
vốn tín dụng theo các nghị định và nghị quyết liên quan. Các nguồn vốn này bao
gồm vốn tín dụng từ chính sách đảm bảo tiền vay, vốn từ các chương trình mục
tiêu quốc gia giảm nghèo bền vững, xây dựng nông thôn mới, và vốn xã hội hóa
từ các tổ chức, doanh nghiệp, cá nhân và các nguồn hợp pháp khác.
3.4.3. Giải pháp tổ chức, liên kết sản xuất, xúc tiến tiêu thụ sản phẩm
Để phát triển cây dược liệu tại Lào Cai, cần thành lập từ 1-2 hợp tác xã tại mỗi
huyện, thị xã, và 10-30 tổ hợp tác tại các thôn, bản với diện tích từ 10 ha trở lên.
Xây dựng các mô hình liên kết sản xuất theo chuỗi giá trị và áp dụng công nghệ
tiêu chuẩn GACP. Các tổ chức, doanh nghiệp phải có hợp đồng đầu tư sản xuất
và cam kết thu mua, chế biến dược liệu theo quy định. Người sản xuất tuân thủ
quy trình trồng trọt và chế biến do doanh nghiệp cung cấp, và nhận được sự hỗ
trợ từ chính quyền và các đoàn thể địa phương. lOMoAR cPSD| 22014077
Tổ chức hội nghị, hội thảo quảng bá, xúc tiến thương mại, và đăng ký nhãn
hiệu chứng nhận cho các sản phẩm dược liệu. Xây dựng nhãn hiệu cho sản phẩm
dược liệu chưa qua chế biến và đã chế biến dưới dạng cao lỏng, bột, trà túi lọc.
Tăng cường quảng bá hình ảnh các vùng sản xuất dược liệu gắn với du lịch
sinh thái, kết nối tiêu thụ sản phẩm dược liệu làm quà cho du khách. Xây dựng
trung tâm trưng bày, giới thiệu và kinh doanh dược liệu, tổ chức tour du lịch trải
nghiệm và sử dụng sản phẩm dược liệu. Tổ chức các lễ hội về dược liệu kết hợp
với các lễ hội địa phương để truyền thông và quảng bá hình ảnh vùng trồng dược
liệu. Liên kết các doanh nghiệp du lịch với doanh nghiệp dược liệu để cộng hưởng
truyền thông giá trị văn hóa thảo dược. 4. KẾT LUẬN
Kết quả đánh giá biến động diện tích trồng dược liệu tại tỉnh Lào Cai, xác định
được 5 loại cây dược liệu chính có giá trị y tế và kinh tế cao để tập trung phát
triển là: Actiso, Đương quy, Xuyên khung, Cát cánh, Tam thất.
Kết quả xác định và phân tích ảnh hưởng của 3 nhóm yếu tố ảnh hưởng chính
(gồm 16 yếu tố/tiêu chí phụ) tới sự phát triển cây dược liệu. Đối với mỗi cây dược
liệu có mức độ ảnh hưởng của các yếu tố khác nhau (tại bảng 9). Nhìn chung các
cây dược liệu nghiên cứu bị ảnh hưởng lớn bởi: độ cao; loại đất; tổng cacbon
hữu cơ; độ dày tầng đất; khả năng tài chính của gia đình; khả năng tiếp cận tài
chính, tín dụng; chính sách Nhà nước và khả năng tiếp cận thông tin thị trường tiêu thụ.
Nghiên cứu đề xuất 3 nhóm giải pháp theo kết quả đánh giá các yếu tố ảnh
hưởng và tình hình thực tiễn tại địa phương bao gồm: Gải pháp về đất đai; Giải
pháp về vốn và tín dụng; Giải pháp tổ chức, liên kết sản xuất, xúc tiến tiêu thụ sản phẩm
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, Thực trạng phát triển cây dược liệu trên địa
bàn tỉnh Lào Cai 2022, S.N.n.v.P.t.L. Cai, Editor. 2023, Sở Nông nghiệp và PTNT
tỉnh Lào Cai: Sở Nông nghiệp và PTNT tỉnh Lào Cai.
2. Trần Hữu Phước, Phát Triển cây dược liệu tại tỉnh Lào Cai theo hướng bền vững, in
Luận án tiến sỹ ngành Kinh tế phát triển. 2019, Trường Đại học Kinh tế Quốc dân:
Trường Đại học Kinh tế Quốc dân, Hà Nội.
3. Leaman, D.J., Sustainable wild collection of plants-make way for a new standard.
Convention on Biological Diversity, 2008.
4. Chen, S.L., et al., Conservation and sustainable use of medicinal plants: problems,
progress, and prospects. Chinese medicine, 2016. 11: p. 1-10. lOMoAR cPSD| 22014077
5. UBND tỉnh Lào Cai, Quyết định 2974/QĐ-UBND: Quyết định về việc công bố kết
quả thống kê đất đai năm 2022 của tỉnh Lào Cai, U.t.L. Cai, Editor. 2023, UBND
tỉnh Lào Cai: UBND tỉnh Lào Cai.
6. Bộ Y tế, Quyết định 3657/QĐ-BYT ban hành Danh mục 100 dược liệu có giá trị y tế
và kinh tế cao để tập trung phát triển giai đoạn 2020 - 2030. 2019.
7. UBND tỉnh Lào Cai, Quyết định số 1093/QĐ-UBND phê duyệt Đề án Phát triển dược
liệu tỉnh Lào Cai, giai đoạn 2021 - 2025, định hướng đến năm 2030. 2021.
8. Porwal, O., et al., Cultivation, collection and processing of medicinal plants.
Bioactive Phytochemicals: Drug Discovery to Product Development, 2020: p. 1430.
9. Penzar, I., B. Penzar, and D. Duvančić, Agrometeorologija. 2000: Školska knjiga. 10.
Saaty, R.W., The analytic hierarchy process—what it is and how it is used.
Mathematical modelling, 1987. 9(3-5): p. 161-176. 11.
Mu, E. and M. Pereyra-Rojas, Practical decision making using super decisions
v3: An introduction to the analytic hierarchy process. 2017: Springer. 12.
Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, Báo cáo 227/BC-TT&BVTV về thực
trạng cây ăn quả và cây dược liệu tại tỉnh Lào Cai 2020. 2020.