2.2. Những tác động của cạnh tranh đối với nên kinh tế thị trường
2.2.1. Tác động tích cực
- Cạnh tranh vừa là môi trường vừa là động lực thúc đẩy phát triển nền kinh tế thị trường.
Cạnh tranh xuất hiện và tồn tại
Một trong hai điều kiện ra đời và tồn tại của kinh tế hàng hóa và kinh tế thị
trường chính là chế độ tư hữu hoặc những hình thức sở hữu khác nhua về tư liệu sản
xuất. Cạnh tranh cũng xuất hiện và tồn tại dựa trên cơ sở đó. Vì vậy, trong nền kinh tế
thị trường, mọi hành vi của chủ thể tham gia kinh tế đều buộc phải chấp nhận hoạt
động cạnh tranh trong. Hơn nữa, mọi hoạt động của chủ thể kinh tế đều nhằm mục
đích tối đa hóa lợi nhuận, muốn vậy, họ phải cạnh tranh gay gắt để giành giật khách
hàng, cũng như những điều kiện thuận lợi trong sản xuất, kinh doanh và hoạt động
buồn bán… Vì vậy, có thể nhận xét rằng, cạnh tranh vừa là môi trường vừa là động
lực để phát triển nền kinh tế thị trường.
- Cạnh tranh là cơ chế điều chỉnh linh hoạt và phân bổ các nguồn lực kinh tế
của xã hội một cách tối ưu.
Các chủ thể tham gia vào hoạt động kinh tế, họ sẽ đầu tư vào những ngành
nghề, những lĩnh vực có lợi nhuận cao (cung nhỏ hơn cầu) và bỏ trống những ngành
nghề, những lĩnh vực có lợi nhuận thấp hoặc thậm chí là không có lợi nhuận (cung lớn
hơn cầu). Vì vậy các nguồn lực của kinh tế sẽ được chuyển đến nơi mà chúng được sử
dụng hiệu quả cao nhất, từ đó dẫn đến hệ quả các nguồn lực phân bố hiệu quả, tiết
kiệm chi phí các nguồn lực một cách tối đa nhất.
- Cạnh tranh kích thích tiến bộ kỹ thuật, áp dụng công nghệ mới vào sản xuất,
thúc đẩy lực lượng sản xuất xã hội phát triển nhanh.
Cạnh tranh là một áp lực đối với người sản xuất, buộc họ phải cải tiển kỹ thuật,
ứng dụng những công nghệ tiên tiến, hiện đại vào sản xuất, làm năng suất lao động
tăng lên, nhờ đó kỹ thuật, công nghệ sản xuất của xã hội sẽ phát triển và thúc đẩy lực
lượng sản xuất xã hội phát triển nhanh.
- Cạnh tranh góp phần tạo cơ sở cho sự phân phối thu nhập lần đầu.
Người sản xuất nào có năng suất, chất lượng, hiệu quả cao, tức là có lợi thế
trong cạnh tranh, thì sẽ có lợi nhuận cao dẫn thu nhập cao. Ngược lại, người sản xuất
nào không có năng suất, hàng hóa có chất lượng kém, hoạt động sản xuất không cao,
tức là có bất lợi trong cạnh tranh, thì sẽ có lợi nhuận thấp dẫn đến thu nhập thấp hoặc
không có thu nhập hoặc sẽ bị phá sản.
- Cạnh tranh tạo ra khối lượng sản phẩm đa dạng, phong phú, chất lượng tốt,
giá thành hạ, đáp ứng nhu cầu đa dạng của người tiêu dung và xã hội.
Người tiêu dùng là người quyết định chủng loại, số lượng và chất lượng của
hàng hóa. Vì vậy, chỉ có những sản phẩm mà người tiêu dùng lựa chọn sử dụng mới
có thể bán, tồn tại được trên thị trường và người tiêu dung thu lợi nhuận từ những sản
phẩm đã bán đó. Muốn vậy, người sản xuất phải tìm cách để tạo ra khối lượng sản
phẩm đa dạng, phong phú, dồi dào, từ đó giá thành hạ, sản lượng mua càng cao, đáp
đúng đủ nhu cầu của người tiêu dùng và xã hội.
VÍ DỤ: Nghiên cứu khoa học chỉ ra rằng, trong trường hợp bình thường, con
người chỉ có thể phát huy được từ 2% đến 30% tiềm lực của bản thân. Nhưng trong
quá trình cạnh tranh, con người ở trong trạng thái tinh thần căng thẳng. Trạng thái tinh
thần này rất có lợi trong việc phát huy tiềm lực cá nhân.
2.2.2. Tác động tiêu cực
Cạnh tranh cũng có những ảnh hưởng tiêu cục đến đời sống kinh tế, xã hội,
nhất là xét về mặt xã hội. Những mặt tiêu cực của cạnh tranh gắn với cạnh tranh
không lành mạnh, không có sự điều tiết kinh tế của nhà nước.
- Cạnh tranh gây ra ô nhiêm môi trường và mất cân bằng sinh thái.
Vì lợi nhuận, các chủ thể tham gia vào hoạt động kinh tế giảm chi phí sản xuất
ở mức tối thiểu, do đó các chất thải do quá trình sản xuất sinh ra không được các
doanh nghiệp xử lý, gây ô nhiễm cho môi trường, làm thiệt hại cho người tiêu dùng và
xã hội, tìm mọi thủ đoạn để tập trung khai thác bữa bãi, kiệt quệ tài nguyên dẫn dến
mất cân bằng sinh thái, làm giảm hiệu quả của nền kinh tế.
- Cạnh tranh không lành mạnh, các chủ thể kinh tế thường dẫn đến những hành
vi vi phạm đạo đức kinh doanh, vi phạm pháp luật.
Những hành vi vi phạm đạo đức kinh doanh, vi phạm tới pháp luật, sản xuât và
buôn bán hàng giả, hàng nhái, hàng kém chất lượng… Các chủ thể tham gia hoạt động
kinh tế không từ mọi thủ đoạn nhằm mục tiêu có lợi nhuận cao nhất. Tất cả hành vi đó
là hành vi cạnh tranh không lành mạnh, gây thiệt hại và bất lợi cho các doanh nghiệp
làm ăn chân chính, làm thiệt hại đến lợi ích người tiêu dung.
- Cạnh tranh góp phần làm gia tăng sự phân hóa giàu nghèo trong xã hội.
Những nhà sản xuất có điều kiện kinh doanh thuận lợi, trang thiết bị hiện đại,
người lao động có tay nghề cao, năng suất lao động cao từ đó hao phí lao động cá biệt
thấp hơn hao phí lao động xã hội cần thiết, họ sẽ không ngừng mở rộng kinh doanh và
có lãi, điều đó dẫn tới việc họ sẽ giàu lên nhanh chóng. Ngược lại, với những nhà sản
xuất không có điều kiện kinh doanh thuận lợi, trang thiết bị lạc hậu, yếu kém, người
lao động có tay nghề thấp, năng suất lao động thấp từ đó hao phí lao động cá biệt cao
hơn hao phí lao động xã hội cần thiết… họ sẽ bị thua lỗ, thậm chí phá sản và trở thành
người nghèo trong xã hội.
(Theo Giáo trình Kinh tế chính trị dành cho bậc Đại học, không chuyên Lý luận
chính trị. 2018. Trang 104.105.106) VÍ DỤ:
- Bán hàng giả, kém chất lượng, hết hạn sử dụng để kiếm được nhiều lợi nhuận.
- Biết trước thiếu muối để dùng nên bỏ tiền ra mua số lượng lớn cất trữ, lúc
thiếu thì đem ra bán lại với giá trên trời.
- Mua bán hàng lậu, hàng quốc cấm...