Tài liệu chương 3: Cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng môn Triết học Mac-Lenin | Trường Đại học Đồng Tháp

CHƯƠNG III
có thể giữ vững được sự thống trị về kinh tế chừng nào xác lập và củng cố được sự
II. BIỆN CHỨNG CỦA CƠ SỞ HẠ TẦNG VÀ KIỀN THỨC THƯỢNG TẦNG
thống trị về chính trị, tư tưởng. Mở bài:
Sự tác động của kiến trúc thượng tầng đối với cơ sở hạ tầng diễn ra theo hai chiều.
Học thuyết hình thái kinh tế - xã hội là lý luận nền tảng của chủ nghĩa duy vật lịch Nếu kiến trúc thượng tầng tác động phù hợp với các quy luật kinh tế khách quan thì nó
sử. Nhờ có lý luận này mà các hiện tượng xã hội được nhận thức một cách khoa học. là động lực mạnh mẽ thúc đẩy kinh tế phát triển; nếu tác động ngược lại, nó sẽ kìm
Thông qua việc phân tích các mối quan hệ cơ bản trong hình thái kinh tế - xã hội mà hãm phát triển kinh tế, kìm hãm phát triển xã hội.
Mác đã tìm ra quy luật vận động của lịch sử loài người và trên cơ sở đó, ông khẳng
Tuy kiến trúc thượng tầng có tác động mạnh mẽ đối với sự phát triển kinh tế,
định sự phát triển hình thái kinh tế xã hội là quá trình lịch sử tự nhiên. Trong các mối nhưng không làm thay đổi được tiến trình phát triển khách quan của xã hội. Xét đến
quan hệ đa dạng và phức tạp của mỗi hình thái kinh tế xã hội, Mác không những chỉ ra cùng, nhân tố kinh tế đóng vai trò quyết định đối với kiến trúc thượng tầng. Nếu kiến
quy luật về sự phù hợp mà ông còn đặc biệt chú ý phân tích mỗi quan hệ giữa cơ sở hạ trúc thượng tầng kìm hãm phát triển kinh tế thì sớm hay muộn, bằng cách này hay cách
tầng và kiến trúc thượng tầng. Sự tác động qua lại giữa hai nhân tố này ảnh hưởng trực khác, kiến trúc thượng tầng cũ sẽ được thay thế bằng kiến trúc thượng tầng mới tiến bộ
tiếp tới sự vận động của mỗi hình thái kinh tế - xã hội.
để thúc đẩy kinh tế tiếp tục phát triển.
Khái niệm cơ sở hạ tầng, kiến trúc thượng tầng
* Vận dụng mối quan hệ biện chứng giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng
- Khái niệm cơ sở hạ tầng là toàn bộ những quan hệ sản xuất hợp thành cơ cấu tầng vào công cuộc đổi mới ở nước ta:
kinh tế của một xã hội nhất định.
- Mối quan hệ biện chứng giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng thực chất là
Cơ sở hạ tầng của một xã hội cụ thể bao gồm quan hệ sản xuất thống trị, quan hệ mối quan hệ giữa kinh tế và chính trị, trong đó kinh tế quyết định chính trị, chính trị là
sản xuất tàn dư của xã hội cũ và quan hệ sản xuất mầm mống của xã hội tương lai. biểu hiện tập trung của kinh tế.
Trong đó, quan hệ sản xuất thống trị bao giờ cũng giữ vai trò chủ đạo, chi phối các
- Khi vận dụng mối quan hệ này phải xuất phát từ kinh tế , từ những quy luật kinh
quan hệ sản xuất khác, nó quy định xu hướng chung của đời sống kinh tế - xã hội. Bởi tế khách quan, đồng thời phải coi trọng và phát huy vai trò sáng tạo của chính trị.
vậy, cơ sở hạ tầng của một xã hội cụ thể được đặc trưng bởi quan hệ sản xuất thống trị Tránh tuyệt đối hóa hay cường điệu hóa một trong hai mặt trên sẽ dẫn đến sai lầm.
trong xã hội đó. Tuy nhiên, quan hệ sản xuất tàn dư và quan hệ sản xuất mầm mống
- Đổi mới kinh tế phải song song với đổi mới chính trị, lấy đổi mới kinh tế làm
cũng có vai trò nhất định.
trung tâm và từng bước đổi mới chính trị, không chấp nhận đa nguyên chính trị, đa
Như vậy, xét trong nội bộ phương thức sản xuất thì quan hệ sản xuất là hình thức đảng đối lập.
phát triển của lực lượng sản xuất, nhưng xét trong tổng thể các quan hệ xã hội thì các
+ Đổi mới kinh tế thực chất là chuyển từ nền kinh tế Kế hoạch hoá tập trung quan
quan hệ sản xuất "hợp thành" cơ sở kinh tế của xã hội, tức là cơ sở hiện thực, trên đó liêu, bao cấp sang nền kinh tế thị trường định hướng XHCN.
hình thành nên kiến trúc thượng tầng tương ứng.
+ Đổi mới chính trị là quá trình đổi mới tư duy chính trị về chủ nghĩa xã hội và
- Khái niệm kiến trúc thượng tầng là toàn bộ những quan điểm chính trị, pháp con người đi lên chủ nghĩa xã hội.
quyền, triết học, đạo đức, tôn giáo, nghệ thuật, v.v. cùng với những thiết chế xã hội
- Kiên trì mục tiêu độc lập dân tộc gắn liền với chủ nghĩa xã hội.
tương ứng như nhà nước, đảng phái, giáo hội, các đoàn thể xã hội, v.v. được hình
* Ý nghĩa phương pháp luận:
thành trên cơ sở hạ tầng nhất định.
- Kiến trúc thượng tầng là do cơ sở hạ tầng sinh ra. Vì vậy, phải xây dựng và hoàn
Mỗi yếu tố của kiến trúc thượng tầng có đặc điểm riêng, có quy luật vận động phát thiện một hệ thống pháp luật, cơ chế, chính sách, đầu tư chiến lược phù hợp với cơ sở
triển riêng, nhưng chúng liên hệ với nhau, tác động qua lại lẫn nhau và đều hình thành hạ tầng, tức là phù hợp với quan hệ sản xuất hiện tồn và cơ cấu thành phần kinh tế
trên cơ sở hạ tầng. Song, mỗi yếu tố khác nhau có quan hệ khác nhau đối với cơ sở hạ nhằm kích thích sản xuất, nâng cao năng suất lao động.
tầng. Có những yếu tố như chính trị, pháp luật có quan hệ trực tiếp với cơ sở hạ tầng;
- Khi vận dung mối quan hệ giữa CSHT và KTTT tức là quan hệ giữa chính trị và
còn những yếu tố như triết học, tôn giáo, nghệ thuật chỉ quan hệ gián tiếp với nó.
kinh tế chúng ta phải xuất phát từ kinh tế coi trọng chính trị nhưng không tuyệt đối hóa
Trong xã hội có giai cấp, kiến trúc thượng tầng mang tính giai cấp, trong đó, nhà mặt kinh tế, coi nhẹ yếu tố chính trị ễ dẫn đến sai lầm của chủ nghĩa duy vật tầm
nước có vai trò đặc biệt quan trọng. Nó tiêu biểu cho chế độ chính trị của một xã hội thường. Đồng thời, cũng không được tuyệt đối hóa chính trị, coi nhẹ hoặc hậ thấp yếu
nhất định. Nhờ có nhà nước, giai cấp thống trị mới thực hiện được sự thống trị của tố minh tế sẽ dẫn đến sai lầm của chủ nghĩa chủ quan duy ý chí.
mình về tất cả các mặt của đời sống xã hội. Liên hệ:
2. Quan hệ biện chứng giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng
Ở Việt Nam, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI chỉ ra: “Xây dựng cơ
- Vai trò quyết định của cơ sở hạ tầng đối với kiến trúc thượng tầng
chế vận hành của Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, bảo đảm nguyên tắc tất cả
Cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng là hai mặt của đời sống xã hội, chúng quyền lực nhà nước đều thuộc về nhân dân; quyền lực nhà nước là thống nhất, có sự
thống nhất biện chứng với nhau, trong đó cơ sở hạ tầng đóng vai trò quyết định đối với phân công, phối hợp giữa các cơ quan trong việc thực hiện quyền lập pháp, hành pháp kiến trúc thượng tầng.
và tư pháp. Hoàn thiện hệ thống pháp luật, tăng tính cụ thể, khả thi của các quy định
Vai trò quyết định của cơ sở hạ tầng đối với kiến trúc thượng tầng trước hết thể trong văn bản pháp luật. Xây dựng, hoàn thiện cơ chế kiểm tra, giám sát tính hợp hiến,
hiện ở chỗ: Mỗi cơ sở hạ tầng sẽ hình thành nên một kiến trúc thượng tầng tương ứng hợp pháp trong các hoạt động và quyết định của các cơ quan công quyền”
với nó. Tính chất của kiến trúc thượng tầng là do tính chất của cơ sở hạ tầng quyết
- Cơ sở hạ tầng đóng vai trò quyết định đối với kiến trúc thượng tầng. Vì vậy, để
định. Trong xã hội có giai cấp, giai cấp nào thống trị về kinh tế thì cũng chiếm địa vị củng cố kiến trúc thượng tầng vững mạnh thì cần phải mở rộng và phát huy vai trò của
thống trị về mặt chính trị và đời sống tinh thần của xã hội. Các mâu thuẫn trong kinh các quan hệ sản xuất trong đời sống xã hội, cụ thể:
tế, xét đến cùng, quyết định các mâu thuẫn trong lĩnh vực chính trị tư tưởng; cuộc đấu
+ Thực hiện mở rộng, phát triển nền kinh tế nhiều thành phần đặt dưới sự quản lý
tranh giai cấp về chính trị tư tưởng là biểu hiện những đối kháng trong đời sống kinh của Nhà nước.
tế. Tất cả các yếu tố của kiến trúc thượng tầng như nhà nước, pháp quyền, triết học, tôn
+ Thực hiện đa dạng hoá các hình thức sở hữu, tổ chức quản lý, phân phối sản
giáo, v.v. đều trực tiếp hay gián tiếp phụ thuộc vào cơ sở hạ tầng, do cơ sở hạ tầng phẩm nhằm bảo đảm lợi ích cho các giai cấp, tầng lớp trong xã hội. Qua đó, sẽ kích quyết định.
thích, mở đường cho lực lượng sản xuất phát triển, góp phần củng cố kiến trúc thượng
Vai trò quyết định của cơ sở hạ tầng đối với kiến trúc thượng tầng còn thể hiện ở tầng và tình hình an ninh chính trị của quốc gia.
chỗ: cơ sở hạ tầng thay đổi thì sớm hay muộn, kiến trúc thượng tầng cũng thay đổi
- Trong quan hệ sản xuất bao gồm: quan hệ sản xuất tàn dư, quan hệ sản xuất
theo. C.Mác viết: "Cơ sở kinh tế thay đổi thì toàn bộ cái kiến trúc thượng tầng đồ sộ thống trị và mầm mống của quan hệ sản xuất tương lai.
cũng bị đảo lộn ít nhiều nhanh chóng".
+ Nhà nước và các tổ chức xã hội cần có cơ chế, chính sách loại bỏ dần các quan
Quá trình đó diễn ra không chỉ trong giai đoạn thay đổi từ hình thái kinh tế - xã hệ sản xuất tàn dư, lạc hậu và củng cố vững chắc quan hệ sản xuất thống trị hiện tồn
hội này sang hình thái kinh tế - xã hội khác, mà còn diễn ra ngay trong bản thân mỗi
+ Từng bước ưu tiên phát triển những quan hệ sản xuất mới tiến bộ, khoa học
hình thái kinh tế - xã hội.
nhằm thúc đẩy lực lượng sản xuất phát triển, nâng cao năng suất lao động. Qua đó,
Tuy sự thay đổi của kiến trúc thượng tầng cũng gắn với sự phát triển của lực góp phần củng cố kiến trúc thượng tầng vững mạnh.
lượng sản xuất, nhưng lực lượng sản xuất không trực tiếp làm thay đổi kiến trúc
* Vận dụng cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng vào trong đổi mới chính
thượng tầng. Sự phát triển của lực lượng sản xuất làm thay đổi quan hệ sản xuất, tức trị ở Việt Nam:
trực tiếp làm thay đổi cơ sở hạ tầng và thông qua đó làm thay đổi kiến trúc thượng
- Thực hiện đổi mới trên nền tảng của chủ nghĩa Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí tầng.
Minh, đổi mới có bước đi, lộ trình, kế hoạch trên tinh thần Đảng lãnh đạo, NHÀ
Sự thay đổi cơ sở hạ tầng dẫn đến làm thay đổi kiến trúc thượng tầng diễn ra rất NƯỚC quản lý, nhân dân làm chủ.
phức tạp. Trong đó, có những yếu tố của kiến trúc thượng tầng thay đổi nhanh chóng
Đổi mới toàn diện cả kinh tế và chính trị. Trước hết, Đổi mới kinh tế, từ nền kinh
cùng với sự thay đổi cơ sở hạ tầng như chính trị, pháp luật, v.v.. Trong kiến trúc tế tập trung quan liêu bao cấp sang nền kinh tế thị trường định hướng chủ nghĩa xã hội.
thượng tầng, có những yếu tố thay đổi chậm như tôn giáo, nghệ thuật, v.v. hoặc có Trong đó Cơ sở hạ tầng Việt Nam hiện nay là cơ sở hạ tầng quá độ bao gồm nhiều loại
những yếu tố vẫn được kế thừa trong xã hội mới. Trong xã hội có giai cấp, sự thay đổi hình quan hệ sản xuất. Kinh tế nhà nước giữ vai trò chủ đạo đó là nguyên tắc. Tăng
đó phải thông qua đấu tranh giai cấp, thông qua cách mạng xã hội.
trưởng kinh tế gắn với công bằng tiến bộ xã hội, bảo vệ môi trường sinh thái. Ví dụ:
- Tác động trở lại của kiến trúc thượng tầng đối với cơ sở hạ tầng
công nghiệp hóa gắn với thu hẹp ruộng đất, giải quyết đời sống cho người lao động
Tuy cơ sở hạ tầng quyết định kiến trúc thượng tầng, kiến trúc thượng tầng phù hợp
Thứ 2 là: đổi mới chính trị: Đổi mới chính trị không phải thay đổi chế độ chính trị
với cơ sở hạ tầng, nhưng đó không phải là sự phù hợp một cách giản đơn, máy móc. mà đổi mới tư duy chính trị về Chủ nghĩa xã hội.
Toàn bộ kiến trúc thượng tầng, cũng như các yếu tố cấu thành nó đều có tính độc lập
Đổi mới hoạt động của hệ thống chính trị dưới sự lãnh đạo của Đảng mà thực chất
tương đối trong quá trình vận động phát triển và tác động một cách mạnh mẽ đối với là đẩy mạnh dân chủ hóa. cơ sở hạ tầng.
Cụ thể là nâng cao hiệu quả sự lãnh đạo của Đảng với các thành viên trong hệ
Tất cả các yếu tố cấu thành kiến trúc thượng tầng đều có tác động đến cơ sở hạ thống chính trị và giải quết tốt mối quan hệ giữa các thành viên, thực chất là đẩy mạnh
tầng. Tuy nhiên, mỗi yếu tố khác nhau có vai trò khác nhau, có cách thức tác động dân chủ hóa chủ nghĩa xã hội.
khác nhau. Trong xã hội có giai cấp, nhà nước là yếu tố có tác động mạnh nhất đối với
Kiến thức thượng tầng của Việt Nam hiện nay:về mặt chính trị nước ta đang xây
cơ sở hạ tầng vì đó là bộ máy bạo lực tập trung của giai cấp thống trị về kinh tế. Các dựng định hướng xã hội chủ nghĩa, lấy chủ nghĩa Mác Leenin , tư tưởng Hồ Chí Minh
yếu tố khác của kiến trúc thượng tầng như triết học, đạo đức, tôn giáo, nghệ thuật, v.v. là kim chỉ nam là nền tảng tư tưởng, là cơ sở chiến lược, sách lược cách mạng cho
cũng đều tác động đến cơ sở hạ tầng, nhưng chúng đều bị nhà nước, pháp luật chi phối. Đảng lãnh đạo, thể chế Việt Nam là thể chế nhất nguyên chính trị. Nhà nước ta là nhà
Trong mỗi chế độ xã hội, sự tác động của các bộ phận của kiến trúc thượng tầng nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa do dân vì dân.
không phải bao giờ cũng theo một xu hướng. Chức năng xã hội cơ bản của kiến trúc
Chúng ta đổi mới toàn diện, nhưng đổi mới kinh tế là trọng tâm, chính trị là từng
thượng tầng thống trị là xây dựng, bảo vệ và phát triển cơ sở hạ tầng đã sinh ra nó, bước.
chống lại mọi nguy cơ làm suy yếu hoặc phá hoại chế độ kinh tế đó. Một giai cấp chỉ Kết bài:
Quan hệ sản xuất được hình thành một cách khách quan trong quá trình sản xuất
tạo thành quan hệ vật chất của xã hội. Trên cơ sở quan hệ sản xuất hình thành nên các
quan hệ về chính trị và tinh thần của xã hội. Hai mặt đó của đời sống xã hội được khái
quát thành cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng của xã hội. C.Mác viết: "Toàn bộ
những quan hệ sản xuất ấy hợp thành cơ cấu kinh tế của xã hội, tức là cái cơ sở hiện
thực trên đó dựng lên một kiến trúc thượng tầng pháp lý và chính trị và những hình
thái ý thức xã hội nhất định tương ứng với cơ sở hiện thực đó"