MÔN HỌC: KINH TẾ CHÍNH TRỊ MÁC- LÊNIN
TIỂU LUẬN CUỐI KỲ
VAI TRÒ CỦA NGƯỜI TIÊU DÙNG VÀ NHỮNG GIẢI PHÁP BẢO
VỆ QUYỀN LỢI NGƯỜI TIÊU DÙNG TRONG NỀN KINH TẾ THỊ
TRƯỜNG Ở VIỆT NAM HIỆN NAY
GVHD: ThS. Hồ Ngọc Khương SVTH:
1. Trần Trọng Phát - 21145236
2. Lê Nguyễn Quốc Thắng - 21145276
3. Trần Quốc Thịnh - 21145284
4. Nguyễn Minh Toàn - 21145297
5. Trần Minh Tràng - 21145300
Mã lớp học: LLCT120205_21_2_06CLC
Thành phố Hồ Chí Minh, Tháng 05 năm 2022 LỜI CẢM ƠN
Chúng em xin chân thành cảm ơn Khoa Lý luận Chính trị, Trường Đại học Sư
phạm kỹ thuật TP. HCM đã tạo điều kiện thuận lợi cho chúng em học tập và
thực hiện bài thi tiểu luận kết thúc học phần của môn Kinh tế chính trị Mác-
Lênin. Chúng em xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới thầy Hồ Ngọc Khương đã
tận tình hướng dẫn chỉ bảo chúng em trong quá trình thực hiện đề tài. Chúng em
xin chân thành cảm ơn quý thầy cô trong khoa Lý luận Chính trị đã tận tình
giảng dạy, trang bị cho em những kiến thức quý báu trong học kì vừa qua.
Chúng con xin chân thành cảm ơn ông bà, cha mẹ đã luôn động viên ủng hộ vật
chất lẫn tinh thần trong suốt thời gian qua. Chúng em xin cảm ơn sự quan tâm
giúp đỡ và ủng hộ của các anh chị bạn bè trong quá trình thực hiện khóa đề tài.
Mặc dù đã cố gắng hoàn thành khóa luận trong phạm vi và khả năng cho phép
nhưng chắc chắn sẽ không tránh khỏi những thiếu sót. Chúng em rất mong nhận
được sự thông cảm, góp ý và tận tình chỉ bảo của quý thầy cô và các bạn.
TP. Hồ Chí Minh, tháng 05 năm 2022
NHẬN XÉT CỦA GIẢNG VIÊN
.................................................................................................................................
Điểm:....................................................................................................................... Ký tên
ThS. Hồ Ngọc Khương MỤC LỤC
MỞ ĐẦU..............................................................................................................1
I. VAI TRÒ CỦA NGƯỜI TIÊU DÙNG TRONG NỀN KINH TẾ THỊ
TRƯỜNG VIỆT NAM HIỆN NAY...................................................................3
1.1. Khái niệm về người tiêu dùng................................................................3
1.2. Vai trò của người tiêu dùng....................................................................3
1.3. Lý thuyết về kinh tế thị trường..............................................................5
1.3.1. Kinh tế thị trường là gì....................................................................5
1.3.2. Ưu điểm kinh tế thị trường..............................................................6
1.3.3. Nhược điểm kinh tế thị trường........................................................7
II. NHỮNG GIẢI PHÁP BẢO VỆ NGƯỜI TIÊU DÙNG TRONG NỀN
KINH TẾ THỊ TRƯỜNG Ở VIỆT NAM HIỆN NAY...... ..... ........................8
2.1. Thực trạng và những bất cập của người tiêu dùng gặp phải..............8
2.2. Giải pháp bảo vệ người tiêu dùng.......................................................10
III. KẾT LUẬN...............................................................................................20
PHỤ LỤC...........................................................................................................21
TÀI LIỆU THAM KHẢO................................................................................22 MỞ ĐẦU
Trong những năm trước "đổi mới", nhận thức của toàn xã hội về quyền lợi
của người tiêu dùng nói chung và hệ thống pháp luật bảo vệ quyền lợi của người
tiêu dùng nói riêng gần như không tồn tại. Cơ chế quản lý kinh tế bao cấp dựa
trên kế hoạch hóa tập trung vào vấn đề sản xuất hàng hóa và cung cấp dịch vụ,
nhu cầu của người tiêu dùng được nhà nước quản lý thông qua hệ thống tem
phiếu. Kể từ thời kỳ đổi mới, khi Việt Nam chuyển từ nền kinh tế kế hoạch hoá
tập trung sang cơ chế thị trường, đã xuất hiện quan hệ mua bán, giao dịch giữa
một bên là nhà sản xuất, kinh doanh hàng hoá và dịch vụ với một bên là người
bỏ tiền ra mua hàng hoá và dịch vụ để phục vụ cho sinh hoạt, tiêu dùng của cá
nhân, gia đình và tổ chức (được gọi chung là người tiêu dùng) và vai trò của
người tiêu dùng ngày càng được nâng cao. Trong bối cảnh đó, việc bảo vệ quyền
lợi của người tiêu dùng đã được đặt ra và quyền lới người tiêu dùng được xác
định bằng các văn bản pháp lý như Pháp lệnh bảo vệ quyền lợi của người tiêu
dùng với sự tham gia của các tổ chức như Bộ Khoa học, Công nghệ và Môi
trường (nay là Bộ Khoa học và Công nghệ) – cơ quan chịu trách nhiệm trước
Chính phủ thống nhất quản lý nhà nước về bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng
trong phạm vi cả nước, Tổng cục Tiêu chuẩn, đo lường, chất lượng, Chi cục tại
các tỉnh, thành phố, Hội Tiêu chuẩn và Bảo vệ người tiêu dùng (VINASTAS)
cùng mạng lưới các Sở Khoa học, Công nghệ và Môi trường và các Hội bảo vệ
quyền lợi người tiêu dùng ở các địa phương. Pháp lệnh Bảo vệ quyền lợi người
tiêu dùng năm 1999[1] là bước đi đầu tiên trong việc bảo vệ quyền lợi người tiêu
dùng. Tuy nhiên, Pháp lệnh Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng đã bộc lộ những
hạn chế và bất cập như tính khả thi của Pháp lệnh và Nghị định hướng dẫn chưa
cao, nhiều quy định khá chung chung khó thực thi; một số điểm chưa mang tính
cập nhật hoặc chưa bao quát được những vấn đề liên quan đến tự do hoá thương
mại và tiến trình hội nhập kinh tế quốc tế của Việt Nam, đặc biệt là sau khi Việt
Nam trở thành thành viên chính thức của WTO; chưa có các chế tài đủ mạnh 1
cho cơ quan bảo vệ người tiêu dùng (Luật pháp các nước như Mỹ, Ma-lai-xi-a,
Ấn Độ… đều trao thẩm quyền xử phạt cho cơ quan bảo vệ người tiêu dùng) và
chưa có quy định về cơ chế phối hợp giữa các cơ quan, tổ chức về bảo vệ quyền
lợi người tiêu dùng nhằm đảm bảo hiệu quả của công tác này. Chính vì vậy, Bộ
Công Thương với tư cách là cơ quan thực hiện chức năng quản lý nhà nước
trong lĩnh vực này đề xuất bổ sung, sửa đổi Pháp lệnh Bảo vệ quyền lợi người
tiêu dùng và nâng lên thành Luật cho phù hợp với yêu cầu của tình hình mới.
Qua đó chúng em chọn đề tài " Vai Trò Của Người Tiêu Dùng Và Những Giải
Pháp Bảo Vệ Quyền Lợi Của Người Tiêu Dùng Trong Nền Kinh Tế Thị Trường Ở Việt Nam Hiện Nay ". 2
I. VAI TRÒ CỦA NGƯỜI TIÊU DÙNG TRONG NỀN KINH TẾ
THỊ TRƯỜNG VIỆT NAM HIỆN NAY
1.1. Khái niệm về người tiêu dùng
Người tiêu dùng là những người mua hàng hóa, dịch vụ trên thị trường để
thỏa mãn nhu cầu tiêu dùng. Trong nền kinh tế thị trường, người tiêu dùng bao
gồm tất cả các cá nhân, hộ gia đình, các tổ chức xã hội, nhà nước, người nước
ngoài... Tiêu dùng tạo ra nhu cầu và là mục đích của sản xuất. Sức mua của
người tiêu dùng là yếu tố quyết định sự thành bại của người sản xuất. Sự phát
triển đa dạng về nhu cầu của người tiêu dùng là động lực quan trọng của sự phát
triển sản xuất, ảnh hưởng trực tiếp tới sản xuất.
Thông qua hành vi mua sắm, người tiêu dùng có ảnh hưởng lớn đến giá cả
thị trường của hàng hóa, dịch vụ.
Người tiêu dùng có ảnh hưởng lớn tới quyết định việc sản xuất cái gì, số
lượng bao nhiêu trong nền kinh tế. Từ nhu cầu mua sắm của người tiêu dùng,
người sản xuất căn cứ vào đó để đưa ra sản phẩm, dịch vụ nhằm đáp ứng nhu
cầu sử dụng ngày càng cao của người tiêu dùng. Cũng từ nhu cầu của người tiêu
dùng, người sản xuất sẽ có kế hoạch và chiến lược phát triển lâu dài phù hợp với
tình hình thực tế nhằm đạt lợi ích cao nhất.
Trên thị trường, người tiêu dùng có vai trò rất quan trọng trong định
hướng sản xuất. Họ là người đặt hàng chủ yếu của các doanh nghiệp, các hãng
sản xuất trên thị trường. Với tư cách là người mua và sử dụng hàng hóa, dịch vụ
của doanh nghiệp, người tiêu dùng có thể đưa ra ý kiến góp ý chính xác về sản
phẩm, dịch vụ đang sử dụng. Tùy thuộc vào thị hiếu tiêu dùng và ý kiến thu thập
được từ phía người tiêu dùng, người sản xuất có thể điều chỉnh lại phương pháp
sản xuất, hoàn thiện sản phẩm của mình cho phù hợp nhu cầu của người tiêu dùng.
1.2. Vai trò của người tiêu dùng 3
Người tiêu dùng khi tham gia vào quá trình mua hàng đóng cùng một lúc ba vài trò:
Thứ nhất, với tư cách là người sử dụng sản phẩm, người tiêu dùng quan
tâm tới các đặc trưng của sản phẩm và cách sử dụng hàng hóa tối ưu.
Thứ hai, với tư cách là người trả tiền để mua sản phẩm, người tiêu dùng
quan tâm tới giá cả của các loại hàng hóa và giới hạn ngân sách dành cho các
loại hàng hóa khác nhau. Những mục quảng cáo liên quan tới giảm giá hay
khuyến mãi thường có sức hấp dẫn đối với người tiêu dùng nhạy cảm với giá cả.
Thứ ba, với tư cách là người mua hàng, họ quan tâm nhiều đến phương
thức mua hàng. Đó là việc quyết định xem nên đặt mua hàng qua mạng Internet
hay đến trực tiếp các showroom
Tiêu dùng tư nhân giữ vai trò tương đối nhỏ trong tăng trưởng GDP. Đồng
thời, tiêu dùng tư nhân trong ngắn hạn sẽ có tác động tích cực, nhưng trong dài
hạn lại tác động tiêu cực tới GDP.Tiêu dùng tư nhân tăng sẽ làm giảm tỷ lệ tiết
kiệm, từ đó giảm đầu tư, dẫn tới giảm tăng trưởng. Những điều này cho thấy
tăng trưởng Việt Nam còn phụ thuộc nhiều vào các yếu tố khác (đầu tư, lao
động, công nghệ), quy mô tiêu dùng trong nước còn nhỏ, có vai trò không đáng
kể đối với tăng trưởng kinh tế và nền kinh tế Việt Nam chưa phải là nền kinh tế
tiêu dùng. Tuy nhiên với diễn biến phức tạp của thương mại thế giới, việc bảo
đảm tăng trưởng xuất khẩu, thu hút đầu tư nước ngoài tiềm ẩn nhiều biến động,
rủi ro. Trong khi đó, tiêu dùng trong nước, đặc biệt là tiêu dùng tư nhân, giữ vai
trò khiêm tốn trong tăng trưởng kinh tế, do đó dẫn tới tăng trưởng kinh tế phụ
thuộc nhiều vào các yếu tố và môi trường bên ngoài.Trong khi đó, tiềm năng của
tiêu dùng trong nền kinh tế là khá lớn, do quy mô tiêu dùng của Việt Nam, quá
trình đô thị hóa, việc hình thành tầng lớp người thu nhập cao. Đề tài đã đưa ra
quan điểm: Nền kinh tế tăng trưởng ổn định và dễ ứng phó hơn với các biến
động từ bên ngoài thì cần có sự tái cơ cấu, thay đổi mô hình tăng trưởng kinh tế 4
theo hướng phát huy nhiều hơn các yếu tố nội lực trong nước, trong đó có tiêu
dùng nội địa. Quy mô và vai trò của tiêu dùng trong nền kinh tế cần được tăng
cường, theo đó đẩy mạnh vai trò của tiêu dùng tư nhân trpmg các ngành có sự
mối liên hệ mật thiết giữa cơ cấu tiêu dùng và tăng trưởng sản xuất như dịch vụ
du lịch, lưu trú, nhà ở, đi lại. Việc tăng cường quy mô tiêu dùng và khuyến khích
tiêu dùng có thể được thực hiện theo nhiều cách; trong đó có thể phát huy các
công cụ, thị trường tài chính tiêu dùng vốn đã rất phát triển trong những năm
gần đây; đẩy mạnh khuyến khích các công cụ cho vay tiêu dùng trong các ngành
có nhu cầu tiêu dùng lớn như nhà ở, phương tiện đi lại...
Tiêu dùng tư nhân của Việt Nam trong dài hạn có ảnh hưởng tiêu cực tới
tăng trưởng kinh tế, do đó việc tăng cường vai trò của tiêu dùng trong nền kinh
tế không chỉ đơn thuần là tăng quy mô của tiêu dùngmà cần phải tái cơ cấu và
định hướng nền kinh tế hướng tới tiêu dùng nội địa nhiều hơn; tập trung và
khuyến khích hơn các ngành có tiêu dùng nội địa lớn và có mối quan tâm lớn
của người tiêu dùng. Chỉ khuyến khích các ngành xuất khẩu có giá trị gia tăng
cao, không khuyến khích các ngành xuất khẩu tạo ra giá trị gia tăng thấp hay sức
lan tỏa giá trị gia tăng không cao.
1.3. Lý thuyết về kinh tế thị trường
1.3.1. Kinh tế thị trường là gì
Kinh tế thị trường là nền kinh tế mà ở đó tồn tại nhiều thành phần kinh tế,
nhiều loại hình sở hữu cùng tham gia, cùng vận động và phát triển trong một cơ
chế cạnh tranh bình đẳng và ổn định.
Trên thế giới có nhiều quan điểm khác nhau về kinh tế thị trường. Theo
Xmit (Adam Smith), với lí thuyết “bàn tay vô hình” thì nền kinh tế thị trường là
nền kinh tế tự điều tiết, vận động theo quy luật của thị trường, hầu như không có
sự can thiệp của Nhà nước. Kinh tế thị trường được hiểu dưới góc độ khác là có
sự can thiệp trực tiếp của Nhà nước “bàn tay hữu hình" mà đại diện cho thuyết 5
này là Kâynơ (J. M. Keynes) với “Lí thuyết chung về việc làm, lãi suất và tiền tệ”.
Ở Việt Nam, xây dựng và phát triển nền kinh tế theo cơ chế thị trường có
sự quản lí của Nhà nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa đã được đặt ra từ Đại
hội lần thứ VI Đảng Cộng sản Việt Nam (năm 4986), được chính thức ghi nhận
trong Hiến pháp năm 1992 và các văn kiện của Đảng và Nhà nước. Từ việc phát
triển kinh tế trong cơ chế cũ - cơ chế kế hoạch hoá tập trung, bao cấp trước đây
với hai thành phần kinh tế là kinh tế Nhà nước và kinh tế tập thể (kinh tế tư bản,
tư nhân không được thừa nhận), đến nay, trong nền kinh tế Việt nam đã có nhiều
thành phần kinh tế cùng tồn tại và phát triển với những hình thức sở hữu khác
nhau, trong đó, đáng chú ý là sự hiện diện của thành phần tư bản nước ngoài
đang đầu tư kinh doanh tại Việt Nam. Nhà nước Việt Nam khuyến khích và bảo
đảm bằng hệ thống pháp luật, chính sách để các thành phần kinh tế cùng có cơ
hội phát triển trong một môi trường cạnh tranh lành mạnh.
1.3.2. Ưu điểm kinh tế thị trường
Trong nền kinh tế thị trường, nếu lượng cầu hàng hóa cao hơn lượng cung,
thì giá cả hàng hóa sẽ tăng lên, mức lợi nhuận cũng tăng khuyến khích người sản
xuất tăng lượng cung. Người sản xuất nào có cơ chế sản xuất hiệu quả hơn thì
cũng có tỷ suất lợi nhuận cao hơn, cho phép họ tăng quy mô sản xuất, và do đó
các nguồn lực sản xuất sẽ chảy về phía những người sản xuất hiệu quả. Những
người sản xuất có cơ chế sản xuất kém hiệu quả sẽ có tỷ suất lợi nhuận thấp, khả
năng mua nguồn lực sản xuất thấp, sức cạnh tranh kém sẽ bị đào thải. Do đó,
nền kinh tế thị trường tạo ra động lực để các doanh nghiệp có thể đổi mới, phát
triển mình, bởi khi các doanh nghiệp đó muốn cạnh tranh và đáp ứng tốt nhu cầu
của thị trường thì đòi hỏi họ phải đổi mới về công nghệ, về quy trình sản xuất,
quản lý, về các sản phẩm của mình. 6
Ở nền kinh tế thị trường thì con người mong muốn tìm ra phương án cải
tiến cho phương thức làm việc, đúc rút cho bản thân nhiều kinh nghiệm. Kinh tế
thị trường là nơi để phát hiện, đào tạo, tuyển chọn, sử dụng những người có
năng lực tốt, nâng cao quy trình quản lý kinh doanh, cũng là nơi để đào thải
những nhà quản lý chưa đạt được hiệu quả cao.
Kinh tế thị trường tạo xu thế liên doanh, liên kết đẩy mạnh giao lưu kinh tế,
các nước đang phát triển có cơ hội được tiếp xúc được chuyển giao công nghệ
sản xuất, công nghệ quản lý từ các nước phát triển để thúc đẩy công cuộc xây
dựng và phát triển kinh tế ở nước mình. Trong thương mại quốc tế, mức độ thị
trường hóa nền kinh tế có thể được sử dụng làm tiêu chí trong xác định điều kiện
thương mại giữa hai bên.
1.3.3. Nhược điểm kinh tế thị trường
Kinh tế thị trường có thể dẫn tới bất bình đẳng trong xã hội:Gia tăng
khoảng cách giữa giàu và ngheo dẫn tới bất bình đẳng trong xã hội. Người giàu
sẽ sử dụng lợi thế của mình để trở nên giàu hơn. Trong khi người nghèo sẽ ngày
càng nghèo hơn.Sau một thời gian cạnh tranh, các nhà sản xuất nhỏ lẻ sẽ bị các
hãng sản xuất lớn mạnh thôn tính. Cuối cùng chỉ còn lại một số ít các nhà sản
xuất lớn có tiềm lực mạnh. Họ sẽ thâu tóm phần lớn ngành kinh tế. Dần dần
kinh tế thị trường biến thành độc quyền chi phối.
Dễ dẫn đến mất cân bằng cung cầu dẫn đến khủng hoảng kinh tế: Do chạy
theo lợi nhuận nên các doanh nghiệp sẽ đầu tư mở rộng sản xuất. Ban đầu, các
công ty đầu tư phát triển sản xuất khiến nguồn cung tăng mạnh trong khi cầu
tăng không tương xứng. Hiện tượng này tích lũy qua nhiều năm sẽ dẫn đến
khủng hoảng thừa. Nghĩa là hàng hoá bị ứ đọng, dẫn đến giá cả sụt giảm. Hàng
hoá không bán được để thu hồi chi phí đầu tư nên hàng loạt doanh nghiệp phá
sản và khủng hoảng kinh tế là kết quả cuối cùng. Cuộc Đại khủng hoảng kinh tế
ở Mỹ năm 1929 chính là một ví dụ điển hình. Đấy là kết quả của sự tăng trưởng 7
sản xuất quá mức trong thập kỷ 1920 mà không có sự điều tiết hợp lý của chính phủ. 8
II. NHỮNG GIẢI PHÁP BẢO VỆ NGƯỜI TIÊU DÙNG TRONG
NỀN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG Ở VIỆT NAM HIỆN NAY
2.1. Thực trạng và những bất cập của người tiêu dùng gặp phải
Một thực trạng hiện nay đó là vi phạm quyền lợi người tiêu dùng là một
trong những vấn đề bức xúc, đáng báo động. Từ những vụ việc nghiêm trọng
như: ngộ độc thực phẩm tập thể do sử dụng nguồn thực phẩm không bảo đảm an
toàn, sữa nhiễm độc, nước mắm có phân đạm; tình trạng rau bẩn, thịt bẩn, có dư
lượng thuốc bảo vệ thực vật, tồn dư kim loại nặng vượt ngưỡng tối đa cho phép,
dư lượng chất cấm,...đang đe dọa nghiêm trọng đến sức khỏe, tính mạng của con
người, như lời phát biểu về tình trạng vi phạm vệ sinh an toàn thực phẩm của
một vị đại biểu Quốc hội tại kỳ họp thứ 10 Quốc hội khóa XIII:“Con đường từ
dạ dày tới nghĩa địa chưa bao giờ trở nên ngắn và dễ dàng đến thế”. Đối với các
dịch vụ công cộng được điều chỉnh theo các hợp đồng mẫu, tình trạng vi phạm
quyền lợi của người tiêu dùng cũng không phải là ngoại lệ. Trong việc cung cấp
điện, nước, điện thoại, truyền hình, internet, chất lượng dịch vụ nhiều khi không
ổn định đúng theo cam kết về các thông số kỹ thuật, gây ảnh hưởng đến quyền
lợi người tiêu dùng. Trong lĩnh vực hàng công nghiệp, việc buôn bán hàng lậu,
hàng kém chất lượng, hàng giả, hàng nhái, hàng hóa không rõ nguồn gốc, xuất
xứ vẫn còn tràn lan trên thị trường. Hay những vụ việc đơn giản như gửi xe
không ghi phiếu, đến khi mất xe, công ty giữ xe không bồi thường... Tác hại của
việc thiếu tôn trọng người tiêu dùng, bất chấp tất cả vì lợi nhuận của một số tổ
chức, cá nhân kinh doanh trong thời gian qua đã được minh chứng bằng việc
nhiều người dân phải chết do ngộ độc thực phẩm, chết do đội mũ bảo hiểm kém
chất lượng; tỷ lệ bệnh hiểm nghèo ngày càng tăng do thực phẩm sử dụng hóa
chất độc hại; uy tín nhiều doanh nghiệp bị giảm sút do tình trạng hàng nhái,
hàng giả, hàng kém chất lượng tràn lan; việc mua bán hàng qua internet chưa
được quản lý chặt chẽ nên nhiều người dân mua phải hàng không đúng tiêu
chuẩn chất lượng nhưng không thể khiếu nại đến cơ quan Nhà nước... Với sự gia 9
tăng sai phạm trong cung ứng hàng hóa, dịch vụ thời gian qua cho thấy, người
tiêu dùng Việt Nam đang bị xâm phạm quyền lợi với quy mô rộng khắp và tính
chất ngày càng phức tạp.
Thứ hai, là do người tiêu dùng thường có thói quen sử dụng sản phẩm rẻ,
phù hợp với túi tiền. Tuy nhiên, bên cạnh một số ít sản phẩm có chất lượng tốt
nhưng giá rẻ thì số lượng hàng nhái, hàng giả tràn lan trên thị trường với giá
thành thấp hơn nhiều lần hàng thật là một sự hấp dẫn đối với người tiêu dùng.
Thói quen sinh hoạt trong thời đại nền kinh tế thị trường, áp lực công việc nên
nhiều người dân thường lựa chọn những sản phẩm tiện dụng, có sẵn mặc cho
chất lượng thấp, không đảm bảo vệ sinh an toàn thực phẩm (đồ ăn sẵn, hàng
quán vỉa hè,...) cũng là một trong những nguyên nhân dẫn đến việc vi phạm
quyền lợi người tiêu dùng vẫn còn phổ biến. Bởi vì bên cạnh việc bất chấp của
các doanh nghiệp, cá nhân sản xuất kinh doanh thì việc người tiêu dùng chấp
nhận, sử dụng sản phẩm, dịch vụ đó cũng vô tình tạo nên thị trường tiêu thụ cho
sản phẩm, dịch vụ kém chất lượng.
Mặt khác, tình trạng ngại va chạm, ngại đến cơ quan công quyền của người
tiêu dùng. Người tiêu dùng cho rằng các lợi ích thường từ các giao dịch nhỏ, giá
trị tài sản thường chỉ phục vụ đời sống hàng ngày. Do đó, họ thường lựa chọn
thái độ im lặng, không sử dụng sản phẩm đó nữa thay vì khiếu nại đến cơ quan
Nhà nước; ít có những phản ứng quyết liệt trước những vi phạm của doanh
nghiệp, chưa biết sử dụng pháp luật để bảo vệ quyền lợi của mình. Vì vậy, việc
xâm phạm quyền lợi người tiêu dùng của doanh nghiệp, cá nhân kinh doanh
không bị phát hiện, không được xử lý nên không được ngăn chặn kịp thời..
Thứ ba, đó là hệ thống pháp luật về bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng còn
nhiều bất cập. Mặc dù, từ năm 1999, Ủy ban Thường vụ Quốc hội đã ban hành
Pháp lệnh Bảo vệ người tiêu dùng và Quốc hội khóa XII tại kỳ họp thứ 8 ngày
17-11-2010 đã thông qua Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng và Luật có hiệu
lực thi hành từ ngày 01- 07-2011. Chính phủ, Thủ tướng 10
Chính phủ đã ban hành các văn bản hướng dẫn thi hành Luật như: Nghị
định số 99/2011/NĐCP ngày 27-10-2011, Quyết định số 02/2012/QĐ-TTg ngày
13-01-2012 của Thủ tướng Chính phủ về việc ban hành Danh mục hàng hóa,
dịch vụ thiết yếu phải đăng ký hợp đồng theo mẫu, điều kiện giao dịch chung,
Nghị định số 08/2013/NĐ-CP ngày 10-01-2013 về xử phạt vi phạm hành chính
đối với hành vi sản xuất, buôn bán hàng giả, Nghị định số 185/2013/NĐ-CP
ngày 15-11-2013 quy định xử phạt hành chính trong hoạt động thương mại, sản
xuất, buôn bán hàng giả, hàng cấm và bảo vệ quyền lợi của người tiêu dùng.
Bên cạnh đó, vấn đề bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người tiêu dùng Việt
Nam còn được quy định bởi rất nhiều văn bản quy phạm pháp luật khác như: Bộ
luật Dân sự, Bộ luật Tố tụng Dân sự, Bộ luật Hình sự, Luật Thương mại, Luật
Cạnh tranh, Luật Chất lượng sản phẩm hàng hóa, Luật Tiêu chuẩn và quy chuẩn
kỹ thuật, Luật Dược, Luật Điện lực, Luật Giao dịch điện tử, Luật Công nghệ
thông tin, Pháp lệnh Vệ sinh an toàn thực phẩm, Pháp lệnh Quảng cáo, các Nghị
định về xử lý vi phạm hành chính trên các lĩnh vực cụ thể. Tuy nhiên, kết quả
nghiên cứu hệ thống văn bản quy phạm pháp luật hiện hành và khảo sát, đánh
giá thực tiễn thi hành các quy định của pháp luật về bảo vệ người tiêu dùng cho
thấy các quy định này chưa được thực hiện đầy đủ, nghiêm túc, còn có nhiều bất
cập và chưa phù hợp với yêu cầu của công tác bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người tiêu dùng..
2.2. Giải pháp bảo vệ người tiêu dùng
Hiện nay, việc quy định cụ thể các quyền và nghĩa vụ trong tam giác giữa
nhà cung cấp, khách hàng và nhà khai thác nền tảng trực tuyến đang còn được
thảo luận và trình Quốc hội trong dự thảo Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng sửa đổi.
Trong Dự thảo Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng sửa đổi phân định tổ
chức, cá nhân kinh doanh trên không gian mạng gồm: 11
Tổ chức, cá nhân kinh doanh tự mình hoặc thông qua các nền tảng trực
tuyến có giao dịch trên không gian mạng với người tiêu dùng mà hiện nay chúng
ta đang quen gọi là thương mại điện tử (nền tảng bán hàng trực tuyến).
Tổ chức, cá nhân kinh doanh thiết lập, vận hành, cung cấp dịch vụ nền tảng
trung gian trực tuyến cho người tiêu dùng.
Việc phát triển hệ thống Internet và số người dùng thiết bị di động tham gia
ngày càng tăng mang đến nhiều cơ hội mới từ phía cầu thị trường trên cơ sở làm
thay đổi thói quen mua hàng của người tiêu dùng, chuyển từ thói quen mua, bán
truyền thống sang mua hàng hoá, dịch vụ thông qua nền tảng bán hàng trực
tuyến. Tuy nhiên, việc mua hàng hoá, dịch vụ qua thương mại điện tử mang đến
nhiều thuận lợi nhưng đi kèm theo đó là sự rủi ro trong giao dịch mà phần lớn
thiệt hại thuộc về người tiêu dùng.
Tổng hợp báo cáo của các đơn vị thuộc Bộ Công Thương trong vài năm
gần đây cho thấy, các yêu cầu, phản ánh, khiếu nại của người tiêu dùng trong
lĩnh vực thương mại điện tử đang gia tăng liên tục. Các hành vi bị phản ánh,
khiếu nại thường thấy là: Bán hàng giả, hàng đã qua sử dụng, hàng không rõ
nguồn gốc, xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ; hàng hoá nhận được khác với quảng
cáo; thông tin giao dịch của người tiêu dùng bị bên thứ ba lợi dụng để mạo danh
giao hàng; tự động hủy đơn hàng; người tiêu dùng không mua được hàng theo
giá quảng cáo hoặc hàng khuyến mãi đi kèm; kéo dài thời gian giải quyết khiếu
nại hoặc không giải quyết khiếu nại kịp thời…
Theo các quy định của pháp luật hiện hành, việc bảo vệ quyền lợi người
tiêu dùng là trách nhiệm chung của Nhà nước và toàn xã hội dựa trên nhiều
nguyên tắc trong đó đề cao giao dịch giữa người tiêu dùng và tổ chức, cá nhân
kinh doanh phải bảo đảm sự bình đẳng.
Xuất phát từ vấn đề này, ngoài những điều cấm đối với tổ chức, cá nhân
kinh doanh nói chung Dự thảo Luật còn đưa ra những hành vi bị cấm cụ thể 12
khác đối với nền tảng trung gian trực tuyến như: Ép buộc hoặc ngăn cản người
tiêu dùng đăng ký, sử dụng nền tảng trung gian trực tuyến khác như điều kiện
bắt buộc để sử dụng dịch vụ; hạn chế sự lựa chọn của người tiêu dùng thông qua
việc sắp xếp ưu tiên lựa chọn sản phẩm bất hợp lý giữa các tổ chức, cá nhân
kinh doanh cung cấp trên nền tảng; sử dụng các biện pháp ngăn hiển thị hoặc
hiển thị không trung thực kết quả phản hồi, đánh giá của người tiêu dùng về sản
phẩm, dịch vụ; tổ chức, cá nhân kinh doanh trên nền tảng; sử dụng các biện
pháp để ngăn cản đăng ký, hoạt động, đánh giá, hiển thị phản hồi của tổ chức xã
hội tham gia bảo vệ người tiêu dùng; ngăn cản người tiêu dùng gỡ bỏ các phần
mềm, ứng dụng cài đặt sẵn hoặc buộc người dùng cài đặt các phần mềm, ứng
dụng kèm theo dịch vụ nền tảng trung gian trực tuyến.
Như vậy, với Dự thảo Luật lần này, việc bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng
trên không gian mạng không chỉ dừng lại đối với nền tảng bán hàng trực tuyến
mà còn mở rộng sang đối với nên tảng trung gian trực tuyến. Người tiêu dùng
đặc biệt là người tiêu dùng dễ bị tổn thương sẽ được bảo đảm quyền lợi nhiều
hơn, không bị giới thiệu về sản phẩm, dịch vụ, tổ chức, cá nhân kinh doanh hoặc
đề nghị giao kết hợp đồng trái với ý muốn của người tiêu dùng, gây cản trở, ảnh
hưởng đến công việc, sinh hoạt bình thường của người tiêu dùng (quấy rối).
Đồng thời, các tổ chức, cá nhân kinh doanh trên không gian mạng sẽ phải
chịu thêm nhiều trách nhiệm đặc biệt là trong cung cấp hàng hoá, dịch vụ và bảo
vệ thông tin cá nhân của người tiêu dùng, thông tin về quá trình tiêu dùng, các
thông tin khác do người tiêu dùng hoặc tổ chức, cá nhân đưa ra liên quan đến giao dịch.
Đặc biệt, là hành vi đặt mua hàng trên sàn thương mại điện tử nhưng đơn
hàng bị hủy không rõ lý do, sau đó, có bên thứ ba liên hệ để giao món hàng đã
đặt nhưng có vấn đề về chất lượng, giấy tờ giao dịch. 13
Cùng với đó là tình trạng người tiêu dùng bị hủy đơn hàng tự động với lý
do người giao hàng không liên hệ được người mua nhưng thực tế người tiêu
dùng không hề nhận được bất kỳ liên hệ nào của bên giao hàng.
Hơn nữa, tình trạng bán hàng giả, hàng nhái, hàng đã qua sử dụng cũng
thường xuyên xuất hiện,chưa kể khi người tiêu dùng có nhu cầu đổi, trả hàng,
nhiều người tiêu dùng bị từ chối hoặc kéo dài thời gian giải quyết khiếu nại.
Đấy là chưa kể tới việc thời gian gần đây dịch COVID-19 bùng phát khiến
các sản phẩm hỗ trợ chống dịch cháy hàng. Đây cũng là nguyên nhân khiến giá
các mặt hàng này liên tục phi mã do các tiểu thương tự ý nâng giá theo kiểu nước nổi bèo nổi.
Không dừng lại ở đó, tại nhiều cửa hàng xăng dầu trên cả nước thời gian
gần đây cũng liên tục treo biển nghỉ hoặc hết hàng trước ngày điều chỉnh giá đã
gây bức xúc trong dư luận. Điều này không những làm ảnh hưởng đến thị trường
giao dịch mà trong đó quyền lợi của người tiêu dùng đang trực tiếp bị xâm hại.
Chia sẻ về vấn đề này, ông Nguyễn Mạnh Hùng - Chủ tịch Hội Bảo vệ
Người tiêu dùng Việt Nam cho rằng, tình trạng hàng hóa bán trên các trang
mạng xã hội chưa được cấp phép hoặc không có pháp nhân tại Việt Nam, không
kiểm tra được thông tin người bán hoặc thông tin về giá cả, chất lượng, nguồn
gốc hàng hóa… dẫn đến việc người mua nhận phải hàng kém chất lượng, không có hóa đơn chứng từ.
Ngoài ra, hiện nay còn có tình trạng các đối tượng khởi tạo gian hàng trên
kênh thương mại điện tử và chỉ chạy trong một đợt với nhiều chương trình giảm
giá đặc biệt như giá 1.000 đồng, giá 0 đồng… bán những sản phẩm chất lượng kém rồi biến mất.
Tuy nhiên, người Việt Nam có tâm lý ngại va chạm nên đa số chưa dám lên
tiếng bảo vệ quyền lợi của mình cũng như không đủ chứng cứ chứng minh
quyền lợi bị xâm hại đã tạo kẽ hở cho kẻ gian lợi dụng. 14
Thời gian qua, Cục Cạnh tranh và Bảo vệ người tiêu dùng (Bộ Công
Thương) đã tiến hành nâng cấp, hoàn thiện và mở rộng kết nối hệ thống Tổng
đài Tư vấn, Hỗ trợ người tiêu dùng 1800.6838 tới nhiều tỉnh, thành phố, các cơ
quan quản lý nhà nước và tổ chức liên quan trên cả nước. Nhờ đó việc bảo vệ
quyền lợi người tiêu dùng đã đạt được nhiều kết quả đáng ghi nhận.
Hiện nay, các phản ánh, yêu cầu, kiến nghị, khiếu nại của người tiêu dùng
đã được Cục Cạnh tranh và Bảo vệ người tiêu dùng tiếp nhận thông qua đa dạng
các phương thức, như qua Tổng đài 1800.6838; qua thư điện tử tại địa chỉ:
khieunai@bvntd.gov.vn; website Hệ thống tiếp nhận yêu cầu, khiếu nại trực
tuyến của người tiêu dùng http://khieunai.bvntd.gov.vn và qua đường bưu điện, công văn trực tiếp.
Ngoài ra, chung tay bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng, các sàn thương mại
điện tử cũng đang triển khai nhiều biện pháp, chung tay với lực lượng chức năng
bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng.
Điển hình như sàn thương mại điện tử Sendo đang sử dụng trí tuệ nhân tạo
để sàng lọc những sản phẩm có nguy cơ giả mạo.
Trang thương mại điện tử Lazada, bên cạnh việc thực hiện kiểm tra và rà
soát liên tục, ngay khi phát hiện hay nhận được cảnh báo về vi phạm liên quan
tới hàng nhái, giả… sẽ xử phạt từ đình chỉ đến đóng cửa vĩnh viễn gian hàng.
Tương tự, Shopee sẽ chỉ trả tiền cho người bán khi khách hàng hài lòng với
sản phẩm; người mua có thể trả hàng trong vòng 7 ngày và nếu phát hiện người
bán vi phạm có thể chủ động báo cáo qua công cụ tương tác…
Liên quan đến vấn đề xâm phạm quyền lợi người tiêu dùng trên môi trường
thương mại điện tử, ông Lê Đức Anh, Giám đốc Trung tâm Tin học và Công
nghệ số- Cục Thương mại điện tử và Kinh tế số (Bộ Công Thương) chia sẻ Cục
đã có những tuyên truyền, khuyến cáo, người tiêu dùng nên mua hàng từ các 15
website, sàn thương mại điện tử tử uy tín được xác nhận thông tin tại địa chỉ: http://online.gov.vn.
Bên cạnh đó, Cục cũng đã nghiên cứu xây dựng ứng dụng công nghệ liên
kết với cơ sở dữ liệu dân cư quốc gia nhằm từng bước kiểm soát, ngăn chặn, xử
lý kịp thời những đối tượng kinh doanh hàng giả, hàng nhái trên các sàn thương
mại điện tử bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng.
Về kiểm tra kiểm soát, Tổng cục Quản lý thị trường (Bộ Công Thương) đã
chỉ đạo Cục Quản ý thị trường các tỉnh, thành phố tăng cường kiểm tra, giám sát
và xử lý nghiêm các tổ chức, cá nhân vi phạm. Đặc biệt là hoạt động kinh doanh
các trang thiết bị, vật tư y tế phục vụ phòng, chống dịch COVID-19 cũng như
các cây xăng trước thời điểm điều chỉnh giá.
Để nâng cao việc bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng, ông Nguyễn Mạnh
Hùng cho rằng bên cạnh sự vào cuộc từ phía cơ qan chức năng, người tiêu dùng
cũng cần hết sức cẩn trọng, cảnh giác để bảo vệ quyền lợi chính đáng, chống gian lận.
Mặt khác, người tiêu dùng cần nhanh chóng phản ánh và yêu cầu tổ chức,
cá nhân kinh doanh giải quyết các yêu cầu khi nhận thấy quyền và lợi ích bị xâm
phạm. Trường hợp không được giải quyết thỏa đáng, cần sớm liên hệ với các cơ
quan tổ chức có trách nhiệm.
Ông Trịnh Anh Tuấn, Phó Cục trưởng Cục Cạnh tranh và Bảo vệ người tiêu
dùng (Bộ Công Thương), nhấn mạnh các doanh nghiệp cần có trách nhiệm hơn
nữa với cộng đồng người tiêu dùng và kinh doanh có trách nhiệm chính là giải
pháp bền vững cho doanh nghiệp.
Ngoài cung cấp các sản phẩm dịch vụ an toàn, chất lượng tốt, trong bối
cảnh dịch COVID-19, doanh nghiệp cần có trách nhiệm trong ổn định giá cả cho 16