Văn hóa điêu khắc nghệ thuật ChămPa - Tài liệu tham khảo | Đại học Hoa Sen

BÞ GIÁO DþC VÀ -ÀO T¾O
TR¯ÞNG -¾I HÞC HOA SEN !"&$% NHÓM 3 BÀI THU HO¾CH
CHþ NGH)A XÃ HÞI KHOA HÞC
V6N HOÁ 8IÊU KH¾C NGHÞ THU¾T CH6M PA
NG¯ÞI H¯ÞNG D¾N KHOA HÞC:
GV. ThS Ph¿m Thß Ngßc Anh
HK 2134, TP Hß Chí Minh - 2022
BÞ GIÁO DþC VÀ -ÀO T¾O
TR¯ÞNG -¾I HÞC HOA SEN !"&$% BÀI THU HO¾CH
CHþ NGH)A XÃ HÞI KHOA HÞC
V6N HOÁ 8IÊU KH¾C NGHÞ THU¾T CH6M PA
Môn: Chÿ Ngh)a Xã Hßi Khoa Hßc Lßp: DC142DV01 - 1266
BÀI THU HO¾CH MÔN CHþ NGH)A XÃ HÞI KHOA HÞC
NG¯ÞI H¯ÞNG D¾N KHOA HÞC:
GV. ThS Ph¿m Thß Ngßc Anh
SINH VIÊN THþC HIÞN:
Huÿnh Ngßc Lan Anh 3 2180428
Nguyßn Ngßc Xuân Mai 3 22006581
L¿i Hß Nguyßt Minh 3 22204296
Nguyßn Thß Thu Quÿnh 3 2192445
Lê Châu Phát 3 22117534
Th¿m Hoàng Bích Ph±ÿng 3 22122944
Ph¿m Tr±¡ng Anh Th± 3 22103201
Nguyßn Tuy¿t Trinh - 22100224 TP.HÞ CHÍ MINH, 2022 LÞI CÁM ¡N
Lßi 3¿u tiên, chúng tôi xin gÿi lßi c¿m ¡n chân thành nh¿t 3¿n cô Ph¿m Thß Ngßc Anh. Trong
quá trình hßc t¿p và tìm hißu bß môn Chÿ Ngh)a Xã Hßi Khoa Hßc, chúng tôi 3ã nh¿n 3±ÿc sÿ
quan tâm giúp 3ÿ, h±ßng d¿n r¿t t¿n tình, tâm huy¿t cÿa cô. Cô 3ã giúp chúng tôi tích liy thêm
nhißu ki¿n thÿc 3ß có cái nhìn sâu s¿c và hoàn thißn h¡n trong cußc sßng. Tÿ nhÿng ki¿n thÿc
mà cô truyßn t¿i, chúng tôi 3ã d¿n tr¿ lßi 3±ÿc nhÿng câu hßi trong cußc sßng thông qua nhÿng bài gi¿ng.
Không nhÿng th¿, môn hßc này còn giúp chúng tôi có mßt chuy¿n tham quan b¿o tàng lßch sÿ
3¿y thú vß, giúp chúng tôi hißu 3±ÿc nhÿng ý ngh)a giá trß lßch sÿ Vißt Nam mà ông cha ta 3ã
3ß l¿i. Qua 3ó, chúng tôi xin trình bày l¿i nhÿng gì mà nhóm 3ã tìm hißu và c¿m nh¿n vß hoá 3iêu kh¿c nghß thu¿t Chxm Pa= sau khi tham quan b¿o tàng.
Có l¿ ki¿n thÿc là vô h¿n mà sÿ ti¿p nh¿n ki¿n thÿc cÿa b¿n thân mßi ng±ßi luôn tßn t¿i nhÿng
h¿n ch¿ nh¿t 3ßnh. Do 3ó, trong quá trình hoàn thành bài thu ho¿ch, ch¿c ch¿n không tránh
khßi nhÿng thi¿u sót. B¿n thân chúng tôi r¿t mong nh¿n 3±ÿc nhÿng góp ý 3¿n tÿ cô 3ß bài thu
ho¿ch cÿa nhóm tôi 3±ÿc hoàn thißn h¡n.
Kính chúc cô sÿc khße, h¿nh phúc, thành công trên con 3±ßng sÿ nghißp gi¿ng d¿y.
Nhóm tôi xin chân thành c¿m ¡n! I CHþ NGH)A XÃ HÞI KHOA HÞC MÞ 8¾U
Vxn hóa Chxm là mßt nßn vxn hóa 3¿c s¿c, r¿t nßi ti¿ng trong khu vÿc ƒông Nam Á. Nßn vxn
hóa này tßn t¿i có hß thßng, khá toàn v¿n nhÿng t¿ng vxn hóa nßi và còn chìm trong lòng 3¿t,
t¿o nên nßn vxn hóa truyßn thßng 3¿m 3à b¿n s¿c dân tßc. Cho 3¿n nay, dù tr¿i qua bao 3ßi
thay, bi¿n cß, 3ßng bào Chxm v¿n giÿ 3±ÿc giá trß vxn hóa ông cha 3ß l¿i. Bài thu ho¿ch này
3±ÿc vi¿t vßi mÿc tiêu tìm hißu, phân tích nßi dung vß vxn hoá 3iêu kh¿c nghß thu¿t Chxm Pa.
Thông qua bußi tham quan t¿i B¿o Tàng Lßch Sÿ thì nhóm chúng tôi 3ã quan sát, khám phá
thêm nhißu ki¿n thÿc lßch sÿ và vxn hoá nghß thu¿t Chxm Pa. Nó 3ã 3ß l¿i nhißu ¿n t±ÿng sâu
s¿c, tÿ 3ó nhóm chúng tôi chßn ra 3ß tài 3ß thÿc hißn bài thu ho¿ch cho môn Chÿ Ngh)a Xã
Hßi Khoa Hßc sau bußi tham quan là II CHþ NGH)A XÃ HÞI KHOA HÞC MþC LþC
LÞI CÁM ¡N ............................................................................................................................ I
MÞ ƒ¾U .................................................................................................................................. II
MþC LþC ............................................................................................................................... III
DANH MþC HÌNH ¾NH ...................................................................................................... IV
PH¾N 1: TÞNG QUAN VÞ CHþ ƒÞ ...................................................................................... 5
1. Gißi thißu s¡ l±ÿc vß dân tßc Chxm Pa ß Vißt Nam .......................................................... 5
2. Gißi thißu 3ßi sßng g¿n lißn vßi nghß thu¿t 3iêu kh¿c cÿa dân tßc Chxm Pa .................... 5
a. Ngußn gßc và chÿc nxng cÿa ki¿n trúc .......................................................................... 6
b. Kÿ thu¿t ch¿m kh¿c trÿc ti¿p lên g¿ch ........................................................................... 6
PH¾N 2: V›N HOÁ ƒIÊU KH¾C NGHÞ THU¾T CH›M PA ............................................. 7
1. Nghß thu¿t 3iêu kh¿c cÿa dân tßc Chxm Pa ....................................................................... 7
a. Ngußn gßc ra 3ßi ............................................................................................................ 7
b. ƒiêu kh¿c 3á Chxm Pa ................................................................................................... 8
2. Nghß thu¿t 3iêu kh¿c thß hißn 3ßi sßng ............................................................................. 8
a. Ho¿ ti¿t hoa vxn vßi hình hoa cúc .................................................................................. 8
b. Ho¿ ti¿t hoa vxn vßi hình hoa sen .................................................................................. 9
c. Hßa ti¿t hoa vxn sóng n±ßc hay ngßn lÿa ...................................................................... 9
d. Hßa ti¿t hoa vxn ng±ßi nh¿y múa .................................................................................. 9
3. Nghß thu¿t 3iêu kh¿c thß hißn tinh th¿n ........................................................................... 10
K¾T LU¾N .............................................................................................................................. 13
TÀI LIÞU THAM KH¾O ....................................................................................................... 14 III CHþ NGH)A XÃ HÞI KHOA HÞC DANH MþC HÌNH ¾NH
Hình 1: Tháp Bà Ponagar. Ngußn (mytour.vn, 2016) ................................................................ 6
Hình 2: Nhÿng bÿc 3iêu kh¿c 3ßc 3áo. Ngußn (mytour.vn, 2016) ........................................... 7
Hình 3: Hßa ti¿t hoa vxn trên ƒài thß Mÿ S¡n E1. Ngußn (chammuseum.vn, 2020) ............... 8
Hình 4: Mi cÿa hình bông sen. Ngußn (¾nh tÿ chÿp t¿i B¿o tàng Lßch sÿ) .............................. 9
Hình 5: V¿t trang trí hình ngßn lÿa. Ngußn (¾nh tÿ chÿp t¿i B¿o tàng Lßch sÿ) ...................... 9
Hình 6: T±ÿng ng±ßi nh¿y múa. Ngußn (¾nh tÿ chÿp t¿i B¿o tàng Lßch sÿ) ........................... 9
Hình 7: T±ÿng nÿ th¿n Devi. Ngußn (¾nh tÿ chÿp t¿i B¿o tàng Lßch sÿ) .............................. 10
Hình 8: T±ÿng th¿n Siva. Ngußn (¾nh tÿ chÿp t¿i B¿o tàng Lßch sÿ) .................................... 10
Hình 9: T±ÿng th¿n Visnu. Ngußn (¾nh tÿ chÿp t¿i B¿o tàng Lßch sÿ) ................................. 11
Hình 10: T±ÿng th¿n Ganesa. Ngußn (¾nh tÿ chÿp t¿i B¿o tàng Lßch sÿ) ............................. 11
Hình 11: T±ÿng Ph¿t. Ngußn (¾nh tÿ chÿp t¿i B¿o tàng Lßch sÿ) .......................................... 12
Hình 12: T±ÿng th¿n Siva. Ngußn (mytour.vn, 2016) ............................................................. 12
Hình 13: T±ÿng Bß Quán Th¿ Âm. Ngußn (Wikipedia, không ngày tháng) .......................... 12 IV CHþ NGH)A XÃ HÞI KHOA HÞC
PH¾N 1: TÞNG QUAN VÞ CHþ 2Þ
1. Gißi thißu s¡ l±ÿc vß dân tßc ChFm Pa ß Vißt Nam
Dân tßc Chxm còn có tên gßi khác là Chàm, Chiêm, Chiêm Thành, Chxm Pa, Hroi&, thußc
nhóm ngôn ngÿ Malayô - Pôlinêxia. Dân tßc Chxm c± trú t¿p trung ß các tßnh Ninh Thu¿n,
Bình Thu¿n, ngoài ra còn có ß các tßnh An Giang, Bình ƒßnh, ƒßng Nai, Phú Yên, Tây Ninh
và thành phß Hß Chí Minh. Tr±ßc khi trß thành mßt trong 54 dân tßc cÿa Vißt Nam, ng±ßi
Chxm 3ã tÿng là th¿n dân cÿa v±¡ng qußc Chxm Pa 3 mßt v±¡ng qußc 3ã tÿng tßn t¿i t¿i mißn
trung n±ßc ta. Trong sußt quá trình trß vì và phát trißn, v±¡ng qußc này 3ã ph¿i tr¿i qua 3 thßi
kÿ lßn là thßi kÿ l¿p qußc (th¿ kÿ II 3 IV), ¾n ƒß Hóa (th¿ kÿ IV 3 XV) và b¿n 3ßa hóa (th¿ kÿ
XV 3¿n nay). Theo nh± tín ng±ÿng và tôn giáo thì ng±ßi Chxm ß mißn trung 3±ÿc chia thành
4 nhóm chính là Chxm Jat (ƒây là tßc ng±ßi v¿n duy trì tín ng±ÿng b¿n 3ßa và không bß ¿nh
h±ßng bßi b¿t kÿ mßt lo¿i hình tôn giáo nào khác), Chxm Bàlamôn (Tßc ng±ßi này ph¿n lßn
3ã bß ¿nh h±ßng vxn hóa và tín ng±ÿng cÿa Hindu giáo), Chxm Bàni (Là ng±ßi Chxm chßu ¿nh
h±ßng tÿ Islam giáo) và cußi cùng là Chxm Islam (3ây là tßc ng±ßi 3i theo Islam giáo chính thßng thußc dòng Sunny).
Chxm Pa h±ng thßnh nh¿t vào th¿ kß IX và X, sau 3ó d¿n d¿n suy y¿u d±ßi sÿc ép Nam ti¿n
cÿa các v±¡ng trißu ƒ¿i Vißt tÿ phía B¿c và các cußc chi¿n tranh vßi ƒ¿ qußc Khmer. Nxm
1471, Chxm Pa chßu th¿t b¿i n¿ng nß tr±ßc ƒ¿i Vißt và bß m¿t ph¿n lßn lãnh thß mißn b¿c vào
ƒ¿i Vißt. Ph¿n lãnh thß còn l¿i cÿa Chxm Pa ti¿p tÿc bß các chúa Nguyßn thôn tính l¿n l±ÿt và
3¿n nxm 1832 toàn bß v±¡ng qußc chính thÿc bß sáp nh¿p vào Vißt Nam.
2. Gißi thißu Kßi sßng g¿n lißn vßi nghß thu¿t Kiêu kh¿c cÿa dân tßc ChFm Pa
Khi nh¿c tßi nghß thu¿t 3iêu kh¿c, ng±ßi ta lißn ngh) tßi ngay nhÿng qußc gia có bß d¿y lßch
sÿ cùng nhÿng công trình 3iêu kh¿c 3ß sß làm mê m¿n ng±ßi xem nh± Trung Qußc, ¾n ƒß,
hay nghß thu¿t Kito giáo ß Châu Âu. Nh±ng có mßt dân tßc mà sÿ sách ghi chép là 3¿t không
rßng, ng±ßi không 3ông, l¿i là chÿ sß hÿu cÿa các công trình 3±ÿc 3ánh giá là kißt tác, 3¿c bißt
là 3iêu kh¿c. ƒó là dân tßc Chxm.
Ki¿n trúc Chxm có tÿ th¿ kÿ thÿ I sau công nguyên, là sÿ phát trißn nghß thu¿t sßm nh¿t ß khu
vÿc ƒông Nam Á, chßu ¿nh h±ßng t± t±ßng 3¿o giáo ¾n ƒß. Có thß nhìn th¿y mßt tßng quan
ki¿n trúc qua các di tích 3ßn tháp xây dÿng mßt kalan (ngôi 3ßn chính, bao quanh là nhÿng
tháp nhß, nhÿng công trình phÿ).
Các nhà ki¿n trúc 3ã nghiên cÿu, tßng k¿t các phong cách nghß thu¿t ki¿n trúc Chxm, tÿu trung
là: Phong cách Mÿ S¡n, phong cách Hòa Lai, phong cách ƒßng D±¡ng và phong cách Panagar.
Phong cách ƒßng D±¡ng 3±ÿc phát hißn vào th¿ kÿ thÿ X, 3±a nghß thu¿t Chxm lên tßi 3ßnh
cao cÿa nghß thu¿t dân tßc b¿n 3ßa. 5 CHþ NGH)A XÃ HÞI KHOA HÞC
Hißn nay, n¿u so vßi sß di tích ki¿n trúc cß Chxm Pa 3ã trß thành ph¿ tích thì nhÿng ngôi tháp
Chxm còn l¿i chß là mßt ph¿n nhß. Tuy nhiên, dù sß l±ÿng còn l¿i là ít ßi nh±ng chúng v¿n là
nhÿng b¿ng chÿng lßch sÿ r¿t thuy¿t phÿc vß mßt nßn nghß thu¿t ki¿n trúc cß 3ßc 3áo cÿa ng±ßi
Chxm thßi x±a. Nghß thu¿t xây dÿng 3ßn tháp cùng vßi nhÿng kÿ thu¿t ch¿m kh¿c trên g¿ch
là mßt thành tÿu nghß thu¿t 3ßc 3áo cÿa ng±ßi Chxm, 3ã làm nên mßt qu¿n thß ki¿n trúc mamg 3¿m d¿u ¿n Chxm Pa.
a. Ngußn gßc và chÿc nFng cÿa ki¿n trúc
Trong quá trình hình thành và phát trißn, Chxm 3ã 3ß l¿i nhißu d¿u ¿n vxn hóa khác nhau
không chß ß mißn Trung và Tây Nguyên mà còn ß mßt sß qußc gia ƒông Nam Á,... tÿ th¿
kß V 3 VII, ng±ßi Chxm Pa 3ã b¿t 3¿u xây dÿng nhÿng 3ißn thß cao 3¿p.
Theo ti¿ng Chxm, nhÿng 3ßn tháp 3±ÿc gßi là kalan
tÿc lxng, là n¡i các vß vua xây dÿng 3ß thß phÿng th¿n
linh. Nhÿng vß th¿n 3±ÿc thß t¿i 3ây có thß là th¿n
hÿy dißt Siva, phúc th¿n 3¿u ng±ßi mình voi Ganesha
ho¿c nhÿng vß Ph¿t tùy vào nißm tin và lòng kính mß
cÿa mßi vß vua. Tuy nhiên, xã hßi Chxm Pa ngày x±a
có sÿ k¿t hÿp giÿa v±¡ng quyßn và th¿n quyßn nên
nhißu tháp còn thß nhÿng vß vua Chxm. Vì v¿y, 3ßn
tháp Chxm 3±ÿc xây dÿng 3ß thß cúng th¿n linh. Tuy
Hình 1: Tháp Bà Ponagar. Ngußn (mytour.vn, 2016)
nhiên, n¿u xét riêng tÿng tháp thì thß tÿ chß là mßt
trong nhÿng chÿc nxng, nh±ng do h¿u h¿t các tháp
hißn nay không còn 3ß thß tÿ nên r¿t khó 3ß 3oán
3ßnh 3±ÿc nhÿng chÿc nxng khác.
Vißc vua Chxm dÿng các 3ßn thß th¿n 3±ÿc nh¿c tßi sßm nh¿t là vào th¿ kÿ VI trong bia
ký cÿa Bhadravarman I. Theo quan nißm ¾n ƒß giáo, nhÿng thánh 3±ßng hay 3ßn thß là
dinh thÿ cÿa các th¿n linh. Qua nhÿng gì còn sót l¿i 3¿n nay, có thß cho r¿ng, 3ßn tháp
Chxm 3±ÿc xây dÿng vßi mÿc 3ích tín ng±ÿng. ƒßng thßi nhÿng bia ký, 3ßn 3ài, t±ÿng
thß,... 3ã ph¿n ánh sinh 3ßng 3ßi sßng vxn hóa tinh th¿n cing nh± xã hßi Chxm Pa x±a.
b. Kÿ thu¿t ch¿m kh¿c trÿc ti¿p lên g¿ch 6 CHþ NGH)A XÃ HÞI KHOA HÞC
ƒißm 3¿c bißt trong 3ßn tháp Chxm là k) thu¿t ch¿m
kh¿c trÿc ti¿p lên g¿ch. Ng±ßi Chxm không dùng
các lßp vß trang trí ßp vào g¿ch mà 3ÿc, kh¿c trÿc
ti¿p vào t±ßng g¿ch 3ã 3±ÿc nung xong. Chính
nhÿng 3¿c tính 3¿c bißt tÿ g¿ch mà nó có thß làm v¿t
lißu xây dÿng bßn bß 3ßng thßi cing là ch¿t lißu lý
t±ßng cho 3iêu kh¿c, cßng thêm sÿ sáng t¿o, khéo
léo và tß mß cÿa nhÿng nhà 3iêu kh¿c Chxm cß 3
Hình 2: Nhÿng bÿc Diêu kh¿c Dßc Dáo.
làm cho nhÿng ngôi tháp Chxm trß thành nhÿng tác
Ngußn (mytour.vn, 2016)
ph¿m nghß thu¿t hoàn h¿o, 3ßc 3áo và mang s¿c thái
riêng bißt cÿa vxn minh Chxm Pa.
PH¾N 2: V`N HOÁ 2IÊU KH¾C NGHÞ THU¾T CH`M PA
1. Nghß thu¿t Kiêu kh¿c cÿa dân tßc ChFm Pa
Khi nh¿c tßi nghß thu¿t 3iêu kh¿c, ng±ßi ta lißn ngh) tßi ngay nhÿng qußc gia có bß d¿y lßch
sÿ cùng nhÿng công trình 3iêu kh¿c 3ß sß làm mê m¿n ng±ßi xem nh± Trung Qußc, ¾n ƒß,
hay nghß thu¿t Kito giáo ß Châu Âu. Nh±ng có mßt dân tßc mà sÿ sách ghi chép là 3¿t không
rßng, ng±ßi không 3ông, l¿i là chÿ sß hÿu cÿa các công trình 3±ÿc 3ánh giá là kißt tác, 3¿c bißt
là 3iêu kh¿c. ƒó là dân tßc Chxm. a. Ngußn gßc ra Kßi
Ki¿n trúc Chxm có tÿ th¿ kÿ thÿ I sau công nguyên, là sÿ phát trißn nghß thu¿t sßm nh¿t
ß khu vÿc ƒông Nam Á, chßu ¿nh h±ßng t± t±ßng 3¿o giáo ¾n ƒß. Có thß nhìn th¿y mßt
tßng quan ki¿n trúc qua các di tích 3ßn tháp xây dÿng mßt kalan (ngôi 3ßn chính, bao
quanh là nhÿng tháp nhß, nhÿng công trình phÿ).
Các nhà ki¿n trúc 3ã nghiên cÿu, tßng k¿t các phong cách nghß thu¿t ki¿n trúc Chxm, tÿu
trung là: Phong cách Mÿ S¡n, phong cách Hòa Lai, phong cách ƒßng D±¡ng và phong cách Panagar.
Phong cách ƒßng D±¡ng 3±ÿc phát hißn vào th¿ kÿ thÿ X, 3±a nghß thu¿t Chxm lên tßi
3ßnh cao cÿa nghß thu¿t dân tßc b¿n 3ßa.
ƒiêu kh¿c cÿa dân tßc Chxm cing thß hißn nét 3¿p kÿ v), hùng tráng trong các nhân v¿t, nay v¿n còn l±u giÿ.
ƒiêu kh¿c cß Champa có niên 3¿i chung tÿ th¿ kÿ VII 3 XVI, vßi các phong cách Mÿ S¡n
E1 (th¿ kÿ VII 3 VIII), Hòa Lai (3¿u th¿ kÿ IX), ƒßng D±¡ng (cußi th¿ kÿ IX), Trà Kißu
(th¿ kÿ X), Tháp M¿m (th¿ kÿ XII 3 XIII), Po Klaung Garai (th¿ kÿ XIV 3 XVI). 7 CHþ NGH)A XÃ HÞI KHOA HÞC
b. 2iêu kh¿c Ká ChFm Pa
Nghß Thu¿t 3iêu kh¿c cß Champa là mßt trong nhÿng nßn nghß thu¿t 3¿c s¿c trong kho
tàng di s¿n nghß thu¿t Vißt Nam, vßi nßn vxn hóa 3a tôn giáo và 3a dân tßc cÿa Vißt Nam,
góp ph¿n không nhß vào nßn vxn hóa 3a d¿ng 3ó có vxn hóa tôn giáo dân tßc Chxm vßi
nßn vxn hóa b¿n 3ßa lâu 3ßi, khi các tôn giáo ¾n ƒß du nh¿p vào Champa cing gißng nh±
mßt sß nßn vxn hóa trong khu vÿc Nam Á, ƒông Nam Á, ngoài nhÿng ¿nh h±ßng tôn giáo
cÿa ¿n ƒß, ng±ßi Chxm còn ti¿p thu c¿ nßn vxn hóa, phong tÿc và 3¿c bißt nghß thu¿t ki¿n
trúc, 3iêu kh¿c cÿa ¾n 3ß và khi ti¿p thu nhÿng thành tÿu vxn minh ¾n ƒß, ng±ßi Chxm
3ã b¿n 3ßa hóa nhanh chóng và sßm t¿o nên nhÿng nét 3ßc 3áo h¿p d¿n 3¿c s¿c riêng cÿa
mßt phong cách Chxm trên tÿng tác ph¿m 3iêu kh¿c .
Tr±ng bày t¿i b¿o tàng Mÿ thu¿t thành phß Hß Chí Minh các bÿc t±ÿng , phù 3iêu, bán
phù 3iêu th¿n ¾n ƒß Giáo, ng±ßi, 3ßng v¿t nh± t±ÿng Kinnara 3 vi nÿ thiên tiên, ng±ßi
c¿u nguyßn, phù 3iêu Dvarapala 3 th¿n Hß Pháp, nÿ th¿n, Kala 3 quái v¿t canh giÿ 3ßn
3ài, các hißn v¿t ki¿n trúc nh± 3ài thß, trÿ cÿa, Bán phù 3iêu nam th¿n, s± tÿ. 3ßu có niên
3ai tÿ th¿ kÿ thÿ VII 3 XIV, vßi ch¿t lißu chính là sa th¿ch thô, 3¿t nung.
Nhÿng tác ph¿m cÿa dân tßc Chxm 3±ÿc 3ánh giá ngang b¿ng vßi nhÿng nßn nghß thu¿t
lßn, ß quy mô th¿ gißi cing nh± ß quy mô vùng ƒông Nam Á, ví nh±: Ai C¿p, L±ÿng Hà,
¾n ƒß, Java, Kh¡-me, nghß thu¿t roman (Kitô giáo Âu châu, thßi trung cß).
2. Nghß thu¿t Kiêu kh¿c thß hißn Kßi sßng
a. Ho¿ ti¿t hoa vFn vßi hình hoa cúc
Hoa vxn hình hoa cúc th±ßng 3±ÿc nhìn th¿y trong
các 3ßn thß trên 3ài thß ß Mÿ S¡n E1, có niên 3¿i tÿ
th¿ kÿ VII-VIII. Hoa cúc 3±ÿc ch¿m trß thành 4 cánh
vßi mßt nhß hoa ß giÿa. Thßi gian và phong hóa
nh±ng nhÿng hoa vxn 3iêu kh¿c này v¿n còn hißn rõ,
3¿c bißt là trên lanh tô cÿa tháp A1 trong qu¿n thß
Mÿ S¡n, nhÿng bông hoa cúc 3±ÿc ch¿m kh¿c r¿t
Hình 3: Hßa ti¿t hoa vMn trên Nài thß
khéo léo, tinh t¿ và s¿c nét vßi tính 3ßi xÿng cÿa hoa
Mÿ S¡n E1. Ngußn (chammuseum.vn, 2020)
cúc vßi lá thân leo.Mßt cách nh¿ nhàng, tác ph¿m
3iêu kh¿c bao gßm nhißu cánh hoa chÿm l¿i vßi nhau nh± mßt bông hoa 3ang nß. 8 CHþ NGH)A XÃ HÞI KHOA HÞC