Chức năng kinh tế - dịch vụ của Báo chí Việt Nam trong bối cảnh chuyển đổi số báo chí hiện nay
Khái niệm và đặc điểm cơ bản của kinh tế báo chí. Thị trường báo chí. Đối tượng tiêu thụ của thị trường báo chí. Chức năng kinh tế - dịch vụ của báo chí. Tài liệu giúp bạn tham khảo, ôn tập và đạt kết quả cao. Mời đọc đón xem!
Tài liệu liên quan:
Preview text:
HỌC VIỆN BÁO CHÍ VÀ TUYÊN TRUYỀN
VIỆN BÁO CHÍ – TRUYỀN THÔNG TIỂU LUẬN
MÔN: CƠ SỞ LÝ LUẬN BÁO CH Í Học viên
: Đinh Thị Hương Gian g Khóa : 30.1 Giảng viên h ớ
ư ng dẫn : PGS.TS Đinh Thị Thu Hằng Hà ộ
N i, tháng 3 năm 2024
HỌC VIỆN BÁO CHÍ VÀ TUYÊN TRUYỀN
VIỆN BÁO CHÍ – TRUYỀN THÔNG TIỂU LUẬN
MÔN: CƠ SỞ LÝ LUẬN BÁO CH Í
ĐỀ TÀI: CHỨC NĂNG KINH Ế T - DỊCH Ụ V CỦA BÁO CH Í
VIỆT NAM TRONG Ố B I Ả C NH CHU Ể Y N Ổ
Đ I SỐ BÁO CH Í HIỆN NAY Học viên
: Đinh Thị Hương Gian g Khóa : 30.1 Giảng viên h ớ
ư ng dẫn : PGS.TS Đinh Thị Thu Hằng
Hà Nội, tháng 3 năm 2024 MỤC LỤC
MỞ ĐẦU .............................................................................................................. 1
CHƯƠNG 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ KINH TẾ BÁO CHÍ .............. 4
1.1. Khái niệm và đặc điểm cơ bản của kinh tế báo chí .................................. 4
1.2. Thị trường báo chí .................................................................................... 5
1.3. Đối tượng tiêu thụ của thị trường báo chí ................................................ 6
1.4. Chức năng kinh tế - dịch vụ của báo chí .................................................. 7
CHƯƠNG 2: THỰC TRẠNG CỦA CHỨC NĂNG KINH TẾ - DỊCH VỤ CỦA
BÁO CHÍ VIỆT NAM TRONG BỐI CẢNH CHUYỂN ĐỔI SỐ BÁO CHÍ
HIỆN NAY ......................................................................................................... 10
2.1. Bối cảnh báo chí Việt Nam hiện nay ....................................................... 10
2.2. Biểu hiện của chức năng kinh tế - dịch vụ trong bối cảnh chuyển đổi số
báo chí hiện nay .............................................................................................. 10
2.3. Một số mô hình hoạt động kinh tế báo chí đặc thù tại Việt Nam ............ 12
2.4. Thực trạng của hoạt động kinh tế báo chí trong bối cảnh chuyển đổi số
báo chí Việt Nam hiện nay .............................................................................. 15
CHƯƠNG 3: VẤN ĐỀ ĐẶT RA VÀ MỘT SỐ KHUYẾN NGHỊ KHOA HỌC
GIÚP NÂNG CAO HIỆU QUẢ CỦA CHỨC NĂNG KINH TẾ - DỊCH VỤ
CỦA BÁO CHÍ VIỆT NAM TRONG BỐI CẢNH CHUYỂN ĐỔI SỐ BÁO
CHÍ HIỆN NAY ................................................................................................. 19
3.1. Những thành tựu đạt được của hoạt động kinh tế báo chí trong bối cảnh
chuyển đổi số báo chí tại Việt Nam hiện nay ................................................. 19
3.2. Những thách thức và khó khăn trong quá trình thực hiện các hoạt động
kinh tế báo chí trong bối cảnh chuyển đổi số báo chí tại Việt Nam hiện nay . 19
3.3. Một số khuyến nghị khoa học giúp nâng cao hiệu quả của chức năng kinh
tế - dịch vụ của báo chí Việt Nam hiện nay .................................................... 21
KẾT LUẬN ......................................................................................................... 24
TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................. 25 1 MỞ ĐẦU
1. Lý do lựa chọn đề tài
Báo chí đã xuất hiện cách đây hơn 2000 năm dưới dạng những tờ truyền tin
đơn giản nhất được dán ở nơi đông người. Qua tiến trình lịch sử, cùng với sự phát
triển của những công nghệ mới, báo chí cũng có nhiều biến đổi. Từ dạng báo in
đơn giản nhất, rồi có thêm trang trí, hình ảnh đến báo phát thanh, truyền hình và
thể loại ra đời muộn nhất nhưng có sức ảnh hưởng hiện nay - báo mạng điện tử.
Báo chí có 5 chức năng cơ bản: Chức năng thông tin, Chức năng định hướng,
Chức năng văn hóa – giáo dục, Chức năng giám sát và phản biện xã hội, Chức
năng giải trí và Chức năng kinh tế - dịch vụ.[4]
Tại Việt Nam, nền kinh tế thời kỳ trước đổi mới (ở miền Bắc là từ năm 1958,
trong phạm vi cả nước là từ năm 1976) là nền kinh tế xã hội chủ nghĩa theo mô
hình Liên Xô, với đặc trưng là sự thống trị của chế độ công hữu xã hội chủ nghĩa
về tư liệu sản xuất biểu hiện dưới hai hình thức - sở hữu toàn dân và sở hữu tập
thể. Lúc này, báo chí không được coi là một sản phẩm hàng hóa, mà chỉ đơn thuần
là một sản phẩm tuyên truyền. Chính vì vậy, báo chí không có chức năng kinh tế - dịch vụ xã hội.
Hiện nay, nền kinh tế Việt Nam là nền kinh tế thị trường định hướng xã hội
chủ nghĩa. Trong bối cảnh đó, báo chí được coi là một sản phẩm hàng hóa. Nghĩa
là, báo chí cũng có giá trị, giá trị sử dụng, có giá thành, giá bán và chịu sự chi
phối của quy luật thị trường. Thế nhưng, báo chí là một sản phẩm hàng hóa đặc
biệt. Tính chất đặc biệt của loại sản phẩm này được thể hiện trên nhiều khía cạnh,
từ tổ chức sản xuất, sử dụng và tổ chức lao động, cho đến định giá bán, công
chúng - khách hàng - thị trường, cách thức tiêu thụ, giá trị hàng hóa và hiệu quả...
Trong bối cảnh cuộc cách mạng khoa học công nghệ bùng nổ, báo mạng điện
tử đang dần chiếm ưu thế hơn hẳn so với các loại hình báo chí còn lại. Báo chí
nói chung và báo mạng điện tử nói riêng đang phải đối mặt với sự cạnh tranh khốc
liệt với các loại hình truyền thông khác để đáp ứng nhu cầu ngày càng đa dạng
của công chúng. Chính vì vậy, chức năng kinh tế - dịch vụ của báo chí cũng cần
được phát huy tối đa, để đảm bảo những nguyên tắc cơ bản của báo chí song song
với việc thúc đẩy kinh tế báo chí phát triển hiệu quả.
Nhận thức được tầm quan trọng của Chức năng kinh tế - dịch vụ của báo chí,
tác giả quyết định lựa chọn nghiên cứu đề tài: “Chức năng kinh tế - dịch vụ của
Báo chí Việt Nam trong bối cảnh chuyển đổi số báo chí hiện nay” với hy vọng 2
làm rõ một số cơ sở lý luận, biểu hiện và thực trạng của kinh tế báo chí. Từ đó, đề
xuất một số giải pháp liên quan đến việc nâng cao hiệu quả chức năng kinh tế -
dịch vụ của báo chí Việt Nam hiện nay.
2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
2.1. Mục đích nghiên cứu
Trên cơ sở nghiên cứu lý luận, tổng kết thực tiễn, từ đó đề xuất các giải pháp
nhằm nâng cao hiệu quả trong việc thực hiện chức năng kinh tế - dịch vụ của báo
chí trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế hiện nay.
2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu
- Hệ thống một số vấn đề lý luận về kinh tế báo chí, những tác động cơ bản
của nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc
tế đến chức năng kinh tế - dịch vụ của báo chí.
- Phân tích biểu hiện của chức năng kinh tế - dịch vụ của báo chí. Đồng
thời đánh giá thực trạng kinh tế báo chí tại Việt Nam hiện nay.
- Đề xuất một số giải pháp nâng cao hiệu quả chức năng kinh tế - dịch vụ
của báo chí Việt Nam hiện nay.
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
- Đối tượng nghiên cứu: Chức năng kinh tế dịch vụ của báo chí
- Phạm vi nghiên cứu: Kinh tế báo chí Việt Nam trong vòng 5 năm trở lại đây
4. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu 4.1. Cơ sở lý luận
Đề tài dựa trên cơ sở lý luận chung về chức năng của báo chí, lao động nhà
báo, tổ chức tòa soạn báo chí; lý luận về chức năng, đặc điểm, phương thức tác
động và xu hướng phát triển của báo mạng điện tử; cơ sở lý luận về hoạt động
sáng tạo tác phẩm báo chí.
4.2. Phương pháp nghiên cứu
- Phương pháp luận: Sử dụng phương pháp luận của chủ nghĩa Mác – Lênin
là chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử xuyên suốt quá trình nghiên cứu. 3
- Phương pháp cụ thể: Phương pháp tổng hợp – nghiên cứu tài liệu giúp tổng
hợp, hệ thống hóa một số vấn đề lý luận về kinh tế báo chí
5. Kết cấu của tiểu luận
Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, tiểu luận có kết cấu 3 chương:
- Chương 1: Một số vấn đề lý luận về kinh tế báo chí
- Chương 2: Thực trạng của chức năng kinh tế - dịch vụ của báo chí Việt
Nam trong bối cảnh chuyển đổi số báo chí hiện nay
- Chương 3: Đề xuất giải pháp nâng cao hiệu quả chức năng kinh tế - dịch
vụ của báo chí Việt Nam trong bối cảnh chuyển đổi số báo chí hiện nay 4
CHƯƠNG 1: MỘT SỐ VẤN Ề
Đ LÝ LUẬN VỀ KINH TẾ BÁO CH Í
1.1. Khái niệm và đặc điểm cơ bản của kinh tế báo chí
Trong mọi lĩnh vực của đời sống, kinh tế luôn là một khía cạnh đóng vai trò
vô cùng quan trọng. "Kinh tế" là thuật ngữ được nhiều nhà nghiên cứu trên thế
giới quan tâm, đồng thời chính họ cũng đặt ra nhiều khái niệm thuộc vào kinh tế cần được lý giải.
Ở nhiều quốc gia trên thế giới, ngành báo chí truyền thông được coi là một
trong những lĩnh vực kinh tế hàng đầu, với doanh thu hàng năm đáng kể. Đây
cũng là một lĩnh vực mà các nhà quản lý đặt sự chú trọng vào việc phát triển, dựa
trên ba yếu tố chính: cung cấp thông tin, giải trí và kinh doanh.
Trước năm 1986, tại Việt Nam, do điều kiện lịch sử, báo chí hoạt động dưới
cơ chế tập trung và bao cấp, không tập trung vào việc phát triển kinh tế báo chí.
Cơ sở vật chất, kỹ thuật và tài chính đều gặp nhiều khó khăn, dẫn đến điều kiện
sống của những người làm báo rất khó khăn. Tuy nhiên, sau khi Việt Nam chính
thức chuyển đổi sang kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, chức năng
kinh tế - dịch vụ của báo chí chính thức xuất hiện.
Trong cuốn Truyền thông đại chúng, GS. Tạ Ngọc Tấn đưa ra khái niệm của
kinh tế báo chí như sau: "Kinh tế báo chí là các hoạt động nhằm mang lại lợi
nhuận trên cơ sở hoạt động báo chí truyền thông" [11]
Bên cạnh đó, tác giả Nguyễn Gia Quý cho rằng thuật ngữ “kinh tế báo chí”
là cách người ta tổ chức hoạt động báo chí nhằm đạt được hiệu quả kinh tế cao
nhất, đem lại lợi nhuận của cơ quan báo chí, bảo đảm sự tồn tại, phát triển của tờ
báo, nâng cao đời sống người làm báo; đồng thời đóng góp vào sự phát triển kinh
tế - xã hội của đất nước. Hiểu theo cách thứ hai, là báo chí tham gia làm kinh tế
trong khuôn khổ pháp luật quy định. Ở khái niệm này, tác giả Nguyễn Gia Quý
xem xét thuật ngữ “kinh tế báo chí” theo một nghĩa rộng, bao gồm mục đích, bản
chất và nguyên tắc của hoạt động kinh tế báo chí. [9]
Tác giả Bùi Chí Trung cũng đưa ra khái niệm kinh tế báo chí, trong cuốn
“Kinh tế báo chí” như sau: “Kinh tế báo chí là hoạt động kinh tế của các cơ quan
báo chí trong quá trình sử dụng con người, cơ sở vật chất, kỹ thuật, tài chính...
để đi đến hiệu quả tối đa mà các cơ quan báo chí nói riêng và công nghiệp truyền
thông nói chung có thể đạt được.”[12] Ở khái niệm này, tác giả Bùi Chí Trung đã
xem xét khái niệm kinh tế báo chí dưới góc độ bản chất của kinh tế báo chí và
mục đích của hoạt động kinh tế báo chí. 5
Như vậy, có thể hiểu rằng: Kinh tế báo chí là một chức năng quan trọng
trong hoạt động báo chí, tập trung vào các hoạt động kinh doanh và tài chính
liên quan đến việc sản xuất, phân phối và tiêu thụ các sản phẩm truyền thông
như báo, tạp chí, truyền hình, radio, và các nền tảng truyền thông trực tuyến,
đảm bảo các nguyên tắc cơ bản của báo chí và quy định pháp luật hiện hành.
Đồng thời, kinh tế báo chí bao gồm các hoạt động như quảng cáo, bán bản
quyền, thuê quảng cáo, và các hình thức khác để tạo ra doanh thu và lợi nhuận
cho các tổ chức truyền thông.
Theo tác giả Bùi Chí Trung, kinh tế báo chí có bốn đặc điểm cơ bản:
- Kinh tế báo chí có đầy đủ tư cách là một trong những thành tố của hệ thống
kinh tế quốc dân, đó chính là đặc điểm cơ bản đầu tiên của kinh tế báo chí,
xuất phát từ bản chất của nó là một hoạt động sản xuất phục vụ đời sống xã hội.
- Đặc điểm cơ bản thứ hai của kinh tế báo chí là thông tin đã trở thành một sản
phẩm hàng hóa: Cũng như bất kỳ hàng hóa nào, báo chí có giá trị tiêu thụ và giá trị đơn thuần.
- Đặc điểm quan trọng thứ ba của kinh tế báo chí, đó là mối quan hệ đặc thù
giữa nhà sản xuất và người tiêu thụ: Khi con người có nhu cầu về thông tin,
họ phải đi tìm "đối tượng mang thông tin mà họ cần" và mua thông tin đó.
Như vậy, "quan hệ thị trường" giữa nhà sản xuất thông tin báo chí và những
người tiêu thụ đã xuất hiện và bắt đầu quá trình trao đổi giữa họ, trong quá
trình đó cả hai bên đều thỏả mãn nhu câu của mình.
- Đặc điểm kinh tế thứ tư của báo chí được thể hiện ở các mô hình kinh doanh
và phương thức tạo lập thị trường. Cũng như bất kỳ hàng hóa nào, thông tin
báo chí trên thị trường có dạng một đơn vị hàng hóá nhất định.
1.2. Thị trường báo chí
Trong cuốn “Những vấn đề của báo chí hiện đại”, TS. Đinh Hoàng Cúc và
TS. Đức Dũng nhận định: "Thị trường báo chí là nơi diễn ra quá trình mua, bán
sản phẩm báo chí, thực hiện những hợp đồng quảng cáo hoặc những cam kết tài
trợ để thông qua đó quảng bá cho thương hiệu các sản phẩm. Việc ra đời thị
trường báo chí luôn có ý nghĩa lớn đối với mỗi nền báo chí, đánh dấu bước phát
triển của báo chí". [2, tr.122]
Tác giả Nguyễn Bích Yến cho rằng: Khi báo chí "bước vào" nền kinh tế thị
trường thì nó sẽ tạo ra thị trường báo chí của riêng nó. Vì thế, chúng ta có thể coi
tòa soạn báo chí hoặc hãng phát thanh - truyền hình như doanh nghiệp - một chủ 6
thể kinh doanh độc lập, có tư cách pháp nhân, hoạt động kinh doanh tuân thủ các
nguyên tắc báo chí và tuân thủ các quy luật kinh tế. [1, tr.16]
Theo đó, báo chí trong nền kinh tế thị trường sẽ chịu tác động quy luật chung
của nền kinh tế thị trường. Xong, đồng thời, do báo chí là một sản phẩm đặc biệt,
nên báo chí cũng sẽ tạo ra một thị trường riêng với những đặc điểm riêng biệt.
Sự khác biệt lớn nhất nằm ở việc tự bản thân thị trường báo chí sản xuất ra sản
phẩm (tin tức) và có tác động tới hai thị trường: hàng hóa và dịch vụ. [12]
Việc thống kê quy mô thị trường báo chí cũng có những phương thức riêng
biệt. Quy mô thị trường báo chí cần được thống kê bằng số lượng phát hành (đối
với báo in); hoặc sữ liệu thống kê về quy mô, tần suất, các chỉ số về tỷ lệ người
xem,v.v đối với những loại hình khác. Các chỉ số này sẽ là dữ liệu giúp các doanh
nghiệp, người đặt quảng cáo quyết định xem liệu có đặt quảng cáo hay không.
Như vậy, có thể hiểu rằng, thị trường truyền thông báo chí là nơi diễn ra các
hoạt động thương mại, trao đổi thông tin và giao dịch với những đặc điểm riêng
biệt. Các đối tượng tham gia vào thị trường này bao gồm nhóm công chúng báo
chí (khách hàng), các doanh nghiệp và các bên liên quan khác với nhóm cung cấp
dịch vụ (như các tòa soạn báo, các cơ quan truyền hình, nhà báo).
Thị trường truyền thông báo chí tạo ra một môi trường cạnh tranh ngày càng
tăng, với cả thách thức và động lực, thúc đẩy các tổ chức báo chí tạo ra các chiến
lược kinh doanh riêng để định hình và phát triển, từ đó tạo ra doanh thu và dấu ấn hoạt động trong ngành.
1.3. Đối tượng tiêu thụ của thị trường báo chí
Đối tượng tiêu thụ của thị trường báo chí là công chúng báo chí.
Theo PGS. TS Nguyễn Văn Dững: “Công chúng báo chí là quần thể dân cư
hay nhóm đối tượng mà báo chí hướng tác động của mình vào để cung cấp, trao
đổi và chia sẻ thông tin, thuyết phục gây ảnh hưởng để có thể làm thay đổi nhận
thức, thái độ, hành vi của họ theo mục đích thông tin nhất định. Về khía cạnh kinh
tế, công chúng báo chí là khách hàng của cơ quan báo chí; trên khía cạnh xã hội,
là lực lượng quan trọng, quyết định vai trò, vị thế xã hội của cơ quan báo chí”.[4]
Trong cuốn “Understanding Media Economics” (Tạm dịch: Hiểu về kinh tế
Truyền thông), tác giả Doyle đã viết: “Công chúng chính là nguồn tiên tệ cho các
công ty truyền thông, bởi vì họ mang đến doanh thu quảng cáo - thứ là một nguồn 7
thu nhập chính cho truyền hình và phát thanh thương mại, cung cấp dịch vụ truyền
thông trực tuyến, báo chí và nhà xuất bản tạp chí”.[13]
Như vậy, có thể hiểu rằng, công chúng báo chí chính là khách hàng của lĩnh
vực báo chí, có những đặc điểm riêng tác động đến việc họ nhận thức thế nào về
sản phẩm báo chí và thực hiện quyết định mua bán. Đồng thời, công chúng báo
chí cũng chịu sự tác động bởi những thông tin mà báo chí cung cấp.
1.4. Chức năng kinh tế - dịch vụ của báo chí
Như đã đề cập trong phần Mở đầu, trong nền kinh tế bao cấp, quảng cáo
được coi là một hiện tượng ngoại lại khi thị trường luôn trong trạng thái cung
không đủ cầu. Phải cho đến sau năm 1986, khi kinh tế Việt Nam chính thức chuyển
đổi sang nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, chức năng kinh tế -
dịch vụ của báo chí mới xuất hiện.
Theo PGS.TS Nguyễn Văn Dững, trong chức năng kinh tế - dịch vụ của báo
chí, quảng cáo là vấn đề có ý nghĩa quan trọng, bởi lẽ:
Một là, quảng cáo là nhu cầu sống còn, nhu cầu phát triển của chính bản thân
nền kinh tế thị trường sản xuất hàng hoa trong điều kiện khoa học - công nghệ
phát triển. Cùng một mặt hàng, một loại sản phẩm nhưng có nhiều nhà sản xuất
và sản xuất với khối lượng lớn, do đó cần phải cạnh tranh, cần nhanh chóng mở
rộng những người mua hàng và thị trường, đẩy nhanh tốc độ tiêu thụ sản phẩm
hàng hóá và dịch vụ. Báo chí thỏả mãn nhu cầu này của nền kinh tế tức là góp
phần thúc đẩy sản xuất phát triển, vì nó kích thích, mở rộng và đẩy nhanh tốc độ
tiêu thụ sản phẩm hàng hóa, dịch vụ trong nhân dân - khách hàng, mở rộng thị
trường hàng hóa và dịch vụ.
Hai là, chính các cơ quan báo chí cũng cần có nguồn thu từ quảng cáo để tự
hạch toán, trang trải thu - chi. Đăng tải quảng cáo cũng chính là nhu cầu của bản
thân các cơ quan báo chí (báo in, phát thanh, truyền hình, báo mạng điện tử) để
thu lợi nhuận. Vì muốn tồn tại và phát triển, báo chí cần có nguồn tài chính để
thu, chi, để đổi mới công nghệ làm báo, để nâng cao đời sống người lao động,
phục vụ công chúng - khách hàng và tăng sức cạnh tranh...
Ba là, việc nhận thức quảng cáo là chức năng xã hội của báo chí, trước hết
là để tự giác thực hiện nó một cách có nguyên tắc và mang tính chuyên nghiệp.
Trong xã hội hiện đại, khi quá trình phân công lao động xã hội ngày càng sâu sắc,
trước yêu cầu nâng cao tính chuyên nghiệp của báo chí, nếu không phải chức năng
xã hội của mình thì báo chí không nên làm quảng cáo; nhưng nếu nhận thức rõ 8
ràng nghĩa vụ xã hội của mình thì cần phải làm một cách chuyên nghiệp và hiệu quả hơn. 9
TIỂU KẾT CHƯƠNG 1
Kinh tế báo chí là một ngành kinh tế có thể tạo ra lợi nhuận lớn và là ngành
kinh tế mũi nhọn của nhiều quốc gia trên thế giới. Trong đó, tin tức và các sản
phẩm của hoạt động báo chí, truyền thông, dù là in ấn hay trực tuyến đều là hàng
hóa, có thể trao đổi, mua bán; đáp ứng nhu cầu về thông tin, chính trị, giáo dục,
giải trí... của công chúng. Tuy nhiên, báo chí, truyền thông chỉ trở thành một ngành
công nghiệp khi việc sản xuất được diễn ra trên quy mô, dây chuyền lớn, với sự
hỗ trợ của công nghệ, kỹ thuật cùng các cơ chế, chính sách và điều tiết từ chính phủ.
Hoạt động kinh tế báo chí là các hoạt động do cơ quan báo chí thực hiện hoặc
liên kết thực hiện nhằm mang lại nguồn thu, lợi nhuận và bảo đảm cho hoạt động,
phát triển của cơ quan báo chí. Nền kinh tế báo chí phát triển phần lớn dựa trên
sản phẩm hàng hóa báo chí, truyền thông và dịch vụ quảng cáo trên các phương tiện truyền thông.
Thị trường báo chí là một thị trường đặc biệt, với những đặc điểm riêng biệt.
Sản phẩm của báo chí chính là thông tin, chịu sự chi phối chung của quy luật thị
trường. Xong, sản phẩm báo chí vẫn được coi là một loại hàng hóa đặc biệt. Công
chúng báo chí chính là khách hàng của hoạt động kinh tế báo chí. 10
CHƯƠNG 2: THỰC TRẠNG CỦA CHỨC NĂNG KINH TẾ - DỊCH
VỤ CỦA BÁO CHÍ VIỆT NAM TRONG BỐI CẢNH CHUYỂN ĐỔI SỐ BÁO CHÍ HIỆN NAY
2.1. Bối cảnh báo chí Việt Nam hiện nay
Báo chí Việt Nam đang trải qua một giai đoạn đầy biến động và phát triển
trong bối cảnh toàn cầu hóa và sự phổ biến của công nghệ thông tin. Công nghệ
thông tin đã tạo ra một sự đột phá đối với báo chí Việt Nam. Internet và mạng xã
hội đã tạo ra một nền tảng mới giúp báo chí tiếp cận tới công chúng.
Quyết định số 348/QĐ-TTg ngày 6/5/2023 của Thủ tướng Chính phủ phê
duyệt Chiến lược “Chuyển đổi số báo chí đến năm 2025, định hướng đến năm
2030”, theo đó mục tiêu của chiến lược là: “Chuyển đổi số báo chí nhằm mục tiêu
xây dựng các cơ quan báo chí theo hướng chuyên nghiệp, nhân văn, hiện đại; làm
tốt sứ mệnh thông tin tuyên truyền phục vụ sự nghiệp cách mạng của Đảng, sự
nghiệp đổi mới của đất nước; đảm bảo vai trò dẫn dắt, định hướng dư luận xã hội,
giữ vững chủ quyền thông tin trên không gian mạng; đổi mới hiệu quả trải nghiệm
của độc giả; tạo nguồn thu mới; thúc đẩy phát triển ngành công nghiệp nội dung số”.
Bên cạnh đó, hoạt động kinh tế báo chí hiện nay đang đối mặt với rất nhiều
cạnh tranh cũng như vận hội. Cạnh tranh trong thị trường báo chí Việt Nam diễn
ra chính giữa các loại hình báo chí, và diễn ra giữa báo chí với các phương tiện
truyền thông khác, điển hình là mạng xã hội.
Có thể nói, Báo chí Việt Nam đang trên lộ trình đổi mới toàn diện, lấy chuyển
đổi số làm trọng tâm để đáp ứng nhanh chóng nhu cầu ngày càng phong phú của
công chúng trong bối cảnh Hội nhập kinh tế. Các hoạt động kinh tế báo chí cũng
ngày càng trở nên đa dạng, phong phú và biểu hiện dưới nhiều hình thức.
2.2. Biểu hiện của chức năng kinh tế - dịch vụ trong bối cảnh chuyển đổi số báo chí hiện nay
Chức năng kinh tế - dịch vụ của báo chí được biểu hiện thông qua ba mô
hình hoạt động chính: Quảng cáo; Dịch vụ quảng bá, truyền thông thông tin theo
yêu cầu; Các hoạt động xã hội hóa. 2.2.1. Quảng cáo
Như đã phân tích, quảng cáo được coi là một biểu hiện quan trọng trong chức
năng kinh tế - dịch vụ của báo chí. Tại Việt Nam, sau năm 1986, khi nền kinh tế 11
chuyển sang kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, quảng cáo dần trở
thành một hoạt động quen thuộc giúp thúc đẩy tiêu thụ hàng hóa, dịch vụ.
Quảng cáo trên báo chí đã trở thành một hoạt động vô cùng đặc thù và có ý
nghĩa quan trọng, không chỉ đóng góp tích cực cho sự phát triển của nền kinh tế
mà còn cung cấp nguồn thu quan trọng cho các cơ quan báo chí. Điều này là do
sự phát triển của sản xuất hàng hóa hàng loạt trong nền kinh tế thị trường, kết hợp
với việc áp dụng công nghệ và kỹ thuật hiện đại, đã tạo ra một môi trường cạnh
tranh gay gắt giữa các nhà sản xuất và các sản phẩm, dịch vụ khác nhau.
Sự cạnh tranh này đã thúc đẩy các doanh nghiệp phải tìm kiếm các phương
tiện quảng cáo để nhanh chóng mở rộng thị trường và thu hút khách hàng. Trong
bối cảnh này, vai trò của báo chí trong việc quảng cáo trở nên vô cùng quan trọng.
Khi báo chí thực hiện tốt chức năng quảng cáo, nó sẽ kích thích và thúc đẩy sự
phát triển kinh tế - xã hội bằng cách tạo ra nhu cầu trong tiêu dùng, giúp tăng
cường sản xuất và phát triển kinh tế. Việc kích thích nhu cầu tiêu dùng là một
trong những vấn đề cơ bản và quan trọng nhất trong nền kinh tế thị trường, vì
không có nhu cầu tiêu dùng hoặc nhu cầu thấp sẽ dẫn đến sự suy giảm hoặc kém
phát triển trong sản xuất.
Tuy nhiên, hiệu quả kinh tế quảng cáo của cơ quan báo chí tùy thuộc vào
phương thức phát hành hay phủ sóng, phụ thuộc vào sản phẩm báo chí "sống" nhờ
chỉ số phát hành hay chủ yếu nhờ hợp đồng quảng cáo....
2.2.2. Dịch vụ truyền thông, quảng bá thông tin theo yêu cầu
Thực tế đã chứng minh rằng truyền thông và quảng cáo đóng vai trò không
thể thiếu trong việc quảng bá thương hiệu, xây dựng dư luận, và truyền đạt thông
tin đến khách hàng một cách hiệu quả và tiết kiệm chi phí. Dịch vụ truyền thông
trên báo chí, trong trường hợp này, được hiểu là việc viết bài quảng bá về sản
phẩm hoặc dịch vụ, không chỉ giúp khách hàng hiểu rõ về hoạt động kinh doanh
mà còn cần tạo ra ấn tượng mạnh mẽ để kích thích khách hàng sử dụng sản phẩm
hoặc dịch vụ đó. Do đó, việc sử dụng các dịch vụ truyền thông và quảng cáo của
báo chí để phổ biến thông tin với chi phí phù hợp đang trở thành một mục tiêu
quan trọng của các chủ đầu tư và doanh nghiệp, với mong muốn đưa sản phẩm và
thương hiệu của họ đến gần hơn với người tiêu dùng.
Hình ảnh của doanh nghiệp được truyền tải bởi báo chí (bên thứ ba của đại
diện của quan hệ cộng đồng) nên được đánh giá là khách quan và dễ tạo dựng
lòng tin hơn so với hoạt động quảng cáo thường mang tính chất thông tin một 12
chiều và một khi những thông tin về doanh nghiệp đã được công chúng thừa nhận,
tạo ra dư luận tốt, nó sẽ có sức lan tỏả rộng lớn.
2.2.3. Các hoạt động xã hội hóa
Xã hội hóa trong lĩnh vực kinh tế báo chí thể hiện ở một số nội dung chính:
Xã hội hóa về nguồn nhân lực và công nghệ: Đơn giản là việc kêu gọi sự
đóng góp của năng lực và kiến thức từ cộng đồng trong việc tạo ra các chương
trình sản xuất, hay nói cách khác, sử dụng nguồn thông tin và bài viết từ một đội
ngũ cộng tác viên bên ngoài tổ chức báo chí để sản xuất ra các ấn phẩm báo chí,
chương trình truyền hình, và nhiều hơn nữa.
Xã hội hóa về nội dung: Qua việc thực hiện công tác xã hội hóa nội dung báo
chí, đa dạng các tầng lớp trong xã hội được cung cấp kiến thức khoa học và văn
hóa thông qua các chương trình giải trí, giáo dục, âm nhạc, nghệ thuật được sản
xuất bởi các đối tác bên ngoài cơ quan báo chí, với chất lượng đáng tin cậy để
phát hành hoặc phát sóng.
Xã hội hóa về nguồn kinh phí hoạt động: Trong cơ chế thị trường, sản phẩm
báo chí và phát thanh đã trở thành hàng hóa - dịch vụ đặc biệt. Hiện nay, nguồn
kinh phí từ quảng cáo và các nguồn tài trợ xã hội đóng vai trò quan trọng trong sự
phát triển của các tổ chức báo chí.
2.3. Một số mô hình hoạt động kinh tế báo chí đặc thù tại Việt Nam
2.3.1. Các mô hình hoạt động kinh tế báo chí của báo in, tạp chí
Tại Việt Nam, mô hình hoạt động kinh tế báo chí của báo in, tạp chí gồm hai
mô hình chính: Phát hành tạp chí và Hệ thống tạp chí giải trí chỉ dẫn. Phát hành báo chí
Trong cuốn Kinh tế báo chí, tác giá Bùi Chí Trung chỉ ra rằng: “Phát hành
báo chí là hình thức bán các sản phẩm của báo, tạp chí (phụ trương, phụ san)
theo giá đính kèm. Ngoài việc phát hành miễn phí cho một số đối tượng theo quy
định của Nhà nước thì phát hành và bán báo cũng là nguồn thu đáng kể. Phát
hành là "chìa khoa vàng" để báo chí mở rộng cánh cửa bước vào thị trường, là
khâu cuối cùng quyết định sinh mệnh của tờ báo. Phát hành báo chí hiệu quả góp
phần tạo uy tín, tăng khả năng cạnh tranh và bảo đảm nguồn thu cho cơ quan báo chí”. 13
Các hình thức phát hành báo chí bao gồm: - Phát hành qua đại lý
- Phát hành qua đường bưu điện
- Phát hành tại tòa soạn
- Phát hành ở nước ngoài
- Tổ chức, cá nhân đăng ký phát hành
Hệ thống tạp chí giải trí chỉ dẫn
Trong bối cảnh chung của nền kinh tế hội nhập, báo chí Việt Nam cũng liên
tục biến đổi mạnh mẽ theo nhiều chiều hướng khác nhau, về cải nội dung, số
lượng và chất lượng. Dòng tạp chí giải trí – chỉ dẫn là một trong những mô hình
sản phẩm báo chí mới, có hiệu quả trên thị trường nhằm phuc vụ một nhóm đối
tượng công chúng chuyên biệt.
Dòng tạp chí mới mẻ này chỉ thực sự phát triển mạnh mẽ trong khoảng hai
chục năm trở lại đây bắt đầu từ khi tạp chí Thời trang trẻ chính thức ra đời năm
1993. Với mục đích phục vụ cho nhóm công chúng chuyên biệt về nhu cầu thông
tin, như về thời trang, sức khỏe, phương tiện, thể thao, khoa học công nghệ..., các
tạp chí giải trí - chỉ dẫn đã tăng lên rõ rệt về số lượng, nội dung và hình thức cũng
có nhiều đổi mới, hiện đại, đáp ứng sự thay đổi không ngừng của công chúng tiếp nhận.
2.3.2. Các mô hình hoạt động kinh tế báo chí đặc thù của phát thanh
Với loại hình phát thanh, có hai mô hình kinh tế đặc thù là: Mô hình phát
thanh chuyên biệt và chỉ dẫn; Dịch vụ trên hệ thống truyền thanh cơ sở.
Mô hình phát thanh chuyên biệt và chỉ dẫn: Phát thanh chuyên biệt là một
trong những sản phẩm đặc thù của kinh tế phát thanh. Mô hình này tập trung vào
một nhóm công chúng chuyên biệt trong một lĩnh vực. Ví dụ phần lớn các kênh
phát thanh về âm nhạc không phát các chương trình âm nhạc "tổng hợp" mà tự
tạo ra bản sắc riêng bằng một thể loại nhạc nhất định dành cho những đối tượng
thính giả chuyên biệt. Chẳng hạn có đài chỉ phát những ca khúc hit, có đài chỉ
phát rock hay hiphop, nhạc cổ điển, jazz... Các chương trình ca nhạc trên radio
không chỉ được phát một cách đơn thuần mà còn được làm phong phú bằng các
chương trình như quà tặng âm nhạc, top ten bảng xếp hạng, album hay... 14
Bên cạnh các nội dung chuyên biệt, các kênh radio còn cập nhật cho người
nghe các thông tin, kiến thức mới hoặc thông tin mang tính chỉ dẫn, trong đó tiêu
biểu nhất là mô hình kênh phát thanh giao thông. Hiện nay, hầu hết các xe ôtô đều
được trang bị radio, những phương tiện này nghe đài thường xuyên để biết tình
trạng tắc đường và biết các tuyến đường có thể tránh. Ví dụ như kênh VOV giao thông.
Dịch vụ trên hệ thống truyền thanh cơ sở: Một trong những đặc trưng của
mô hình kinh tế phát thanh ở Việt Nam là hệ thống dịch vụ trên các trạm phát thanh cơ sở.
Xét từ góc độ dịch vụ, việc sử dụng loa phóng thanh không phải là một hình
thức truyền thông hay quảng cáo mới, cũng không được phát triển mạnh mẽ như
các hình thức quảng cáo trên internet hoặc màn hình hiển thị khác. Tuy nhiên, các
doanh nghiệp vẫn không bỏ qua cơ hội tiếp cận khách hàng thông qua hình thức
quảng cáo này. Dù việc sử dụng loa phóng thanh không được đẩy mạnh do sự phát
triển của công nghệ thông tin và mạng lưới toàn cầu, cũng như sự giảm đi đáng
kể về số lượng người tiếp cận các phương tiện truyền thống như radio và báo giấy,
nhưng các nhà đầu tư vẫn muốn tận dụng hình thức quảng cáo chi phí thấp này vì
hiệu quả mà nó mang lại cho doanh nghiệp.
2.3.3. Các hoạt động kinh tế đặc thù của truyền hình
Các hoạt động kinh tế đặc thù của truyền hình bao gồm: Tài trợ hoặc đặt
hàng sản xuất chương trình; Thu phí xem truyền hình; Đặt hàng thuê bao và Xem theo yêu cầu.
Tài trợ hoặc đặt hàng sản xuất chương trình
Tài trợ đóng vai trò quan trọng trong việc cung cấp nguồn thu cho hệ thống
truyền hình Việt Nam. Dấu hiệu của tài trợ thường được nhận biết dễ dàng thông
qua việc xuất hiện các logo nhãn hiệu của doanh nghiệp, các đoạn quảng cáo TVC
và thông tin liên quan đến doanh nghiệp trong nhiều chương trình. Sự hỗ trợ tài
trợ giúp nhiều chương trình truyền hình không phụ thuộc quá nhiều vào nguồn
kinh phí hạn chế từ ngân sách nhà nước. Đồng thời, tài trợ cũng là một phần trong
mối quan hệ giữa các đài truyền hình và các tổ chức doanh nghiệp bên ngoài, đó
cũng là một trong những hình thức cơ bản của xã hội hóa trong ngành truyền
thông. Một số ví dụ về chương trình được tài trợ như: Giọng hát Việt, The Mask Singer, Rap Việt,v.v.
Thu phí xem truyền hình 15
Phí xem truyền hình là hình thức quan hệ kinh tế trực tiếp giữa người cung
cấp dịch vụ - các hãng truyền hình với người tiêu dùng - khán giả.
Truyền hình trả tiền tại Việt Nam bắt đầu hình thành từ tháng 9-2003. Trong
thời kỳ đầu, lượng thuê bao truyền hình trả tiền chỉ có 80.000 thuê bao (khai thác
trên công nghệ cáp) với hai nhà cung cấp chính là Đài Truyền hình Việt Nam
(VTV) và Đài Truyền hình Thành phố Hồ Chí Minh (HTV).
Nguồn thu phí thuê bao chủ yếu hiện nay vẫn là truyền hình cáp tương tự
(analog) và truyền hình kỹ thuật số mặt đất, trong thời gian tới với sự cạnh tranh
của các hệ thống truyền hình IPTV của FPT, VTC, Viettel và truyền hình vệ tinh
K+ (một liên doanh giữa VTV với Canal Plus International Development - Pháp)
và AVG, thị trường truyền hình trả tiền sẽ không ngừng tăng nhanh. Đặt hàng thuê bao
Việc đặt hàng xem các kênh truyền hình là biện pháp bảo đảm tài chính tương
đối mới của công nghiệp truyền hình, có những ưu điểm và hạn chế nhất định.
Đối với khán giả, nhược điểm của biện pháp này nằm ở giá thành kết nối ban đầu
cao; còn đối với ngành công nghiệp truyền hình thì đó là phải nhanh chóng thu
hút được khoản đầu tư lớn để sản xuất chương trình hấp dẫn, tạo ra khối lượng
thuê bao ban đầu. Mặt khác, sự sắp đặt gói nội dung truyền hình ưa thích cho riêng
mình là yếu tố lôi cuốn khiến khách hàng đăng ký sử dụng các dịch vụ truyền hình
có thu phí. Đôi với bản thân các hãng truyền hình, nguồn thu nhập kết hợp giữa
hình thức đặt hàng và quảng cáo trở thành phương thức kinh doanh giúp ổn định
các dịch vụ mới của ngành truyền hình.
2.4. Thực trạng của hoạt động kinh tế báo chí trong bối cảnh chuyển đổi số
báo chí Việt Nam hiện nay
2.4.1. Thực trạng doanh thu của hoạt động kinh tế báo chí tại Việt Nam hiện nay
Tại Diễn đàn Kinh tế Báo chí 2023, đại diện của Cục Báo chí (Bộ Thông tin
và Truyền thông) đã đề cập đến vai trò đáng kể của báo chí trong việc phòng
chống đại dịch COVID-19 tại Việt Nam. Tuy nhiên, mặc dù tỷ lệ người xem và
người đọc tăng lên, nhưng doanh thu của ngành báo chí lại ghi nhận sự sụt giảm mạnh.
Thống kê từ 159 cơ quan báo chí in và điện tử (bao gồm 81 báo và 78 tạp
chí) trong 2 năm qua cho thấy tổng doanh thu đã giảm đi, với tổng doanh thu của
khối báo giảm 30,6% so với năm trước (từ 2.855 tỷ đồng năm 2020 xuống còn 16
1.952 tỷ đồng năm 2021). Tổng doanh thu của khối tạp chí cũng giảm từ 307 tỷ
đồng năm 2019 xuống còn 170 tỷ đồng năm 2021. Trong khi đó, doanh thu từ Đài
phát thanh và truyền hình cũng giảm đi 10% so với năm trước.
Một điều đáng lưu ý là dù là báo in, báo điện tử, hoặc phát thanh và truyền
hình, ngành báo chí vẫn phụ thuộc khá nhiều vào nguồn thu từ quảng cáo. Trước
đây, doanh thu từ quảng cáo thường chiếm trên 60%, thậm chí là 90% đối với một
số cơ quan báo chí, nhưng hiện nay, sự giảm đáng kể trong nguồn thu này, đặc
biệt là ở phân khúc báo in, đã gây ra những thách thức lớn đối với ngành báo chí.[6]
2.4.2. Sự chuyển dịch cơ cấu đáng kể của kinh tế báo chí trong bối cảnh
chuyển đổi số báo chí
Tại Việt Nam, cuộc cách mạng công nghệ 4.0 cùng Đại dịch COVID-19 đã
có nhiều tác động đáng kể tới mọi mặt của đời sống, bao gồm cả lĩnh vực báo chí.
Hoạt động kinh tế trong ngành báo chí đề cập đến các hoạt động được cơ
quan báo chí thực hiện hoặc kết hợp thực hiện nhằm tạo ra nguồn thu, lợi nhuận
và đảm bảo cho hoạt động và phát triển của cơ quan báo chí. Nền kinh tế báo chí
chủ yếu dựa vào các sản phẩm báo chí, truyền thông và dịch vụ quảng cáo trên
các phương tiện truyền thông.
Ngày 20/05/2021, Chính phủ đã phát hành Nghị quyết 50/NQ-CP về
"Chương trình hành động của Chính phủ" thực thi Nghị quyết Đại hội đại biểu
toàn quốc lần thứ XIII của Đảng. Nghị quyết này tập trung vào nhiều nhiệm vụ
quan trọng, bao gồm xây dựng và hoàn thiện khung pháp lý, ứng dụng khoa học,
công nghệ và đổi mới sáng tạo, phát triển các mô hình kinh tế mới, khuyến khích
khởi nghiệp sáng tạo, cung cấp dịch vụ công, quản lý và bảo vệ môi trường, và
tiếp tục hoàn thiện thể chế để phát triển các thị trường, đặc biệt là thị trường quyền
sử dụng đất, khoa học, công nghệ, kinh tế số và thị trường số.
Trong một môi trường truyền thông mở, đội ngũ phóng viên báo chí có cơ
hội sáng tạo ra các sản phẩm truyền thông mới, đa dạng về hình thức và phong
phú về nội dung. Các sản phẩm báo chí đa phương tiện như infographics, mega
story, e-magazine, long-form... đã trở nên phổ biến, tạo ra một trải nghiệm mới
mẻ và độc đáo cho độc giả, khác biệt so với những bài báo truyền thống chỉ gồm
chữ viết và hình ảnh. Các tác phẩm báo chí này kết hợp nhiều yếu tố như chữ viết,
hình ảnh, video, ảnh động, file âm thanh và các yếu tố đồ họa, thiết kế theo cách
hoàn toàn mới. Những thay đổi đáng kể trong cách mà độc giả tiếp nhận thông tin
đã đẩy ngành báo chí phải đối diện với sự thay đổi sâu sắc. 17
Chính vì vậy, cơ cấu về các hoạt động kinh tế báo chí cũng đang dịch chuyển
chủ yếu sang môi trường số. Các tập đoàn truyền thông đang phát triển ngày càng
mạnh mẽ góp phần đưa truyền thông trở thành một ngành kinh tế mũi nhọn chứ
không đơn thuần chỉ dừng lại ở mức độ phục vụ nhu cầu giải trí, thông tin... của công chúng.
Theo ước tính của Bộ Thông tin và Truyền thông, doanh thu kinh tế số quý
I/2022 đạt khoảng 53 tỷ USD. Trong đó kinh tế số nền tảng có tốc độ tăng trưởng
28%, đạt doanh thu 8 tỷ USD, còn lại là kinh tế số ICT và kinh tế số ngành, với
tốc độ tăng trưởng doanh thu trung bình khoảng 15%.[10]
Một số cơ quan báo chí đã đạt được thành công đáng kể và trở thành các đơn
vị báo chí đa phương tiện hiện đại, như Thông tấn xã Việt Nam (TTXVN), Đài
Tiếng nói Việt Nam (VOV), Đài Truyền hình Việt Nam (VTV), cũng như
VietnamPlus, VnExpress, Zing, và nhiều cá nhân khác.
Điển hình có thể kể đến, vào ngày 24/5/2022, Đài Truyền hình Việt Nam đã
ra mắt Hệ sinh thái thông tin kinh tế VTVMoney. Hệ sinh thái này bao gồm 7
chương trình (Tài chính kinh doanh, Tạp chí kinh tế cuối tuần, Dòng chảy tài
chính, Khớp lệnh, Bí mật Đồng tiền, Tự do tài chính, Landshow); được phát sóng
trực tuyến trên 6 nền tảng (bao gồm 1 trang web, 4 trang Fanpage và 1 kênh
Youtube) cùng với một trang thông tin điện tử. Hệ sinh thái này tập trung vào việc
đẩy mạnh truyền thông trên nền tảng số, nhằm tiếp cận với một lượng lớn khán
giả và độc giả, cũng như các nhà đầu tư ở khắp mọi nơi, trên nhiều thiết bị khác
nhau. Nội dung của VTVMoney chú trọng vào yếu tố uy tín, chuyên sâu và kịp thời.
Ngoài ra, Báo Nhân dân cũng đã thực hiện sự thay đổi đáng kể trong vài năm
gần đây. Báo đã chuyển đổi sang quan niệm "digital first" - tức là ưu tiên việc phát
triển nội dung trên nền tảng số trước tiên, thậm chí là "social first" - trong đó,
nhiều nội dung đã được đưa lên mạng xã hội trước khi trở thành tin tức chính
thức. Đặc biệt, Báo Nhân dân cũng đã xuất hiện trên TikTok - một nền tảng dành
cho thế hệ Z (13-18 tuổi). Việc xuất hiện trên TikTok đã giúp cho những vấn đề
chính trị và xã hội, thường được xem là khô khan, trở nên thu hút đối với người xem.
Ngoài các tổ chức quốc gia, một số báo chí địa phương như Hà Nội mới, Sài
Gòn giải phóng, Nghệ An, Hà Tĩnh, Thanh Hóa, Bắc Ninh, và Tuyên Quang cũng
đã bắt đầu thực hiện các thay đổi và điều chỉnh trong hoạt động của mình.