Giáo trình triết học Mác - Lênin | Trường đại học sư phạm kỹ thuật TP. Hồ Chí Minh

Là một loại hình nhận thức đặc thù của con người, triết học ra đời ở cả Phương Đông và Phương Tây gần như cùng một thời gian (khoảng từ thế kỉ VIII đến thế kỉ VI tr.CN) tại các trung tâm văn minh lớn của nhân loại thời Cổ Đại. Ý thức triết học xuất hiện không ngẫu nhiên, mà có nguồn gốc thực tế từ tồn tại xã hội với một trình độ nhất định của sự phát triển văn minh, văn hóa, khoa học. Tài liệu giúp bạn tham khảo, ôn tập và đạt kết quả cao. Mời bạn đọc đón xem!

3 2 lượt tải Tải xuống

Chia sẻ Báo cáo tài liệu

Chương 1

TRIẾ ỌT H C VÀ VAI TRÒ CỦA TRIẾT HỌC NG XÃ H I TRONG ĐỜI SỐ Ộ

-------------------

I. TRIẾT H T HỌC VÀ V ẤN ĐỀ CƠ BẢN C A TRIỦ Ế ỌC

1. Khái lược về triết học

a. Ngu n g a tri t h c ồ ốc củ ế ọ

Là m t lo i hình nh n th c thù c i, tri t h cộ ạ ậ ức đặ ủa con ngườ  c ra đời   Phương

Đông và Phương Tây gn như cùng mộ VIII đt thời gian (khong t th k n th k VI

tr.CN) t i các trung tâm v n c a nhân lo i th i C i. Ý th c tri t h c xuạ ăn minh lớ ủ ạ ờ  đạ ứ   ất

hi n không ng u nhiên, mà có ngu n g c th c t t t n t i xã h i v i m nhệ ẫ ồ ố ự   ồ ạ ộ ớ ột trình độ ất

đị ủ ỳnh c a sự phát triển i, vvăn minh, văn hóa, khoa hc. Con ngườ ới k vng được đáp

ứ ứ ự ng nhu c ề ậu v nh n th c và ho ng thạt độ c tiễn c o ra nhủa mình đã sáng tạ ng luận

thuy t chung nh t, c t nh h ng ph n ánh th gi i xung quanh v gi i c a ch nh  ấ ó  ệ thố   ớ à th ớ ủ 

con người. Trit hc là dạng tri thức l luận xuất hiện sớm nhất trong lịch sử các loại

hình lý lu n c a nhân lo ậ ủ ại.

V i tính cách là m t hình thái ý th c xã h i, tri t h c có ngu n g c nh n th c và ớ ộ ứ ộ   ồ ố ậ ứ

ngu n g c xã h ồ ố ội.

* Ngu n g c nh c ồ ố ận thứ

Nhận th c th gi i là m t nhu c u t nhiên, khách quan c i. V mứ  ớ ộ  ự ủa con ngườ ề ặt

l ch s n tho ng nguyên th y là lo i h nh tri t l u tiên mà ị ử, tư duy huyề ại và tn ngưỡ ủ ạ ì   đ

con người dùng để ẩn xung quanh. Ngườ gii thích th giới bí i nguyên thủy kt nối

nh ng hi u bi t r i r , phi lôgíc...c a mình trong các quan ni y xúc c ể  ờ ạc, mơ hồ ủ ệm đ m

và hoang tư ượng. Đỉ ủa tư ng thành nhng huyền thoại để gii thích mi hiện t nh cao c

duy huy n tho ng nguyên th y là kho tàng nh ng câu chuy n th n tho i và ề ại và tn ngưỡ ủ  ệ  ạ

nh t giáo, Saman giáo. Th i k t h c ra ng tôn giáo sơ khai như Tô tem giáo, Bái vậ ờ ỳ tri 

đời cũng là thời kỳ suy gi m và thu h p ph m vi c a các lo i h ẹ ạ ủ ạ ình tư duy huyền thoại

và tôn giáo nguyên th y. Tri t h c chính là hình th u tiên trong l ch ủ   ức tư duy l luận đ ị

s ng nhân lo i thay th n tho i và tôn giáo. ử tư tư ạ  được cho tư duy huyề ạ

Trong quá trình s ng và c i bi n th i, t i có kinh nghi m và ố    giớ ng bước con ngườ ệ

có tri th c v gi u là nh ng tri th c c , riêng l , c m tính. Cùng v i s ứ ề th ới. Ban đ  ứ ụ thể ẻ  ớ ự

tin b c a s n xu i s ng, nh n th c c i d n d cao ộ ủ  ất và đờ ố ậ ứ ủa con ngườ  n đạt đn trình độ

hơn trong việc gii thích th giới mộ ố ốt cách hệ th ng, lôgíc và nhân qu... M i quan hệ

gi ng th ng l i nh n tha cái đã bit và cái chưa bit là đối tượng đồ ời là độ ực đòi hỏ ậ ức

ngày càng quan tâm sâu s n cái chung, nh ng quy lu t chung. S phát tri n cắc hơn đ  ậ ự ể ủa

tư duy tru tượng và năng lực khái quát trong quá trình nhận thức sẽ đn lúc làm cho

các quan điể ủa con ngườm, quan niệm chung nhất về  th giới và về vai trò c i trong th

gi t h c xu t hi n v t loới đó hình thành. Đó là lúc tri  ấ ệ ới tư cách là mộ ại hình tư duy l

luận đối lập v i các giáo lý tôn giáo và tri t lý huy n tho i. ớ  ề ạ

V o th i C i, khi các lo i hình tri th c c n trong t nh tr ng t n m n, dung à ờ  đạ ạ ứ ò  ì ạ  ạ

h c l t h ng vai tr l d ng ợp và sơ khai, các khoa hc độ ập chưa hình thành, thì tri c đó ò à ạ

nh n th c l n t ng h p, gi i quy t t t c c c v l n chung v t nhiên, x ậ ứ  luậ  ợ   ấ  á ấn đề  luậ ề ự ã

hội, tư duy. T i đ bu u lịch sử trit hc và tới tận thời kỳ Trung C, trit hc vẫn là tri

thức bao trùm, là “khoa h c”. Trong hàng nghìn năm đó, tric của các khoa h t hc

đượ  ủc coi là có sứ mệnh mang trong mình m i trí tuệ c a nhân loại. Ngay c Cantơ, nhà

tri tht h c sáng l p ra Tri t h c c ậ    điển Đức   k XVIII, v ng th i là nhà khoa  ẫn đồ ờ

h c bách khoa. S dung h a tri t h c, m t m ự ợp đó củ   ộ ặt phn ánh tình trạng chưa chn

muồ ủ ồ ủi c a các khoa hc chuyên ngành, mặt khác lại nói lên ngu n gốc nhận thức c a

chính tri c không tht h c. Tri t h ể xuất hiện t m t tr ng, mà ph nh đấ ố i dựa vào các tri

th th thức khác để khái quát và định hướ ng ứng dụng. Các loại hình tri thức cụ ể   k 

thứ VII tr.CN th c t ng. Nhi u thành t u mà v i ta ự  đã khá phong phú, đa dạ ề ự ề sau ngườ

x p vào tri th c, toán h c, y h c, ngh t, ki n trúc, quân s và c chính tr ức cơ h   ệ thuậ  ự  ị…

 ờ ờ ớ Châu Âu th i bấy gi đã đạt t i m n nay vức mà đ ẫn còn khi i ngn con ngườ ạc

nhiên. Gi i ph u h c C n ra nh ng t l c bi i c  ẫ   đại đã phát hiệ   ệ đặ ệt cân đố ủa cơ thể

ngườ i và nhng t lệ này đã tr ng “chuẩ ực vàng” trong hộ thành nh n m i ha và kin

trúc C i góp ph n t o nên m t s k quan c a th gi i. D a trên nh ng tri th đạ  ạ ộ ố ỳ ủ  ớ ự  ức như

v y, tri t h i và khái quát các tri th c riêng l thành lu n thuyậ  c ra đờ ứ ẻ ậ t, trong đó có

nh ng khái ni m trù và quy lu  ệm, phạ ật… của mình.

Như vậy, nói đ c là nói đn nguồn gốc nhận thức của trit h n sự hình thành, phát

triển c ng, c c khái quát trong nh n th c c i. Tri ủa tư duy tru tượ ủa năng lự ậ ứ ủa con ngườ

th c c , riêng l v n m n nh nh ph c t ng h p, tr u ứ ụ thể ẻ ề th giới đ ột giai đoạ ất đị i đượ  ợ 

tượng hóa, khái quát hóa thành nhng khái niệm, ph m, quy lu t, lu n ạm trù, quan điể ậ ậ

thuy s c ph i thích th gi i. Tri t h ng nhu ct… đủ ứ  quát để gi  ớ  c ra đời đáp ứ u đó của

nh n th c. Do nhu c u c a s t n t i không th a mãn v i các tri th c riêng ậ ứ  ủ ự ồ ại, con ngườ ỏ ớ ứ

l , c c b v gi i, càng không th a mãn v i cách gi i thích c u và giáo ẻ ụ ộ ề th ớ ỏ ớ  ủa các tn điề

l tôn giáo. Tư duy tri ắt đt hc b u t các trit lý, t sự khôn ngoan, t tình yêu s ự

thông thái, d t v i. n hình thành các h ệ thống nh ng tri th c chung nh ứ ấ ề th giớ

Trit h c ch t hi n khi kho tàng th c c c m ỉ xuấ ệ ứ ủa loài người đã hình thành đượ ột

v n hi u bi t n trình ố ể  nhất định và trên cơ s đó, tư duy con người cũng đã đạt đ độ có

kh n c cái chung trong muôn vàn nh ng s ki n, hi ng riêng l .  ăng rút ra đượ  ự ệ ện tượ ẻ

* n g c xã hNguồ ố ội

Trit h i trong xã h i mông muc không ra đờ ộ ội dã man. Như C.Mác nói: “Trit

h ng bên ngoài th gi óc không t n t i bên ngoài con c không treo lơ lử  ới, cũng như bộ ồ ạ

người”

. Tri t h i khi n n s n xu t xã h ng và loài  c ra đờ ề  ấ ội đã có sự phân công lao độ

người đã xuất hiện giai cấp. Tức là khi ch độ cộng sn nguyên th y tan rã, ch ủ  độ

chim h u nô l ệ đã hình thành, phương thức sn xuất dựa trên s h u tư nhân về tư liệu

s n xu nh và khá phát tri n. Xã h i có giai c p và n n áp b c giai  ất đã xác đị  trình độ ể ộ ấ ạ ứ

cấp hà kh c lu c, công cắc đã đượ ật hóa. Nhà nướ ụ trấn áp và điề ấp đủu hòa lợi ích giai c

trưng thành, “t chỗ là tôi tớ của xã hội bin thành chủ nhân của xã hội”.

G n li v i các hi ng xã h i v i lao ắ ền ớ ện tượ ộ a nêu là lao động tr óc đã tách khỏ

độ ớ ộ ộ ị ộng chân tay. Trí thức xuất hiện v i tính cách là m t tng lớp xã h i, có v th xã h i

xác định. Vào th k VII - V tr.CN, t ng l p quý t n ch , nhà buôn, binh  ớ ộc, tăng l, điề ủ

lính... n vi c h ng và ho ng giáo d thành mđã chú  đ ệ c hành. Nhà trườ ạt độ ục đã tr ột

ngh trong xã h i. Tri th c toán h c, pháp lu t, y hề ộ ứ c, địa l, thiên văn, cơ h ậ c...đã

đượ ớ ộ   ớc ging d ng lạy. Nghĩa là t p trí th c xã hức đã đượ i ít nhiều tr ng v ng. Tng l p

này c u ki n và nhu c u nghiên c c h ng hóa các quan ni m, quan ó điề ệ  ứu, có năng lự ệ thố ệ

điể  ốm thành h c thuyt, lý luận. Nh i xung ngườ ất sắc trong tng lớp này đã hệ th ng

hóa thành công tri th c th i d m, các h c thuy t lý luứ ời đại dướ ạng các quan điể   ận… có

C.Mác và Ph. t p 1, Nxb Chính tr c gia, Hà N i, tr. 156. Ăngghen (2005), Toàn t p, ậ ậ ị quố ộ

Ở  ố Ấn Độ, thuật ng Dar'sana (trit h c) nghĩa g c là hàm ý là tri chiêm ngưng,

thức dựa dtrên lý trí, là con đưng suy ngm để ẫn d i ắt con ngườ đn với lẽ phi.

Ở  ụ  phương Tây, thuật ng “ tri t h c” như đang được sử d ng ph bin hiện nay,

cũng như trong tấ ống nhà trườ φιλοσοφία ạp; đượt c các hệ th ng, chính là (ting Hy L c

s d c sang các ngôn ngử ụng nghĩa gố  khác: Philosophy, philosophie, философия).

Trit hc, Philo- sophia, xu t hi n Hy L i, v i ngh a là . ấ ệ  ạp C đạ ớ ĩ yêu m n s thông thái 

Người Hy L p C i quan ni m, philosophia v a nh ạ  đạ ệ  mang nghĩa là gii thch vũ trụ, đị

hướ  ủng nhận thức và hành vi, va nhấn mạn n khát vh đ ng tìm kim chân lý c a con

người.

Như vậ phương Đông và phương Tây, ngay t c đã là hoạy, c  đu, trit h t

động tinh thn bậc cao, là loại hình nhận th ng hóa và khái quát ức có trình độ tru tượ

hóa r t cao. Tri t h c nhìn nh ng xuyên qua th c t , xuyên qua ấ   ận và đánh giá đối tượ ự 

hi c v . Ngay c khi tri t h c còn bao gện tượng quan sát đượ ề con người và vũ trụ    ồm

trong nó t t c m i thành t u c a nh n th c, lo i hình tri th c bi n tấ   ự ủ ậ ứ ạ ức đặ ệt này đã tồ ại với

tính cách là m t ộ hình thái ý th c xã h i ộ .

Là lo i hình tri th c bi t c i, tri t h c n ng xây ạ ức đặ ệ ủa con ngườ   ào cũng có tham v

d ng nên b c tranh t ng quát nh t v gi i và v i các loự ứ  ấ ề th ớ ề con người. Nhưng khác vớ ại

hình tri th c xây d ng th gi i quan d a trên ni m tin và quan ni ng v ứ ự  ớ ự ề ệm tưng tượ ề th

gi i, tri t h c s d ng các công c lý tính, các tiêu chu n lôgíc và nh ng kinh nghiớ   ử ụ ụ ẩ  ệm

mà con người đã khám phá thự ại, đểc t diễn t th giới và khái quát th giới quan bằng

lý lu t hận. Tnh đặc thù của nh c triận thứ  c th hi n ể ệ  đó.

Bách khoa thư định nghĩa, “Tri u tượBritannica t hc là sự xem xét lý tính, tr ng

và có phương pháp về thực tại với tính cách là một chỉnh thể ặ ho c nhng khía cạnh nền

t ng c a kinh nghi m và s t n t i. S truy v n tri t h c (Philosophical Inquyry)  ủ ệ ự ồ ại ngườ ự ấ  

là thành phn trung tâm c trí tu c u n n ủa lịch sử ệ ủa nhiề ề văn minh”.

t h c m a Vi n Tri t h c Nga xu t b“Bách khoa thư tri  ới” củ ệ   ấ n năm 2001 vit:

“Tri ệ t hc là hình th c biức đặ t của nhậ ền thức và ý thức xã h i vộ th giới, được thể

hi n thành h ng tri th c v nh ng nguyên t n và n n t ng c a t n tệ ệ thố ứ ề  ắc cơ b ề  ủ ồ ại người,

v nh n ch t nh t c a m i quan h i v i t nhiên, v i xã ề ng đặc trưng b ấ ấ ủ ố ệ gia con ngườ ớ ự ớ

h ng tinh th ội và với đời số n”.

Có nhiều nh ngh a v ng bao hàm nh ng nđị ĩ ề trit hc, nhưng các định nghĩa thườ  ội

dung ch y u sau: ủ 

- c là m t hình thái ý th h Trit h ộ ức xã ội.

- Khách th khám phá c a tri t h c là th gi i (g m c gi i bên trong và bên ể ủ    ớ ồ  th ớ

ngoài con người) trong hệ thống chỉnh thể toàn vẹn vốn có của nó.

- t h c gi i thích t t c m i s v t, hi ng, quá trình và quan h c a th Tri   ấ   ự ậ ện tượ ệ ủ 

gi i, v i m tìm ra nh ng quy lu t ph bi n nh t chi ph nh và quy nh ớ ớ ục đch  ậ   ấ ối, quy đị t đị

s v ng c gi a ự ận độ ủa th ới, củ con người và của tư duy.

- V i tính cách là lo i hình nh n th c l p v i khoa h c và khác biớ ạ ậ ức đặc thù, độ ậ ớ  ệt

v i tôn giáo, tri th c tri t h c mang tính h ng, lôgíc và tr ng v gi i, bao ớ ứ   ệ thố u tượ ề th ớ

g m nh ng nguyên t n, nh n ch t và nh m n n t ng ồ  ắc cơ b ng đặc trưng b ấ ng quan điể ề 

v m n t ề i tồ ại.

- c là h t nhân c gi Trit h ạ ủa th ới quan.

Trit h c bi t c a ý th c xã h c th hi n thành h ng các c là hình thái đặ ệ ủ ứ ội, đượ ể ệ ệ thố

quan điể con ngườ tư duy của con ngườm lý luận chung nhất về  th giới, về i và về i

trong th i  giớ ấy.

V i s i c a Tri t h c Mác - Lênin, ớ ự ra đờ ủ   tri t h c là h m lí lu  ệ thống quan điể ận

chung nh t v gi i và v i trong th gi c vấ ề th ớ ị trí con ngư  ới đó, là khoa h ề những quy

luật v t cận động, phát triển chung nhấ ủa t nhiên, xã h  ội và tư duy.

Trit h c khác v i các khoa h c khác  ớ   tính đặc thù của hệ thống tri thc khoa

h uc và phương pháp nghiên c . Tri th c khoa h c tri t h c mang tính khái quát cao ứ   

d a trên s ng hóa sâu s c v gi i, v b n ch t cu c s i. ự ự tru tượ ắ ề th ớ ề  ấ ộ ống con ngườ

Phương pháp nghiên cứ ới như mộu của trit hc là xem xét th gi t chỉnh thể trong mối

quan h gi a các yệ   ệ ệ ều t i mố và tìm cách đưa lạ ột h thống các quan ni m v chỉnh thể

đó. Tri ận. Điều đó chỉt hc là sự diễn t  th giới quan bằng lí lu có thể thực hiện bằng

cách tri t h c ph i d t ng k t toàn b l ch s c a khoa h c và l ch s c   ựa trên cơ s   ộ ị ử ủ  ị ử ủa

b ng tri t h n thân tư tư  c.

Không ph i m i tri t h u là khoa h c. Song các h c thuy   c đề    t tri t h u có c đề

đóng góp t nhiề ất địu, nh nh cho sự hình thành tri thức khoa hc trit hc trong lịch sử;

là nh ng xoáy n c a l ch sng “vòng khâu”, nhng “mắt khâu” trên “đườ ốc” vô tậ ủ ị ử tư

tư   ộ  ụ ộng trit h c nhân lo khoa hại. Trình độ c của m t hc thuyt trit h c ph thu c vào

s phát tri n c ng nghiên c u, h ng tri th c và hự ể ủa đối tượ ứ ệ thố ứ ệ thống phương pháp

nghiên c u. ứ

c. V ng c a tri c trong l ch s ấn đề đối tượ ủ ết họ ị ử

Cùng v i quá trình phát tri n c a xã h i, c a nh n th c và c a b n thân tri t h c, ớ ể ủ ộ ủ ậ ứ ủ   

trên th c t , n i dung c ng c a tri t h ng phái ự  ộ ủa đối tượ ủ  c cũng thay đi trong các trườ

trit hc khác nhau.

Đối tượng của trit hc là các quan hệ ph bin và các quy luật chung nhất của

toàn bộ t nhiên, xã hự ội và tư duy.

Ngay t i, t t h c c xem là hình thái cao nh t c a tri th bao  khi ra đờ ri  đã đượ ấ ủ ức,

hàm trong nó tri th c c a t t c các l nh v c mà mãi v sau, t k XV - XVII, mứ ủ ấ  ĩ ự ề  th  ới

d n tách ra thành các ngành khoa h n tri t h c t m ch  c riêng. “Nề   ự nhiên” là khái niệ ỉ

trit h i k còn bao g m trong nó t t c ng tri th c mà con c  phương Tây thờ ỳ ồ ấ  nh ứ

người có được, trướ nhiên sau này như toán hc ht là các tri thức thuộc khoa hc tự c,

v t lý h ng nh cao nhậ c, thiên văn hc... Theo S. Hawking, I. Cantơ là người đứ  đỉ ất

trong s các nhà tri t h i c a nhân lo - nh ki n th c cố  c vĩ đạ ủ ại ng người coi “toàn bộ  ứ ủa

loài người trong đó có khoa h ộc lĩnh vự Đây là nguyên nhân c tự nhiên là thu c của h”.

làm n y sinh quan ni m v a tích c c v a tiêu c c r ng,  ệ  ự  ự ằ tri t h c là khoa h c c a m   ủ i

khoa hc.

Ở ờ ỳ  đạ  th i k Hy Lạp C i, nền trit h c tự nhiên đã đạt được nhng thành tựu vô

cùng r c r , mà các hình th c muôn hình muôn v c a nó, a ự ỡ “ ứ ẻ ủ như đánh giá củ

Ph.Ăngghen: đã có m ống và đang nm m y n h u h t t t c các lo i th gi i quan sau    ấ  ạ  ớ

này”. Ảnh hưng của trit hc Hy L p C m d u n s phát tri n cạ  đại còn in đậ ấ ấn đ ự ể ủa

tư tư sau. Ngày nay, văn hóa Hy ng trit hc  Tây Âu mãi về - La còn là tiêu chuẩn

của việc gia nhập C ng châu Âu. ộng đồ

Ở ờ  ủ  ĩ Tây Âu th i Trung c , khi quyền lực c a Giáo hội bao trùm m i l nh vực đời

s ng xã h i thì tri t h c tr thành nô l c a th n h c. N n b thay ố ộ    ệ ủ   ề trit h c t nhiên   ị

b ng n n . Tri t h c trong g n thiên niên k ng Trung c ằ ề trit h c kinh vi n ệ     đêm trườ 

d. Tri - h t nhân lý lu a th gi i quan ết học ạ ận củ ế ớ

* gi i quan Thế ớ

Nhu c u t nhiên c i v m t nh n th c là mu n hi u bi n t n cùng,  ự ủa con ngườ ề ặ ậ ứ ố ể t đ ậ

sâu s c và toàn di n v mắ ệ ề i hi ng, sện tượ ự vật, quá trình. Nhưng tri thức mà con người

và c i có h n, là ph n quá nh bé so v i gi i c n nh n  loài người  thời nào cũng lạ ạ  ỏ ớ th ớ  ậ

thức vô t ng có v (Problematic ận bên trong và bên ngoài con người. Đó là tình huố ấn đề

Situation) c a m i tranh lu n tri t h c và tôn giáo. B ng trí tu duy lý, kinh nghi m và ủ  ậ   ằ ệ ệ

s m n c m c i bu c ph nh nh i m v toàn b ự ẫ  ủa mình, con ngườ ộ i xác đị ng quan đ ể ề ộ th

gi ng cho nh n th ng c ới làm cơ s để định hướ ậ ức và hành độ ủa mình. Đó chnh là th

gi , v i th gi i quan sới quan. Tương tự như các tiên đề ớ  ớ ự chứng minh nào cũng không

đủ , trong khi nicăn cứ ềm tin lại mách bo độ tin cậy.

“Th gi là khái niới quan” ệm có g c ti u tiên ố ng Đức “Weltanschauung” ln đ

được I.Kant (Cantơ) sử dụng trong tác phẩm Phê phán năng lc phán đoán (Kritik der

Urteilskraft, 1790) dùng để ới quan sát đượ ới nghĩa là th chỉ th gi c v giới trong sự cm

nh n c sung thêm cho khái ni m này m t nậ ủa con người. Sau đó, F.Schelling đã b ệ ộ ội

dung quan tr ng là, khái ni m th gi i quan luôn có s n trong nó m nh v  ệ  ớ ẵ ột sơ đồ xác đị ề

th gi i, m mà không c n t i m t s gi i thích lý thuy t nào c . Chính theo ớ ột sơ đồ  ớ ộ ự   

nghĩa này mà Hêghen đã nói đn “th ới quan đạo đức”, J.Goethe nói đn “th gi giới

quan thơ ca”, còn L.Ranke ới quan tôn giáo”. Kể đó, khái niệ- “th gi t m th giới quan

như cách hiểu ngày nay đã ph bin trong tất c các trường phái trit hc.

Khái ni hi u m cách ng n g n là h m c a con ệm th gi i quanớ ể ột ắ  ệ thống quan điể ủ

ngườ ới về  th gi i. Có thể định nghĩa: Th gi i quan là khái ni m tri t hớ ệ   ỉ ốc ch hệ th ng

các tri th m, tình c m, ni nh v i và v v trí cc, quan điể  ềm tin, lý tưởng xác đị ề th giớ ề ị ủa

con ngư ới đói (bao hàm c cá nhân, xã hội và nhân loại) trong th gi . Th giới quan

quy đị ắc, thái độ trong định hướ ạt độnh các nguyên t , giá trị ng nhận thc và ho ng thc

tiễn c ủa con ngưi.

Các khái ni c tranh chung v gi m nh n v giệm “Bứ ề th ới”, “C ậ ề th ới”, “Nhận

thức chung v i khái ni m th gi i quan. Th gi i quan ề cuộc đời”… khá gn gũi vớ ệ  ớ  ớ

thường được coi là bao hàm trong nó nhân sinh quan - vì nhân sinh quan là quan niệm

của con người về đời s ng v i các nguyên t ng giá tr c a hoố ớ ắc, thái độ và định hướ ị ủ ạt

động người.

Nhng thành ph n ch y u c a th gi i quan là tri th c, ni ng.  ủ  ủ  ớ ứ ềm tin và l tư

Trong đó tri thức là cơ s ới quan, nhưng tri thứ trực tip hình thành th gi c chỉ gia nhập

th gi c ki m nghi m ít nhi u trong th c ti n và tr thành ni m tin. ới quan khi đã đượ ể ệ ề ự ễ  ề

L tư h động là trìn phát triển cao nhất của th giới quan. Với tính cách là hệ quan

điểm chỉ dẫn tư duy và hành độ ới quan là phương thức để con ngường, th gi i chim

lĩnh hiệ  n thực, thi u th gi ng. ới quan, con người không có phương hướng hành độ

Trong l ch s phát tri n c gi i quan th hi i nhi u hình thị ử ể ủa tư duy, th ớ ể ện dướ ề ức đa

d c phân lo i theo nhi u cách khác nhau. Ch ng h n, th ạng khác nhau, nên cũng đượ ạ ề ẳ ạ 

gi i quan tôn giáo, th gi i quan khoa h c và th gi i quan tri t h c. Ngoài ba hình ớ  ớ   ớ  

thức ch y u này, còn có th có th gi i quan huy n tho i (mà m t trong nh ng hình ủ  ể  ớ ề ạ ộ 

thức th n tiêu bi u c a nó là ể hiệ ể ủ thầ ạ ạn tho i Hy L p); theo nh phân chia khác, ng căn cứ

th gi c phân lo i theo các th i, các dân t c, các t i, ho c th ới quan còn đượ ạ ời đạ ộ ộc ngườ ặ 

gi i quan kinh nghi m, th gi ng... ớ ệ  ới quan thông thườ

Th gi i quan chung nh t, ph n nh c s d ng (m t cách ý th c hoớ ấ  bi ất, đượ ử ụ ộ ứ ặc

không ý th c) trong m i ngành khoa h c và trong toàn b i s ng xã h i là th giứ   ộ đờ ố ộ  ới

quan tri t hc.

* H t nhân lý lu a th gi i quan ạ ận củ ế ớ

Nói tri t h là h t nhân c a th gi i quan, b , b n thân tri t h c chính  c ạ ủ  ớ i th nh tấ   

là th gi i quan. , trong các th gi gi i quan c a các khoa  ớ Th hai  ới quan khác như th ớ ủ

h c c , th gi i quan c a các dân t c, hay các th t h c bao gi ụ thể  ớ ủ ộ ời đại… tri  ờ cũng là

thành phn quan tr c t lõi. , v i các lo i th gi i quan ng, đóng vai trò là nhân tố ố Th ba ớ ạ  ớ

tôn giáo, th gi i quan kinh nghi m hay th gi ng... t h c bao gi  ớ ệ  ới quan thông thườ tri  ờ

cũng có nh hưng và chi phối, dù có thể không tự giác. , thTh tư  giới quan trit hc

như th quy đị ệm khác như th nào sẽ nh các th giới quan và các quan ni .

Th gi i quan duy v t bi n ch nh cao c a các lo i th gi i quan ớ ậ ệ ứng được coi là đỉ ủ ạ  ớ

đã t ới quan này đòi hỏ i đượng có trong lịch sử. Vì th gi i th giới ph c xem xét trong

d a trên nh ng nguyên lý v m i liên h ph bi n và nguyên lý v s phát tri n. T ự  ề ố ệ   ề ự ể 

đây, th ới và con người đượ ức và theo quan điể gi c nhận th m toàn diện, lịch sử, cụ thể

và phát tri n. Th i quan duy v t bi n ch ng bao g m tri th c khoa h c, ni m tin ể  giớ ậ ệ ứ ồ ứ  ề

khoa h c và lý t ng cách m ng.  ư ạ

Khi th c hi n ch a mình, nh m th gi i quan luôn có xu ự ệ ức năng củ ng quan điể  ớ

hướng được l tư ẫu văn hóa điề ỉnh hành vi. Ý nghĩa ng hóa, thành nhng khuôn m u ch

to l t là ớn c a th gi i quan th hiủ  ớ ể ện trước h  điểm này.

Th gi c bi t quan tr ng trong cu c s ng c i và ới quan đóng vai trò đặ ệ  ộ ố ủa con ngườ

xã h i. B i l , th nh t, nh ng v c tri t h t ra và tìm l i giội loài ngườ  ẽ ứ ấ  ấn đề đượ  c đặ ờ i

đáp trướ ấn đề ới quan đúng đắc ht là nhng v thuộc th giới quan. Thứ hai, th gi n là

tiền đề ng để ập phương thức tư duy hợ quan tr xác l p lý và nhân sinh quan tích cực

trong khám phá và chinh ph c th gi phát tri n c a th i quan là tiêu chí ụ  ới. Trình độ ể ủ  giớ

quan tr ng thành c a m a m i c ng xã ng đánh giá sự trư ủ ỗi cá nhân cũng như củ ỗ ộng đồ

h nh. ội nhất đị

Th gi i q gi i quan chung nh biớ uan tôn giáo cũng là th ớ ất, có  nghĩa ph n đối

v i nh n th c và ho ng th c ti n c n ch t ni m tin ớ ậ ứ ạt độ ự ễ ủa con người. Nhưng do b ất là đặ ề

vào các tn điều, coi tn ngưỡng cao hơn l tr, phủ nhận tính khách quan của tri thức

khoa h c, nê ng d ng trong khoa h ng d n sai l m, tiêu  n không được ứ ụ c và thườ ẫn đ 

cực trong ho ng th c tiạt độ ự ễn. Th gi i quan tôn giáo phù h i nh ng  ớ ợp hơn vớ ng trườ

h i gi i thích th t b i c a mình. Trên th c tợp con ngườ  ấ ạ ủ ự , cũng không t nhà khoa hc

sùng đạ phát minh, nhưng vớ ng trườo mà vẫn có i nh ng hợp này, m i gi i thích b ng   ằ

nguyên nhân tôn giáo đều không thuyt phục; cn phi lý gii kỹ lưỡng hơn và sâu sắc

hơn bằ ng nguyên nhân vượ ng tn điềng nh t ra ngoài giới hạn của nh u.

Không t người, trong đó có các nhà kh c chuyên ngành, thường địoa h nh kin với

trit h c, không th a nh n tri t h c có ng hay chi ph i th gi i quan c a mình.   ậ   nh hư ố  ớ ủ

Tuy th , v i tính cách là m t lo i tri th i quy t các v chung nh t c ớ ộ ạ ức vĩ mô, gi  ấn đề ấ ủa

đờ ố ỗi s ng, ẩn giấu sâu trong m i suy ngh và hành vi cĩ ủa con người, nên tư duy trit hc

l i là m t thành t h c khoa h ng, ạ ộ ố u cơ trong tri thứ c cũng như trong tri thức thông thườ

là ch d a ti m th c c a kinh nghi m cá nhân, dù các cá nhân c có hi u bi ỗ ự ề ứ ủ ệ ụ thể ể t 

trình độ ận đn đâu v nào và tha nh ai trò của trit hc. Nhà khoa hc và c nhng

người ít h c vic, không có cách nào tránh đượ ệc phi gii quyt các quan hệ ẫ ng u nhiên

Mặt th hai: Con người có kh n th gi i hay không? Nói cách năng nhậ ức được th ớ

khác, khi khám phá s v t và hi i có dám tin r ng mình s nh n thự ậ ện tượng, con ngườ ằ ẽ ậ ức

được sự vật và hiện tượng hay không.

Cách tr l i hai câu h i nh l ng c a nhà tri t h c và c ng  ờ ỏ trên quy đị ập trườ ủ   ủa trườ

phái tri nh vi ng phái l n c a tri t hc, xác đị ệc hình thành các trườ ớ ủ t hc.

b. Ch ngh a duy v t và ch ngh a duy tâm ủ  ậ ủ 

Việc gi i quy t m t th nh t c a v n c a tri t h  ặ ứ ấ ủ ấn đề cơ b ủ  c đã chia các nhà trit

h c ng phái l n. Nh i cho r ng v t ch t, gi i t nhiên là cái có  thành hai trườ ớ ng ngườ ằ ậ ấ ớ ự

trướ đị c và quyt nh ý thức c c gủa con người đượ i là các nhà duy v t. H c thuy t cậ   ủa

h h p thành các môn phái khác nhau c a ch ngh a duy v t, gi i thích m i hi ng  ợ ủ ủ ĩ ậ   ện tượ

của th gi i này b ng các nguyên nhân v t ch - nguyên nhân t n cùng c a m i v n ớ ằ ậ ất ậ ủ  ậ

độ ớng của th gi i này là nguyên nhân v t ch c l i, nh i cho r ng ý th c, ậ ất. Ngượ ạ ng ngườ ằ ứ

tinh th n, ý ni m, c c gi i t c g i là các nhà duy tâm.  ệ m giác là cái có trướ ớ ự nhiên, đượ 

Các h c thuy t c a h h p thành các phái khác nhau c a ch ngh a duy tâm, ch  ủ  ợ ủ ủ ĩ ủ trương

gi i thích toàn b ộ th giới này bằng ng, tinh thcác nguyên nhân tư tư n - nguyên nhân

t n cùng cậ ủa m ủ ới vận động c a th gi i này là nguyên nhân tinh th n. 

- n nay, ch ngh a duy v c th hi i ba Chủ ngh a duy v t:  ậ Cho đ ủ ĩ ật đã đượ ể ện dướ

hình th n: ức cơ b ch ngh a duy v t ch t phác, ch n a duy v t siêu hình và ch ủ  ậ ấ ủ gh ậ ủ

ngh a duy v n ch ng ật biệ  .

+ Chủ  ậ ấ ngh a duy v t ch t phác là k t qu nh n th c c  ậ ứ ủa các nhà tri t h c duy v  ật

thờ i C đại. Ch ngh a duy v t th i k này th a nh n tính th nh t c a v t chủ ĩ ậ ờ ỳ  ậ ứ ấ ủ ậ ất nhưng

đồ ớ ộ ố ủng nhất vật chất v i một hay m t s chất cụ thể c a vật ch ng kất và đưa ra nh t luận

mà v i ta th y mang n ng tính tr t phác. Tuy h n ch do ề sau ngườ ấ ặ ực quan, ngây thơ, chấ ạ 

trình độ ời đạ ất, nhưng c nhận thức th i về vật chất và cấu trúc vật ch hủ nghĩa duy vật

chất phác th i Cờ  đại về c y b n thân gi n gi i thích ơ bn là đúng vì nó đã lấ  ới tự hiên để 

th gi i, không vi n Th hay các l ng siêu nhiên. ớ ện đ n linh, Thượng đ ực lượ

+ Chủ  ậ ngh a duy v t siêu hình là hình th n th hai trong lức cơ b ứ ịch s c a ch ử ủ ủ

ngh a duy v t, th hi n khá rõ các nhà tri t h c k n th kĩ ậ ể ệ    th  XV đ   XVIII và điển

hình là k i k th  thứ XVII, XVIII. Đây là thờ ỳ mà cơ hc c điển đạt được nhng

thành t u r c r nên trong khi ti p t c phát tri m ch ngh a duy v t th i C ự ự ỡ  ụ ển quan điể ủ ĩ ậ ờ 

đạ ĩ ị ội, chủ ngh a duy v n này chật giai đoạ u sự tác đ ng mạnh mẽ của phương pháp tư duy

siêu hình, cơ giớ phương pháp nhìn th ới như mội - gi t cỗ máy kh ng l mà m i b  ồ ỗ ộ

ph n t o nên gi n là trong tr ng thái bi t l p và t nh t i. Tuy không ậ ạ th ới đó về cơ b  ạ ệ ậ ĩ ạ

ph n th c trong toàn c ngh a duy v óp ph n n ánh đúng hiệ ự ục nhưng chủ ĩ ật siêu hình đã g 

không nh vào vi y lùi thỏ ệc đẩ  giới quan duy tâm và tôn giáo, đặc biệt là  thời kỳ

chuy n p t ng Trung c sang th i Ph c ể ti  đêm trườ  ờ ụ hưng.

+ Chủ  ậ ngh a duy v t biện chng là hình th n th ba cức cơ b ứ ủa ch ngh a duy vủ ĩ ật,

do C.Mác và Ph.Ăngghen xây dự ng năm 40 củ XIX, sau đó đượng vào nh a th k c

V.I.Lênin phát triển. V i s k a tinh hoa c a các h c thuy t tri ớ ự  th ủ   t hc trước đó và sử

d ng khá tri thành t u c a khoa h i, ch ngh a duy v t bi n ch ng, ụ ệt để ự ủ c đương thờ ủ ĩ ậ ệ ứ

ngay t khi m c ph c h n ch c a ch ngh a duy v t ch t phác th ới ra đời đã khắ ục đượ ạ  ủ ủ ĩ ậ ấ ời

C i, ch ngh a duy v nh cao trong s phát tri a ch ngh a duy  đạ ủ ĩ ật siêu hình và là đỉ ự ển củ ủ ĩ

v t. Ch ngh a duy v t bi n ch ng không ch ph n ánh hi n thậ ủ ĩ ậ ệ ứ ỉ  ệ ực đúng như chnh bn

thân nó t n t i mà còn là mồ ạ ộ ụ ột công c hu hiệu giúp nhng l ng tiực lượ n b trong xã

h o hi n th ội c i t ạ ệ ực ấy.

- : Ch ngh a duy tâm g m có hai phái: Chủ ngh a duy tâm ủ ĩ ồ chủ ngh a duy tâm ch  ủ

quan và ch ngh a duy tâm khách quanủ  .

+ Chủ ngh a duy tâm ch quan  ủ tha nh n tính th nh t cậ ứ ấ ủa ý th ic con ngư .

Trong khi ph nh n s t n t i khách quan c a hi n th c, ch ngh a duy tâm ch quan ủ ậ ự ồ ạ ủ ệ ự ủ ĩ ủ

kh n v t, hi ng ch l c h p c h ng c m giác. ẳng đị h mi sự ậ ện tượ ỉ à phứ ợ ủa n  

+ Chủ  ngh a duy tâm khách quan cũng th a nh ận tính th nhứ ất c a ý thủ ức nhưng

coi đó là có trướ ại độ ới con ngườlà th tinh th n khách quan  ầ c và tồn t c lập v i. Thực

thể tinh thn khách quan này thường đượ g cái tên khác nhau như c gi bằng nhn ý

ni n tuy gi iệm, tinh thầ ệ t đối, lý tính th ớ …

Chủ ĩ ngh a duy tâm tri t h c cho r ng ý th c, tinh th c và s n sinh   ằ ứ n là cái có trướ 

ra gi i t nhiên. B ng c a nh sáng t o c a mớ ự ằ ách đó, chủ nghĩa duy tâm đã th ận sự ạ ủ ột lực

lượng siêu nhiên nào đó đối với toàn bộ th giới. Vì vậy, tôn giáo thường sử dụng các

h c thuy lý lu n, lu n ch ng cho các m c a mình, tuy có  t duy tâm làm cơ s ậ ậ ứ quan điể ủ

s gi a ngh a duy tâm tri t h c v i ch n a duy tâm tôn giáo. ự khác nhau đáng kể  chủ ĩ   ớ ủ ghĩ

Trong th gi i quan tôn g ch y i v ớ iáo, lòng tin là cơ s ủ u và đóng vai trò chủ đạo đố ới

v ng. Còn ch ngh a duy tâm tri t h c l i là s n ph m c a trên ận độ ủ ĩ   ạ  ẩ ủa tư duy l tnh dự

cơ s và năng lự ủa tư duy. tri thức c mạnh mẽ c

V n nh n th c lu n, sai l m c ý c a ngh a duy tâm b t ngu n t ề phương diệ ậ ứ ậ  ố ủ chủ ĩ ắ ồ 

cách xem xét phi n di n, tuy i hóa, th n thánh hóa m t m t, m ệ ệt đố  ộ ặ ột đặc tnh nào đó

của quá trình nhận th c mang tính biứ ện ch ng cứ ủa con người.

Bên c nh ngu n g c nh n th c, ch ngh i còn có ngu n g c xã ạ ồ ố ậ ứ ủ ĩa duy tâm ra đờ ồ ố

h i. S tách r ng trí óc v a v ng tr c ng trí ộ ự ời lao độ ới lao động chân tay và đị ị thố ị ủa lao độ

óc đố ới lao độ ội trước đây đã tại v ng chân tay trong các xã h o ra quan niệm về vai trò

quy nh c a nhân t tinh th n. Trong l ch s , giai c p th ng tr và nhi u l c ng xã t đị ủ ố  ị ử ấ ố ị ề ự lượ

h ng ng h , s d ng ch ngh a duy tâm làm n n t ng lý lu n cho nh ng quan ội đã t ủ ộ ử ụ ủ ĩ ề  ậ 

điể ị ộ ủm chính tr - xã h i c a mình.

H c thuy t tri t h c nào th a nh n ch m t trong hai th c th (v t ch t ho c tinh      ậ ỉ ộ ự ể ậ ấ ặ

thn) là b n nguyên (ngu n g c) c a th gi i, quy nh s v ng c a th gi c  ồ ố ủ  ớ t đị ự ận độ ủ  ới đượ

g t nguyên lu n duy v t nguyên lu n duy tâm). i là nh t nguyên luấ ận (nhấ ậ ật hoặ ấc nh ậ

Trong l ch s t t h c c ng có nh ng nhà tri t h c gi i thích th gi i b ng c hai ị ử ri  ũ      ớ ằ 

b n nguyên v t ch t và tinh th n, xem v t ch t và tinh th n là hai b n nguyên có th  ậ ấ  ậ ấ   ể

cùng quy nh ngu n g c và s v ng c a th gi i. H c thuy t tri t ht đị ồ ố ự ận độ ủ  ớ    c như vậy

đượ  nhưc g i là nhị ậ nguyên lu n (điển hình Descartes). Nh i nhng ngườ ị nguyên luận

thườ ợ ộ ờng là nh ng hng người, trong trườ p gii quyt m t v vào mấn đề nào đó,  ột th i

điể ộm nh i duy v vào mất định, là ngườ ật, nhưng  t th m khác, và khi giời điể i quyt

m t v khác, l i duy tâm. n cùng nh nguyên lu n thu c v ộ ấn đề ại là ngườ Song, xét đ ị ậ ộ ề

chủ nghĩa duy tâm.

Xưa nay, nhng quan điể ất phong phú và đa dạm, hc phái trit hc thực ra là r ng.

Nhưng dù đa dạng đ ấy, chúng cũng chỉ ập trường cơ bn m thuộc về hai l n. Trit hc

do v c chia thàn ng phái chính: ch ngh a duy v t và ch ngh a duy tâmậy đượ h hai trư ủ  ậ ủ  .

Lịch s tử rit h c do v y c ng ch y u là l ch s u tranh c a ng phái duy v ậ ũ ủ  ị ử đấ ủ hai trườ ật

và duy tâm.

c. Thuy t có th bi t (Kh tri) và thuy t không th bi t (B t kh tri) ế ể ế ả ế ể ế ấ ả

ẩ ậ ển c c nhủa đối tượng đượ n th i không thức. Cantơ cho rằng con ngườ có được nhng

tri th n, chân th c, b n ch t v nh ng th c t i n m ngoài kinh nghi m kh ức đúng đắ ự  ấ ề  ự ạ ằ ệ 

giác (Verstand). Vi c kh nh v s b t l c c a trí tu c th gi i th c tệ ẳng đị ề ự ấ ự ủ ệ trướ  ớ ự ại đã làm

nên quan điể ộc đáo của Cantơ. m bất kh tri vô cùng đ

Trong l ch s t h c, thuyị ử tri   ệt Bấ t kh tri và quan ni m Vật t nó c ủa Cantơ đã bị

Feuerbach ( và Hêghen phê phán gay g m duy v t biPhoiơbắc) ắt. Trên quan điể ậ ện

chứng, Ph.Ăngghen ti ục phê phán Cantơ, khi khẳng đị năng nhập t nh kh n thức vô tận

của con người. Theo Ph.Ăngghen, con ngườ ức đượ ức đượi có thể nhận th c và nhận th c

m n b n ch t c a m i s v t và hi ng. Không có m t ranh gi i nào ột cách đúng đắ  ấ ủ  ự ậ ện tượ ộ ớ

của Vật t nó mà nhận th c c i không th c. Ông viứ ủa con ngườ ể vượt qua đượ t: “Nu

chúng ta có th minh ch c tính chính xác c m c chúng ta v mể ứng đượ ủa quan điể ủa ề ột

hi ng t ng cách t chúng ta làm ra hi ng y, b ng cách tện tượ ự nhiên nào đó, bằ ự ện tượ ấ ằ ạo

ra nó t u ki n c a, còn b t nó ph i ph c v m nhng điề ệ ủa nó, và hơn n ắ  ụ ụ ục đch của

chúng ta, thì s c cẽ nkhông còn có cái “vật tự nó” không thể ắm đượ ủa Can tơ na”.

Nhng ngườ ận tin tưi theo Kh tri lu ng rằng, nhận thức là một quá trình không

ng n ch t s v t. V t t nó s c ph i bing đi sâu khám phá b ấ ự ậ ới quá trình đó, Vậ ự ẽ buộ  n

thành “Vật cho ta”.

3. Biện chứng và siêu hình

a. Khái ni m bi n ch ng và siêu hình trong l ch s ệ ệ ứ ị ử

Các khái ni n ch ng và siêu hình trong l ch s t h c dùng theo ệm “biệ ứ ” “ ” ị ử tri c đượ

m t s ngh t phát c a t bi n ch ng là ngh t tranh luộ ố ĩa khác nhau. Nghĩa xuấ ủ  “ ệ ứ ” ệ thuậ ận

để tìm chân lý bằng cách phát hiện mâu thuẫn trong cách lập luận (Do dùng). Xôcrát

Nghĩa xuấ “siêu hình” là dùng đểt phát của t chỉ trit hc, với tính cách là khoa hc

siêu cm tính, phi th c nghi m (Do Arixt t dùng) ự ệ ố

Trong tri t h c hi c bi t là tri t h c h  ện đại, đặ ệ  c mác xt, chúng được dùng, trướ t

để chỉ h duy chung nh i l n chai phương pháp tư ất đố ập nhau, đó là phương pháp biệ ứng

và phương pháp siêu hình.

S p giự đối lậ a hai phương pháp tư duy thể hiện:

Phương pháp siêu hình

+ Nh n th ng ng thái cô l p, tách r ng ra kh i các quan h ậ ức đối tượ  trạ ậ ời đối tượ ỏ ệ

đượ ố ớ ộ ớc xem xét và coi các mặt đ i lập v i nhau có m t ranh gi i tuy ệt đối.

+ Nh n th ng ng thái t ng nh ng v i trậ ức đối tượ  trạ ĩnh; đồ ất đối tượ ớ ạng thái tĩnh

nh t th a nh n s bi i ch là s bi i v s ng, v các hi ng b ấ ời đó. Th ậ ự n đ ỉ ự n đ ề ố lượ ề ện tượ ề

ngoài. Nguyên nhân c a s bi n oi là n b ng. ủ ự  đi c ằm  ên ngoài đối tượ

Phương pháp siêu hình có cội nguồn hợp lý của nó t trong khoa hc c điển.

Muố ỳn nhận thức bất k m i ột đố tượng nào, trướ t con ngườ i tách đối tược h i ph ng ấy

ra kh i nh ng liên h nh nh và nh n th c nó ng thái không bi i trong mỏ  ệ ất đị ậ ứ  trạ n đ ột

không gian và th i nh toán h c và v t lý ờ gian xác đị . Đó là phương pháp được đưa t  ậ

h c c n vào các khoa h c th c nghi m và vào tri t h  điể  ự ệ  c. Song phương pháp siêu

hình ch có tác d ng trong m t ph m vi nh nh b i hi n th c khách quan, trong bỉ ụ ộ ạ ất đị  ệ ự n

chất c a nó, không r i rủ ờ ạc và không ngưng đng như phương pháp tư duy này quan

ni ệm.

Phương pháp siêu hình có công lớ ấn đền trong việc gii quyt các v có liên quan

đn cơ h điển. Nhưng khi m ấn đềc c rộng phạm vi khái quát sang gii quyt các v

v v ng, v liên h thì l i làm cho nh n th n siêu hình. ề ận độ ề ệ ạ ậ ức rơi vào phương pháp luậ

Ph.Ăngghen đã chỉ nhìn thrõ, phương pháp siêu hình “chỉ ấy nh ựng s vậ ệt riêng bi t mà

không nhìn th y m i liên h qua l i gi a nh ng s v y, ch nhìn th y s t n t i cấ ố ệ ạ   ự ật ấ ỉ ấ ự ồ ạ ủa

nh ng s v y mà không nhìn th y s phát sinh và s tiêu vong c a nh ng s v y,  ự ật ấ ấ ự ự ủ  ự ật ấ

chỉ ĩ ủ nhìn thấy trạng thái t nh c a nhng sự vật ấy mà quên m t s v ng c a nh ng ấ ự ận độ ủ 

s v y, ch nhìn th y cây mà không th y r ngự ật ấ ỉ ấ ấ  ”

n ch ng Phương pháp biệ 

+ Nh n th ng trong các m i liên h ph bi n v n có c ng ậ ức đối tượ ố ệ   ố ủa nó. Đối tượ

và các thành ph n c ng luôn trong s l c, ng nhau, ràng bu c,  ủa đối tượ ự ệ thuộ nh hư ộ

quy định lẫn nhau.

+ Nh n th ng ng thái luôn v ng bi i, n m trong khuynh ậ ức đối tượ  trạ ận độ n đ ằ

hướ ng ph quát là phát triển. Quá trình v i cận động này thay đ  về lượng và c về ấ ch t

của các s vự ật, hi ng. Ngu n g c c a s vện tượ ồ ố ủ ự ận động, thay đi đó là sự đấu tranh của

các m i l p c a mâu thu n n i t a b n thân s v ặt đố ậ ủ ẫ ộ ại củ  ự ật.

Quan điểm biện chứng cho phép chủ thể nhận thức không chỉ thấy nhng sự vật

riêng bi t mà còn th y c m i liên h gi a chúng, không ch y s t n t i c a s vệ ấ  ố ệ  ỉ thấ ự ồ ạ ủ ự ật

mà còn th y c s sinh thành, phát tri n và s tiêu vong c a s v t, không chấ  ự ể ự ủ ự ậ ỉ thấy

trạng thái tĩnh của sự vật mà còn thấy c ng c n xét,  trạng thái độ ủa nó. Ph.Ăngghen nhậ

tư duy củ n đề ệt đốa nhà siêu hình chỉ dựa trên nhng ph tuy i không thể dung nhau

đượ ố ớ ộ ồ ộc, đ i v i h m t sự vậ ặt ho c t n tai hoặc không tồn tại, m t sự vật không thể va là

chính nó l i v a là cái khác, cái kh nh và cái ph nh tuy i bài tr l n nhau. ạ  ẳng đị ủ đị ệt đố  ẫ

Ngược l n chại, tư duy biệ ứng là tư duy mềm dẻo, linh hoạt, không tuyệt đối hóa nhng

ranh gi i nghiêm ng n chớ ặt. Phương pháp biệ ứng là phương pháp của tư duy phù hợp

v i m n th c. Nó th n m t ch nh th trong lúc v a là nó l a không ph i là ớ i hiệ ự a nhậ ộ ỉ ể  ại v 

nó; th a nh n cái kh nh và cái ph nh v a lo i tr nhau l i v a g n bó v ậ ẳng đị ủ đị  ạ  ạ  ắ ới

nhau

Phương pháp biệ ực đúng như nó tồn chứng phn ánh hiện th n tại. Nhờ vậy,

phương pháp tư duy biệ ệu giúp con ngườn chứng tr thành công cụ hu hi i nhận thức

và c o gi i và n t a m i khoa h i tạ th ớ là phương pháp luậ ối ưu củ  c.

b. Các hình th a phép bi n ch ng trong l ch s ức củ ệ ứ ị ử

Cùng v i s phát tri n c n n ch qua ớ ự ể ủa tư duy con gười, phương pháp biệ ứng đã tri

ba giai đoạ ển, đượn phát tri c thể hiện trong trit hc với ba hình thức lịch sử của nó:

phép bi n ch ng t phát, phép bi n ch ng duy tâm và phép bi n ch ng duy v tệ   ệ  ệ  ậ .

+ Hình th c th nh t là i C i. Các nhà bi n ch nứ ứ ấ phép bi n ch t phát ệ ng  thờ  đạ ệ ứ g

c phương Đôn ẫn phương Tây thờg l i C đại đã thấy đượ ện tược các sự vật, hi ng của

v v ng trong s sinh thành, bi n hóa vô cùng vô t n. Tuy nhiên, nh ng gì các ũ trụ ận độ ự  ậ 

nhà bi n ch ng th c ch là tr c ki t qu c a nghiên cệ ứ ời đó thấy đượ ỉ ự n, chưa có các k  ủ ứu

và th c minh ch ng. ực nghiệm khoa h ứ

+ Hình th c th hai là nh cao c a hình thứ ứ phép bi n ch ng duy tâmệ  . Đỉ ủ ức này được

thể hi n trong tri t h c c i kh i hoàn thi n là ệ    điển Đức, ngườ i đu là Cantơ và ngườ ệ

Hêghen. Có thể nói, l u tiên trong l ch s phát tri n c i, các nhà n đ ị ử ể ủa tư duy nhân loạ

tri tht h t cách có hc Đức đã trình bày mộ ệ ống nh ng n i dung quan tr ng nh t c ộ  ấ ủa

C.Mác và Ph.Ăngghen (1994), Toàn t p, ậ tập 20, Nxb Chính trị quốc gia, Hà N i, tr. 37.ộ

C.Mác và Ph.Ăngghen (1994), Toàn tập, tập 20, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr. 696.

S t hi n c a giai c p vô s ch s v i tính cách m t l ng  xuấ ệ ủ ấ n trên vũ đài lị ử ớ ộ c lượ

chính tr - xã h p là nhân t chính tr - xã h i quan tr ng cho s i triị ội độc lậ ố ị ộ   ra đ t hc

Mác.

Giai c p vô s n và giai c i, l n lên cùng v i s hình thành và phát ấ  ấp tư sn ra đờ ớ ớ ự

triển c c s n xu n ch phong ki n. Giai c p ủa phương thứ  ất tư b ủ nghĩa trong lòng ch độ  ấ

vô s n trong cu u tranh l phong ki n. n cũng đã đi theo giai cấp tư s ộc đấ ật đ ch độ 

Khi ch n ch c xác l p, giai c n tr thành giai c p th ng  độ tư b ủ nghĩa đượ ậ ấp tư s  ấ ố

tr trị ộ ị xã h i và giai cấp vô sn là giai cấp b ị ố thì mâu thuẫn gia vô sn v n với tư s n

mang tính ch i kháng càng phát tri n, tr thành nh ng cu u tranh giai c p. ất đố ể   ộc đấ ấ

Cuộ ợc kh a thi nghĩa củ dệt  Lyông i n(Pháp) năm 1831, bị đàn áp và sau đó lạ  ra

vào năm 1834, "đã vạ ột điề như mộch ra m u bí mật quan trng - t tờ báo chính thức của

chính ph h nh - u tranh bên trong, di n ra trong xã hủ ồi đó đã nhận đị đó là cuộc đấ ễ ội,

gi a giai c p nh i có c a và giai c p nh ng k không có gì h Anh, có  ấ ng ngườ ủ ấ  ẻ t...". Ở

phong trào Hi i nh k XIX, là "phong trào cách m ng n chương vào cuố ng năm 30 th  ạ

vô s n to l u tiên, th t s có tính ch t qu n chúng và có hình  ớn đ ậ ự ấ  thc chính trị”. Nước

Đức còn đang  vào đêm trướ ạng tư s c của cuộc cách m n, song sự phát triển công

nghi u ki n cách m ng công nghi p vô s n l n nhanh, ệp trong điề ệ ạ ệp đã làm cho giai cấ  ớ

nên cu u tranh c a th d t giai c p tộc đấ ủ ợ ệt  Xilêdi cũng đã mang tnh chấ ấ ự phát và đã

đưa đ ra đờ g là "Đồ ng ngườn sự i một t chức vô sn cách mạn ng minh nh i chính

nghĩa".

Trong hoàn c nh l ch s p  ị ử đó, giai cấp tư sn không còn đóng vai trò là giai cấ

cách m ng. Anh và Pháp, giai c p th ng tr , l i ho ng sạ Ở ấp tư sn đang là giai cấ ố ị ạ  ợ trước

cuộc đấ ực lượu tranh của giai cấp vô sn nên không còn là l ng cách mạng trong quá

trình c i t o dân ch c. Giai c n lên trong lòng ch  ạ ủ như trướ ấp tư sn Đức đang lớ  độ

phong ki n, v p s b o l c cách m ốn đã khi ợ ạ ự ạng khi nhìn vào tấm gương Cách mạng tư

s n Pháp 1789, nay l i thêm s c s phát tri n c c.  ạ ợ hãi trướ ự ể ủa phong trào công nhân Đứ

Nó mơ tư n đ n Đứ tư sng bi i nền quân chủ phong ki c thành nền dân chủ n một cách

hoà bình. Vì v y, giai c p vô s n xu t hi ch s không ch có s m nh là ậ ấ  ấ ện trên vũ đài lị ử ỉ ứ ệ

"kẻ phá ho n mà còn là l ng tiên phong trong cu u tranh cho ại" chủ nghĩa tư b ực lượ ộc đấ

n n dân ch và ti n b xã h ề ủ  ộ ội.

c ti n cách m ng c a giai c p vô s y u nh t cho s i triTh ễ ạ ủ ấ n là cơ sở chủ  ấ  ra đ t

h c Mác.

Trit h c, theo cách nói c a Hegel, là s n m b t th i b ng. Vì v y,  ủ ự ắ ắ ời đạ ằng tư tư ậ

thực ti n xã h i nói chung, nh t là th c ti n cách m ng vô s i ph c soi ễ ộ ấ ự ễ ạ n, đòi hỏ i đượ

sáng b i lý lu n nói chung và tri t h c nói riêng. Nh ng v c a th i do s phát  ậ    ấn đề ủ ời đạ ự

triển c a ch c ph n ánh bủ ủ nghĩa tư bn đặt ra đã đượ  i tư duy l luận t nhng lập

trườ  ớ ộng giai cấp khác nhau. T đó hình thành nhng h c thuyt v i tính cách là m t hệ

th triống nh m lý lung quan điể ận về t h c, kinh t và chính tr xã h  ị ội khác nhau. Điều

đó đượ ất rõ qua các trào lưu khác nhau củ nghĩa xã hộ ời đó. Sực thể hiện r a chủ i th lý

gi i v nh ng khuy t t t c a xã h i, v s c n thi t ph i thay th nó  ề   ậ ủ ội tư bn đương thờ ề ự    

b ng xã h i t p, th c hi c s ng xã h i theo nh ng l ng giai cằ ộ ốt đẹ ự ện đượ ự bình đẳ ộ  ập trườ ấp

khác nhau đã s nghĩa xã hội như: “ nghĩa xã hộn sinh ra nhiều bin thể của chủ chủ i

phong ki , n , ... n” “chủ nghĩa xã hội tiểu tư s ” “chủ nghĩa xã hội tư sn”

S xu t hi n giai c p vô s n cách m xã h i cho s hình thành lý ự ấ ệ ấ  ạng đã tạo cơ s ộ ự

luận ti n b và cách m ng m n th hi n th gi i quan cách m ng c a giai  ộ ạ ới. Đó là l luậ ể ệ  ớ ạ ủ

cấp cách mạng tri nhệt để ất trong l ch s t h p m t cách hị ử, do đó, k ợ ộ u cơ tnh cách

m ng và tính khoa h c trong b n ch t c a mình; nh ng ạ   ấ ủ ờ đó, nó có kh năng gii đáp bằ

lý lu n nh ng v c a th t ra. Lý lu c sáng t o nên bậ  ấn đề ủ ời đại đặ ận như vậy đã đượ ạ i

C.Mác và Ph.Ăngghen, trong đó tri c đóng vai trò là cơ s ận chung: cơ st h lý lu th

gi n. ới quan và phương pháp luậ

* Ngu n g c lý lu n và ti khoa h nhiênồ ố ậ ề ền đ ọc tự

Nguồ ố ận g c lý lu n

Để ủ ủ xây dựng hc thuyt c a mình ngang tm cao c a trí tuệ nhân loại, C.Mác và

Ph.Ăngghen đã k tha nh ự ửng thành t u trong l ch sị tư tưng của nhân loại. Lênin

vi ch s t h c và l ch s khoa h c xã h i ch ra m t cách hoàn toàn rõ ràng t: “Lị ử tri  ị ử  ộ ỉ ộ

rằng ch ng ủ nghĩa Mác không có gì là giố “chủ nghĩa tông phái” ểu theo nghĩa là mộ, hi t

h c thuy ng nh c, n y sinh ng phát tri i c t đóng kn và cứ ắ   ngoài con đườ ển vĩ đạ ủa văn

minh th gi i còn ch rõ, h c thuy t c a Mác i là s a k ng và  ới". Ngườ ỉ   ủ “ra đờ ự th  thẳ

trực ti p nh ng h c thuy t c a nh i bi u xu t s c nh t trong tri t h c, trong kinh     ủ ng đạ ể ấ ắ ấ  

t h c và trong ch .  chính trị  ủ nghĩa xã hội”

Trit h c c c bi t nh t nhân h t h c c a hai   điển Đức, đặ ệ ng “hạ ợp l” trong tri  ủ

nhà tri t h c tiêu bi u là Hegel và Feuerbach, là ngu n g c lý lu n tr c ti p c a tri  ể ồ ố ậ ự  ủ t

h c Mác.

C.Mác và Ph.Ăngghen đã tng là nh i theo hng ngườ c trit hc Hegel. Sau

này, c b a tri t h c Hegel, các ông v khi đã t ỏ chủ nghĩa duy tâm củ   ẫn đánh giá cao

tư tư ợp l" đó đã đượng biện chứng của nó. Chính c ái "h ạt nhân h c Mác k tha

bằng cách c i t o, l ạ ột bỏ cái vỏ thn b để xây dựng nên lý lu ận m i cớ ủa phép biện

chứng - phép bi n ch ng duy vệ ứ ật. Trong khi phê phán chủ nghĩa duy tâm của Hegel,

C.Mác đã dự nghĩa duy vậa vào truyền thống của chủ t trit hc mà trực tip là chủ

nghĩa duy vậ ủa Feuerbach; đồ ời đã c nghĩa duy vật cũ, khắt trit hc c ng th i tạo chủ c

phục tính ch ng h n ch l ch s khác cất siêu hình và nh ạ  ị ử ủa nó. T đó C.Mác và

Ph.Ăngghen xây dựng nên tri ệt hc m t và phép biới, trong đó chủ nghĩa duy vậ n

chứng th ng nhố ất v i nhau m t cách h i tính cách là nh ng b n hớ ộ u cơ. Vớ  ộ phậ ợp

thành h ng lý luệ thố ận c a tri t h c Mác, t và phép bi n ch u ủ   chủ nghĩa duy vậ ệ ứng đề

có s i v t so v n g c c u ch ự bin đ ề chấ ới ngu ồ ố ủa chúng. Không thấy điều đó, mà hiể ủ

nghĩa duy vậ ứng như sự ắp ghép cơ h nghĩa duy vật biện ch l c chủ t của trit hc

Feuerbach v i phép bi n ch c tri t h xây ớ ệ ứng Hegel, s không hiẽ ểu đượ  c Mác. Để

dựng tri t h c duy v t bi n ch i t o cậ ệ ứng, C.Mác đã c ạ  chủ nghĩa duy vật cũ, c phép

biện ch ng cứ ủa Hegel. C.Mác vi n ch ng ct: "Phương pháp biệ ứ ủa tôi không nhng

khác phương pháp củ cơ bn mà còn đố ới phươnga Hegel về i lập hẳn v pháp ấy na".

Gii thoát ch t khủ nghĩa duy vậ ỏi phép siêu hình, Mác đã làm cho chủ nghĩa duy vật

tr nên hoàn b và m r ng h c thuy y t n th c gi i t n ch n ị  ộ  t ấ  chỗ nhậ ứ ớ ự nhiên đ ỗ nhậ

thức xã hội loài người.

S ng tri t h ngghen di n ra trong sự hình thành tư tư  c  C.Mác và Ph.Ă ễ ự tác

độ ớng lẫn nhau và thâm nhập vào nhau v i nh ng, lý lung tư tư ận về kinh t và chính

trị ộ - xã h i.

Việc k a và c i t o kinh t chính tr h c v i nh i bi u xu t s c là Adam  th  ạ  ị  ớ ng đạ ể ấ ắ

Smith (A.Xmit) và David Ricardo (Đ. Ricacđô) kh ốc đểông nhng làm nguồn g xây

công nhân, đòi hỏ ới soi đườ ền đề ra đời phi có lý luận m ng mà còn vì nhng ti cho sự i

lý lu i tận mới đã được nhân loạ ạo ra.

* quan trong s hình thành tri Nhân tố chủ ự ết học Mác

Trit h c Mác xu t hi n không ch là k t qu c a s v ng và phát tri n có tính  ấ ệ ỉ   ủ ự ận độ ể

quy lu t c a các nhân t khác c hình thành thông qua vai trò cậ ủ ố h quan mà còn đượ ủa

nhân t quan. Thiên tài và ho ng th c ti n không bi t m t m i c a C.Mác và ố chủ ạt độ ự ễ  ệ ỏ ủ

Ph.Ăngghen, lập trườ m đặ ủa hai ông đống giai cấp công nhân và tình c c biệt c i

v ng, hoà quy n v i tình b i c a hai nhà cách m t tinh ớinhân dân lao độ ệ ớ ạn vĩ đạ ủ ạng đã k

thành nhân tố quan cho s i c t h chủ ự ra đờ ủa tri c Mác.

S c ngo t cách m ng trong lí lu n  dĩ C.Mác và Ph.Ăngghen đã làm nên được bướ ặ ạ ậ

và xây d c m t khoa h c tri t h c m i, là vì hai ông là nh ng thiên tài ki t xuựng đượ ộ    ớ  ệ ất

có s k t h p nhu n nhuy n và sâu s c nh ng ph m ch t tinh tuý và uyên bác nh t cự  ợ  ễ ắ  ẩ ấ ấ ủa

nhà bác h c và nhà cách m ng. Chi u sâu c t h c, chi u r ng c a nhãn  ạ ề ủa tư duy tri  ề ộ ủ

quan khoa h m sáng t o trong vi c gi i quy t nh ng nhi m v do th c ti n c, quan điể ạ ệ    ệ ụ ự ễ

đặ  ủt ra là phẩm ch c biất đặ ệt n i bật c a hai ông. C.Mác (1818 - o v1883) đã b ệ luận án

tin sĩ trit hc một cách xuất sắc khi mới 24 tui. Với một trí tuệ uyên bác bao trùm

nhi c r ng l n và m t nhãn quan chính tr c bi t nh y cều lĩnh vự ộ ớ ộ ị đặ ệ ạ m; C.Mác đã vượt

qua nh ng h n ch l ch s c a các nhà tri t h ạ  ị ử ủ  c đương thời để gii đáp thành công

nh ng v b c thi t v m t lí lu n c a nhân lo i. "Thiên tài c a Mác chính là  ấn đề ứ  ề ặ ậ ủ ạ ủ  chỗ

ông đã gii đáp đượ ấn đề mà tư tưc nhng v ng tiên tin của nhân loại đã nêu ra".

C u xu t thân t t ng l p trên c a xã h i,  C.Mác và Ph.Ăngghen đề ấ   ớ ủ ội đương thờ

nhưng hai ông đều sớm tự nguyện hin dâng cu i mình cho cu u tranh vì hộc đờ ộc đấ ạnh

phúc c a nhân lo i. B u tích c c tham gia ho ng ủ ạ n thân C.Mác và Ph.Ăngghen đề ự ạt độ

thực ti n. T ho u tranh cễ  ạt động đấu tranh trên báo ch đn tham gia phong trào đấ ủa

công nhân, tham gia thành l p và ho ng trong các t c c a công nhân... S ng ậ ạt độ  chứ ủ ố

trong phong trào công nhân, được tận mắt chứng ki ấn nh ựng s b t công gia ông chủ

tư bn và ngườ ủa người lao động làm thuê, hiểu sâu sắc cuộc sống khốn kh c i lao

động và thông cm với h ng v, C.Mác và Ph.Ăngghen đã đứ ề phía nh i cùng ng ngườ

kh u tranh không m t m i vì l i ích c a h , trang b cho h m t công c s , đấ ệ ỏ ợ ủ  ị  ộ ụ ắc bén để

nh n th c và c i t o th gi i. G n ch t ho ng lí lu n và ho ng th c ti o ậ ứ  ạ  ớ ắ ặ ạt độ ậ ạt độ ự ễn đã tạ

nên độ ủa C.Mác và Ph.Ăngghen.ng lực sáng tạo c

Thông qua lao động khoa hc nghiêm túc, công phu, đồng thời thông qua hoạt

động thực tiễn tch cực không mệt mỏi, C.Mác và Ph.Ăngghen đã thực hiện một bước

chuyển lập trường t dân chủ cách mạng và nhân đạo chủ nghĩa sang lập trường giai

cấp công nhân và nhân đạo cộng sn. Chỉ đứng trên lập trường giai cấp công nhân mới

đưa ra được quan điểm duy vật lịch sử mà nhng người bị hạn ch bi lập trường giai

cấp cũ không thể đưa ra được; mới làm cho nghiên cứu khoa hc thực sự tr thành niềm

say mê nhận thức nhằm gii đáp vấn đề gii phóng con người, gii phóng giai cấp, gii

phóng nhân loại.

Cũng như C.Mác, Ph.Ăngghen (1820 1895), ngay t thời trai trẻ đã tỏ ra có năng -

khiu đặc biệt và nghị lực nghiên cứu, hc tập phi thường. C.Mác tìm thấy 

Ph.Ăngghen một người cùng tư tưng, một người bạn nhất mực trung thủy và một

người đồng ch trợ lực gắn bó mật thit trong sự nghiệp chung. "Giai cấp vô sn châu

Âu có thể nói rằng khoa hc của mình là tác phẩm sáng tạo của hai bác hc kiêm chin

sĩ mà tình bạn đã vượt xa tất c nhng gì là cm động nhất trong nhng truyền thuyt

của đời xưa kể về tình bạn của con người".

b. Nh ng th y hình thành và phát tri n c a Tri c Mác ữ ời kỳ chủ ếu trong sự ể ủ ết họ

* i k ng tri t h c v tTh ỳ hình thành tư tưở   ới bước quá độ ừ chủ ngha duy tâm và

dân ch cách m ng sang ch t và ch ng s n (1841 - 1844ủ ạ ủ ngha duy vậ ủ ngha cộ  )

Các Mác sinh ngày 5 tháng 5 năm 1818 tại Trier, Vương quốc Ph. Ở Mác, tinh

thn nhân đạ nghĩa và xu hướ do đã sớo chủ ng yêu tự m hình thành và phát triển ngay

thời thơ ấ nh hư ủa gia đình, nhà trườ ộc đờu, do ng tốt c ng và các quan hệ xã hội. Cu i

sinh viên c c nh ng ph m ch - tinh th nh ủa Mác đã đượ  ẩ ất đạo đức n cao đẹp đó đị

hướ ớ ủng, không ng c b ng và phát tri n vng đượ ồi dưỡ ển đưa ông đ i ch nghĩa dân chủ

cách m m vô th n. ạng và quan điể 

Sau khi t t nghi p trung h c v i bài lu n n i ti ng v b u nhi t huy t cách m ng ố ệ  ớ ậ   ề  ệ  ạ

của m t thanh niên mu n ch n cho mình m t ngh có th c ng hiộ ố  ộ ề ể ố n nhi u nhề ất cho

nhân lo n h c lu t t i h i h c Béclin. ại, C.Mác đ  ậ ại Trường Đạ c Bon và sau đó là Đạ 

Chàng sinh viên Mác đy hoài bão, đã tìm đ c và sau đó là đn với trit h n với hai nhà

trit h i tic n ng là Hegel và Feuerbach.

Thờ ỳ ộ i k này, C.Mác tích cực tham gia các cu c tranh luận, nhất là Câu lạc bộ

tin s. Ở đây ngườ ấn đề ời đại, rèn vũ kh tư i ta tranh luận về các v chính trị của th

tư ộ ủng cho cu c cách m i gạng tư sn đang tớ n. L ng dân chập trườ tư sn trong C.Mác

ngày càng rõ r t. Trong lu n án ti t h c c a mình, C.Mác vi t: "Giệ ậ n sĩ tri  ủ  ống như

Prômêtê sau khi đã đánh cắ ống, đã bắt đ ửa và cư p lửa t trên trời xu u xây dựng nhà c

trú trên trái đấ c cũng vậy, sau khi bao quát đượt, trit h c toàn bộ th giới, nó ni dậy

chố ớ  ớng lại th gi i các hi ng". Triện tượ t h c Hegel v i tinh thn biện chứng cách mạng

của nó được Mác xem là chân l, nhưng lại là chủ nghĩa duy tâm, vì th đã ny sinh

mâu thu n gi a h t nhân lí lu n duy tâm v i tinh th n dân ch cách m ng và vô th n ẫ  ạ ậ ớ  ủ ạ 

trong th i quan c a ti giớ ủ n sĩ C.Mác. Và mâu thuẫn này đã tng bước được gii quyt

trong quá trình k i tht h p ho ng lí lu n vợ ạt độ ậ ớ ực tiễn đấu tranh cách mạng của C.Mác.

Tháng 4 năm 1841, sau khi nhậ ễn sĩ tri ại Đạn bằng ti t hc t i hc Tng hợp

Giênna, C.Mác tr v v i d nh xin vào gi ng d y tri t h i h c T ng ề ớ ự đị  ạ  c  Trường Đạ  

h p Bon và s cho xu t b n m t t t p chí v i tên g i làợ ẽ ấ  ộ ờ ạ ớ  Tư liệ ngha vô thầu của chủ n

nhưng đã không thự ện được, vì Nhà nướ đã thự n độc hi c Ph c hiện chính sách ph ng,

đàn áp nhng người dân chủ cách mạng. Trong hoàn cnh ấy, C.Mác cùng m t s ộ ố

ngườ ộ ịi thu c phái n sang ho ng chính trHegel trẻ đã chuyể ạt độ , tham gia vào cuộc đấu

tranh tr c ti p ch ng chự  ố ủ nghĩa chuyên ch Ph, giành quyền tự do dân chủ. Bài báo

Nhậ ỉn xét bn ch thị m i nh t vớ ấ ề ch độ kiểm duy t c a Phệ ủ  được C.Mác vi u t vào đ

1842 đánh dấu bướ ộc đờ ạt động cũng như sực ngoặt quan trng trong cu i ho chuyển

bi ng c a ông. n tư tư ủ

Vào đu năm 1842, tờ ra đờ n bước đ tư báo Sông Ranh i. Sự chuyển bi u về

tư ủ ờ ỳ  ộng c a C.Mác diễn ra trong th i k ông làm việc báo này. T một c ng tác viên

(tháng 5/1842), b ng s và s c s o c thành mằ ự năng n ắ  ủa mình, C.Mác đã tr ột biên tập

viên đóng vai trò linh hồ như mộn của tờ báo (tháng 10/1842) và làm cho nó có vị th t

cơ quan ngôn luận chủ yu của phái dân chủ - mcách ạng.

Thực ti u tranh trên báo chí cho t do dân ch ng dân ch - ễn đấ ự ủ đã làm cho tư tư ủ

cách m ng C.Mác có n u tranh "vì lạ  ội dung ngày càng chnh xác hơn, theo hướng đấ ợi

Bấm Tải xuống để xem toàn bộ.

| 1/178

| | Tải xuống

Preview text:

Chương 1
TRIẾT HỌC VÀ VAI TRÒ CỦA TRIẾT HỌC TRONG ĐỜI SỐNG XÃ HỘI -------------------
I. TRIẾT HỌC VÀ VẤN ĐỀ CƠ BẢN CỦA TRIẾT HỌC
1. Khái lược về triết học
a. Nguồn gốc của triết học
Là một loại hình nhận thức đặc thù của con người, trit hc ra đời  c Phương
Đông và Phương Tây gn như cùng một thời gian (khong t th k VIII đn th k VI
tr.CN) tại các trung tâm văn minh lớn của nhân loại thời C đại. Ý thức trit hc xuất
hiện không ngẫu nhiên, mà có nguồn gốc thực t t tồn tại xã hội với một trình độ nhất
định của sự phát triển văn minh, văn hóa, khoa hc. Con người, với kỳ vng được đáp
ứng nhu cu về nhận thức và hoạt động thực tiễn của mình đã sáng tạo ra nhng luận
thuyt chung nhất, có tnh hệ thống phn ánh th giới xung quanh và th giới của chnh
con người. Trit hc là dạng tri thức l luận xuất hiện sớm nhất trong lịch sử các loại
hình lý luận của nhân loại .
Với tính cách là một hình thái ý thức xã hội, trit hc có nguồn gốc nhận thức và nguồn gốc xã hội.
* Nguồn gốc nhận thức
Nhận thức th giới là một nhu cu tự nhiên, khách quan của con người. Về mặt
lịch sử, tư duy huyền thoại và tn ngưỡng nguyên thủy là loại hình trit l đu tiên mà
con người dùng để gii thích th giới bí ẩn xung quanh. Người nguyên thủy kt nối
nhng hiểu bit rời rạc, mơ hồ, phi lôgíc...của mình trong các quan niệm đy xúc cm
và hoang tưng thành nhng huyền thoại để gii thích mi hiện tượng. Đỉnh cao của tư
duy huyền thoại và tn ngưỡng nguyên thủy là kho tàng nhng câu chuyện thn thoại và
nhng tôn giáo sơ khai như Tô tem giáo, Bái vật giáo, Saman giáo. Thời kỳ trit hc ra
đời cũng là thời kỳ suy gim và thu hẹp phạm vi của các loại hình tư duy huyền thoại
và tôn giáo nguyên thủy. Trit hc chính là hình thức tư duy l luận đu tiên trong lịch
sử tư tưng nhân loại thay th được cho tư duy huyền thoại và tôn giáo.
Trong quá trình sống và ci bin th giới, tng bước con người có kinh nghiệm và
có tri thức về th giới. Ban đu là nhng tri thức cụ thể, riêng lẻ, cm tính. Cùng với sự
tin bộ của sn xuất và đời sống, nhận thức của con người dn dn đạt đn trình độ cao
hơn trong việc gii thích th giới một cách hệ t ố
h ng, lôgíc và nhân qu... Mối quan hệ
gia cái đã bit và cái chưa bit là đối tượng đồng thời là động lực đòi hỏi nhận thức
ngày càng quan tâm sâu sắc hơn đn cái chung, nhng quy luật chung. Sự phát triển của
tư duy tru tượng và năng lực khái quát trong quá trình nhận thức sẽ đn lúc làm cho
các quan điểm, quan niệm chung nhất về t 
h giới và về vai trò của con người trong th
giới đó hình thành. Đó là lúc trit hc xuất hiện với tư cách là một loại hình tư duy l
luận đối lập với các giáo lý tôn giáo và trit lý huyền thoại.
Vào thời C đại, khi các loại hình tri thức còn  trong tình trạng tn mạn, dung
hợp và sơ khai, các khoa hc độc lập chưa hình thành, thì trit hc đóng vai trò là dạng
nhận thức l luận tng hợp, gii quyt tất c các vấn đề l luận chung về tự nhiên, xã
hội, tư duy. T bui đu lịch sử trit hc và tới tận thời kỳ Trung C, trit hc vẫn là tri
thức bao trùm, là “khoa hc của các khoa hc”. Trong hàng nghìn năm đó, trit hc
được coi là có sứ mệnh mang trong mình mi trí tuệ của nhân loại. Ngay c Cantơ, nhà 1
trit hc sáng lập ra Trit hc c điển Đức  th k XVIII, vẫn đồng thời là nhà khoa
hc bách khoa. Sự dung hợp đó của trit hc, một mặt phn ánh tình trạng chưa chn
muồi của các khoa hc chuyên ngành, mặt khác lại nói lên nguồn gốc nhận thức của
chính trit hc. Trit hc không thể xuất hiện t mnh đất trống, mà phi dựa vào các tri
thức khác để khái quát và định hướng ứng dụng. Các loại hình tri thức cụ thể  th k
thứ VII tr.CN thực t đã khá phong phú, đa dạng. Nhiều thành tựu mà về sau người ta
xp vào tri thức cơ hc, toán hc, y hc, nghệ thuật, kin trúc, quân sự và c chính trị…
 Châu Âu thời bấy giờ đã đạt tới mức mà đn nay vẫn còn khin con người ngạc
nhiên. Gii phẫu hc C đại đã phát hiện ra nhng t lệ đặc biệt cân đối của cơ thể
người và nhng t lệ này đã tr thành nhng “chuẩn mực vàng” trong hội ha và kin
trúc C đại góp phn tạo nên một số kỳ quan của th giới. Dựa trên nhng tri thức như
vậy, trit hc ra đời và khái quát các tri thức riêng lẻ thành luận thuyt, trong đó có
nhng khái niệm, phạm trù và quy luật… của mình.
Như vậy, nói đn nguồn gốc nhận thức của trit hc là nói đn sự hình thành, phát
triển của tư duy tru tượng, của năng lực khái quát trong nhận thức của con người. Tri
thức cụ thể, riêng lẻ về th giới đn một giai đoạn nhất định phi được tng hợp, tru
tượng hóa, khái quát hóa thành nhng khái niệm, phạm trù, quan điểm, quy luật, luận
thuyt… đủ sức ph quát để gii thích th giới. Trit hc ra đời đáp ứng nhu cu đó của
nhận thức. Do nhu cu của sự tồn tại, con người không thỏa mãn với các tri thức riêng
lẻ, cục bộ về th giới, càng không thỏa mãn với cách gii thích của các tn điều và giáo
l tôn giáo. Tư duy trit hc bắt đu t các trit lý, t sự khôn ngoan, t tình yêu sự
thông thái, dn hình thành các hệ thống nhng tri thức chung nhất về th giới.
Trit hc chỉ xuất hiện khi kho tàng thức của loài người đã hình thành được một
vốn hiểu bit nhất định và trên cơ s đó, tư duy con người cũng đã đạt đn trình độ có
kh năng rút ra được cái chung trong muôn vàn nhng sự kiện, hiện tượng riêng lẻ.
* Nguồn gốc xã hội
Trit hc không ra đời trong xã hội mông muội dã man. Như C.Mác nói: “Trit
hc không treo lơ lửng bên ngoài th giới, cũng như bộ óc không tồn tại bên ngoài con
người”1. Trit hc ra đời khi nền sn xuất xã hội đã có sự phân công lao động và loài
người đã xuất hiện giai cấp. Tức là khi ch độ cộng sn nguyên thủy tan rã, ch độ
chim hu nô lệ đã hình thành, phương thức sn xuất dựa trên s hu tư nhân về tư liệu
sn xuất đã xác định và  trình độ khá phát triển. Xã hội có giai cấp và nạn áp bức giai
cấp hà khắc đã được luật hóa. Nhà nước, công cụ trấn áp và điều hòa lợi ích giai cấp đủ
trưng thành, “t chỗ là tôi tớ của xã hội bin thành chủ nhân của xã hội”.
Gắn liền với các hiện tượng xã hội va nêu là lao động tr óc đã tách khỏi lao
động chân tay. Trí thức xuất hiện với tính cách là một tng lớp xã hội, có vị th xã hội
xác định. Vào th k VII - V tr.CN, tng lớp quý tộc, tăng l, điền chủ, nhà buôn, binh
lính...đã chú  đn việc hc hành. Nhà trường và hoạt động giáo dục đã tr thành một
nghề trong xã hội. Tri thức toán hc, địa l, thiên văn, cơ hc, pháp luật, y hc...đã
được ging dạy. Nghĩa là tng lớp trí thức đã được xã hội ít nhiều trng vng. Tng lớp
này có điều kiện và nhu cu nghiên cứu, có năng lực hệ thống hóa các quan niệm, quan
điểm thành hc thuyt, lý luận. Nhng người xuất sắc trong tng lớp này đã hệ t ố h ng
hóa thành công tri thức thời đại dưới dạng các quan điểm, các hc thuyt lý luận… có
1 C.Mác và Ph.Ăngghen (2005), Toàn tập, tập 1, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr. 156. 2
Ở Ấn Độ, thuật ng Dar'sana (trit hc) nghĩa gốc là chiêm ngưng, hàm ý là tri
thức dựa trên lý trí, là con đưng suy ngm để dẫn dắt con người đn với lẽ phi.
Ở phương Tây, thuật ng “tr 
i t hc” như đang được sử dụng ph bin hiện nay,
cũng như trong tất c các hệ t ố
h ng nhà trường, chính là φιλοσοφία (ting Hy Lạp; được
sử dụng nghĩa gốc sang các ngôn ng khác: Philosophy, philosophie, философия).
Trit hc, Philo- sophia, xuất hiện  Hy Lạp C đại, với nghĩa là yêu mn s thông thái.
Người Hy Lạp C đại quan niệm, philosophia va mang nghĩa là gii thch vũ trụ, định
hướng nhận thức và hành vi, va nhấn mạnh đn khát vng tìm kim chân lý của con người.
Như vậy, c  phương Đông và phương Tây, ngay t đu, trit hc đã là hoạt
động tinh thn bậc cao, là loại hình nhận thức có trình độ tru tượng hóa và khái quát
hóa rất cao. Trit hc nhìn nhận và đánh giá đối tượng xuyên qua thực t, xuyên qua
hiện tượng quan sát được về con người và vũ trụ. Ngay c khi trit hc còn bao gồm
trong nó tất c mi thành tựu của nhận thức, loại hình tri thức đặc biệt này đã tồn tại với
tính cách là một hình thái ý thc xã hội.
Là loại hình tri thức đặc biệt của con người, trit hc nào cũng có tham vng xây
dựng nên bức tranh tng quát nhất về th giới và về con người. Nhưng khác với các loại
hình tri thức xây dựng th giới quan dựa trên niềm tin và quan niệm tưng tượng về th
giới, trit hc sử dụng các công cụ lý tính, các tiêu chuẩn lôgíc và nhng kinh nghiệm
mà con người đã khám phá thực tại, để diễn t th giới và khái quát th giới quan bằng
lý luận. Tnh đặc thù của nhận thức trit hc thể hiện  đó.
Bách khoa thư Britannica định nghĩa, “Trit hc là sự xem xét lý tính, tru tượng
và có phương pháp về thực tại với tính cách là một chỉnh thể hoặc nhng khía cạnh nền
tng của kinh nghiệm và sự tồn tại người. Sự truy vấn trit hc (Philosophical Inquyry)
là thành phn trung tâm của lịch sử trí tuệ của nhiều nền văn minh”.
“Bách khoa thư trit hc mới” của Viện Trit hc Nga xuất bn năm 2001 vit:
“Trit hc là hình thức đặc biệt của nhận thức và ý thức xã hội về t  h giới, được thể
hiện thành hệ thống tri thức về nhng nguyên tắc cơ bn và nền tng của tồn tại người,
về nhng đặc trưng bn chất nhất của mối quan hệ gia con người với tự nhiên, với xã
hội và với đời sống tinh thn”.
Có nhiều định nghĩa về trit hc, nhưng các định nghĩa thường bao hàm nhng nội dung chủ yu sau:
- Trit hc là một hình thái ý thức xã hội.
- Khách thể khám phá của trit hc là th giới (gồm c th giới bên trong và bên
ngoài con người) trong hệ thống chỉnh thể toàn vẹn vốn có của nó.
- Trit hc gii thích tất c mi sự vật, hiện tượng, quá trình và quan hệ của th
giới, với mục đch tìm ra nhng quy luật ph bin nhất chi phối, quy định và quyt định
sự vận động của th giới, của con người và của tư duy.
- Với tính cách là loại hình nhận thức đặc thù, độc lập với khoa hc và khác biệt
với tôn giáo, tri thức trit hc mang tính hệ thống, lôgíc và tru tượng về th giới, bao
gồm nhng nguyên tắc cơ bn, nhng đặc trưng bn chất và nhng quan điểm nền tng về mi tồn tại .
- Trit hc là hạt nhân của th giới quan.
Trit hc là hình thái đặc biệt của ý thức xã hội, được thể hiện thành hệ thống các 4
quan điểm lý luận chung nhất về t 
h giới, về con người và về tư duy của con người trong th giới ấy.
Với sự ra đời của Trit hc Mác - Lênin, trit hc là hệ thống quan điểm lí luận
chung nhất về th giới và vị trí con ngưi trong th giới đó, là khoa hc về những quy
luật vận động, phát triển chung nhất của t nhiên, xã hội và tư duy.
Trit hc khác với các khoa hc khác  tính đặc thù của hệ thống tri thc khoa
hc và phương pháp nghiên cu. Tri thức khoa hc trit hc mang tính khái quát cao
dựa trên sự tru tượng hóa sâu sắc về th giới, về bn chất cuộc sống con người.
Phương pháp nghiên cứu của trit hc là xem xét th giới như một chỉnh thể trong mối
quan hệ gia các yu tố và tìm cách đưa lại một hệ thống các quan niệm về chỉnh thể
đó. Trit hc là sự diễn t t 
h giới quan bằng lí luận. Điều đó chỉ có thể thực hiện bằng
cách trit hc phi dựa trên cơ s tng kt toàn bộ lịch sử của khoa hc và lịch sử của
bn thân tư tưng trit hc.
Không phi mi trit hc đều là khoa hc. Song các hc thuyt trit hc đều có
đóng góp t nhiều, nhất định cho sự hình thành tri thức khoa hc trit hc trong lịch sử;
là nhng “vòng khâu”, nhng “mắt khâu” trên “đường xoáy ốc” vô tận của lịch sử tư
tưng trit hc nhân loại. Trình độ khoa hc của một hc thuyt trit hc phụ th ộ u c vào
sự phát triển của đối tượng nghiên cứu, hệ thống tri thức và hệ thống phương pháp nghiên cứu.
c. Vấn đề đối tượng của triết học trong lịch sử
Cùng với quá trình phát triển của xã hội, của nhận thức và của bn thân trit hc,
trên thực t, nội dung của đối tượng của trit hc cũng thay đi trong các trường phái trit hc khác nhau.
Đối tượng của trit hc là các quan hệ ph bin và các quy luật chung nhất của
toàn bộ tự nhiên, xã hội và tư duy.
Ngay t khi ra đời, trit hc đã được xem là hình thái cao nhất của tri thức, bao
hàm trong nó tri thức của tất c các lĩnh vực mà mãi về sau, t th k XV - XVII, mới
dn tách ra thành các ngành khoa hc riêng. “Nền trit hc tự nhiên” là khái niệm chỉ
trit hc  phương Tây thời kỳ còn bao gồm trong nó tất c nhng tri thức mà con
người có được, trước ht là các tri thức thuộc khoa hc tự nhiên sau này như toán hc,
vật lý hc, thiên văn hc... Theo S. Hawking, I. Cantơ là người đứng  đỉnh cao nhất
trong số các nhà trit hc vĩ đại của nhân loại - nhng người coi “toàn bộ kin thức của
loài người trong đó có khoa hc tự nhiên là thuộc lĩnh vực của h”. Đây là nguyên nhân
làm ny sinh quan niệm va tích cực va tiêu cực rằng, trit hc là khoa hc của mi khoa hc. Ở t ờ
h i kỳ Hy Lạp C đại, nền trit hc tự nhiên đã đạt được nhng thành tựu vô
cùng rực rỡ, mà “các hình thức muôn hình muôn vẻ của nó, như đánh giá của
Ph.Ăngghen: đã có mm mống và đang ny n hu ht tất c các loại th giới quan sau
này”. Ảnh hưng của trit hc Hy Lạp C đại còn in đậm dấu ấn đn sự phát triển của
tư tưng trit hc  Tây Âu mãi về sau. Ngày nay, văn hóa Hy - La còn là tiêu chuẩn
của việc gia nhập Cộng đồng châu Âu.
Ở Tây Âu thời Trung c, khi quyền lực của Giáo hội bao trùm mi lĩnh vực đời
sống xã hội thì trit hc tr thành nô lệ của thn hc. Nền trit hc t nhiên bị thay
bằng nền trit hc kinh viện. Trit hc trong gn thiên niên k đêm trường Trung c 5
d. Triết học - hạt nhân lý luận của thế giới quan
* Thế giới quan
Nhu cu tự nhiên của con người về mặt nhận thức là muốn hiểu bit đn tận cùng,
sâu sắc và toàn diện về mi hiện tượng, sự vật, quá trình. Nhưng tri thức mà con người
và c loài người  thời nào cũng lại có hạn, là phn quá nhỏ bé so với th giới cn nhận
thức vô tận bên trong và bên ngoài con người. Đó là tình huống có vấn đề (Problematic
Situation) của mi tranh luận trit hc và tôn giáo. Bằng trí tuệ duy lý, kinh nghiệm và
sự mẫn cm của mình, con người buộc phi xác định nhng quan điểm về toàn bộ th
giới làm cơ s để định hướng cho nhận thức và hành động của mình. Đó chnh là th
giới quan. Tương tự như các tiên đề, với th giới quan sự chứng minh nào cũng không
đủ căn cứ, trong khi niềm tin lại mách bo độ tin cậy.
“Th giới quan” là khái niệm có gốc ting Đức “Weltanschauung” ln đu tiên
được I.Kant (Cantơ) sử dụng trong tác phẩm Phê phán năng lc phán đoán (Kritik der
Urteilskraft, 1790) dùng để chỉ th giới quan sát được với nghĩa là th giới trong sự cm
nhận của con người. Sau đó, F.Schelling đã b sung thêm cho khái niệm này một nội
dung quan trng là, khái niệm th giới quan luôn có sẵn trong nó một sơ đồ xác định về
th giới, một sơ đồ mà không cn tới một sự gii thích lý thuyt nào c. Chính theo
nghĩa này mà Hêghen đã nói đn “th giới quan đạo đức”, J.Goethe nói đn “th giới
quan thơ ca”, còn L.Ranke - “th giới quan tôn giáo”. Kể t đó, khái niệm th giới quan
như cách hiểu ngày nay đã ph bin trong tất c các trường phái trit hc.
Khái niệm th giới quan hiểu một cách ngắn gn là hệ thống quan điểm của con
người về th giới. Có thể định nghĩa: Th giới quan là khái niệm trit hc chỉ hệ t ố h ng
các tri thc, quan điểm, tình cm, niềm tin, lý tưởng xác định về th giới và về vị trí của
con ngưi (bao hàm c cá nhân, xã hội và nhân loại) trong th giới đó. Th giới quan
quy định các nguyên tắc, thái độ, giá trị trong định hướng nhận thc và hoạt động thc
tiễn của con ngưi.
Các khái niệm “Bức tranh chung về th giới”, “Cm nhận về th giới”, “Nhận
thức chung về cuộc đời”… khá gn gũi với khái niệm th giới quan. Th giới quan
thường được coi là bao hàm trong nó nhân sinh quan - vì nhân sinh quan là quan niệm
của con người về đời sống với các nguyên tắc, thái độ và định hướng giá trị của hoạt động người.
Nhng thành phn chủ yu của th giới quan là tri thức, niềm tin và l tưng.
Trong đó tri thức là cơ s trực tip hình thành th giới quan, nhưng tri thức chỉ gia nhập
th giới quan khi đã được kiểm nghiệm ít nhiều trong thực tiễn và tr thành niềm tin.
L tưng là trình độ phát triển cao nhất của th giới quan. Với tính cách là hệ quan
điểm chỉ dẫn tư duy và hành động, th giới quan là phương thức để con người chim
lĩnh hiện thực, thiu th giới quan, con người không có phương hướng hành động.
Trong lịch sử phát triển của tư duy, th giới quan thể hiện dưới nhiều hình thức đa
dạng khác nhau, nên cũng được phân loại theo nhiều cách khác nhau. Chẳng hạn, th
giới quan tôn giáo, th giới quan khoa hc và th giới quan trit hc. Ngoài ba hình
thức chủ yu này, còn có thể có th giới quan huyền thoại (mà một trong nhng hình
thức thể hiện tiêu biểu của nó là thần thoại Hy Lạp); theo nhng căn cứ phân chia khác,
th giới quan còn được phân loại theo các thời đại, các dân tộc, các tộc người, hoặc th
giới quan kinh nghiệm, th giới quan thông thường... 7
Th giới quan chung nhất, ph bin nhất, được sử dụng (một cách ý thức hoặc
không ý thức) trong mi ngành khoa hc và trong toàn bộ đời sống xã hội là th giới quan trit hc.
* Hạt nhân lý luận của thế giới quan
Nói trit hc là hạt nhân của th giới quan, bi th nhất, bn thân trit hc chính
là th giới quan. Th hai, trong các th giới quan khác như th giới quan của các khoa
hc cụ thể, th giới quan của các dân tộc, hay các thời đại… trit hc bao giờ cũng là
thành phn quan trng, đóng vai trò là nhân tố cốt lõi. Th ba, với các loại th giới quan
tôn giáo, th giới quan kinh nghiệm hay th giới quan thông thường...trit hc bao giờ
cũng có nh hưng và chi phối, dù có thể không tự giác. Th tư, th giới quan trit hc
như th nào sẽ quy định các th giới quan và các quan niệm khác như th.
Th giới quan duy vật biện chứng được coi là đỉnh cao của các loại th giới quan
đã tng có trong lịch sử. Vì th giới quan này đòi hỏi th giới phi được xem xét trong
dựa trên nhng nguyên lý về mối liên hệ ph bin và nguyên lý về sự phát triển. T
đây, th giới và con người được nhận thức và theo quan điểm toàn diện, lịch sử, cụ thể
và phát triển. Th giới quan duy vật biện chứng bao gồm tri thức khoa hc, niềm tin
khoa hc và lý tưng cách mạng.
Khi thực hiện chức năng của mình, nhng quan điểm th giới quan luôn có xu
hướng được l tưng hóa, thành nhng khuôn mẫu văn hóa điều chỉnh hành vi. Ý nghĩa
to lớn của th giới quan thể hiện trước ht là  điểm này.
Th giới quan đóng vai trò đặc biệt quan trng trong cuộc sống của con người và
xã hội loài người. Bi lẽ, thứ nhất, nhng vấn đề được trit hc đặt ra và tìm lời gii
đáp trước ht là nhng vấn đề thuộc th giới quan. Thứ hai, th giới quan đúng đắn là
tiền đề quan trng để xác lập phương thức tư duy hợp lý và nhân sinh quan tích cực
trong khám phá và chinh phục th giới. Trình độ phát triển của th giới quan là tiêu chí
quan trng đánh giá sự trưng thành của mỗi cá nhân cũng như của mỗi cộng đồng xã hội nhất định.
Th giới quan tôn giáo cũng là th giới quan chung nhất, có  nghĩa ph bin đối
với nhận thức và hoạt động thực tiễn của con người. Nhưng do bn chất là đặt niềm tin
vào các tn điều, coi tn ngưỡng cao hơn l tr, phủ nhận tính khách quan của tri thức
khoa hc, nên không được ứng dụng trong khoa hc và thường dẫn đn sai lm, tiêu
cực trong hoạt động thực tiễn. Th giới quan tôn giáo phù hợp hơn với nhng trường
hợp con người gii thích thất bại của mình. Trên thực t, cũng không t nhà khoa hc
sùng đạo mà vẫn có phát minh, nhưng với nhng trường hợp này, mi gii thích bằng
nguyên nhân tôn giáo đều không thuyt phục; cn phi lý gii kỹ lưỡng hơn và sâu sắc
hơn bằng nhng nguyên nhân vượt ra ngoài giới hạn của nhng tn điều.
Không t người, trong đó có các nhà khoa hc chuyên ngành, thường định kin với
trit hc, không tha nhận trit hc có nh hưng hay chi phối th giới quan của mình.
Tuy th, với tính cách là một loại tri thức vĩ mô, gii quyt các vấn đề chung nhất của
đời sống, ẩn giấu sâu trong mỗi suy nghĩ và hành vi của con người, nên tư duy trit hc
lại là một thành tố hu cơ trong tri thức khoa hc cũng như trong tri thức thông thường,
là chỗ dựa tiềm thức của kinh nghiệm cá nhân, dù các cá nhân cụ thể có hiểu bit 
trình độ nào và tha nhận đn đâu vai trò của trit hc. Nhà khoa hc và c nhng
người ít hc, không có cách nào tránh được việc phi gii quyt các quan hệ ngẫu nhiên 8
Mặt th hai: Con người có kh năng nhận thức được th giới hay không? Nói cách
khác, khi khám phá sự vật và hiện tượng, con người có dám tin rằng mình sẽ nhận thức
được sự vật và hiện tượng hay không.
Cách tr lời hai câu hỏi trên quy định lập trường của nhà trit hc và của trường
phái trit hc, xác định việc hình thành các trường phái lớn của trit hc.
b. Chủ ngha duy vật và chủ ngha duy tâm
Việc gii quyt mặt thứ nhất của vấn đề cơ bn của trit hc đã chia các nhà trit
hc thành hai trường phái lớn. Nhng người cho rằng vật chất, giới tự nhiên là cái có
trước và quyt định ý thức của con người được gi là các nhà duy vật. Hc thuyt của
h hợp thành các môn phái khác nhau của chủ nghĩa duy vật, gii thích mi hiện tượng
của th giới này bằng các nguyên nhân vật chất - nguyên nhân tận cùng của mi vận
động của th giới này là nguyên nhân vật chất. Ngược lại, nhng người cho rằng ý thức,
tinh thn, ý niệm, cm giác là cái có trước giới tự nhiên, được gi là các nhà duy tâm.
Các hc thuyt của h hợp thành các phái khác nhau của chủ nghĩa duy tâm, chủ trương
gii thích toàn bộ th giới này bằng các nguyên nhân tư tưng, tinh thn - nguyên nhân
tận cùng của mi vận động của th giới này là nguyên nhân tinh thn.
- Chủ ngha duy vật: Cho đn nay, chủ nghĩa duy vật đã được thể hiện dưới ba
hình thức cơ bn: chủ ngha duy vật chất phác, chủ ngha duy vật siêu hình và chủ
ngha duy vật biện chng.
+ Chủ ngha duy vật chất phác là kt qu nhận thức của các nhà trit hc duy vật
thời C đại. Chủ nghĩa duy vật thời kỳ này tha nhận tính thứ nhất của vật chất nhưng
đồng nhất vật chất với một hay một số chất cụ thể của vật chất và đưa ra nhng kt luận
mà về sau người ta thấy mang nặng tính trực quan, ngây thơ, chất phác. Tuy hạn ch do
trình độ nhận thức thời đại về vật chất và cấu trúc vật chất, nhưng chủ nghĩa duy vật
chất phác thời C đại về cơ bn là đúng vì nó đã lấy bn thân giới tự nhiên để gii thích
th giới, không viện đn Thn linh, Thượng đ hay các lực lượng siêu nhiên.
+ Chủ ngha duy vật siêu hình là hình thức cơ bn thứ hai trong lịch sử của chủ
nghĩa duy vật, thể hiện khá rõ  các nhà trit hc th k XV đn th k XVIII và điển
hình là  th k thứ XVII, XVIII. Đây là thời kỳ mà cơ hc c điển đạt được nhng
thành tựu rực rỡ nên trong khi tip tục phát triển quan điểm chủ nghĩa duy vật thời C
đại, chủ nghĩa duy vật giai đoạn này chịu sự tác động mạnh mẽ của phương pháp tư duy
siêu hình, cơ giới - phương pháp nhìn th giới như một cỗ máy khng lồ mà mỗi bộ
phận tạo nên th giới đó về cơ bn là  trong trạng thái biệt lập và tĩnh tại. Tuy không
phn ánh đúng hiện thực trong toàn cục nhưng chủ nghĩa duy vật siêu hình đã góp phn
không nhỏ vào việc đẩy lùi th giới quan duy tâm và tôn giáo, đặc biệt là  thời kỳ
chuyển tip t đêm trường Trung c sang thời Phục hưng.
+ Chủ ngha duy vật biện chng là hình thức cơ bn thứ ba của chủ nghĩa duy vật,
do C.Mác và Ph.Ăngghen xây dựng vào nhng năm 40 của th k XIX, sau đó được
V.I.Lênin phát triển. Với sự k tha tinh hoa của các hc thuyt trit hc trước đó và sử
dụng khá triệt để thành tựu của khoa hc đương thời, chủ nghĩa duy vật biện chứng,
ngay t khi mới ra đời đã khắc phục được hạn ch của chủ nghĩa duy vật chất phác thời
C đại, chủ nghĩa duy vật siêu hình và là đỉnh cao trong sự phát triển của chủ nghĩa duy
vật. Chủ nghĩa duy vật biện chứng không chỉ phn ánh hiện thực đúng như chnh bn
thân nó tồn tại mà còn là một công cụ hu hiệu giúp nhng lực lượng tin bộ trong xã 10
hội ci tạo hiện thực ấy.
- Chủ ngha duy tâm: Chủ nghĩa duy tâm gồm có hai phái: chủ ngha duy tâm chủ
quan và chủ ngha duy tâm khách quan.
+ Chủ ngha duy tâm chủ quan tha nhận tính thứ nhất của ý thc con ngưi.
Trong khi phủ nhận sự tồn tại khách quan của hiện thực, chủ nghĩa duy tâm chủ quan
khẳng định mi sự vật, hiện tượng chỉ là phức hợp của nhng cm giác.
+ Chủ ngha duy tâm khách quan cũng tha nhận tính thứ nhất của ý thức nhưng
coi đó là là th tinh thần khách quan có trước và tồn tại độc lập với con người. Thực
thể tinh thn khách quan này thường được gi bằng nhng cái tên khác nhau như ý
niệm, tinh thần tuyệt đối, lý tính t  h giới…
Chủ nghĩa duy tâm trit hc cho rằng ý thức, tinh thn là cái có trước và sn sinh
ra giới tự nhiên. Bằng cách đó, chủ nghĩa duy tâm đã tha nhận sự sáng tạo của một lực
lượng siêu nhiên nào đó đối với toàn bộ th giới. Vì vậy, tôn giáo thường sử dụng các
hc thuyt duy tâm làm cơ s lý luận, luận chứng cho các quan điểm của mình, tuy có
sự khác nhau đáng kể gia chủ nghĩa duy tâm trit hc với chủ nghĩa duy tâm tôn giáo.
Trong th giới quan tôn giáo, lòng tin là cơ s chủ yu và đóng vai trò chủ đạo đối với
vận động. Còn chủ nghĩa duy tâm trit hc lại là sn phẩm của tư duy l tnh dựa trên
cơ s tri thức và năng lực mạnh mẽ của tư duy.
Về phương diện nhận thức luận, sai lm cố ý của chủ nghĩa duy tâm bắt nguồn t
cách xem xét phin diện, tuyệt đối hóa, thn thánh hóa một mặt, một đặc tnh nào đó
của quá trình nhận thức mang tính biện chứng của con người.
Bên cạnh nguồn gốc nhận thức, chủ nghĩa duy tâm ra đời còn có nguồn gốc xã
hội. Sự tách rời lao động trí óc với lao động chân tay và địa vị thống trị của lao động trí
óc đối với lao động chân tay trong các xã hội trước đây đã tạo ra quan niệm về vai trò
quyt định của nhân tố tinh thn. Trong lịch sử, giai cấp thống trị và nhiều lực lượng xã
hội đã tng ủng hộ, sử dụng chủ nghĩa duy tâm làm nền tng lý luận cho nhng quan
điểm chính trị - xã hội của mình.
Hc thuyt trit hc nào tha nhận chỉ một trong hai thực thể (vật chất hoặc tinh
thn) là bn nguyên (nguồn gốc) của th giới, quyt định sự vận động của th giới được
gi là nhất nguyên luận (nhất nguyên luận duy vật hoặc nhất nguyên luận duy tâm).
Trong lịch sử trit hc cũng có nhng nhà trit hc gii thích th giới bằng c hai
bn nguyên vật chất và tinh thn, xem vật chất và tinh thn là hai bn nguyên có thể
cùng quyt định nguồn gốc và sự vận động của th giới. Hc thuyt trit hc như vậy
được gi là nhị nguyên luận (điển hình như Descartes). Nhng người nhị nguyên luận
thường là nhng người, trong trường hợp gii quyt một vấn đề nào đó,  vào một thời
điểm nhất định, là người duy vật, nhưng  vào một thời điểm khác, và khi gii quyt
một vấn đề khác, lại là người duy tâm. Song, xét đn cùng nhị nguyên luận thuộc về chủ nghĩa duy tâm.
Xưa nay, nhng quan điểm, hc phái trit hc thực ra là rất phong phú và đa dạng.
Nhưng dù đa dạng đn mấy, chúng cũng chỉ thuộc về hai lập trường cơ bn. Trit hc
do vậy được chia thành hai trưng phái chính: chủ ngha duy vật và chủ ngha duy tâm.
Lịch sử trit hc do vậy cũng chủ yu là lịch sử đấu tranh của hai trường phái duy vật và duy tâm.
c. Thuyết có thể biết (Khả tri) và thuyết không thể biết (Bất khả tri) 11
ẩn của đối tượng được nhận thức. Cantơ cho rằng con người không thể có được nhng
tri thức đúng đắn, chân thực, bn chất về nhng thực tại nằm ngoài kinh nghiệm kh
giác (Verstand). Việc khẳng định về sự bất lực của trí tuệ trước th giới thực tại đã làm
nên quan điểm bất kh tri vô cùng độc đáo của Cantơ.
Trong lịch sử trit hc, thuyt Bất kh tri và quan niệm Vật t nó của Cantơ đã bị
Feuerbach (Phoiơbắc) và Hêghen phê phán gay gắt. Trên quan điểm duy vật biện
chứng, Ph.Ăngghen tip tục phê phán Cantơ, khi khẳng định kh năng nhận thức vô tận
của con người. Theo Ph.Ăngghen, con người có thể nhận thức được và nhận thức được
một cách đúng đắn bn chất của mi sự vật và hiện tượng. Không có một ranh giới nào
của Vật t nó mà nhận thức của con người không thể vượt qua được. Ông vit: “Nu
chúng ta có thể minh chứng được tính chính xác của quan điểm của chúng ta về một
hiện tượng tự nhiên nào đó, bằng cách tự chúng ta làm ra hiện tượng ấy, bằng cách tạo
ra nó t nhng điều kiện của nó, và hơn na, còn bắt nó phi phục vụ mục đch của
chúng ta, thì sẽ không còn có cái “vật tự nó” không thể nắm được của Cantơ na”.
Nhng người theo Kh tri luận tin tưng rằng, nhận thức là một quá trình không
ngng đi sâu khám phá bn chất sự vật. Với quá trình đó, Vật tự nó sẽ buộc phi bin thành “Vật cho ta”.
3. Biện chứng và siêu hình
a. Khái niệm biện chứng và siêu hình trong lịch sử
Các khái niệm “biện chứng” và “siêu hình” trong lịch sử trit hc được dùng theo
một số nghĩa khác nhau. Nghĩa xuất phát của t “biện chứng” là nghệ thuật tranh luận
để tìm chân lý bằng cách phát hiện mâu thuẫn trong cách lập luận (Do Xôcrát dùng).
Nghĩa xuất phát của t “siêu hình” là dùng để chỉ trit hc, với tính cách là khoa hc
siêu cm tính, phi thực nghiệm (Do Arixtốt dùng)
Trong trit hc hiện đại, đặc biệt là trit hc mác xt, chúng được dùng, trước ht
để chỉ hai phương pháp tư duy chung nhất đối lập nhau, đó là phương pháp biện chứng
và phương pháp siêu hình.
Sự đối lập gia hai phương pháp tư duy thể hiện:
Phương pháp siêu hình
+ Nhận thức đối tượng  trạng thái cô lập, tách rời đối tượng ra khỏi các quan hệ
được xem xét và coi các mặt ố
đ i lập với nhau có một ranh giới tuyệt đối .
+ Nhận thức đối tượng  trạng thái tĩnh; đồng nhất đối tượng với trạng thái tĩnh
nhất thời đó. Tha nhận sự bin đi chỉ là sự bin đi về số lượng, về các hiện tượng bề
ngoài. Nguyên nhân của sự bin đi o
c i là nằm  bên ngoài đối tượng.
Phương pháp siêu hình có cội nguồn hợp lý của nó t trong khoa hc c điển.
Muốn nhận thức bất kỳ một đối tượng nào, trước ht con người phi tách đối tượng ấy
ra khỏi nhng liên hệ nhất định và nhận thức nó  trạng thái không bin đi trong một
không gian và thời gian xác định. Đó là phương pháp được đưa t toán hc và vật lý
hc c điển vào các khoa hc thực nghiệm và vào trit hc. Song phương pháp siêu
hình chỉ có tác dụng trong một phạm vi nhất định bi hiện thực khách quan, trong bn
chất của nó, không rời rạc và không ngưng đng như phương pháp tư duy này quan niệm .
Phương pháp siêu hình có công lớn trong việc gii quyt các vấn đề có liên quan
đn cơ hc c điển. Nhưng khi m rộng phạm vi khái quát sang gii quyt các vấn đề 13
về vận động, về liên hệ thì lại làm cho nhận thức rơi vào phương pháp luận siêu hình.
Ph.Ăngghen đã chỉ rõ, phương pháp siêu hình “chỉ nhìn thấy nhng sự vật riêng biệt mà
không nhìn thấy mối liên hệ qua lại gia nhng sự vật ấy, chỉ nhìn thấy sự tồn tại của
nhng sự vật ấy mà không nhìn thấy sự phát sinh và sự tiêu vong của nhng sự vật ấy,
chỉ nhìn thấy trạng thái tĩnh của nhng sự vật ấy mà quên mất sự vận động của nhng
sự vật ấy, chỉ nhìn thấy cây mà không thấy rn3g . ”
Phương pháp biện chng
+ Nhận thức đối tượng trong các mối liên hệ ph bin vốn có của nó. Đối tượng
và các thành phn của đối tượng luôn trong sự lệ thuộc, nh hưng nhau, ràng buộc, quy định lẫn nhau.
+ Nhận thức đối tượng  trạng thái luôn vận động bin đi, nằm trong khuynh
hướng ph quát là phát triển. Quá trình vận động này thay đi c về lượng và c về chất
của các sự vật, hiện tượng. Nguồn gốc của sự vận động, thay đi đó là sự đấu tranh của
các mặt đối lập của mâu thuẫn nội tại của bn thân sự vật.
Quan điểm biện chứng cho phép chủ thể nhận thức không chỉ thấy nhng sự vật
riêng biệt mà còn thấy c mối liên hệ gia chúng, không chỉ thấy sự tồn tại của sự vật
mà còn thấy c sự sinh thành, phát triển và sự tiêu vong của sự vật, không chỉ thấy
trạng thái tĩnh của sự vật mà còn thấy c trạng thái động của nó. Ph.Ăngghen nhận xét,
tư duy của nhà siêu hình chỉ dựa trên nhng phn đề tuyệt đối không thể dung nhau được, đối ớ
v i h một sự vật h ặ
o c tồn tai hoặc không tồn tại, một sự vật không thể va là
chính nó lại va là cái khác, cái khẳng định và cái phủ định tuyệt đối bài tr lẫn nhau.
Ngược lại, tư duy biện chứng là tư duy mềm dẻo, linh hoạt, không tuyệt đối hóa nhng
ranh giới nghiêm ngặt. Phương pháp biện chứng là phương pháp của tư duy phù hợp
với mi hiện thực. Nó tha nhận một chỉnh thể trong lúc va là nó lại va không phi là
nó; tha nhận cái khẳng định và cái phủ định va loại tr nhau lại va gắn bó với nhau4.
Phương pháp biện chứng phn ánh hiện thực đúng như nó tồn tại. Nhờ vậy,
phương pháp tư duy biện chứng tr thành công cụ hu hiệu giúp con người nhận thức
và ci tạo th giới và là phương pháp luận tối ưu của mi khoa hc.
b. Các hình thức của phép biện chứng trong lịch sử
Cùng với sự phát triển của tư duy con người, phương pháp biện chứng đã tri qua
ba giai đoạn phát triển, được thể hiện trong trit hc với ba hình thức lịch sử của nó:
phép biện chng t phát, phép biện chng duy tâm và phép biện chng duy vật.
+ Hình thức thứ nhất là phép biện chng t phát thời C đại. Các nhà biện chứng
c phương Đông lẫn phương Tây thời C đại đã thấy được các sự vật, hiện tượng của
vũ trụ vận động trong sự sinh thành, bin hóa vô cùng vô tận. Tuy nhiên, nhng gì các
nhà biện chứng thời đó thấy được chỉ là trực kin, chưa có các kt qu của nghiên cứu
và thực nghiệm khoa hc minh chứng.
+ Hình thức thứ hai là phép biện chng duy tâm. Đỉnh cao của hình thức này được
thể hiện trong trit hc c điển Đức, người khi đu là Cantơ và người hoàn thiện là
Hêghen. Có thể nói, ln đu tiên trong lịch sử phát triển của tư duy nhân loại, các nhà
trit hc Đức đã trình bày một cách có hệ thống nhng nội dung quan trng nhất của
3 C.Mác và Ph.Ăngghen (1994), Toàn tập, tập 20, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr. 37.
4 C.Mác và Ph.Ăngghen (1994), Toàn tập, tập 20, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr. 696. 14
S xuất hiện của giai cấp vô sn trên vũ đài lịch sử với tính cách một lc lượng
chính trị - xã hội độc lập là nhân tố chính trị - xã hội quan trng cho s ra đi trit hc Mác.
Giai cấp vô sn và giai cấp tư sn ra đời, lớn lên cùng với sự hình thành và phát
triển của phương thức sn xuất tư bn chủ nghĩa trong lòng ch độ phong kin. Giai cấp
vô sn cũng đã đi theo giai cấp tư sn trong cuộc đấu tranh lật đ ch độ phong kin.
Khi ch độ tư bn chủ nghĩa được xác lập, giai cấp tư sn tr thành giai cấp thống
trị xã hội và giai cấp vô sn là giai cấp bị trị thì mâu thuẫn gia vô sn với tư sn vốn
mang tính chất đối kháng càng phát triển, tr thành nhng cuộc đấu tranh giai cấp.
Cuộc khi nghĩa của thợ dệt  Lyông (Pháp) năm 1831, bị đàn áp và sau đó lại n ra
vào năm 1834, "đã vạch ra một điều bí mật quan trng - như một tờ báo chính thức của
chính phủ hồi đó đã nhận định - đó là cuộc đấu tranh bên trong, diễn ra trong xã hội,
gia giai cấp nhng người có của và giai cấp nhng kẻ không có gì ht...". Ở Anh, có
phong trào Hin chương vào cuối nhng năm 30 th k XIX, là "phong trào cách mạng
vô sn to lớn đu tiên, thật sự có tính chất qun chúng và có hình thc chính trị”. Nước
Đức còn đang  vào đêm trước của cuộc cách mạng tư sn, song sự phát triển công
nghiệp trong điều kiện cách mạng công nghiệp đã làm cho giai cấp vô sn lớn nhanh,
nên cuộc đấu tranh của thợ dệt  Xilêdi cũng đã mang tnh chất giai cấp tự phát và đã
đưa đn sự ra đời một t chức vô sn cách mạng là "Đồng minh nhng người chính nghĩa".
Trong hoàn cnh lịch sử đó, giai cấp tư sn không còn đóng vai trò là giai cấp
cách mạng. Ở Anh và Pháp, giai cấp tư sn đang là giai cấp thống trị, lại hong sợ trước
cuộc đấu tranh của giai cấp vô sn nên không còn là lực lượng cách mạng trong quá
trình ci tạo dân chủ như trước. Giai cấp tư sn Đức đang lớn lên trong lòng ch độ
phong kin, vốn đã khip sợ bạo lực cách mạng khi nhìn vào tấm gương Cách mạng tư
sn Pháp 1789, nay lại thêm sợ hãi trước sự phát triển của phong trào công nhân Đức.
Nó mơ tưng bin đi nền quân chủ phong kin Đức thành nền dân chủ tư sn một cách
hoà bình. Vì vậy, giai cấp vô sn xuất hiện trên vũ đài lịch sử không chỉ có sứ mệnh là
"kẻ phá hoại" chủ nghĩa tư bn mà còn là lực lượng tiên phong trong cuộc đấu tranh cho
nền dân chủ và tin bộ xã hội.
Thc tiễn cách mạng của giai cấp vô sn là cơ sở chủ yu nhất cho s ra đi trit hc Mác.
Trit hc, theo cách nói của Hegel, là sự nắm bắt thời đại bằng tư tưng. Vì vậy,
thực tiễn xã hội nói chung, nhất là thực tiễn cách mạng vô sn, đòi hỏi phi được soi
sáng bi lý luận nói chung và trit hc nói riêng. Nhng vấn đề của thời đại do sự phát
triển của chủ nghĩa tư bn đặt ra đã được phn ánh bi tư duy l luận t nhng lập
trường giai cấp khác nhau. T đó hình thành nhng hc thuyt với tính cách là một hệ
thống nhng quan điểm lý luận về trit hc, kinh t và chính trị xã hội khác nhau. Điều
đó được thể hiện rất rõ qua các trào lưu khác nhau của chủ nghĩa xã hội thời đó. Sự lý
gii về nhng khuyt tật của xã hội tư bn đương thời, về sự cn thit phi thay th nó
bằng xã hội tốt đẹp, thực hiện được sự bình đẳng xã hội theo nhng lập trường giai cấp
khác nhau đã sn sinh ra nhiều bin thể của chủ nghĩa xã hội như: “chủ nghĩa xã hội
phong kin”, “chủ nghĩa xã hội tiểu tư sn”, “chủ nghĩa xã hội tư sn”...
Sự xuất hiện giai cấp vô sn cách mạng đã tạo cơ s xã hội cho sự hình thành lý 16
luận tin bộ và cách mạng mới. Đó là l luận thể hiện th giới quan cách mạng của giai
cấp cách mạng triệt để nhất trong lịch sử, do đó, kt hợp một cách hu cơ tnh cách
mạng và tính khoa hc trong bn chất của mình; nhờ đó, nó có kh năng gii đáp bằng
lý luận nhng vấn đề của thời đại đặt ra. Lý luận như vậy đã được sáng tạo nên bi
C.Mác và Ph.Ăngghen, trong đó trit hc đóng vai trò là cơ s lý luận chung: cơ s th
giới quan và phương pháp luận.
* Nguồn gốc lý luận và tiền ề
đ khoa học tự nhiên
Nguồn gốc lý luận
Để xây dựng hc thuyt của mình ngang tm cao của trí tuệ nhân loại, C.Mác và
Ph.Ăngghen đã k tha nhng thành tựu trong lịch sử tư tưng của nhân loại. Lênin
vit: “Lịch sử trit hc và lịch sử khoa hc xã hội chỉ ra một cách hoàn toàn rõ ràng
rằng chủ nghĩa Mác không có gì là giống “chủ nghĩa tông phái”, hiểu theo nghĩa là một
hc thuyt đóng kn và cứng nhắc, ny sinh  ngoài con đường phát triển vĩ đại của văn
minh th giới". Người còn chỉ rõ, hc thuyt của Mác “ra đời là sự tha k thẳng và
trực tip nhng hc thuyt của nhng đại biểu xuất sắc nhất trong trit hc, trong kinh
t chính trị hc và trong chủ nghĩa xã hội”.
Trit hc c điển Đức, đặc biệt nhng “hạt nhân hợp l” trong trit hc của hai
nhà trit hc tiêu biểu là Hegel và Feuerbach, là nguồn gốc lý luận trực tip của trit hc Mác.
C.Mác và Ph.Ăngghen đã tng là nhng người theo hc trit hc Hegel. Sau
này, c khi đã t bỏ chủ nghĩa duy tâm của trit hc Hegel, các ông vẫn đánh giá cao
tư tưng biện chứng của nó. Chính c ái "h ạt nhân hợp l" đó đã được Mác k tha
bằng cách ci tạo, lột bỏ cái vỏ thn b để xây dựng nên lý lu ận mới của phép biện
chứng - phép biện chứng duy vật. Trong khi phê phán chủ nghĩa duy tâm của Hegel,
C.Mác đã dựa vào truyền thống của chủ nghĩa duy vật trit hc mà trực tip là chủ
nghĩa duy vật trit hc của Feuerbach; đồng thời đã ci tạo chủ nghĩa duy vật cũ, khắc
phục tính chất siêu hình và nhng hạn ch lịch sử khác của nó. T đó C.Mác và
Ph.Ăngghen xây dựng nên trit hc mới, trong đó chủ nghĩa duy vật và phép biện
chứng thống nhất với nhau một cách hu cơ. Với tính cách là nhng bộ phận hợp
thành hệ thống lý lu ận của trit hc Mác, chủ nghĩa duy vật và phép biện chứng đều
có sự bin đi về chất so với ngu ồn gốc của chúng. Không thấy điều đó, mà hiểu chủ
nghĩa duy vật biện chứng như sự lắp ghép cơ hc chủ nghĩa duy vật của trit hc
Feuerbach với phép biện chứng Hegel, sẽ không hi ểu được trit hc Mác. Để xây
dựng trit hc duy vật biện chứng, C.Mác đã ci tạo c chủ nghĩa duy vật cũ, c phép
biện chứng của Hegel. C.Mác vit: "Phương pháp biện chứng của tôi không nhng
khác phương pháp của Hegel về cơ bn mà còn đối lập hẳn với phương pháp ấy na".
Gii thoát chủ nghĩa duy vật khỏi phép siêu hình, Mác đã làm cho chủ nghĩa duy vật
tr nên hoàn bị và m rộng hc thuyt ấy t chỗ nhận thức giới tự nhiên đn chỗ nhận
thức xã hội loài người.
Sự hình thành tư tưng trit hc  C.Mác và Ph.Ăngghen diễn ra trong sự tác
động lẫn nhau và thâm nhập vào nhau với nhng tư tưng, lý luận về kinh t và chính trị - xã hội.
Việc k tha và ci tạo kinh t chính trị hc với nhng đại biểu xuất sắc là Adam
Smith (A.Xmit) và David Ricardo (Đ. Ricacđô) không nhng làm nguồn gốc để xây 17
công nhân, đòi hỏi phi có lý luận mới soi đường mà còn vì nhng tiền đề cho sự ra đời
lý luận mới đã được nhân loại tạo ra.
* Nhân tố chủ quan trong sự hình thành triết học Mác
Trit hc Mác xuất hiện không chỉ là kt qu của sự vận động và phát triển có tính
quy luật của các nhân tố khách quan mà còn được hình thành thông qua vai trò của
nhân tố chủ quan. Thiên tài và hoạt động thực tiễn không bit mệt mỏi của C.Mác và
Ph.Ăngghen, lập trường giai cấp công nhân và tình cm đặc biệt của hai ông đối
vớinhân dân lao động, hoà quyện với tình bạn vĩ đại của hai nhà cách mạng đã kt tinh
thành nhân tố chủ quan cho sự ra đời của trit hc Mác.
S dĩ C.Mác và Ph.Ăngghen đã làm nên được bước ngoặt cách mạng trong lí luận
và xây dựng được một khoa hc trit hc mới, là vì hai ông là nhng thiên tài kiệt xuất
có sự kt hợp nhun nhuyễn và sâu sắc nhng phẩm chất tinh tuý và uyên bác nhất của
nhà bác hc và nhà cách mạng. Chiều sâu của tư duy trit hc, chiều rộng của nhãn
quan khoa hc, quan điểm sáng tạo trong việc gii quyt nhng nhiệm vụ do thực tiễn
đặt ra là phẩm chất đặc biệt ni bật của hai ông. C.Mác (1818 - 1883) đã bo vệ luận án
tin sĩ trit hc một cách xuất sắc khi mới 24 tui. Với một trí tuệ uyên bác bao trùm
nhiều lĩnh vực rộng lớn và một nhãn quan chính trị đặc biệt nhạy cm; C.Mác đã vượt
qua nhng hạn ch lịch sử của các nhà trit hc đương thời để gii đáp thành công
nhng vấn đề bức thit về mặt lí luận của nhân loại. "Thiên tài của Mác chính là  chỗ
ông đã gii đáp được nhng vấn đề mà tư tưng tiên tin của nhân loại đã nêu ra".
C C.Mác và Ph.Ăngghen đều xuất thân t tng lớp trên của xã hội đương thời,
nhưng hai ông đều sớm tự nguyện hin dâng cuộc đời mình cho cuộc đấu tranh vì hạnh
phúc của nhân loại. Bn thân C.Mác và Ph.Ăngghen đều tích cực tham gia hoạt động
thực tiễn. T hoạt động đấu tranh trên báo ch đn tham gia phong trào đấu tranh của
công nhân, tham gia thành lập và hoạt động trong các t chức của công nhân... Sống
trong phong trào công nhân, được tận mắt chứng kin nhng sự bất công gia ông chủ
tư bn và người lao động làm thuê, hiểu sâu sắc cuộc sống khốn kh của người lao
động và thông cm với h, C.Mác và Ph.Ăngghen đã đứng về phía nhng người cùng
kh, đấu tranh không mệt mỏi vì lợi ích của h, trang bị cho h một công cụ sắc bén để
nhận thức và ci tạo th giới. Gắn chặt hoạt động lí luận và hoạt động thực tiễn đã tạo
nên động lực sáng tạo của C.Mác và Ph.Ăngghen.
Thông qua lao động khoa hc nghiêm túc, công phu, đồng thời thông qua hoạt
động thực tiễn tch cực không mệt mỏi, C.Mác và Ph.Ăngghen đã thực hiện một bước
chuyển lập trường t dân chủ cách mạng và nhân đạo chủ nghĩa sang lập trường giai
cấp công nhân và nhân đạo cộng sn. Chỉ đứng trên lập trường giai cấp công nhân mới
đưa ra được quan điểm duy vật lịch sử mà nhng người bị hạn ch bi lập trường giai
cấp cũ không thể đưa ra được; mới làm cho nghiên cứu khoa hc thực sự tr thành niềm
say mê nhận thức nhằm gii đáp vấn đề gii phóng con người, gii phóng giai cấp, gii phóng nhân loại.
Cũng như C.Mác, Ph.Ăngghen (1820 - 1895), ngay t thời trai trẻ đã tỏ ra có năng
khiu đặc biệt và nghị lực nghiên cứu, hc tập phi thường. C.Mác tìm thấy 
Ph.Ăngghen một người cùng tư tưng, một người bạn nhất mực trung thủy và một
người đồng ch trợ lực gắn bó mật thit trong sự nghiệp chung. "Giai cấp vô sn châu
Âu có thể nói rằng khoa hc của mình là tác phẩm sáng tạo của hai bác hc kiêm chin 19
sĩ mà tình bạn đã vượt xa tất c nhng gì là cm động nhất trong nhng truyền thuyt
của đời xưa kể về tình bạn của con người".
b. Những thời kỳ chủ yếu trong sự hình thành và phát triển của Triết học Mác
* Thi kỳ hình thành tư tưởng trit hc với bước quá độ từ chủ ngha duy tâm và
dân chủ cách mạng sang chủ ngha duy vật và chủ ngha cộng sn (1841 - 1844)
Các Mác sinh ngày 5 tháng 5 năm 1818 tại Trier, Vương quốc Ph. Ở Mác, tinh
thn nhân đạo chủ nghĩa và xu hướng yêu tự do đã sớm hình thành và phát triển ngay
thời thơ ấu, do nh hưng tốt của gia đình, nhà trường và các quan hệ xã hội. Cuộc đời
sinh viên của Mác đã được nhng phẩm chất đạo đức - tinh thn cao đẹp đó định
hướng, không ngng được bồi dưỡng và phát triển đưa ông đn với chủ nghĩa dân chủ
cách mạng và quan điểm vô thn.
Sau khi tốt nghiệp trung hc với bài luận ni ting về bu nhiệt huyt cách mạng
của một thanh niên muốn chn cho mình một nghề có thể cống hin nhiều nhất cho
nhân loại, C.Mác đn hc luật tại Trường Đại hc Bon và sau đó là Đại hc Béclin.
Chàng sinh viên Mác đy hoài bão, đã tìm đn với trit hc và sau đó là đn với hai nhà
trit hc ni ting là Hegel và Feuerbach.
Thời kỳ này, C.Mác tích cực tham gia các cuộc tranh luận, nhất là  Câu lạc bộ
tin s. Ở đây người ta tranh luận về các vấn đề chính trị của thời đại, rèn vũ kh tư
tưng cho cuộc cách mạng tư sn đang tới gn. Lập trường dân chủ tư sn trong C.Mác
ngày càng rõ rệt. Trong luận án tin sĩ trit hc của mình, C.Mác vit: "Giống như
Prômêtê sau khi đã đánh cắp lửa t trên trời xuống, đã bắt đu xây dựng nhà cửa và cư
trú trên trái đất, trit hc cũng vậy, sau khi bao quát được toàn bộ th giới, nó ni dậy
chống lại th giới các hiện tượng". Trit hc Hegel với tinh thn biện chứng cách mạng
của nó được Mác xem là chân l, nhưng lại là chủ nghĩa duy tâm, vì th đã ny sinh
mâu thuẫn gia hạt nhân lí luận duy tâm với tinh thn dân chủ cách mạng và vô thn
trong th giới quan của tin sĩ C.Mác. Và mâu thuẫn này đã tng bước được gii quyt
trong quá trình kt hợp hoạt động lí luận với thực tiễn đấu tranh cách mạng của C.Mác.
Tháng 4 năm 1841, sau khi nhận bằng tiễn sĩ trit hc tại Đại hc Tng hợp
Giênna, C.Mác tr về với dự định xin vào ging dạy trit hc  Trường Đại hc Tng
hợp Bon và sẽ cho xuất bn một tờ tạp chí với tên gi là Tư liệu của chủ ngha vô thần
nhưng đã không thực hiện được, vì Nhà nước Ph đã thực hiện chính sách phn động,
đàn áp nhng người dân chủ cách mạng. Trong hoàn cnh ấy, C.Mác cùng một số
người thuộc phái Hegel trẻ đã chuyển sang hoạt động chính trị, tham gia vào cuộc đấu
tranh trực tip chống chủ nghĩa chuyên ch Ph, giành quyền tự do dân chủ. Bài báo
Nhận xét bn chỉ thị mới nhất về ch độ kiểm duyệt của Ph được C.Mác vit vào đu
1842 đánh dấu bước ngoặt quan trng trong cuộc đời hoạt động cũng như sự chuyển
bin tư tưng của ông.
Vào đu năm 1842, tờ báo Sông Ranh ra đời. Sự chuyển bin bước đu về tư
tưng của C.Mác diễn ra trong thời kỳ ông làm việc  báo này. T một cộng tác viên
(tháng 5/1842), bằng sự năng n và sắc so của mình, C.Mác đã tr thành một biên tập
viên đóng vai trò linh hồn của tờ báo (tháng 10/1842) và làm cho nó có vị th như một
cơ quan ngôn luận chủ yu của phái dân chủ - cách mạng.
Thực tiễn đấu tranh trên báo chí cho tự do dân chủ đã làm cho tư tưng dân chủ -
cách mạng  C.Mác có nội dung ngày càng chnh xác hơn, theo hướng đấu tranh "vì lợi 20

Giáo trình triết học Mác - Lênin | Trường đại học sư phạm kỹ thuật TP. Hồ Chí Minh

Thông tin :

Tài liệu liên quan:

Triết học Mác Lênin về vấn đề cách mạng xã hội trách nhiệm của sinh viên trong việc thực hiện tiến bộ, công bằng, xã hội ở nước ta hiện nay | Tiểu luận môn Triết học Mác – Lênin

Nguyên lý về mối liên hệ phổ biến và sự vận dụng quan điểm toàn diện vào việc giáo dục đạo đức của sinh viên việt nam hiện nay | Tiểu luận môn Triết học Mác – Lênin

Lý luận c. Mác về giai cấp và đấu tranh giai cấp. liên hệ trách nhiệm của sinh viên trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ tổ quốc ở nước ta trong giai đoạn hiện nay | Tiểu luận môn Triết học Mác – Lênin

Triết học Mác – Lênin về mối quan hệ biện chứng giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất | Tiểu luận môn Triết học Mác – Lênin