Phương pháp Nghiên cứu Tài liệu: Các Kỹ thuật và Quy trình Nâng cao

Phương pháp nghiên cứu tài liệu được sử dụng phổ biến và có vị trí vai trò quan trọng
trong việc tạo dựng cơ sở lý luận cho một đề tài nghiên cứu.Đặc trưng của nhóm phương
pháp này là người nghiên cứu không có bất kỳ một sự quan sát trực tiếp nào lên đối tượng nghiên cứu.
Nghiên cứu tài liệu bao gồm tập hợp các phương pháp: phân loại tài liệu, phân tích tài
liệu, đọc, ghi chép và tóm tắt tài liệu khoa học.
1. Phương pháp thu thập và phân loại tài liệu
a. Thu thập tài liệu là bước đầu tiên nhà nghiên cứu phải thực hiện khi bắt tay nghiên cứu
một đề tài khoa học. Căn cứ vào vấn đề nghiên cứu nhà nghiên cứu tiến hành xác định
nguồn tài liệu, tìm kiếm và lựa chọn những tài liệu cần thiết nhằm làm sang rõ
Về nguyên tắc, tất cả những tài liệu chứa đựng các thông tin liên quan đến nhiệm vụ
nghiên cứu của đề tài đều phải được thu thập. Hiện nay, sự phát triển khoa học cùng với
cuộc cách mạng khoa học công nghệ, cách mạng thông tin diễn ra trên toàn cầu tác động
mạnh mẽ tới quy luật tồn tại và phát triển tài liệu khoa học. Bên cạnh đó, quy luật về sự
tập trung và tản mạnh thông tin cũng tác động đến sự tồn tại của tài liệu khoa học. Quy
luật này hình thành do quá trình phân lập và tích hợp khoa học. Quá trình phân lập các
khoa học dẫn đến việc hình thành các tài liệu chuyên môn hẹp. Quá trình tích hợp khoa
học lại dẫn đến việc hình thành các tài liệu khoa học liên ngành. Tính hữu ích của một tài
liệu khoa học được xác định bằng giá trị nội dung, tính thời sự cũng như khả năng tương
thích của nó đối với vấn đề nghiên cứu mà nhà khoa học quan tâm. b. Phân loại tài liệu
Phân loại tài liệu được tiến hành sau khi thu thập tài liệu để chuẩn bị cho quá trình đọc,
khai thác nội dung. Phân loại tài liệu là phương pháp sắp xếp tài liệu khoa học thành hệ
thống logic chặt chẽ theo từng mặt, từng đơn vị kiến thức, từng vấn đề khoa học có cùng
dấu hiệu theo mục đích sử dụng của nhà nghiên cứu. Các hình thức phân loại phổ biến
hiện nay là phân loại theo tên tác giả, phân loại theo thời gian công bố, hình thức công
bố. Ngoài ra còn nhiều cách phân loại khác, tùy theo mục đích nghiên cứu của đề tài mà
nhà nghiên cứu phân loại cho phù hợp.
2. Phân tích và tổng hợp tài liệu a. Phân tích tài liệu
Phân tích tài liệu là phương pháp nghiên cứu tài liệu về một chủ đề bằng cách tách chúng
thành từng bộ phận, từng mặt, từng vấn đề để hiểu chúng một cách sâu sắc, tìm thông tin
phục vụ vấn đề nghiên cứu. Phân tích tài liệu nhằm xác định độ tin cậy, tính khách quan, tính cập
nhật của tài liệu, giới hạn và phạm vi của vấn đề mà tài liệu đề cập đến. Mục đích của
việc phân tích tài liệu là thông qua phân tích hình thức và nội dung tài liệu, nhà nghiên
cứu xác định tính hữu ích của tài liệu và phạm vi có thể kế thừa nội dung tài liệu đó đối
với đề tài họ triển khai. Thông qua việc phân tích hình thức tài liệu, xác định nguồn tài
liệu, tác giả, nơi công bố, hình thức công bố tài liệu. Trên cơ sở phân tích tài liệu, nhà
nghiên cứu xác định mức độ phải xử lý tài liệu theo mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu của
mình.Căn cứ vào mục tiêu nghiên cứu
của đề tài để phân tích tài liệu xây dựng theo các tiêu chí: chủ đề chính của tài liệu, nội dung cơ
bản, mục đích, phạm vi nghiên cứu cũng như mức độ sử dụng của thông tin trong tài liệu. b. Tổng hợp tài liệu
Tổng hợp tài liệu là phương pháp liên kết từng mặt, từng bộ phận thông tin từ tài liệu từ
các tài liệu thu thập được nhằm tạo ra một cách hiểu đầy đủ và sâu sắc về chủ đề nghiên
cứu. Tổng hợp tài liệu được thực hiện trên nhiều tài liệu phong phú về đối tượng. Tổng
hợp tài liệu được thực hiện trên cơ sở kết quả phân tích tài liệu, cho phép nhà nghiên cứu
có những thông tin toàn diện và khái quát về vấn đề nghiên cứu dựa trên những tài liệu đã có.
Tổng hợp tài liệu nhằm mục đích xác định tính tương thích của tài liệu
so với mục tiêu nhiệm vụ nghiên cứu đặt ra, lựa chọn tư liệu cần và đủ, sắp
xếp chúng theo tiến trình thời gian hay quan hệ nhân quả.
Phân tích và tổng hợp tài liệu là hai phương pháp có chiều hướng đối
lập nhau song thống nhất biện chứng và bổ trợ cho nhau, giúp nhà nghiên
cứu nắm bắt được thông tin xung quanh vấn đề nghiên cứu một cách sâu sắc và khái quát.
3. Phương pháp đọc và ghi chép tài liệu
Đọc và ghi chép tài liệu là một công đoạn trong phương pháp nghiên cứu tài liệu khoa
học. Cách thức đọc và ghi chép tài liệu nói lên nhà nghiên cứu sẽ sử dụng, tiếp thu, ghi
nhớ thông tin tài liệu đó như thế nào. a. Đọc tài liệu
Phương pháp đọc tài liệu gắn liền với hành vi tư duy. Yêu cầu đạt được khi đọc tài liệu là
ghi nhớ được tên tài liệu, nguồn, tác giả tài liệu, nội dung cơ bản, những dữ kiện được đề
cập đến trong tài liệu, khả năng sử dụng chúng trong giải quyết vấn đề khoa học của nhà
nghiên cứu. Đối với từng tài liệu, căn cứ vào mục tiêu nghiên cứu của từng đề tài cụ thể
có thể có nhiều cách đọc khác nhau. Đọc thông thường đối với tài liệu không cần thiết
phải quá ghi nhớ và chú ý nhiều.
Đọc nhanh: đọc tài liệu phổ biến thông tin khoa học với tốc độ nhanh, đồng thời đặt ra
yêu cầu ghi nhớ những thông tin căn bản trong tài liệu.
Đọc lướt : theo toàn bộ nội dung tài liệu nhưng chỉ chú ý đến những đoạn cần thiết. toàn
bộ nội dung tài liệu mà chỉ lướt theo những phần có thể có thông tin ẩn. Chẳng hạn khi
nhà nghiên cứu tìm những số liệu, dữ kiện cần thiết trong các sách tra cứu. Đọc sâu đối
với những tài liệu chuyên môn phức tạp, yêu cầu nhà nghiên cứu phải suy nghĩ và phân
tích ngay trong quá trình đọc. Thông thường, trình tự đọc một tài liệu là: đọc tổng quát tài
liệu nhằm xác định những phần, những trang phải đọc kỹ; Đọc kỹ những phần đã đánh
dấu và tiến hành ghi chép. b. Ghi chép tài liệu
Sau khi đọc toàn bộ tài liệu, nhà khoa học tiến hành đọc kỹ và ghi chép những nội dung
tài liệu có ý nghĩa với nhà khoa học và liên qua đến vấn đề nghiên cứu của mình. Đối với
các tài liệu khoa học, có thể tiến hành ghi chép nội dung tài liệu theo những quy tắc ghi
nhớ. Những ghi chép ban đầu này chính là vật liệu thông tin đầu tiên làm tiền đề cho các
nhà khoa học tiến hành xử lý thông tin trong quá trình nghiên cứu tài liệu. Đó là thực hiện
tóm tắt tài liệu khoa học.