Chương
I: Các khái niệm cơ bản I.Khái quát văn hóa 1.Khái niệm văn hóa 1.1. Khái niệm
-VH Việt Nam hình thành dựa trên nền tảng không gian văn hóa khu vực DNA
=> Là sản phẩm do con người sáng tạo cả về vật chất & tinh thần
=>văn hóa do con người tạo ra, chỉ riêng có của con người, dc tạo ra do hoạt
động có ý thức.( quan niệm của p.tây)
=> VH chỉ những giá trị tinh thần: lối sống,cách hành xử,...( quan niệm của phương Đông) -Cách tiếp cận:  Theo nghĩa rộng-hẹp:
+Rộng:phức hợp những mô thức ứng xử, hệ gt & thành tựu con người-xã hội
trong các mối quan hệ với môi trường tự nhiên, quần thể cộng đồng và thế giới
tâm linh => Con người tạo ra
+Hẹp: nét đặc trưng mang tính phổ biến cho cộng đồng người => Bản sắc
khác biệt khi đối sánh với cộng đồng khác => Giữ gìn, bảo vệ VH
 Theo chức năng: làm con ng đẹp hơn, hoàn thiện hơn
 Theo thành tố: giá trị vật chất & giá trị tinh thần  Theo loại hình: +Tylor:
 lịch sử VH có sự tiến bộ không ngừng.
 Các thành tố VH: kỹ thuật, thiết chế xã hội, tôn giáo, nghi thức, trò
chơi => Là sản phẩm hình thành qua sáng tạo độc lập hoặc kế thừa từ tổ tiên (vay mượn)
+UNESCO: VH là tổng thể những nét riêng tinh thần&vật chất, trí
tuệ&cảm xúc quyết định tính cách của 1 xã hội hyay của 1 nhóm người trong XH
 VH gồm nghệ thuật và văn chương, lối sống, quyền cơ bản của con người,...
 Có VH: con người tự thể hiện, ý thức bản thân,.. =>Xem xét những thành
tựu của bản thân, tìm tòi và sáng tạo công trình vượt trội.
+Định nghĩa VH của HCM: “Vì lẽ sinh tồn cũng như mục đích của cuộc sống,
loài người mới sáng tạo và phát minh ra ngôn ngữ, chữ viết, đạo đức,...”
 Theo HCM, văn hóa là sáng tạo về vật chất& tinh thần của cuộc sống,
VH có tính tất yếu
1.2. Đặc trưng và chức năng
a.Đặc trưng: gồm 5 đặc trưng
- Tính giá trị: phân biệt Vh với các sản phẩm khác do con người tạo ra =>
Không phục vụ đời sống: gồm VH lâu đời( lòng yêu nước,..) và VH tạm thời( hủ tục,...)
- Tính nhân sinh (mấu chốt phân biệt VH với các hiện tượng khác): chỉ có ở con
người => Phân biệt giá trị con người sáng tạo ra
-Tính lịch sử: bề dày văn hóa, được chắt lọc...
-Tính hệ thống: mối liên kết giữa các thành tố với nhau, kết nối hiện tượng, sự
kiện, quy luật,.. => Giúp VH thực hiện chức năng của xã hội -Tính phổ biến
b. Chức năng: 4 chức năng
-Tổ chức XH: tạo ra văn hóa -> Chuẩn mực-> Hành vi con người - Điều chỉnh XH
- Giáo dục: chức năng lớn bao trùm -> Mục đích chung mà các chức năng khác
hướng tới (truyền tải tri thức,..)
-Giao tiếp: qua VH -> Lưu dấu những hình ảnh...
1.3.Cấu trúc VH ( yếu tố tạo nên VH)
-Theo quan điểm của Trần Ngọc Thêm:
+Văn hóa tổ chức cộng đồng +Văn hóa nhận thức
+Văn hóa ứng xử với môi trường xã hội và tự nhiên
-Theo quan điểm của Trần Quốc Vượng:
*Theo thành tố: gồm văn hóa vật chất ( văn hóa ứng xử vs môi trường tự
nhiên & văn hóa tổ chức cộng đồng) và văn hóa tinh thần( tín ngưỡng, tư tưởng
tôn giáo,phong tục và lễ hội, nghệ thuật ngôn từ)
=> Cấu trúc văn hóa gồm: văn hóa sản xuất, văn hóa vũ trang & văn hóa sinh hoạt
2. Mối quan hệ giữa nhân loại & văn hóa ( 2 chiều)
- Con người là chủ thể của văn hóa: là người sáng tạo, làm ra văn hóa,
không có con người thì không có văn hóa
- Con người là khách thể của văn hóa: bản thân con người cũng là sản phẩm của văn hóa
- Để tồn tại trong môi trường => Con người tác động và môi trường 3. Các khái niệm khác
a. Văn minh: là trạng thái tiến bộ cả hai mặt vật chất và tinh thần của nhân loại
=>Là trạng thái pt cao của văn hóa
b. Văn hiến: là giá trị VH thiên về mặt tinh thần, biểu hiện ở truyền thống văn
hóa lâu đời( phong tục tập quán,....)
c.Văn vật: những giá trị văn hóa thiên về mặt vật chất, biểu hiện ở nhiều nhân tài, di tích lịch sử,.. d.Di sản văn hóa
-Phi vật thể: sản phẩm phi vật thể có giá trị lịch sử, văn hóa, khoa học,.. => Lưu
truyền bằng trí nhớ, truyền miệng,...
-Vật thể: sản phẩm vật thể có gt lịch sử, văn hóa, khoa học, di tích, danh lam thắng cảnh
4.Tiếp xúc, tiếp biến văn hóa a.Tiếp xúc văn hóa
-Là hiện tượng xảy ra khi ít nhất 2 tộc người, dân tộc, nhóm ng có văn hóa khác
nhau tiếp xúc lâu dài => Gây ra biến đổi mô thức văn hóa ban đầu (DK bắt buộc) -Hệ quả:
+Tích cực: văn hóa tiếp thu, ảnh hưởng văn hóa khác => Làm giàu vốn văn hóa
+Tiêu cực: đồng hóa văn hóa bản địa -Phương thức:
+Tiếp xúc tự nguyện: giao lưu, tiếp xúc văn hóa tự giác => Xảy ra giữa kết
hôn ngoại tộc, buôn bán, hợp tác,...( diễn ra trong thời kì độc lập tự chủ, tx văn hóa Trung Hoa)
+Cưỡng bức: qua xâm chiếm lãnh thổ,... => Chủ động, có tổ chức
-Hình thức: Truyền giáo & Giao thông ( tự nguyện); Chiến tranh( cưỡng bức) -Mức độ tiếp nhận:
+Chọn lọc giá trị phù hợp
+ Tiếp nhận có hệ thống và sắp xếp lại
+ Mô phỏng => Biến thể một số thành tựu (vd: chữ Nôm)
b. Tiếp biến và giao lưu văn hóa
-Tiếp biến: tiếp nhận có chọn lọc một số yếu tố văn hóa ngoại lai => Biến đổi
phù hợp với điều kiện bản địa, sau một thời gian sử dụng chúng thành yếu tố
văn hóa bản địa ngoại sinh -Tiếp xúc, giao lưu:
+Cơ tần DNA: nền tảng tạo ra yếu tố nội sinh của văn hóa Việt Nam
+Giao lưu, tiếp biến với văn hóa Trung Hoa: thái độ từ thờ ơ lạnh nhạt->Chủ
động, giải Hoa,giải Hán( thái độ tiềm ẩn, xuyên suốt thời gian -> Làm mờ nhạt yếu tố văn hóa Hán)
+Giao lưu, tiếp biến với văn hóa Ấn Độ: thông qua nhiều con đường như giao
thông, truyền giáo,.. với thái độ tự nguyện và xu hướng tự nhiên, tx liên tục qua các giao đoạn lịch sử.
 VH Ấn ảnh hưởng sâu đến văn hóa ng Việt ở châu thổ Bắc Bộ, văn hóa
Champa của Nam Trung bộ và văn hóa Óc Eo ở Nam Bộ
+Giao lưu vs văn hóa phương Tây: manh nha từ thế kỉ XVI do buôn bán =>
Truyền đạo Kito Giáo. Diễn ra mạnh mẽ nhất vào XIX theo 2 dạng: cưỡng bức
& tự nguyện tiếp nhận
+Giao lưu trong giai đoạn hiện nay: thay đổi trên trên nhiều phương diện:
khoa học kĩ thuật & CNTT, công cuộc đổi mới và mở cửa,.. => Tuy nhiên cũng
có nhiều thách thức: đồng hóa
Chương II: Nền tảng hình thành văn hóa
I.Môi trường tự nhiên sinh thái 1.Đặc điểm tự nhiên
*Địa hình & Khí hậu
-Nằm ở khu vực DNA thuộc bán đảo Đông Dương, ¾ là đồi núi & ¼ là đồng bằng.
-Từ góc độ địa lí: dài B-N( trên 15 vĩ độ), hẹp D-T.
=> Sự đa dạng môi trường sinh thái,DKTN góp phần tạo nên sự đa dạng văn hóa
- Mạng lưới sông ngòi dày đặc, phân bố đều khắp:
+Dọc bờ biển, trung bình 20km gặp 1 cửa sông
+Cả nước có 2360 sông có chiều dài > 10km
+Nhiều hồ,ao đầm, phá, đường bờ biển dài 3260km.
+ Nổi bật là sông Mê Công => Chảy qua nhiều vùng văn hóa
-Khí hậu: nhiệt đới ẩm gió mùa
+Nhiệt đới: nhiệt độ trung bình năm cao, dao động từ 22-27 độ C, cân bằng bức xạ quanh năm.
+Không khí ẩm, mưa nhiều, lượng mua trung bình năm cao
+Dọc lãnh thổ B-N, có 3 vùng khí hậu rõ rệt: Bắc-> khí hậu cận nhiệt đới
ẩm, Nam-> Nhiệt đới Xavan, Trung-> khí hậu nhiệt đới gió mùa
 Cơ sở thuận lợi cho phát sinh nghề nông trồng lúa nước
*Hệ sinh thái: Nhờ có địa hình và khí hậu =>Hệ sinh thái đa dạng => Hệ sinh
thái phồn tạp => 10 vùng sinh thái
<=> Nhờ đặc điểm tự nhiên, sinh thái đã tạo ra 2 tính trội trong văn hóa:
+Tính sông nước: là kết quả tổng thể đặc điểm về địa lí, địa hình và khí hậu,..
+Tính thực vật: văn hóa lúa nước & thờ cây 2.Dấu ấn trong VHVN a.Ăn uống (ẩm thực)
-Đặc trưng ẩm thực 3 miền:
 Miền Bắc: thanh đạm, cầu kì trong chế biến
 Trung: cay-mặn, nhiều yếu tố biển => Coi trọng gia trị thực tiễn
 Nam: đơn giản, tổng hợp Việt-Chăm-Hoa-Ấn =>Cay-ngọt, dân dã,...
-Cơ cấu bữa ăn truyền thống: 3 món là Cơm-Rau-Cá, không có thói quen ăn sữa
và các sản phẩm từ sữa động vật
-Nổi bật trong bữa ăn: nước mắm =>Tính nước
-Uống các nước pha từ lá cây thay cho nước lọc => Tính thực vật & tính nước
-Uống rượu => Tính nước -Ăn cá: tính nước b.Trang phục
-Chất liệu: nguồn gốc thực vật, sáng tạo trong việc sáng tạo màu sắc
-Cách mặc truyền thống: nam ở trần, đóng khố, đi chân đất. Nữ mặc yếm, váy
-Trong lễ hội: mặc cầu kì
=> Nhìn chung khá giản dị và gọn gàng với các loại quần áo có chất liệu mỏng nhẹ c.Nhà ở
-Ở nhà truyền thống: nhà sàn,mặt đất, trên sông..
-Chất liệu: gỗ, tre, nứa,...=> Kiên cố, chắc chắn
-Hình thức: nhà cao cửa rộng
-Hướng nhà: Nam hoặc Đông Nam
-Yếu tố nước: ngói vảy cá, mái cong( mô phỏng thuyền, còn dc gọi là nhà thuyền) d.Di chuyển
-Đường bộ kém phát triển
-Đường thủy phát triển với nhiều phương tiện phong phú: thuyền thúng, đò, bè..
-Con người giỏi đi trên sông nước, bắc cầu, hiểu rõ về thủy triều.
e.Truyền thống, tập quán
-Tín ngưỡng: tính thực vật thể hiện rõ qua việc thờ thần cây
-Tính nước: thờ cá,rắn, thủy thần,...
-Trong tang ma: lễ “bắc cầu”, chèo đò,... f.Lễ hội
-Tính thực vật: Tết cơm mới => Ăn mừng màu màng thuận lợi,..
-Tính nước: đi lấy nước mới vào đêm giao thừa của ng Phù Lá( Yên Bái) g.Ngôn từ
-Sử dụng từ ngữ liên quan đến nghề nông
-Sử dụng hình ảnh sông nước trong ca dao, thơ ca
h.Tâm lí, giao tiếp và ứng xử
-Tâm lí và ứng xử linh hoạt, mềm mại như nước, luôn ứng biến, không ngại thay
đổi để phù hợp với hoàn cảnh
-Đề cao tính cộng đồng
II.Thành tố cơ bản của VHVN & Đặc điểm cơ bản của môi trường xã hội- ls-vh
*Thành tố cơ bản của VH Việt
-Văn hóa tổ chức đời sống vật chất: văn hóa ứng xử môi trường tự nhiên( an,
mặc, ở, đi lại) & văn hóa tổ chức cộng đồng (gia đình, dòng họ, làng xã, đo thị, quốc qia)
-Văn hóa tổ chức dời sống tinh thần: tông giáo-tín ngưỡng, tư tưởng- ý thức hệ,
phong tục-tập quán, văn hóa giao tiếp, ngôn ngữ và nghệ thuật ngôn từ.
=>Đặc điểm của MT xã hội lịch sử vh: 2 tính trội đó là tính dung hợp (dung
hợp các nhân tố nội sinh và ngoại sinh, dung hợp nhiều nhân tố ngoại lai)
và tính linh hoạt ( thích nghi và biến đổi bản thân, biến động tùy theo
không gian, thời gian và nhóm xã hội) 1.Ngôn ngữ
-Tiếng Việt có sự tiếp xúc với các ngôn ngữ ở TQ, vay mượn từ Hán nhưng có
xu hướng Việt hóa => Tiếp nhận các yếu tố Hán không làm mất đi bản sắc tiếng
Việt mà còn làm cho tiếng Việt giàu có hơn.
-Tiếng Việt tiếp xúc với tiếng Pháp -Về mặt chữ viết:
+ Chữ Hán: yếu tố ngoại sinh
+Chữ Nôm: dc tạo ra từ ý thức dân tộc => sáng tạo của ng Việt +Chữ Quốc ngữ 2.Tôn giáo
-Trong mỗi tôn giáo bao giờ cũng có 2 yếu tố: cái trần tục và cái thiêng liêng -Nho giáo:
+Gắn với tên tuổi ng sáng lập là Khổng tử
+Phát triển dưới thời Lý-Trần. Đến XVIII, bị suy thoái. Dưới thời Nguyễn
Gia Long, lại có địa vị ưu thế trong đời sống xã hội
+Chấm dứt vai trò là chỗ dựa tư tưởng của triều đình PK vào CMT8
=>A/h lớn đến diện mạo cũng như nội dung các thành tố VH khác -Phật giáo:
+Truyền sang châu Á bằng hai con đường: đường bộ và đường biển
+Trong nền VH Óc Eo, tồn tại 2 tôn giáo: Ấn Độ giáo và Phật giáo
+Luy Lâu là trung tâm Phật giáo lớn vào những thế kỉ đầu CN.
-Đạo giáo: ảnh hưởng chủ yếu diễn ra trong tầng lớp nho sĩ nhueng k đậm nét
=> A/h trong các tín ngưỡng dân gian
-Kito giáo: ảnh hưởng tới VH Việt Nam phải nhìn nhận qua khía cạnh chữ Quốc ngữ
3. Tín ngưỡng(xem phần tự luận) 4. Lễ hội
-Giá trị cộng cảm và cộng mệnh.
-Là thời gian tụ họp để tưởng nhớ vị thánh của làng