1
Theo quan niệm của chủ nghĩa Mác - Lênin,
quan hệ sản xuất là quan hệ giữa người với người trong quá trình sản
xuất vật chất, bao gồm: quan hệ sở hữu đối với tư liệu sản xuất, quan hệ
trong tổ chức, quản lý quá trình sản xuất và quan hệ trong phân phối các
yếu tố của quá trình sản xuất. Ba mặt này thống nhất với nhau, tạo thành
hệ thống ổn định tương đối so với sự vận động không ngừng của lực
lượng sản xuất. Toàn bộ các quan hệ sản xuất tạo nên cơ sở hạ tầng,
đóng vai trò quyết định đối với kiến trúc thượng tầng và ảnh hưởng đến
mọi mặt của đời sống. Tính đúng đắn của quy luật quan hệ sản xuất phù
hợp với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất đã được thực tiễn
chứng minh và đến nay vẫn còn nguyên giá trị. Tuy nhiên, trong xã hội
hiện đại, sự phát triển mạnh mẽ của khoa học và công nghệ đã tạo ra sự
phát triển vượt bậc của lực lượng sản xuất, khiến cho quan hệ giữa
người với người trong quá trình sản xuất và tái sản xuất xã hội biến đổi
nhanh chóng và phức tạp với nhiều biểu hiện mới vượt ra khỏi những
kiến giải của các nhà sáng lập chủ nghĩa Mác – Lênin.Thực tế đó đòi hỏi
chúng ta không chỉ đứng vững trên lập trường mácxít, mà còn phải vận
dụng linh hoạt các học thuyết khác về quan hệ sở hữu, quan hệ tổ chức,
quản lý sản xuất và quan hệ phân phối để phân tích, lý giải và giải quyết
những vấn đề thực tiễn đang đặt ra.
Ở Việt Nam, quan hệ sản xuất luôn là đề tài thu hút được sự quan tâm
của giới nghiên cứu lý luận và các nhà hoạt động thực tiễn. Trước đổi
mới, các nghiên cứu chủ yếu tập trung luận giải cho tính tất yếu của việc
quốc hữu hóa, tập thể hóa các tư liệu sản xuất cơ bản và coi đây là điều
kiện để phát triển lực lượng sản xuất, xây dựng nền kinh tế có kế hoạch.
Kể từ Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VI của Đảng (tháng 12 năm
1986), với chủ trương đổi mới toàn diện đất nước, các nghiên cứu về
quan hệ sản xuất đã bám sát tiến trình xây dựng quan hệ sản xuất mới
tiến bộ phù hợp với sự phát triển của lực lượng sản xuất. Cho đến nay,
đã có rất nhiều công trình đề cập đến sự biến đổi của toàn bộ quan hệ
sản xuất hoặc của từng phương diện trong quan hệ sản xuất ở Việt
Nam. Tuy nhiên, những khái quát triết học về thực trạng biến đổi quan
hệ sản xuất ở Việt Nam từ năm 1986 đến nay, gồm cả những vấn đề đặt
ra từ thực trạng biến đổi đó, vẫn còn nhiều nội dung chưa được làm sáng tỏ.
Mặt khác, từ nửa cuối thế kỷ XX, cùng với sự phát triển của lực lượng
sản xuất và do tác động của tình hình kinh tế - chính trị - xã hội, quan hệ
sản xuất ở các quốc gia không ngừng biến đổi. Nhiều đối tượng sở hữu
mới xuất hiện, trong đó, sở hữu giá trị ngày càng đóng vai trò quan
trọng. Quan hệ tổ chức, quản lý sản xuất không bó hẹp trong sản xuất
mà được mở rộng đến các lĩnh vực khác của đời sống xã hội với nhiều
mô hình và phương thức phong phú. Quan hệ phân phối không chỉ bao
gồm phân phối các yếu tố đầu vào và đầu ra của quá trình sản xuất mà 2
còn thêm nhiều khách thể phân phối mới cùng nhiều hình thức phân
phối đan xen. Những biến đổi trong quan hệ sản xuất có tác động mạnh
mẽ đến đời sống kinh tế - xã hội ở mỗi quốc gia cũng nhờ quan hệ quốc
tế. Trong bối cảnh đó, nghiên cứu về quan hệ sản xuất là đề tài mang tính thời sự.
Ở Việt Nam, trước đổi mới, do nhận thức đơn giản về thời kỳ quá độ lên
chủ nghĩa xã hội, cho rằng quan hệ sản xuất có thể đi trước một bước,
từ đó mở đường cho lực lượng sản xuất phát triển nên chúng ta đã thiết
lập quan hệ sản xuất không hoàn toàn phù hợp với điều kiện của Việt
Nam. Chế độ công hữu về tư liệu sản xuất, cơ chế quản lý kinh tế kế
hoạch hóa tập trung, quan liêu, bao cấp và phương thức phân phối
mang tính chất bình quân đã kìm hãm sự phát triển, là nguyên nhân góp
phần dẫn đến sự trì trệ, khủng hoảng kinh tế - xã hội ở Việt Nam trong
thập niên 70 – 80 của thế kỷ XX. Trước đòi hỏi bức thiết của tình hình
trong nước và tác động của bối cảnh quốc tế, từ năm 1986 đến nay,
quan hệ sản xuất ở Việt Nam đã có những biến đổi so với thời kỳ trước
Đổi mới, và vẫn tiếp tục vận động không ngừng.
Sự biến đổi của quan hệ sản xuất đã góp phần quan trọng tạo nên thành
tựu của công cuộc đổi mới. Tuy nhiên, quan hệ sản xuất ở Việt Nam
hiện nay vẫn còn tồn tại nhiều hạn chế, bất cập, do đó kìm hãm sự phát
triển của lực lượng sản xuất nói riêng và phát triển kinh tế - xã hội nói chung.
Quá trình xây dựng nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa
ở Việt Nam hiện nay đang đặt ra yêu cầu thiết lập quan hệ sản xuất tiến
bộ phù hợp với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất. Vì vậy, nghiên
cứu sự biến đổi của quan hệ sản xuất từ năm 1986 đến nay để xác định
những thành tựu, đặc biệt là những vấn đề còn tồn tại, là việc làm cấp thiết.
Từ góc độ tiếp cận triết học, cuốn sách Biến đổi của quan hệ sản xuất ở
Việt Nam hiện nay: Thực trạng và những vấn đề đặt ra phân tích các
nhân tố tác động, thực trạng biến đổi và những vấn đề đặt ra từ thực
trạng biến đổi của quan hệ sản xuất ở Việt Nam từ năm 1986 đến nay
trên cả ba mặt của quan hệ sản xuất là quan hệ sở hữu, quan hệ tổ
chức, quản lý sản xuất và quan hệ phân phối; qua đó, góp phần khẳng
định giá trị quan điểm của chủ nghĩa Mác về quan hệ sản xuất, góp phần
tổng kết thực tiễn những biến đổi của quan hệ sản xuất ở Việt Nam trong bối cảnh hiện nay.