Bài tập nhóm đề cương ôn tập - Triết học Mác-Lê nin | Trường Đại học Tài nguyên và Môi trường Hà Nội

Bài tập nhóm đề cương ôn tập - Triết học Mác-Lê nin | Trường Đại học Tài nguyên và Môi trường Hà Nội được sưu tầm và soạn thảo dưới dạng file PDF để gửi tới các bạn sinh viên cùng tham khảo, ôn tập đầy đủ kiến thức, chuẩn bị cho các buổi học thật tốt. Mời bạn đọc đón xem!

30 15 lượt tải Tải xuống

Chia sẻ Báo cáo tài liệu

NHÓM 1

ĐỀ CƯƠNG ÔN TẬP HỌC PHẦN TRIẾT HỌC

Thành viên nhóm:

1. Đặng Thảo Ly

2. Vũ Thị Thu Hà

3. Hoàng Minh Hiền

4. Nguyễn Thị Diễm Quỳnh

5. Lê Thị Khánh Ly

 Câu 1: Trang 2 => trang 9

 Câu 2: Trang 9 => trang 24

 Câu 3: Trang 24 => trang 30

 Câu 4: Trang 30 => trang 31

 Câu 5: Trang 31 => trang 34

 Câu 6: Trang 34 => trang 36

 Câu 7: Trang 36 => trang 42

 Câu 8: Trang 43 => trang 54

 Câu 9: Trang 54 => hết

Câu 1: Biện chứng và siêu hình: phương pháp tư duy biện chứng và phương pháp tư

duy siêu hình? Phương pháp tư duy nào để nhận thức và đánh giá khách quan, toàn

diện các sự vật, hiện tượng? Cho ví dụ?

Phương pháp tư duy biện chứng

Phương pháp tư duy siêu

hình

Khái

niệm

- Trong lịch sử triết học: Nghĩa xuất phát

của từ là nghệ thuật tranh “biện chứng”

luận dể tìm chân lý bằng cách phát hiện

mâu thuẫn trong cách lặp luận

- Trong triết học hiện đại:

+ Phương pháp tư duy biện chứng là

phương pháp nhận thức đối tượng trong

các mối liên hệ phổ biến

+ Nhận thức đối tượng ở trạng thái luôn

vận động biến đổi, nằm trong khuynh

hướng phát triển. Nguồn gốc của sự vận

động, thay đổi đó là sự đấu tranh giữa các

mặt đối lập của mâu thuẫn nội tại trong

bản thân sự vật.

+ Là phương pháp giúp con người không

chỉ thấy sự tồn tại của các sự vật mà còn

thấy cả sự sinh thành, phát triển và tiêu

vong của chúng, không chỉ thấy trạng thái

tĩnh cùa sự vật mà còn thấy cả trạng thái

- Trong lịch sử triết học: Nghĩa

ban đầu của từ là “siêu hình”

dùng dể chỉ triết học, với tính

cách là khoa học siêu cảm tính,

phi thực nghiệm

- Trong triết học hiện đại:

+ Phương pháp tư duy siêu hình

là phương pháp nhận thức đối

tượng trong trạng thái tĩnh tại,

cô lập, tách rời. Muốn nhận

thức bất kỳ một đối tượng nào,

trước hết con người phải tách

đối tượng ấy ra khỏi những liên

hệ nhất định và nhận thức nó ở

trạng thái không biến đổi trong

một không gian và thời gian

xác định.

+ Là phương pháp được đưa từ

toán học và vật lý học cổ điển

vào các khoa học thực nghiệm

và triết học

=> Phương pháp siêu hình có

cội nguồn hợp lý của nó từ

động của nó

=> Tư duy biện chứng là tư duy mềm

dẻo, linh hoạt, không tuyệt đối hóa

nghiêm ngặt những ranh giới. Nó thừa

nhận một chỉnh thể trong lúc vừa là nó lại

vừa không phải là nó; thừa nhận cái

khẳng định và cái phủ định vừa loại trừ

nhau lại vừa gắn bó với nhau

=> Phương pháp biện chứng phản ánh

hiện thực đúng như nó tồn tại

trong khoa học cơ học cổ điển.

=> Song, phương pháp siêu

hình chỉ có tác dụng trong một

phạm vi nhất định bởi hiện thực

khách quan, trong bản chất của

nó. Khi mở rộng phạm vi khái

quát sang giải quyết các vân đề

về vận động, về liên hệ thì lại

làm cho nhận thức rơi vào

phương pháp luận siêu hình

=> Phương pháp tư duy siêu

hình chỉ nhìn thấy những sự

vật riêng biệt mà không nhìn

thấy mối liên hệ qua lại giữa

những sự vật ấy

Các

hình

thức

của

phép

biện

chứng

trong

lịch

sử

- Cùng với sự phát triển của tư duy con

người, phương pháp biện chứng đã trải

qua ba giai đoạn phát triển: phép biện

chứng tự phát, phép biện chứng duy tâm

và phép biện chứng duy vật.

a)Hình thức “phép biện chứng tự phát”

thời cổ đại hình thức đầu tiên của phép

biện chứng trong lịch sử triết học :

- Là một nội dung cơ bản trong nhiều hệ

thống triết học của Trung Quốc, Ấn Độ và

Hy Lạp cổ đại

+ Triết học Trung Quốc: “biến dịch luận”

và “ngũ hành luận” của Âm dương gia

+ Triết học Ấn Độ: phật giáo

+ Triết học Hy Lạp: Phép biện chứng chất

phác cổ đại nhận thức đúng về tính biện

chứng nhưng bằng trực kiến thiên tài,

bằng trực quan chất phác, ngây thơ,

không phải dựa trên những thành tựu phát

triển của khoa học tự nhiên.

- Đặc điểm:

+ Ngay từ thời bấy giờ, các nhà duy vật

biện chứng cổ đại đã thấy rằng sự vật của

thế giới xung quanh ta nằm trong một mớ

chằng chịt vô tận những sợi dây liên hệ

và những tác động qua lại lẫn nhau.

+ Nhưng các nhà biện chứng cổ Hy Lạp

chú ý đến sự vận động, đến sự quá độ từ

cái này sang cái khác, đến những mối liên

hệ nhiều hơn là chú ý đến cái đang vận

động, đang quá độ và đang liên hệ với

nhau

- Đại biểu: Hêraclit nhà biện chứng nổi

tiếng ở Hy Lạp cổ đại với luận điểm bất

hủ “Chúng ta không thể tắm hai lần trên

cùng một dòng sông”

=> Các nhà biện chứng thời cổ đại đã

thấy được các sự vật, hiện tượng của vũ

trụ vận động trong sự sinh thành, biến hóa

vô cùng vô tận

=> Tuy nhiên, những gì mà các nhà biện

chứng thời đó thấy được chỉ là trực kiến,

chưa có các kết quả của nghiên cứu và

thực nghiệm khoa học minh chứng

b)Hình thức “phép biện chứng duy

tâm”

Đỉnh cao của hình thức này được thể hiện

trong triết học cổ điển Đức, người khởi

đầu là Cantơ và người hoàn thiện là

Hêghen Triết học

- Đặc điểm:

+ Các nhà triết học cổ điển Đức đã trình

bày những tư tưởng cơ bản nhất của phép

biện chứng duy tâm một cách có hệ

thống. Thế giới hiện thực chỉ là sự phản

ánh biện chứng của ý niệm nên phép biện

chứng của các nhà triết học cổ điển Đức

là biện chứng duy tâm.

+ Bắt đầu hình thành trong xã hội Đức.

Triết học cổ điển Đức đặc biệt đề cao vai

trò tích cực của hoạt động con người.

Triết học cổ điển Đức có tính lý luận rất

cao. Triết học cổ điển Đức đã cung cấp

cho chúng ta phương pháp tư duy biện

chứng.

+ Nhưng bên cạnh đó triết học cổ điển

Đức còn duy tâm, do quá đề cao sức

mạnh của trí tuệ, hoạt động của con

người.

+ Theo Hégel: : “Tinh thần, tư tưởng, ý

niệm là cái có trước, còn thế giới hiện

thực chỉ là một bản sao chép của ý niệm”

=> biện chứng bắt đầu từ tinh thần và kết

thúc cũng ở tinh thần. Thế giới hiện thực

chỉ là sự phản ánh biện chứng của ý niệm

nên phép biện chứng của các nhà triết học

cổ điển Đức là biện chứng duy tâm.

- Đại biểu: Triết học Cantơ là triết học

nhị nguyên. Một mặt ông thừa nhận sự

tồn tại của thế giới các “ vật tự nó” ở bên

ngoài con người. Nhưng mặt khác thế

giới các vật thể quanh ta mà ta thấy được

lại chỉ là “ các hiện tượng”… phù hợp với

cái cảm giác và cái tri thức do lý tính tạo

ra.

=> Có thể nói, lần dầu tiên trong lịch sử

phát triển của tư duy nhân loại, các nhà

triết học Đức đã trình bày một cách có hệ

thống những nội dung quan trọng nhất

của phương pháp biện chứng

c)Hình thức “phép biện chứng duy vật”

Được C.Mác và Ph.Ãngghen xây dựng,

sau đó dược V.I. Lênin và các nhà triết

học hậu thế phát triển.

- Đặc điểm:

+ Kế thừa một cách có phê phán những

thành tựu của tư duy nhân loại. Mác và

Anghen đã sáng tạo lên chủ nghĩa duy vật

triết học triệt để.

+ Triết học Mác đã khắc phục được sự

tách rời giữa chủ nghĩa duy vật và biện

chứng trong các tư tưởng triết học của các

giai đoạn trước.

+ Sự ra đời của triết học Mác đã làm cho

vai trò xã hội của triết học cũng như vị trí

của triết học trong hệ thống tri thức khoa

học được nâng cao.

+ Triết học Mác là thế giới quan khoa học

của giai cấp vô sản trong cuộc đấu tranh

tự giải phóng mình, tạo nên bước chuyển

về chất của phong trào từ trình độ tự phát

lên trình độ tự giác.

+ Triết học Mác là thế giới quan của khoa

học và phương pháp luận chung, cần thiết

cho sự phát triển của tất cả các môn khoa

họ

- Đại biểu: Mác và Ănghen : chủ nghĩa

duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật

lịch sử do Mác và Ănghen sáng lập là

thành tựu vĩ đại nhất của tư tưởng khoa

học.

=> Đây là giai đoạn phát triển cao nhất

của phép biện chứng trong lịch sử triết

học

=> Công lao của Mác và Ph.Ảngghcn là

tạo được sự thống nhất giữa chủ nghĩa

duy vật với phép biện chứng trong lịch sử

phát triển triết học nhân loại, làm cho

phép biện chứng trở thành phép biện

chứng duy vật và chủ nghĩa duy vật trở

thành chủ nghĩa duy vật biện chứng.

Vai

trò

thực

tiễn

- Phương pháp tư duy biện chứng trở

thành công cụ hữu hiệu giúp con người

nhận thức và cải tạo thế giới, là phương

pháp luận tối ưu của mọi khoa học.

- Ý nghĩa thực tiễn đối với cách mạng

Việt Nam:

+ Lênin là tấm gương sáng về việc nắm

vững và vận dụng tài tình phép biện

chứng trong việc nhận định khả năng và

đề ra phương pháp cách mạng vô sản

trong thời đại đế quốc.

+ Thực tiễn đã cho chúng ta thấy hình

thức và con đường đi lên chủ nghĩa xã hội

không phải là những công thức có sẵn,

không phải bất biến, chúng phải được vận

dụng một cách linh hoạt, mềm dẻo luôn

đổi mới, phù hợp với điều kiện quốc tế và

mỗi nước.

+ Con đường đi lên chủ nghĩa xã hội ở

Việt Nam đã được đại hội là thứ IX khẳng

định: “ thực tiễn phong phú và những

thành tựu thu được qua 15 năm đổi mới

đã chứng minh tính đúng đắn của cương

lĩnh được thông qua tại đại hội VII của

Đảng, đồng thời giúp chúng ta nhận thức

- Phương pháp siêu hình có

công lớn trong việc giải quyết

các vấn đề có liên quan đến cơ

học cổ điển

- Phương pháp siêu hình đã

đóng một vai trò tích cực nhất

định trong quá trình nhận thức

giới tự nhiên, phương pháp đó

thích ứng với trình độ sưu tập,

mô tả của khoa học tự nhiên

ngày càng rõ hơn về con đường đi lên chủ

nghĩa xã hội ở nước ta”

- Ý nghĩa thực tiễn đối với cá nhân:

+ Tư duy biện chứng giúp chúng ta, một

mặt, khắc phục được lối tư duy siêu hình,

phiến diện, chiết trung, nguỵ biện; mặt

khác, xem xét đánh giá vấn đề một cách

toàn diện, đúng đắn.

+ Tư duy biện chứng giúp chúng ta tránh

những sai lầm, sự mò mẫm, phỏng đoán

thiếu cơ sở khoa học và nguy cơ rơi vào

ảo tưởng.

+ Tư duy biện chứng còn giúp sinh viên

có điều kiện học tập và nghiên cứu các

môn khoa học khác một cách hiệu quả

hơn.

Phương pháp tư duy để nhận thức và đánh giá khách quan, toàn diện các sự vật,

hiện tượng là “Phương pháp tư duy biện chứng”, bởi:

+ Phương pháp tư duy biện chứng là phương pháp nhận thức đối tượng trong các mối

liên hệ phổ biến vốn có của nó. Đối tượng và các thành phần của đối tượng luôn trong

sự lệ thuộc, ảnh hưởng nhau, ràng buộc, quy định lẫn nhau.

+ Phương pháp tư duy biện chứng là phương pháp giúp con người không chỉ thấy sự

tồn tại của các sự vật mà còn thấy cả sự sinh thành, phát triển và tiêu vong của chúng,

không chỉ thấy trạng thái tĩnh cùa sự vật mà còn thấy cả trạng thái động của nó

=> Giúp mỗi cá nhân nhận thức và đánh giá khách quan, toàn diện các sự vật, hiện

tượng.

Ví dụ;

+ Theo phương pháp luận biện chứng: Con người tiến hoá từ loài vượn cổ . Có 03

loại hình cơ bản mà con người đã tiến hóa thành là:

 Homo habilis (Người khéo léo)

 Homo erectus (Người đứng thẳng)

 Homo sapiens (Người tinh khôn, người hiện đại)

=> Con người tiến hoá từ loài vượn là có cơ sở khoa học và đã được chứng mình

bởi nhiều thế hệ nhà khoa học khác nhau trên thế giới.

+ Theo phương pháp luận siêu hình:

 Theo Đạo Phật: Khi con khỉ chết, nghiệp lực của con khỉ sẽ luân hồi tái sanh

thành con người.

 Theo Thiên Chúa Giáo: Vạn vật trên đời đều do Thiên Chúa tạo ra từ trời đất

cho đến con người. Thiên Chúa đã nắn một hình Người từ bụi đất theo hình ảnh

của Ngài, hình ảnh một người đàn ông được đặt tên là Adam. Sau đó, Ngài lấy

xương sườn của Adam để tạo hình thành 01 người phụ nữ và đặt tên là Eva.

Câu 2: Mối quan hệ giữa vật chất và ý thức: Định nghĩa vật chất của Lênin? Vận

động - đứng im của vật chất? Cho ví dụ? “Trí tuệ nhân tạo” và ý thức của con

người? Kết cấu của ý thức? Mối quan hệ giữa vật chất và ý thức? Ý nghĩa phương

pháp luận của mối quan hệ biện chứng giữa vật chất và ý thức? Vận dụng đối với bản

thân? Vận dụng phát huy tính năng động sáng tạo của ý thức?

a) Định nghĩa vật chất của Lênin



 Khái niệm vật chất của Lênin

- Kế thừa những tư tưởng của Các Mác và Ph. Ăngghen và thông qua việc tìm kiếm

phương pháp định nghĩa cho phạm trù vật chất, V.I. Lênin đã định nghĩa vật chất với

tư cách là một và bằng cách trên phạm trù triết học đem đối lập với phạm trù ý thức

phương diện nhận thức luận cơ bản.

- V.I. Lênin dã đưa ra định nghĩa về vật chất như sau: “ Vật chất là một phạm trù

triết học dùng để chỉ thực tại khách quan được đem lại cho con người trong cảm

giác, được cảm giác của chúng ta chép lại, chụp lại, phản ánh, và tồn tại không lệ

thuộc vào cảm giác” ( trích tác phẩm “Chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa kinh nghiệm

phê phản”)

=> Đây là một định nghĩa hoàn chỉnh về vật chất mà cho đến nay được các nhà khoa

học hiện đại coi là một định nghĩa kinh điển



 Nội dung định nghĩa vật chất của Lênin:



 Thứ nhất, vật chất là một của triết họcphạm trù

- Khi nói vật chất là một phạm trù triết học là muốn nói phạm trù này là sản phẩm của

sự trừu tượng hoá, không có sự tồn tại cảm tính

- Nhưng khác về nguyên tắc với mọi sự trừu tượng hoá mang tính chất duy tâm chủ

nghĩa về phạm trù này, vật chất trong định nghĩa vật chất của Lênin là kết quả của sự

khái quát hóa, trừu tượng hóa những thuộc tính, những mối liên hệ vốn có của các sự

vật, hiện tượng nên nó phản ánh cái chung, vô hạn, vô tận, không sinh ra, không mất

đi; do đó không thể đồng nhất vật chất với một hay một số dạng biểu hiện cụ thể của

vật chất.



Thứ hai, vật chất là thực tại - cái tồn tại hiện thực bên ngoài ý thứckhách quan

và không lệ thuộc vào ý thức.

- Vật chất tồn tại khách quan trong hiện thực, nằm bên ngoài ý thức và không phụ

thuộc vào ý thức của con người. Nói đến vật chất là nói đến tất cả những gì đã và

đang hiện hữu thực sự bên ngoài ý thức của con người.

- “Tồn tại khách quan” là thuộc tính cơ bản của vật chất, là tiêu chuẩn để phân biệt cái

gì là vật chất, cái gì không phải là vật chất. Con người có nhận thức được hay không

nhận thức được vật chất thì vật chất vẫn tồn tại.



Thứ ba, vật chất là cái mà khi tác động vào các giác quan con người thì đem lại

cho con người cảm giác.

- V.I. Lênin khẳng định rằng, vật chất luôn biểu hiện đặc tính hiện thực khách quan

của mình thông qua sự tồn tại không lệ thuộc vào ý thức của các sự vật, hiện tượng cụ

thể, tức là luôn biểu hiện sự tồn tại hiện thực của mình dưới dạng các thực thể.

- Các này do những đặc tính bản thể luận vốn có của nó, nên khi trực tiếp thực thể

hoặc gián tiếp tác động vào các giác quan sẽ đem lại cho con người những cảm giác.

=> Chủ nghĩa duy vật biện chứng không bàn đến vật chất một cách chung chung, mà

bàn đến nó trong mối quan hệ với ý thức của con người

=> Xét trên phương diện nhận thức luận thì vật chất là cái có trước, là tính thứ nhất, là

cội nguồn của cảm giác (ý thức); còn cảm giác (ý thức) là cái có sau, là tính thứ hai, là

cái phụ thuộc vào vật chất. (câu trả lời cho câu hỏi vấn đề cơ bản của triết học)

 Thứ tư, vật chất là cái mà ý thức chẳng qua chỉ là sự phản ánh của nó.

- Vật chất là một phạm trù triết học, tuy rộng đến cùng cực nhưng được biểu hiện qua

các dạng cụ thể (sắt, nhôm, ánh sáng mặt trời, khí lạnh, cái bàn, quả táo…) mà các

giác quan của con người (tai, mắt, mũi…) có thể cảm nhận được.

- Giác quan của con người, với những năng lực vốn có, có thể chép lại, chụp lại, phản

ánh sự tồn tại của vật chất, tức là nhận thức được vật chất. Sự chép lại, chụp lại, phản

ánh của giác quan đối với vật chất càng rõ ràng, sắc nét thì nhận thức của con người

về vật chất càng sâu sắc, toàn diện.

=> Tư duy, ý thức, tư tưởng, tình cảm… của con người chẳng qua chỉ là sự phản ánh,

là hình ảnh của vật chất trong bộ óc con người.



 Ý nghĩa phương pháp luận của quan niệm vật chất của triết học Mác

– Lênin

- Định nghĩa vật chất của V.I. Lênin đã giải quyết hai mặt vắn đề cơ bản của triết học

trên lập trường của chủ nghĩa duy vật biện chứng.

- Cung cấp nguyên tắc thế giới quan và phương pháp luận khoa học dể đấu tranh

chống chủ nghĩa duy tâm, thuyết không thể biết, chủ nghĩa duy vật siêu hình và mọi

biểu hiện của chúng trong triết học tư sản hiện đại về phạm trù này

- Là cơ sở khoa học cho việc xác định vật chất trong lĩnh vực xã hội đó là các diều

kiện sinh hoạt vật chất, hoạt động vật chất và các quan hệ vật chất xã hội giữa người

với người.

- Tạo sự liên kết giữa chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử

thành một hệ thống lý luận thống nhất, góp phần tạo ra nền tàng lý luận khoa học cho

việc phân tích một cách duy vật biện chứng các vấn đề của chủ nghĩa duy vật lịch sử:

mối quan hệ giữa tồn tại xã hội và ý thức xã hội, sự vận động và phát triển của

phương thức sản xuất vật chất,...

=> Trong nhận thức và thực tiễn, đòi hỏi con người phải quán triệt nguyên tắc khách

quan - xuất phát từ hiện thực khách quan, tôn trọng khách quan, nhận thức và vận

dụng đúng dắn quy luật khách quan...

b) Vận động - đứng im của vật chất

Vận động Đứng im

Khái

niệ

+ Vận động theo nghĩa chung nhất là

mọi sự biến đối nói chung

+ Ph.Ăngghen viết: “Vận động, hiểu

+ Đứng im là trạng thái ổn định về

chất của sự vật, hiện tượng trong

những mối quan hệ và điểu kiện cụ

theo nghĩa chung nhất, tức được hiểu

là một phương thức tồn tại của vật

chất, là một thuộc tính cố hữu của

vật chất, thì bao gồm tất cả mọi sự

thay đổi và mọi quá trình diễn ra

trong vũ trụ, kể từ sự thay đổi vị trí

đơn giản cho đến tư duy”

thể

Đặc

điể

- Vận động là phương thức tồn tại

của vật chất

+ Vận động là thuộc tính cố hữu của

vật chất. Sự vật, hiện tượng luôn tác

động, ảnh hường lẫn nhau và chính

sự ảnh hưởng, tác dộng qua lại lẫn

nhau ấy gây ra sự biến đồi nói chung,

tức vận động

+ Vận động cùa vật chất là tự thân

vận động và mang tính phổ biến

+ Vật chất chỉ có thể tồn tại bằng

cách vận động và thông qua vận

động mà biểu hiện sự tồn tại của nó

với các hình dạng phong phú, muôn

vẻ, vô tận

+ Vận động tồn tại vĩnh viễn, không

thể tạo ra và không bị tiêu diệt, vận

động của vật chất được bảo toàn cả

về số lượng và chất lượng

- Vận động của vật chất được Ph.

Ăngghen chia thành năm hình thức

cơ bản: cơ học, vật lý, hoá học, sinh

học và xã hội



 Vận động là tuyệt đối

+ Là hình thức biểu hiện sự tồn tại

thực sự của các sự vật, hiện tượng

và là diều kiện cho sự vận dộng

chuyển hoá của vật chất.

+ Đứng im chỉ có tính tạm thời, chỉ

xảy ra trong một mối quan hệ nhất

định chứ không phải trong mọi mối

quan hệ cùng một thời điểm, chỉ

xảy ra với một hình thức vận dộng

nào đó, ở một lúc nào đó, chứ

không phải cùng một lúc đối với

mọi hình thức vận động.

+ Đứng im “chứng thực” cho hình

thức tòn tại thực sự của vật chất

+ Sự vật, hiện tượng khác nhau,

hoặc cùng một sự vật, hiện tượng

nhưng trong các mối quan hệ khác

nhau, ở các diều kiện khác nhau, thì

đứng im cũng khác nhau. Ví dụ:

đứng im của một nguyên tử sẽ khác

dứng im của một hình thái kinh tế -

xã hội

=> Đứng im là một dạng của vận

động, trong đó sự vật chưa thay dồi

căn bản về chất, nó còn là nó chứ

chưa chuyền hoá thành cái khác.



 Đứng im là tương đối

Vai

trò

+ Giúp con người nhận thức được

sâu sắc sự vật, hiện tượng bằng cách

xem xét chúng trong quá trình vận

động

+ Các hình thức và các dạng khác

nhau của vật chất chỉ có thể nhận

thức được thông qua vận động; thuộc

tính của vật thể chỉ bộc lộ ra qua vận

động

+ Vận động là phương thức tồn tại

của vật chất

+ Đứng im là điều kiện cho sự vận

động chuyển hoá của vật chất.

+ Không có đứng im thì không có

sự ổn định của sự vật, và con người

cũng không bao giờ nhận thức được

chúng.

+ Không có đứng im thì sự vật, hiện

tượng cũng không thể thực hiện

được sự vận động chuyển hoá tiếp

theo

+ Vận động và đứng im tạo nên sự thống nhất biện chứng của các mặt dối

lập trong sự phát sinh, tồn tại và phát triển của mọi sự vật, hiện tượng

c) Cho ví dụ về vận động và đứng im



 Vận động

- Vận động cơ học: sự di chuyển vị trí của các vật thể trong không gian.

+ Cái ghế chuyển từ vị trí A sang vị trí B trong phòng họp

- Vận động vật lý: vận động của các phân tử, các hạt cơ bản,...

+ Vận động của dòng electron, của các ion dương, các điện tử quay trung quanh hạt

nhân

- Vận động hóa học: quá trình hóa hợp và phân giải các chất

4Fe + 3O2 2Fe2O3 ( khử Fe trong không khí, Sắt bị gỉ trong không khí ẩm )

- Vận động xã hội: sự biến đổi, thay thế của các xã hội trong lịch sử.

+ Xã hội phong kiến vận động, phát triển lên xã hội tư bản chủ nghĩa rồi tiến lên chủ

nghĩa xã hội

- Vận động sinh học: sự trao đổi chất giữa cơ thể sống với môi trường

+ Khi ta hít thở không khí thì cơ thể ta thực hiện sự trao đổi chất giữa cơ thể với môi

trường.

 Đứng im

Một con người, một cái máy tính đứng im trong phòng học:

+ Tức là chúng ta chỉ xét về một hình thức vận động đó là , bởi ngayvận động cơ học

lúc đó những hình thức vận động khác như vận động hóa học, sinh học, vật lí... bên

trong cái máy tính, con người đó vẫn đang diễn ra.

+ Như vậy, trong trường hợp này một con người, cái máy tính chỉ đứng im khi xét về

mặt , trong lúc đó, trong một quan hệ nhất định là với phòng học. vận động cơ học

d) “Trí tuệ nhân tạo” và ý thức của con người

Trí tuệ nhân tạo hay AI

(Artificial Intelligence)

Ý thức của con người

Khái niệm

- Trí tuệ nhân tạo hay trí

thông minh nhân tạo

(Artificial intelligence –

viết tắt là AI) là một ngành

thuộc lĩnh vực khoa học

máy tính (Computer

science).

- Là trí tuệ do con người lập

trình tạo nên với mục tiêu

giúp máy tính có thể tự

động hóa các hành vi thông

minh như con người

- Ý thức theo định nghĩa của triết

học Mác-Lenin là một phạm trù

song song với phạm trù vật chất.

- Ý thức là sự phản ánh thế giới vật

chất khách quan vào bộ óc con

người và có sự cái biến và sáng tạo.

Ý thức có mối quan hệ hữu cơ với

vật chất”.

Điểm giống

nhau giữa trí

tuệ nhân tạo

và ý thức con

người

- Trí tuệ nhân tạo có khả

năng tự ý thức và hiểu được

các cảm xúc, hành vi của

con người rồi tương tác với

họ.

- AI phân tích tình hình thực

tế và thực hiện hành động

của mình.

- Con người có thể thông qua nét

mặt, cử chỉ khi giao tiếp để phân

tích tình cảm.

-Con người thông qua các tình

huống hàng ngày để đưa ra các

hành động mà con người sẽ làm.

- Trí tuệ nhân tạo (AI) và ý thức con người đều là hai loại trí

thông minh, đều có năng lực biểu đạt suy nghĩ, nhận thức và hành

động.

- Các suy nghĩ và hành vi của trí tuệ nhân tạo lẫn ý thức con

người đều dựa vào các hoàn cảnh và kinh nghiệm để xem xét và

diễn đạt cử chỉ và tình cảm

Điểm

khác

nhau

giữa

trí

tuệ

nhân

tạo

và ý

thức

con

ngườ

Sự

hình

thành

- Trí tuệ nhân tạo là loại trí

thông minh biểu đạt các

hành vi và mô phỏng cảm

xúc thông qua các loại máy

móc.

- Artificial Intelligence phải

được lập trình bởi con người

thì mới có khả năng suy

nghĩ và hoạt động.

- Ý thức của con người là ý thức tự

nhiên

- Con người sinh ra đã có ý thức

chứ không cần phải được lập trình

như AI. Vì thế, con người có thể

biểu đạt mọi tình cảm của mình

một cách tự nhiên nhất.

Khả

năng

hoạt

động

- AI bị giới hạn trong một

lĩnh vực nhất định.

- Chúng không thể tạo ra

những bài hát gây xao động

lòng người. Hay có những

tình cảm phong phú như con

người. Để Artificial

Intelligence hoạt động ở

một lĩnh vực nào đó. Chúng

phải được “học” sau đó

chúng mới biết xem xét tình

huống để phân tích.

- Ý thức con người là vô hạn. Nhờ

đó, nền văn minh của loài người

đang dần đi đến đỉnh cao chói lọi.

- Chúng ta có thể tạo ra hàng ngàn

tuyệt tác văn học, hàng triệu thiết

bị tiên tiến để phục vụ cuộc sống.

Năng

suất

lao

động

- Trí tuệ nhân tạo (AI) có

thể làm việc không mệt mỏi.

Nhờ thế, AI điều khiển máy

móc làm việc xuyên ngày

đêm và dần được trọng dụng

hơn trong lĩnh vực sản xuất.

Năng lực của con người có hạn,

chúng ta biết mệt mỏi và cần nghỉ

ngơi

Trí tuệ nhân tạo liệu có thể thay thế hoàn toàn cho con người không ?

- Ý thức và máy tính diện tử là hai quá trình khác nhau về bản chất. “Người máy

thông minh” thực ra chỉ là một quá trình vật lý. Hệ thống thao tác của nó đã được con

người lập trình phỏng theo một số thao tác của tư duy con người. Máy móc chỉ là

những kết cấu kỹ thuật do con người sáng tạo ra.

- Còn con người là một thực thể xa hội năng động được hình thành trong tiến trình

lịch sử tiến hoá lâu dài của giới tự nhiên và thực tiễn xã hội. Con người có năng lực

sáng tạo lại hiện thực dưới dạng tinh thần trong bản thân nó. Sự phản ánh sáng tạo, tái

tạo lại hiện thực chỉ có ở ý thức của con người với tính cách là một thực thể xã hội,

hoạt động cải tạo thế giới khách quan

=> Do vậy, dù máy móc có hiện đại đến đâu chăng nữa cũng không thể hoàn thiện

được như bộ óc con người => trí tuệ nhân tạo không thể thay thế hoàn toàn cho con

người

e) Kết cấu của ý thức

 Các lớp cấu trúc của ý thức ( cấu trúc theo chiều ngang ) gồm có tri thức và

tình cảm.



 Tri thức:

- Khái niệm:tri thức là kết quả nhận thức của con người về thế giới, được diễn đạt

dưới hình thức ngôn ngữ hoặc các hệ thống ký hiệu. Được tách ra làm hai loại tri

thức:

+ Tri thức thông thường, là những nhận thức thu nhận được từ hoạt động hàng ngày

của mỗi cá nhân, mang tính chất cảm tính trực tiếp, bề ngoài rời rạc chưa được hệ

thống hoá.

+ Tri thức khoa học là những nhận thức đã được đúc kết từ thực tiễn thành lý luận,

kinh nghiệm.

- Đặc điểm:

+ Tri thức là nhân tố cơ bản, cốt lõi nhất. Muốn cải tạo được sự vật, trước hết con

người phải có sự hiểu biết sâu sắc về sự vật đó. => nội dung và phương thức tồn tại cơ

bản của ý thức phải là tri thức

+ Tri thức có nhiều lĩnh vực khác nhau như: tri thức về tự nhiên, xã hội, con người; và

có nhiều cấp dộ khác nhau như: tri thức cảm tính và tri thức lý tính; tri thức kinh

nghiệm và tri thức lý luận; tri tliức tiền khoa học và tri thức khoa học,...

=> Ngày nay, tri thức đang là yếu tố giữ vai trị quyết định đối với sự phát triển kinh

tế, vì vậy, tích cực tìm hiểu, tích luỹ tri thức về thế giới xung quanh là yêu cầu thường

xuyên của con người trên bước đường cải tạo thế giới.



 Tình cảm:

- Khái niệm: là những thái độ thể hiện sự rung cảm ổn định của con người đối với sự

vật hiện tượng có liên quan đến nhu cầu và động cơ của họ

- Đặc điểm:

+ Tình cảm là một hình thái đặc biệt của sự phản ánh tồn tại, nó phàn ánh quan hệ

giữa người với người và quan hệ giữa người với thế giới khách quan

+ Tình cảm tham gia và trở thành một trong những động lực quan trọng của hoạt dộng

con người.

=> Sự hoà quyện giữa tri thức với tình cảm và trải nghiệm thực tiễn đã tạo nên tính

bền vững của niềm tin thôi thúc con người hoạt động vươn lên trong mọi hoàn cảnh.

 Để nhận rõ vị trí, vai trò của các nhân tố cấu thành ý thức và mối

quan hệ giữa các yếu tố đó, đòi hỏi mỗi chủ thể phải luôn tích cực học

tập, rèn luyện, bồi dưỡng nâng cao tri thức, tình cảm, niềm tin, ý chí

trong nhận thức và cải tạo thế giới.

- Các cấp độ của ý thức ( cấu trúc theo chiều dọc ). Khi xem xét ý thức theo chiều sâu

của thế giới nội tâm con người, cần nhận thức được các yếu tố: tự ý thức, tiềm thức,

vô thức...



 Tự ý thức:

- Khái niệm: là ý thức hướng về nhận thức bản thân mình trong mối quan hệ với ý

thức về thế giới bên ngoài => Đây là một thành tố rất quan trọng của ý thức, đánh dấu

trình độ phát triển của ý thức

- Đặc điểm:

+ Thông qua “tự ý thức” con người xác định đúng vị trí, mạnh yếu của mình, luôn làm

chủ bản thân, chủ động điều chỉnh hành vi của mình trong tác động qua lại với thế

giới khách quan.

+ Tự ý thức không chỉ là tự ý thức của cá nhân, mà còn là tự ý thức của các nhóm xã

hội khác nhau về địa vị của họ trong hệ thống quan hệ sản xuất, về lợi ích và lý tưởng

của mình.



 Tiềm thức:

- Khái niệm: là một khái niệm được sử dụng để biểu thị các quá trình diễn ra trong

tâm lý, được hiển thị trong tâm trí mà không có sự kiểm soát có ý nghĩa.

- Đặc điểm :

+ Là những hoạt dộng tâm lý diễn ra bên ngoài sự kiểm soát của ý thức, về thực chất,

tiềm thức là những tri thức mà chủ thể đã có được từ trước nhưng dễ gần như thành

bản năng, thành kỹ năng năm trong tầng sâu ý thức của chủ thế, là ý thức dưới dạng

tiềm tàng. => tiềm thức có thể tự động gây ra các hoạt dộng tâm lý và nhận thức mà

chủ thể không cần kiểm soát chúng một cách trực tiếp.

+ Tiềm thức gắn bó rất chặt chẽ với loại hình tư duy chính xác, được lặp lại nhiều lần.

- Vai trò: tiềm thức có vai trò quan trọng trong đời sống và tư duy khoa học, khi tiềm

thức hoạt động sẽ góp phần giảm bớt sự quá tải của đầu óc, khi công việc lặp lại nhiều

lần, mà vẫn đảm bảo dộ chính xác cao và chặt chẽ cằn thiết của tư duy khoa học.



 Vô thức:

- Khái niệm: là những hiện tượng tâm lý không phải do lý trí điều khiển, nằm ngoài

phạm vi của lý trí mà ý thức không kiềm soát được trong một lúc nào đó. Chúng điều

khiển những hành vi thuộc về bản năng, thói quen... trong con người thông qua phản

xạ không điều kiện.

- Đặc điểm:

+ Vô thức là những trạng thái tâm lý ở tầng sâu điều chỉnh sự suy nghĩ, hành vi, thái

độ ứng xử của con người mà chưa có sự can thiệp của lý trí

+ Vô thức biểu hiện ra thành nhiều hiện tượng khác nhau như bản năng ham muốn,

giấc mơ, bị thôi miên, lỡ lời, nói nhịu,... Mỗi hiện tượng vô thức có vùng hoạt động

riêng, có vai trò, chức năng riêng, song tất cả đều có một chức năng chung là giải toả

những ức chế, ham muốn bản năng không được phép bộc lộ ra

+ Vô thức chỉ là một mắt khâu trong cuộc sống có ý thức của con người. Trong hoạt

động cùa con người, ý thức vẫn giữ vai trò chủ đạo, quyết định hành vi của cá nhân.

Nhờ có ý thức điều khiển, các hiện tượng vô thức được điều chỉnh, hướng tới các giá

trị chân, thiện, mỹ

- Vai trò:

+ Góp phần quan trọng trong việc lập lại thế cân bằng trong hoạt động tinh thần cùa

con người mà không dẫn tới trạng thái ức chế quá mức như ấm ức, dày vò mặc cảm,

“libidô”...

+ Giúp cho con người luôn làm chủ đời sống nội tâm, có phương pháp kiềm chế đúng

quy luật những trạng thái ức chế của tinh thần.

+ Trong những hoàn cánh nào đó, nó giúp cho con người giảm bớt sự căng thẳng

không cần thiết của ý thức do thần kinh làm việc quá tải

+ Nhờ vô thức mà những chuẩn mực con người đặt ra được thực hiện một cách tự

nhiên không có sự khiên cưỡng

+ Vô thức có ý nghĩa quan trọng trong giáo dục thế hệ trẻ, trong hoạt động khoa học

và nghệ thuật

f) Mối quan hệ giữa vật chất và ý thức

- Mối quan hệ vật chất và ý thức là “Vấn đề cơ bản của mọi triết học, đặc biệt là của

triết học hiện đại”

- Tuỳ theo lập trường thế giới quan khác nhau, khi giải quyết mối quan hệ giữa vật

chất và ý thức mà hình thành hai dường lối cơ bản trong triết học là chủ nghĩa duy vật

và chủ nghĩa duy tâm.

Quan điểm của chủ

nghĩa duy tâm và chủ

nghĩa duy vật siêu hình

Quan điếm cua chủ nghĩa duy vật biện chứng

Đối với chủ

nghĩa duy tâm

- Quan điểm:

+ Ý thức, tinh thần vốn

có của con người đã bị

trừu tượng hoá, tách

khỏi con người hiện

thực thành một lực

lượng thần bí, thiên

thiên. Họ coi ý thức là

tồn tại duy nhất, tuyệt

Theo quan điểm triết hợc Mác - Lênin, vật chất

và ý thức có mối quan hệ biện chứng, trong đó

vật chất quyết định ý thức, còn ý thức tác động

tích cực trở lại vật chất.

- Vật chất và ý thức có quan hệ 2 chiều và tác động

qua lại lẫn nhau. Mối quan hệ giữa vật chất và ý

thức được thể hiện qua nhận thức và thực tiễn như

Vật chất quyết định ý thức.

a) Thứ nhất, vật chất quyết định nguồn gốc của ý thức.

- Vật chất “sinh” ra ý thức, vì ý thức xuất hiện gắn

liền với sự xuất hiện của con người, mà con người là

kết quả của một quá trình phát triển, tiến hóa lâu dài,

đối, là tính thứ nhất từ

đó sinh ra tất cả

+ Thế giới vật chất chỉ

là bản sao, biểu hiện

khác của ý thức tinh

thần, là tính thứ hai, do

ý thức tinh thần sinh ra.

- Trên thực tế:

+ Chủ nghĩa duy tâm là

cơ sở lý luận của tôn

giáo, chủ nghĩa ngu dân.

Mọi con đường mà chủ

nghĩa duy tâm mở ra

đều dẫn con người đến

với thần học, với

“đường sáng thế”

+ Người duy tâm phủ

nhận tính khách quan,

cường điệu vai trò nhân

tố chủ quan, duy ý chí,

hành động bất chấp điều

kiện, quy luật khách

quan.

phức tạp của giới tự nhiên, của thế giới vật chất, do vật

chất sinh ra => ý thức - một thuộc tính của bộ phận

con người - cũng do giới tự nhiên, vật chất sinh ra

- Bộ óc người là một dạng vật chất có tổ chức cao

nhất, Ý thức tồn tại phụ thuộc vào hoạt động thần kinh

của bộ não trong quá trình phản ánh hiện thực khách

quan

=> Sự vận động của thế giới vật chất là yếu tố quyết

định sự ra đời của cái vật chất có tư duy là bộ óc

người.

=>Vật chất là cái có trước, còn ý thức là cái có sau;

vật chất tồn tại khách quan, độc lập với ý thức và là

nguồn gốc sinh ra ý thức.

b) Thứ hai, vật chất quyết định nội dung của ý thức.

- Thế giới hiện thực vận động, phát triển theo những

quy luật khách quan của nó, được phản ánh vào ý thức

mới có nội dung của ý thức

- Ý thức chỉ là hình ảnh của thế giới khách quan. Sự

phát triển của hoạt dộng thực tiễn cả về bề rộng và

chiều sâu là động lực mạnh mẽ nhất quyết định tính

phong phú và độ sâu sắc của nội dung của tư duy, ý

thức con người qua các thế hệ, qua các thời đại từ

mông muội tới văn minh, hiện đại.

c) Thứ ba, vật chất quyết định bản chất của ý thức.

- Thực tiễn là hoạt động vật chất có tính cải biến thế

giới của con người - là cơ sở để hình thành, phát triển

ý thức, trong đó ý thức của con người vừa phản ánh,

vừa sáng tạo, phản ánh để sáng tạo và sáng tạo trong

phản ánh.

d) Thứ tư, vật chất quyết định sự vận động, phát triển

của ý thức.

- Mọi sự tồn tại, phát triển của ý thức đều gắn liền với

quá trình biến đổi của vật chất; con người - một sinh

vật có tính xã hội ngày càng phát triển cả thể chất và

tinh thần, thì ý thức - một hình thức phản ánh của óc

người cũng phát triển cà về nội dung và hình thức

phản ánh của nó.

- Chứng minh:

+ Loài người nguyên thuỷ sống bầy đàn dựa vào sản

vật của thiên nhiên thì tư duy của họ cũng đơn sơ, giản

Chủ nghĩa duy

vật siêu hình

- Quan điểm:

+ Tuyệt đối hoá yếu tố

vật chất, chỉ nhấn mạnh

một chiều vai trò cùa vật

chất sinh ra ý thức,

quyết định ý thức, phủ

nhận tính độc lập tương

đối của ý thức

+ Không thấy được tính

năng động, sáng tạo, vai

trò to lớn cùa ý thức

trong hoạt động thực

tiễn cải tạo hiện thực

khách quan

=> Phạm nhiều sai lầm

có tính nguyên tắc bởi

thái độ “khách quan chủ

nghĩa”, thụ động, ý lại,

trông chờ không đem lại

hiệu quả trong hoạt

động thực tiễn.

dị như cuộc sống của họ.

+ Khi sản xuất xã hội xuất hiện chế độ tư hữu, ý thức

chính trị, pháp quyền cũng dần thay thế cho ý thức

quần cư, cộng đồng thời nguyên thuỷ

Ý thức có tính độc lập tương đối và tác động trở

lại vật chất thề hiện trên những khía cạnh

a) Thứ nhất

- Tính độc lập tương đối của ý thức thể hiện ở chỗ, ý

thức là sự phản ánh thế giới vật chất vào trong đầu óc

con người, do vật chất sinh ra, nhưng khi đã ra đời thì

ý thức có “đời sống” riêng, có quy luật vận động, phát

triển riêng

- Ý thức một khi ra đời thì có tính độc lập tương đối,

tác động trở lại thế giới vật chất; ý thức có thể thay dổi

nhanh, chậm, đi song hành so với hiện thực

b) Thứ hai, Sự tác động của ý thức dối với vật chất

phải thông qua hoạt động thực tiễn của con người

- Nhờ họat động thực tiễn, ý thức có thể làm biến đổi

những điều kiện, hoàn cảnh vật chất, nhưng tự bản

thân ý thức thì không thể biến đổi được hiện thực

- Con người dựa trên những tri thức về thế giới khách

quan, hiểu biết những quy luật khách quan, từ đó đề ra

mục tiêu, phương hướng, biện pháp và ý chí quyết tâm

để thực hiện thắng lợi mục tiêu đã xác định

=> Ý thức tiến bộ có vai trò rất to lớn trong công cuộc

phát triển đất nước và con người

c)Thứ ba, vai trò của ý thức thể hiện ở:

- Nó chỉ đạo hoạt động, hành động của con người

- Nó có thể quyết định làm cho hoạt động của con

người đúng hay sai, thành công hay thất bại.

=> Khi phản ánh đúng hiện thực, ý thức có thể dự báo,

tiên đoán một cách chính xác cho hiện thực, có thể

hình thành nên những lý luận định hướng đúng đắn .

Ngược lại, ý thức có thề tác động tiêu cực khi nó phản

ánh sai lệch, xuyên tạc hiện thực.

d) Thứ tư, xã hội càng phát triển thì vai trò của ý thức

ngày càng to lớn, nhất là trong thời đại ngày nay

- Trong bối cảnh toàn cầu hóa, thời đại thông tin, kinh

tế tri thức, thời đại của cuộc cách mạng khoa học và

công nghệ hiện đại, khi mà tri thức khoa học đẵ trở

thành lực lượng sản xuất trực tiếp => Tính năng động,

sáng tạo của ý thức là rất to lớn

- Tuy nhiên ý thức không thể vượt quá tính quy định

cùa những tiền đề vật chất đã xác định, phải dựa vào

các diều kiện khách quan và năng lực chủ quan của

các chủ thể hoạt động

g) Ý nghĩa phương pháp luận của mối quan hệ biện chứng giữa vật chất và ý

thức

- Từ mối quan hệ giữa vật chất và ý thức trong triết học Mác - Lênin, rút ra nguyên

tắc phương pháp luận là tôn trọng tính khách quan kết hợp phát huy tính năng động

chủ quan.

+ Trong nhận thức và hoạt động thực tiễn, mọi chủ trương, đường lối, kế hoạch, mục

tiêu, chúng ta đều phải xuất phát từ thực tế khách quan, từ những điều kiện, tiền đề

vật chất hiện có

+ Phải tôn trọng và hành động theo qui luật khách quan, nếu không làm như vậy,

chúng ta sẽ phải gánh chịu những hậu quả tai hại khôn lường.

+ Nhận thức, cải tạo sự vật hiện tượng, nhìn chung, phải xuất từ chính bàn thân sự vật

hiện tượng đó với những thuộc tính, mối liên hệ bên trong vốn có của nó.

+ Cần phải tránh chủ nghĩa chủ quan, bệnh chủ quan duy ý chí; chủ nghĩa duy vật tầm

thường, chù nghĩa thực dụng, chủ nghĩa khách quan.

+ Phải phát huy tính năng dộng sáng tạo của ý thức, phát huy vai trò nhân tố con

người, chống tư tường, thái dộ thụ động, ỷ lại, ngồi chờ, bảo thù, trì trệ, thiếu tính

sáng tạo

+ Phải coi trọng vai trò của ý thức, coi trọng công tác tư tưởng và giáo dục tư tưởng,

coi trọng giáo dục lý luận chủ nghĩa Mác - Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh

+ Phải giáo dục và nâng cao trình độ tri thức khoa học, củng cố, bồi dưỡng nhiệt tình,

ý chí cách mạng cho cán bộ, đảng viên và nhân dân nói chung, nhất là trong điều kiện

nền văn minh trí tuệ, kinh tế tri thức, toàn cầu hoá hiện nay

+ Coi trọng việc giữ gìn, rèn luyện phẩm chất đạo đức cho cán bộ, đảng viên, bảo

đảm sự thống nhất giữa nhiệt tình cách mạng và tri thức khoa học.

+ Để thực hiện nguyên tắc tôn trọng tính khách quan kết hợp phát huy tính năng động

chủ quan, chúng ta còn phải nhận thức và giải quyết đúng đắn các quan hệ lợi ích,

phải biết kết hợp hài hòa lợi ích cá nhân, lợi ích tập thể, lợi ích xã hội

+ Phải có động cơ trong sáng, thái độ thật sự khách quan, khoa học, không vụ lợi

trong nhận thức và hành động của mình.

h) Vận dụng đối với bản thân

- Bản thân phải xác định được các yếu tố khách quan ảnh hưởng đến cuộc sống hàng

ngày, vì vật chất quyết định ý thức nên con người cần phải ý thức được những vật

chất của cuộc sống còn thiếu thốn để có hành động phù hợp với thực tế khách quan.

- Phải phát huy tính năng động, sáng tạo trong mọi hoạt động hàng ngày. Kết cấu của

ý thức thì tri thức là quan trọng nhất nên mỗi chúng ta cần chú trọng phát triển tri thức

của bản thân

- Cần phải tiếp thu có chọn lọc kiến thức mới và không chủ quan trong mọi tình

huống.

- Khi giải thích một hiện tượng cần phải xét có yếu tố vật chất lẫn tinh thần, cả yếu tố

khách quan và điều kiện khách quan.

- ....

i) Vận dụng phát huy tính năng động sáng tạo của ý thức

- Tính năng động sáng tạo của ý thức thể hiện ở việc con người thu nhận thông tin,

cải biến thông tin trên cơ sở cái đã có, ý thức sẽ tạo ra tri thức mới về vật chất. Ý thức

có thể tiên đoán, tiên liệu tương lai, có thể tạo ra những ảo tưởng, những huyền thoại,

những giả thiết khoa học.

- Phát huy tính năng động sáng tạo của ý thức cũng có nghĩa là phát huy vai trò

nhân tố con người, phát huy vai trò của nhân tố chủ quan - tri thức, tình cảm, để phát

huy tính năng động sáng tạo của ý thức chúng ta cần:

+ Tôn trọng tri thức khoa học; tích cực học tập, nghiên cứu để làm chủ tri thức khoa

học và truyền bá vào quần chúng đề nó trở thành tri thức, niềm tin của quần chúng,

hướng dẫn quần chúng hành động.

+ Mặt khác, phải tự giác tu dưỡng, rèn luyện để hình thành, củng cố nhân sinh quan

cách mạng, tình cảm, nghị lực cách mạng để có sự thống nhất hữu cơ giữa tính khoa

học và tính nhân văn trong định hướng hành động.

+ Thực hiện nguyên tắc tôn trọng khách quan, phát huy tính năng động chủ quan

trong nhận thức và thực tiễn đòi hỏi phải phòng, chống và khắc phục bệnh chủ quan

duy ý chí; là những hành động lấy ý chí áp đặt cho thực tế, lấy ảo tưởng thay cho hiện

thực, lấy ý muốn chủ quan làm chính sách, lấy tình cảm làm điểm xuất phát cho chiến

lược, sách lược, V.V..

+ Mặt khác, cũng cần chống chủ nghĩa kinh nghiệm, xem thường tri thức khoa học,

xem thường lý luận, bảo thủ, trì trệ, thụ động, v.v. trong hoạt động nhận thức và thực

tiễn…

Câu 3: Hai nguyên lý cơ bản: Nguyên lý mối liên hệ phổ biến? Nguyên lý về sự phát

triển? Nêu ý nghĩa phương pháp luận và lấy ví dụ minh họa cho quan điểm toàn diện,

cho nguyên tắc phát triển? Vận dụng quan điểm toàn diện trong vấn đề ô nhiễm môi

trường?



 Nguyên lí về mối quan hệ phổ biến



 Nguyên lý về mối liên hệ phổ biến:

- Khái niệm :Trong khi cùng tồn tại, các dối tượng luôn tương tác với nhau,liên hệ

qua đó thể hiện các thuộc tính và bộc lộ bản chất bên trong, khẳng định mình là

những dối tượng thực tồn. Sự thay đồi các tương tác tắt yếu làm dối tượng, các thuộc

tính của nó thay dổi, và trong một số trường hợp có thể còn làm nó biến mất, chuyển

hóa thành đối tượng khác. Sự tồn tại của dối tượng, sự hiện hữu các thuộc tính của nó

phụ thuộc vào các tương tác giữa nó với các dối tượng khác, chứng tỏ rằng, đối tượng

có liên hệ với các đối tượng khác.

- “ ” là một phạm trù triết học dùng đổ chỉ các mối ràng buộc tương hỗ,Mối liên hệ

quy định và ảnh hưởng lẫn nhau giữa các yếu tố, bộ phận trong một đối tượng hoặc

giữa các đối tượng với nhau. Liên hệ là quan hệ giữa hai đối tượng nếu sự thay đổi

của một trong số chủng nhắt định làm đối tượng kia thay đổi .

- dùng để chỉ tính phổ biến của các mối liên hệ của các sự vật,Mối liên hệ phổ biến

hiện tượng của thế giới, đồng thời cũng dùng để chỉ các mối liên hệ tồn tại ở nhiều sự

vật, hiện tượng của thế giới, trong đó những mối liên hệ phổ biến nhất là những mối

liên hệ tồn tại ở mọi sự vật, hiện tượng của thế giới, nó thuộc đối tượng nghiên cứu

của phép biện chứng.

- Các mối liên hệ giữa các mặt đối lập, lượng và chất, khẳng định và phủ định, cái

chung và cái riêng, bản chất và hiện tượng.

- Đó là nội dung của nguyên lý về mối liên hệ phổ biến. Cơ sở của sự tồn tại đa dạng

các mối liên hệ dó là tính thống nhất vật chất của the giới; theo đó, các sự vật, hiện

tượng phong phú trong thế giới chỉ là những dạng tồn tại khác nhau của một thế giới

vật chất duy nhất.

 Tính chất của mối liên hệ phổ biến :

- Tính khách quan:

+ Có mối liên hệ, tác động giữa các sự vật, hiện tượng vật chất với nhau. Có mối liên

hệ giữa sự vật, hiện tượng vật chất với các hiện tượng tinh thần. Có các mối liên hệ

giữa những hiện tượng tinh thần vói nhau (mối liên hệ và tác động giữa các hình thức

của nhận thức)... Các mối liên hệ, tác động đó - suy dến cùng, đều là sự quy định, tác

động qua lại, chuyển hóa và phụ thuộc lẫn nhau giữa các sự vật, hiện tượng.

- Tính phổ biến :

+ Các mối liên hệ thể hiện ở chỗ, bất kỳ nơi đâu, trong tự nhiên, trong xã hội và trong

tư duy đều có vô vàn các mối liên hệ đa dạng, chúng giữ những vai trò, vị trí khác

nhau trong sự vận động, chuyển hóa của các sự vật, hiện tượng. Mối liên hệ qua lại,

quy định, chuyển hóa lẫn nhau không những diễn ra ở mọi sự vật, hiện tượng tự

nhiên, xã hội, tư duy, mà còn diễn ra giữa các mặt, các yếu tố, các quá trình của mỗi

sự vật, hiện tượng.

- Tính đa dạng ,phong phú:

+ Có mối liên hệ về mặt không gian và cũng có mối liên hệ về mặt thời gian giữa các

sự vật, hiện tượng. Có mối liên hệ chung tác động lên toàn bộ hay trong những lĩnh

vực rộng lớn của thế giới. Có mối liên hệ riêng chỉ tác động trong từng lĩnh vực, từng

sự vật và hiện tượng cụ thể. Có mối liên hệ trực tiếp giữa nhiều sự vật, hiện tượng,

nhưng cũng có những mối liên hệ gián tiếp. Có mối liên hệ tất nhiên, cũng có mối liên

hệ ngẫu nhiên. Có mối liên hệ bản chất cũng có mối liên hệ không bản chất chỉ đóng

vai trò phụ thuộc. Có mối liên hệ chủ yếu và có mối liên hệ thứ yếu... chúng giữ

những vai trò khác nhau quy định sự vận động, phát triển của sự vật, hiện tượng.

=> Từ nội dung của nguyên lý về mối liên hệ phổ biến, phép biện chứng khái quát

thành nguyên tắc toàn diện .



 Ý nghĩa phương pháp luận :

- Quan điểm toàn diện:là quan điểm khi xem xét và nghiên cứu sự vật phải nghiên cứu

tất cả các mặt,các yếu tố kể cả mắt khâu trung gian,gián tiếp có liên quan dến sự

vật.Trong nhận thức nên tìm hiểu mối quan hệ qua lại giữa các bộ phận,các yếu tố;giữ

sự vật này với sự vật khác;giữa lí luận với nhu cầu thực tiễn…

- Quan điểm lịch sử cụ thể:là quan điểm khi xem xét sự vật phải chú ý đúng mức hoàn

cảnh lịch sử cụ thể đã phát sinh ra vấn đề đó.



 Ví dụ minh họa về quan điểm toàn diện :

- Trong nhận thức hoặc trong học tập:

+ Thứ nhất, cần xem xét các mối liên hệ bên trong các sự vật và hiện tượng. Khi đó,

cần xem xét mối quan hệ qua lại giữa các bộ phận, các yếu tố hay các thuộc tính khác

nhau ở trong chính sự vật và hiện tượng đó.

+ Thứ hai, cần xem xét các mối quan hệ bên ngoài của sự vật và hiện tượng. Tức là

việc xem xét sự vật, hiện tượng trong mối liên hệ qua lại giữa các sự vật và hiện

tượng đó với các sự vật và hiện tượng khác bằng cả trực tiếp và gián tiếp.

+ Thứ ba, cần xem xét sự vật và hiện tượng trong mối quan hệ phù hợp với nhu cầu

thực tiễn. Tức là ứng với mỗi người, mỗi thời đại và hoàn cảnh lịch sử nhất định thì

con người sẽ chỉ có một số phản ánh mang tính hữu hạn những mối quan hệ đó. Vì

vậy, trí thức đạt được về sự vật và hiện tượng chỉ là tương đối, không có sự trọn vẹn

và đầy đủ. Khi ý thức được điều này sẽ giúp chúng ta tránh được tuyệt đối hóa các tri

thức đã có và tránh xem đó là những chân lý luôn đúng. Do đó, để nhận thức được hết

sự vật, hiện tượng thì chúng ta phải nghiên cứu tất cả các mối liên hệ.

+ Thứ tư, tránh xa quan điểm mang tính phiến diện khi xem xét một sự vật, hiện

tượng. Phiến diện được hiểu là sự chú ý tuyệt đối vào một hoặc một số ít mối liên hệ,

có nghĩa là xem xét nhiều mối liên hệ nhưng thực chất đều là mối liên hệ không có

bản chất hay thứ yếu.

- Có thể nói, với quan điểm toàn diện trong nhận thức thì đòi hỏi ta phải đi từ tri thức

hay nhiều mối liên hệ đến cái khái quát để rút ra bản chất cái quan trọng nhất của sự

vật, hiện tượng. Do đó, điều này không đồng nhất với cách xem xét dàn trải và mang

tính liệt kê.

- Trong các hoạt động thực tiễn

+ Để có thể cải tạo sự vật, hiện tượng thì theo quan điểm toàn diện chúng ta phải dùng

hoạt động thực tiễn biến đổi các mối liên hệ nội tại của sự vật và cả các mối liên hệ

qua lại giữa các sự vật đó với các sự vật khác. Vì thế, để đạt được mục đích này thì ta

cần áp dụng đồng bộ nhiều biện pháp và phương tiện khác nhau nhằm tác động và

thay đổi các mối liên hệ tương ứng.

+ Bên cạnh đó, chúng ta cũng cần kết hợp các “chính sách dàn đều” và “chính sách có

trọng điểm” một cách chặt chẽ. Chẳng hạn, trong thực tiễn xây dựng và triển khai

chính sách Đổi mới thì Đảng Cộng sản Việt Nam vừa coi trọng việc đổi mới toàn diện

các yếu tố kinh tế, văn hóa, chính trị, xã hội,… và vừa nhấn mạnh “việc đổi mới kinh

tế” mới là trọng tâm.



 Nguyên lí về sự phát triển

 Nguyên lí về sự phát triển :

- là quá trình vận động từ thấp đến cao, từ kém hoàn thiện đến hoàn thiệnPhát triển

hơn, từ chất cũ đến chất mới ở trình độ cao hơn. Như vậy, phát triển là vận động

nhưng không phải mọi vận động đều là phát triển, mà chỉ vận động nào theo khuynh

hướng đi lên thì thì mới là phát triển. Vận dộng diễn ra trong không gian và thời gian,

nếu thoát ly chúng thì không thề có phát triển.

- Cần phân biệt hai khái niệm gán với khái niệm phát triển là tiến hóa và tiến bộ. Tiến

hóa là một dạng của phát triền, diễn ra theo cách từ từ, và thường là sự biến đồi hình

thức của tồn tại xã hội từ đơn giản dến phức tạp. Thuyết tiến hóa tập trung giải thích

khả năng sống sót và thích ứng của cơ thể xã hội trong cuộc đấu tích cực. Tiến bộ là

một quá trình biến đồi hướng tới cải thiện thực trạng xã hội từ chỗ chưa hoàn thiện

đến hoàn thiện hơn so với thời điểm ban đầu. Trong tiến bộ, khái niệm phát triển dã

được lượng hóa thành tiêu chí cụ thể để đánh giá mức độ trường thành của các dân

tộc, các lĩnh vực của đời sống con người...



 Tính chất của nguyên lí phát triển:

- Tính khách quan:

+ Thể hiện ở chỗ, nguồn gốc của nó nằm trong chính bản thân sự vật, hiện tượng, chứ

không phải do tác động từ bên ngoài và đặc biệt không phụ thuộc vào ý thích, ý muốn

chủ quan của con người.

- Tính phổ biến :

+ Được thể hiện ở các quá trình phát triển diễn ra trong mọi lĩnh vực tự nhiên, xã hội

và tư duy; trong tất cả mọi sự vật, hiện tượng và trong mọi quá trình, mọi giai đoạn

của sự vật, hiện tượng đó. Trong mỗi quá trình biến đổi đã có thể bao hàm khả năng

dẫn đến sự ra đời của cái mới, phù họp với quy luật khách quan.

- Tính kế thừa:

+ Sự vật, hiện tượng mới ra đời không thể là sự phủ định tuyệt dối, phủ định sạch

trơn, đoạn tuyệt một cách siêu hình dối với sự vặt, hiện tượng cũ. Sự vật, hiện tượng

mới ra đời từ sự vật, hiện tượng cũ, chứ không phải ra dời từ hư vô, vì vậy trong sự

vật, hiộn tượng mới còn giữ lại, có chọn lọc và cải tạo các yếu tố còn tác dụng, còn

thích hợp với chúng, trong khi vẫn gạt bỏ mặt tiêu cực, lỗi thời, ỉạc hậu của sự vật,

hiện tượng cũ đang gây cản trở sự vật mới tiếp tục phát triển

- Tính đa dạng phong phú:

+ Tuy sự phát triển diễn ra trong mọi lĩnh vực tự nhiên, xã hội và tư duy, nhưng mỗi

sự vật, hiện tượng lại có quá trình phát triển không giống nhau. Tính đa dạng và

phong phú của sự phát triển còn phụ thuộc vào không gian vả thời gian, vào các yếu

tố, điều kiện tác dộng lên sự phát triền dó



 Ý nghĩa phương pháp luận:

- Khi xem xét các sự vật hiện tượng ta phải đặt nó vào sự vận động và phát triển.

- Không dao động trước những quanh co phức tạp của sự phát triển trong thực tiễn .

- Phải chủ động tìm ra phương pháp thúc đẩy sự phát triển của sự việc

- Nguyên lý về sự phát triển là cơ sở lý luận khoa học để định hướng việc nhận thức

thế giới và cải tạo thế giới. Theo nguyên lý này, trong mọi nhận thức và thực tiễn cần

phải có quan điểm phát triển. Theo V.I.Lenin, “… Logic biện chứng đòi hỏi phải xét

sự vật trong sự phát triển, trong “sự tự vận động”’…, trong sự biến đổi của nó”. Quan

điểm phát triển đòi hỏi phải khắc phục tư tưởng bảo thủ, trì trệ, định kiến, đối lập với

sự phát triển.

- Theo quan điểm phát triển, để nhận thức và giải quyết bất cứ vấn đề gì trong thực

tiễn, một mặt cần phải đặt sự vật theo khuynh hướng đi lên của nó vì vậy đòi hỏi phải

nhận thức được tính quanh co, phức tạp của sự vật, hiện tượng trong quá trình phát

triển của nó. Để nhận thức và giải quyết bất cứ vấn đề gì trong thực tiễn, một mặt, cần

phải đặt sự vật, hiện tượng theo khuynh hướng đi lên của nó; mặt khác, con đường

của sự phát triển lại là một quá trình biện chứng, bao hàm tính thuận nghịch, đầy mâu

thuẫn, vì vậy, đòi hòi phải nhận thức được tính quanh co, phức tạp của sự vật, hiện

tượng trong quá trình phát triển của nó, tức là cần phải có quan điểm lịch sử – cụ thể

trong nhận thức và giải quyết các vấn đề của thực tiễn, phù hợp với tính chất phong

phú, đa dạng, phức tạp của nó.



 Ví dụ về nguyên tắc phát triển:

- Trong xã hội phát triển thì chúng ta nên gìn giữ những tinh hoa văn hóa nét đẹp của

dân tộc và bài trừ những tệ nạn xã hội .



 Vận dụng quan điểm toàn diện trong vấn đề ô nhiễm môi trường

- Theo chúng ta đã biết ô nhiễm môi trường là vấn đề đáng lo ngại. Hiện nay toàn cầu

có hiện tượng trái đất nóng lên làm cho băng tan nước biển dâng .Ô nhiễm không

khí ,nguồn nước ,đất vô cùng nghiêm trọng nó là do các khí thải của nhà máy rác thải

sinh hoạt hay một số vấn đề khác tạo nên nhưng tất cả đều do con người gây ra

.Nhưng hiện nay con người cũng đang cố gắng sửa sai bằng cách giảm khí thải ,nâng

hệ thống và ý thức bảo vệ môi trường.Như vậy con người vừa là nguyên nhân dẫn đến

ô nhiễm môi trường nhưng cũng vừa là người cải thiện lại môi trường sống trong

lành.

Câu 4: Quy luật lượng – chất: Mối quan hệ biện chứng giữa lượng và chất? Liên hệ

với quá trình học tập?

- Chất: là một phạm trù triết học dùng để chỉ tính quy định khách quan vốn có của sự

vật, hiện tượng, là sự thống nhất hữu cơ giữa các thuộc tính, các yếu tố cấu thành sự

vật, hiện tượng làm cho sự vật là nó mà không phải là cái khác.

- Lượng: là một phạm trù tiết học dung để chỉ tính quy định khách quan vốn có của sự

vật, hiện tượng, biểu thị số lượng, quy mô, trình độ, nhịp điệu của sự vận động và

phát triển của sự vật, hiện tượng cũng như của các thuộc tính của nó.

- Mối quan hệ biện chứng giữa lượng và chất:

+ “ Chất” và “ lượng” luôn thống nhất hữu cơ với nhau, không tách rời nhau, tác động

lẫn nhau một cách biện chứng. Bất cứ sự thay đổi nào về lượng cũng TẤT YẾU sẽ

dẫn tới sự thay đổi nhất định về “chất” của sự vật, hiện tượng.

+ Tuy nhiên, không phải bất cứ sự thay đổi nào về “lượng” cũng dẫn đến sự thay đổi

căn bản về “chất” của sự vật, hiện tượng và ngược lại. Ở một giới hạn nhất định, sự

thay đổi về “lượng” chưa đủ để làm thay đổi căn bản về “chất” – giới hạn đó là “độ”.

Trong giới hạn của “độ”, sự thống nhất hữu cơ giữa chất và lượng chưa bị phá vỡ-sự

thay đổi về “lượng” chưa đủ để làm thay đổi căn bản về “chất” của sự vật, hiện tượng,

khiến cho sự vật, hiện tượng vẫn là nó mà chưa chuyển hóa thành sự vật, hiện tượng

khác.

+ Sự thay đổi căn bản về chất của sự vật, hiện tượng chỉ có thể xảy ra khi sự thay đổi

về lượng đã đạt tới “điểm nút”. Sự thay đổi về “lượng” khi đạt tới “điểm nút”, với

những điều kiện nhất định tất yếu sẽ dẫn đến sự ra đời của “chất” mới thông qua

“bước nhảy” căn bản về “chất” của sự vật, hiện tượng.

=> Như vậy: Mặc dù chất và lượng của sự vật, hiện tượng là hai mặt thống nhất hữu

cơ với nhau khiến cho bất cứ sự thay đổi nào về lượng cũng tất yếu dẫn đến sự thay

đổi nhất định nào đó về chất. Song, không phải bất cứ sự thay đổi nào về lượng cũng

dẫn đến sự thay đổi căn bản về chất của sự vật, hiện tượng. Sự thay đổi căn bản về

chất chỉ có thể xảy ra khi sự thay đổi về lượng đã đạt đến điểm nút. sự vật, hiện tượng

chỉ thay đổi căn bản về chất sau khi đã thực hiện xong bước nhảy về chất.

- Liên hệ:

+ Khi nghiên cứu về các chất trong hóa vô cơ hay hữu cơ, người ta không chỉ

nghiên cứu để xác định các tính chất hóa học cơ bản vốn có của nó mà còn phải

nghiên cứu giải thích tính chất đó được tạo ra bởi số lượng các nguyên tố nào với cấu

tạo liên kết nào. Nhờ đó có thể tạo ra sự biến đổi của các chất đó trên cơ sở làm thay

đổi lượng tương ứng.

+ Trong thực tiễn, muốn làm thay đổi chất của sự vật thì cần phải làm thay đổi

được loại tương ứng với chất đó đến giới hạn điểm mút. Ngược lại, nếu không muốn

cho chất của sự vật thay đổi thì cần phải giới hạn sự thay đổi của lượng trong giới hạn

của độ.

Câu 5: Các cặp phạm trù: Cặp phạm trù nguyên nhân – kết quả? Vận dụng trong

hoạt động học tập của bản thân

 Cặp phạm trù Nguyên nhân- Kết quả:



 Khái niệm :

o Nguyên nhân là sự tác động lẫn nhau giữa các mặt trong cùng một sự vật

hoặc giữa các sự vật với nhau gây ra một hoặc hơn một sự biến đổi nhất

định.

o Kết quả là sự biến đổi xuất hiện do sự tác động lẫn nhau của các mặt trong

một sự vật hoặc giữa các sự vật với nhau.

 Theo quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng, nguyên nhân và kết

quả có mối quan hệ qua lại, cụ thể:

 Thứ nhất: Nguyên nhân sản sinh ra kết quả.

– Nguyên nhân là cái sinh ra kết quả, nên nguyên nhân luôn có trước kết quả. Còn kết

quả chỉ xuất hiện sau khi nguyên nhân xuất hiện và bắt đầu tác động. Tuy nhiên,

không phải sự nối tiếp nào trong thời gian của các hiện tượng cũng đều biểu hiện mối

liên hệ nhân quả.

– Cùng một nguyên nhân có thể gây ra nhiều kết quả khác nhau tùy thuộc vào hoàn

cảnh cụ thể. Ngược lại, cùng một kết quả có thể được gây nên bởi những nguyên nhân

khác nhau tác động riêng lẻ hoặc cùng một lúc.

– Nếu nguyên nhân khác nhau tác động lên sự vật theo cùng một hướng thì sẽ gây nên

ảnh hưởng cùng chiều, đẩy nhanh sự hình thành kết quả. Ngược lại, nếu các nguyên

nhân khác nhau tác động lên sự vật theo các hướng khác nhau thì sẽ làm suy yếu,

thậm chí triệt tiêu các tác dụng của nhau.

– Căn cứ vào tính chất, vai trò của nguyên nhân đối với sự hình thành kết quả, có thể

phân loại nguyên nhân thành:

+ Nguyên nhân chủ yếu và nguyên nhân thứ yếu.

+ Nguyên nhân bên trong và nguyên nhân bên ngoài.

+ Nguyên nhân khách quan và nguyên nhân chủ quan.

 Thứ hai: Sự tác động trở lại của kết quả đối với nguyên nhân.

– Nguyên nhân sản sinh ra kết quả. Nhưng sau khi xuất hiện, kết quả không giữ vai

trò thụ động đối với nguyên nhân, mà sẽ có ảnh hưởng tích cực ngược trở lại đối với

nguyên nhân.

 Thứ ba: Sự thay đổi vị trí giữa nguyên nhân và kết quả.

– Điều này xảy ra khi ta xem xét sự vật, hiện tượng trong các mối quan hệ khác nhau.

Một hiện tượng nào đó trong mối quan hệ này là nguyên nhân thì trong mối quan hệ

khác là kết quả và ngược lại.

– Một hiện tượng nào đó là kết quả do một nguyên nhân nào đó sinh ra, đến lượt mình

sẽ trở thành nguyên nhân sinh ra hiện tượng thứ ba… Và quá trình này tiếp tục mãi

không bao giờ kết thúc, tạo nên một chuỗi nhân quả vô cùng tận. Trong chuỗi đó

không có khâu nào là bắt đầy hay cuối cùng.



 Ý nghĩa phương pháp luận:

– Mối liên hệ nhân quả có tính khách quan và tính phổ biến, nghĩa là không có sự vật,

hiện tượng nào trong thế giới vật chất lại không có nguyên nhân. Nhưng không phải

con người có thể nhận thức ngay được mọi nguyên nhân. Nhiệm vụ của nhận thức

khó học là phải tìm ra nguyên nhân của những hiện tượng trong tự nhiên, xã hội và tư

duy để giải thích được những hiện tượng đó. Muốn tìm nguyên nhân phải tìm trong

thế giới hiện thực, trong bản thân các sự vật, hiện tượng tồn tại trong thế giới vật chất

chứ không được tưởng tượng ra từ trong đầu óc con người, tách rời với thế giới hiện

thực.

– Vì nguyên nhân luôn có trước kết quả nên muốn tìm nguyên nhân của một hiện

tượng nào đấy cần tìm trong những sự kiện những mối liên hệ xảy ra trước khi hiện

tượng đó xuất hiện. Một kết quả có thể do nhiều nguyên nhân sinh ra. Những nguyên

nhân này có vai trò khác nhau đối với việc hình thành kết quả. Vì vậy trong hoạt động

thực tiễn chúng ta cần phân loại các nguyên nhân, tìm ra nguyên nhân cơ bản, nguyên

nhân khách quan,… Đồng thời phải nắm được chiều hướng tác động của các nguyên

nhân, từ đó có biện pháp thích hợp tạo điều kiện cho nguyên nhân có tác động tích

cực đến họt động và hạn chế sự hoạt động của nguyên nhân có tác động tiêu cực.

– Kết quả tác động trở lại nguyên nhân. Vì vậy, trong hoạt động thực tiễn chúng ta cần

phải khai thác, tận dụng các kết quả đã đạt được để tạo điều kiện thức đẩy nguyên

nhân phát huy tác dụng, nhằm đạt mục đích.



 Vận dụng trong hoạt động học tập của bản thân

Nếu như trong quá trình học tập chúng ta chăm chỉ, ham học hỏi, luôn quyết tâm, nỗ

lực phấn đấu thì chắc chắn sẽ mang lại thành tích học tập tốt, được thầy cô và bạn bè

quý mến và ngưỡng mộ, điều đó giúp ta tiến gần hơn tới thành công trong tương lai,

trở thành một người công dân có ích, có thể nuôi sống bản thân mình, gia đình và phát

triển xã hội . Ngược lại nếu như bản thân lười nhác thì tất nhiên sẽ nhận về kết quả

học tập kém, không trau dồi kiến thức khi còn trẻ sẽ không có thời gian bổ sung kiến

thức để học tập cao hơn nữa, bị tụt hậu so với sự phát triển của xã hội và sẽ ảnh

hưởng tới gia đình sau này. Mỗi người thành công đều phải trải qua giai đoạn học hỏi

không ngừng. Chúng ta không thể quyết định nơi mình sinh ra, nhưng chúng ta có

quyền lựa chọn hướng đi cuộc đời mình. Một người luôn sống và nỗ lực hết mình,

nhất định sẽ có một tương lai không tệ. Nếu bạn không muốn đi sau người khác, vậy

đừng dừng lại bước chân của mình.

Câu 6: Thực tiễn và vai trò của thực tiễn: Vai trò của thực tiễn đối với nhận thức?

Lấy ví dụ minh họa?

* Phạm trù thực tiễn

-Thực tiễn, theo tiếng Hy Lạp cổ là “Practica”, có nghĩa đen là hoạt động tích cực.

Các nhà triết học duy tâm cho hoạt động nhận thức, hoạt động của ý thức, hoạt động

của tinh thần nói chung là hoạt động thực tiễn. Các nhà triết học tôn giáo thì cho hoạt

động sáng tạo ra vũ trụ của thượng đế là hoạt động thực tiễn.

-Theo quan điểm của triết học Mác - Lênin, là toàn bộ những hoạt động vậtthực tiễn

chắt - cảm tính, có tính lịch sử -xã hội của con người nhằm cải tạo tự nhiên và xã hội

phục vụ nhân loại tiến bộ.

*Theo chủ nghĩa duy vật biện chứng thực tiễn gồm những đặc trưng sau:

-Thứ nhất, thực tiễn không phải toàn bộ hoạt động của con người mà chỉ là những

hoạt động vật chất - cảm tính ,đó là những hoạt động vật chất của con người cảm giác

được.

-Thứ hai, hoạt động thực tiễn là những hoạt động mang tính lịch sử - xã hội của con

người.

-Thứ ba, thực tiễn là hoạt động có tính mục đích nhằm cải tạo tự nhiên và xã hội phục

vụ con người

- Nếu cắt theo chiều dọc, thực tiễn bao giờ cũng bao gồm mục đích, phương tiện và

kết quả.

-Dù xem xét theo chiều dọc hay chiều ngang thì thực tiễn là hoạt động thể hiện tính

mục đích, tính tự giác cao của con người - chủ động tác động làm biến đổi tự nhiên,

xã hội, phục vụ con người, khác với những hoạt động mang tính bản năng thụ động

của động vật, nhằm thích nghi với hòan cảnh.

-Thực tiễn tồn tại dưới nhiều hình thức khác nhau, ở những lĩnh vực khác nhau, nhưng

gồm những hình thức cơ bản: Hoạt động sản xuất vật chất; hoạt độne chính trị - xã hội

và hoạt động thực nghiệm khoa học. Trong đó, hoạt động sản xuất vật chất là hình

thức thực tiễn có sớm nhất, cơ bản nhất, quan trọng nhất.

* Vai trò của thực tiễn đối với nhận thức:

-Thực tiễn là cơ sở, động lực của nhận thức

Bằng và thông qua hoạt động thực tiễn, con người tác động vào thế giới khách quan,

buộc chúng phải bộc lộ những thuộc tính, những quy luật để con người nhận thức.

Chính thực tiễn cung cấp những tài liệu, vật liệu cho nhận thức của con người.

Không có thực tiễn thì không có nhận thức, không có khoa học, không có lý luận, bởi

lẽ tri thức của con người xét đến cùng là được nảy sinh từ thực tiễn.

-Thực tiễn là mục đích của nhận thức

Nhận thức của con người ngay từ khi con người mới xuất hiện trên trái đất với tư cách

là người đã bị quy định bời những nhu cầu thực tiễn. Bời lẽ, muốn sống, muốn tồn tại,

con người phải sàn xuất và cải tạo xã hội. Chính nhu cầu sản xuất vật chất và cải tạo

xã hội buộc con người phải nhận thức thế giới xung quanh. Nhận thức của con người

là nhàm phục vụ thực tiễn, soi đường, dẫn dát, chi dạo thực tiễn chứ không phải để

trang trí, hay phục vụ cho những ý tưởng viển vông. Nêu không vì thục tiễn, nhận

thức sc mất phưcmg hướng, bế tắc. Mọi tri thức khoa học - kết quả của nhân thức chỉ

có ý nghĩa khi nó được áp dụng vào đời sống thực tiễn một cách trực tiếp hay gián

tiếp để phục vụ con người.

-Thực tiễn là tiêu chuẩn của chân lý.

Tri thức của con người là kết quả của quá trình nhận thức, tri thức đó có thể phản ánh

đúng hoặc không đúng hiện thực. Không thể lấy tri thức để kiềm tra ữi thức, cũng

không thể lấy sự hiển nhiên, hay sự tán thành của sô đông hoặc sự có lợi, có ích đề

kiềm tra sự đúng, sai của tri thức. Theo triết học Mác - Lênin, thực tiễn là tiêu chuẩn

khách quan duy nhất để kiểm tra chân lý

*Có nhiều hình thức thực tiễn khác nhau, do vậy cũng có nhiều hình thức kiểm tra

chân lý khác nhau, có thể bằng thực nghiệm khoa học, có thề áp dụng lý luận xã hội

vào quá trình cải biến xã hội, v.v..Tuy nhiên thực tiễn là tiêu chuẩn của chân lý vừa có

tính chất tuyệt đối, vừa có tính chất tương đối. Tính tuyệt đối của thực tiễn với tư cách

tiêu chuẩn chân lý thể hiện ở chỗ, thực tiễn là tiêu chuẩn khách quan duy nhất để kiếm

tra chân lý.

*Ví dụ về thực tiễn:

-Ví dụ về chân lí:

+Trái đất quay quanh mặt trời

+Không có gì quý hơn độc lập tự do

+Nhà bác học Galilê phát minh ra định luật về sức cản của không khí

-Thực tiễn là tiêu chuẩn của chân lý vì chỉ có đem những tri thức đã thu nhận được

qua nhận thức đối chiếu với thực tiễn để kiểm tra, kiểm nghiệm mới khẳng định được

tính đúng đắn của nó.

Câu 7: Biện chứng giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất: quy luật quan hệ

sản xuất - lực lượng sản xuất? Đảng Cộng Sản Việt Nam đã vận dụng quy luật này

như thế nào?

- Quan hệ sản là: tổng hợp các quan hệ kinh tế - vật chất giữa người với người xuất

trong quá trình sản xuất vật chất, bao gồm quan hệ về sở hữu đối với tư liệu sản xuất,

quan hệ trong tổ chức quản lý và trao đổi hoạt động với nhau, quan hệ về phân phối

sản phẩm lao động. Quan hệ sở hữu về tư liệu sản xuất là quan hệ giữa các tập đoàn

người trong việc chiếm hữu, sử dụng các tư liệu sản xuất xã hội. Đây là quan hệ quy

định địa vị kinh tế- xã hội của các tập đoàn người trong sản xuất, từ đó quy định quan

hệ quản lý và phân phối. Quan hệ sở hữu về tư liệu sản xuất là quan hệ xuất phát, cơ

bản, trung tâm của quan hệ sản xuất, luôn có vai trò quyết định các quan hệ khác. Bởi

vì, lực lượng xã hội nào nắm phương tiện vật chất chủ yếu của quá trình sản xuất thì

sẽ quyết định việc quản lý quá trình sản xuất và phân phối sản phẩm.

- là: phương thức kết hợp giữa với Lực lượng sản xuất người lao động tư liệu sản

xuất, tạo ra sức sản xuất và năng lực thực tiễn làm biến đổi các đối tượng vật chất của

giới tự nhiên theo nhu cầu nhất định của con người và xã hội. Về cấu trúc, lực lượng

sản xuất được xem xét trên cả hai mặt, đó là mặt kinh tế - kỹ thuật (tư liệu sản xuất)

và mặt kinh tế - xã hội (người lao động). Lực lượng sản xuất chính là phương thức kết

hợp giữa “lao động sống” với “lao động vật hóa” tạo ra sức sản xuất, là toàn bộ những

năng lực thực tiễn dùng trong sản xuất của xã hội ở các thời kỳ nhất định.Như vậy,

lực lượng sản xuất là một hệ thống gồm các yếu tố (người lao động và tư liệu sản

xuất) cùng mối quan hệ (phương thức kết hợp), tạo ra thuộc tính đặc biệt (sức sản

xuất) để cải biến giới tự nhiên, sáng tạo ra của cải vật chất theo mục đích của con

người. Đây là sự thể hiện năng lực thực tiễn cơ bản nhất - năng lực hoạt động sản xuất

vật chất của con người.

* Quy luật quan hệ sản xuất - lực lượng sản xuất:

- Mối quan hệ biện chứng giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất quy định sự

vận động, phát triển của các phương thức sản xuất trong lịch sử. Lực lượng sản xuất

và quan hệ sản xuất là hai mặt của một phương thức sản xuất có tác động biện chứng,

trong đó lực lượng sản xuất quyết định quan hệ sản xuất, còn quan hệ sản xuất tác

động trở lại to lớn đối với lực lượng sản xuất. Nếu quan hệ sản xuất phù hợp với trình

độ phát triển của lực lượng sản xuất thì thúc đẩy lực lượng sản xuất phát triển, ngược

lại, nếu không phù hợp sẽ kìm hãm sự phát triển của lực lượng sản xuất. Đây là quy

luật cơ bản nhất của sự vận động và phát triển xã hội.

- Vai trò quyết định của lực lượng sản xuất đối với quan hệ sản xuất

+ Sự vận động và phát triển của phương thức sản xuất bắt đầu từ sự biến đổi của lực

lượng sản xuất. Lực lượng sản xuất là nội dung của quá trình sản xuất có tính năng

động, cách mạng, thường xuyên vận động và phát triển; quan hệ sản xuất là hình thức

xã hội của quá trình sản xuất có tính ổn định tương đối. Trong sự vận động của mâu

thuẫn biện chứng đó,lực lượng sản xuất quyết định quan hệ sản xuất. Cơ sở khách

quan quy định sự vận động, phát triển không ngừng của lực lượng sản xuất là do biện

chứng giữa sản xuất và nhu cầu con người; do tính năng động và cách mạng của sự

phát triển công cụ lao động; do vai trò của người lao động là chủ thể sáng tạo, là lực

lượng sản xuất hàng đầu; do tính kế thừa khách quan của sự phát triển lực lượng sản

xuất trong tiến trình lịch sử.

+ Sự phù hợp của quan hệ sản xuất với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất là

đòi hỏi khách quan của nền sản xuất. Lực lượng sản xuất vận động, phát triển không

ngừng sẽ mâu thuẫn với tính “đứng im” tương đối của quan hệ sản xuất. Quan hệ sản

xuất từ chỗ là “hình thức phù hợp”, “tạo địa bàn” phát triển của lực lượng sản xuất trở

thành “xiềng xích” kìm hãm sự phát triển của lực lượng sản xuất. Đòi hỏi tất yếu của

nền sản xuất xã hội là phải xoá bỏ quan hệ sản xuất cũ, thiết lập quan hệ sản xuất mới

phù hợp với trình độ của lực lượng sản xuất đã phát triển. C.Mác đã nêu tư tưởng về

vai trò của sự phát triển lực lượng sản xuất đối với việc thay đổi các quan hệ xã hội:

“Những quan hệ xã hội đều gắn liền mật thiết với những lực lượng sản xuất. Do có

những lực lượng sản xuất mới, loài người thay đổi phương thức sản xuất của mình, và

do thay đổi phương thức sản xuất, cách kiếm sống của mình, loài người thay đổi tất cả

những quan hệ xã hội của mình. Cái cối xay quay bằng tay đưa lại xã hội có lãnh

chúa, các cối xay chạy bằng hơi nước đưa lại xã hội có nhà tư bản công nghiệp.

+ Lực lượng sản xuất quyết định sự ra đời của một kiểu quan hệ sản xuất mới trong

lịch sử, quyết định đến nội dung và tính chất của quan hệ sản xuất. Con người bằng

năng lực nhận thức và thực tiễn, phát hiện và giải quyết mâu thuẫn, thiết lập sự phù

hợp mới làm cho quá trình sản xuất phát triển đạt tới một nấc thang cao hơn.

- Sự tác động trở lại của quan hệ sản xuất đối với lực lượng sản xuất

+ Do quan hệ sản xuất là hình thức xã hội của quá trình sản xuất có tính độc lập tương

đối nên tác động mạnh mẽ trở lại đối với lực lượng sản xuất. Vai trò của quan hệ sản

xuất đối với lực lượng sản xuất được thực hiện thông qua sự phù hợp biện chứng giữa

quan hệ sản xuất với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất.

+ Sự phù hợp của quan hệ sản xuất với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất là

đòi hỏi khách quan của nền sản xuất. của quan hệ sản xuất với lực lượng Sự phù hợp

sản xuất là một trạng thái trong đó quan hệ sản xuất là “hình thức phát triển” của lực

lượng sản xuất và “tạo địa bàn đầy đủ” cho lực lượng sản xuất phát triển.Sự phù hợp

bao gồm sự kết hợp đúng đắn giữa các yếu tố cấu thành lực lượng sản xuất; sự kết

hợp đúng đắn giữa các yếu tố cấu thành quan hệ sản xuất; sự kết hợp đúng đắn giữa

lực lượng sản xuất với quan hệ sản xuất. Sự phù hợp bao gồm cả việc tạo điều kiện tối

ưu cho việc sử dụng và kết hợp giữa người lao động và tư liệu sản xuất; tạo điều kiện

hợp lý cho người lao động sáng tạo trong sản xuất và hưởng thụ thành quả vật chất,

tinh thần của lao động.

+ Nếu quan hệ sản xuất “đi sau” hay “vượt trước” trình độ phát triển của lực lượng

sản xuất đều là không phù hợp. Sự phù hợp không có nghĩa là đồng nhất tuyệt đối mà

chỉ là tương đối, trong đó chứa đựng cả sự khác biệt. Sự phù hợp diễn ra trong sự vận

động phát triển, là một quá trình thường xuyên nảy sinh mâu thuẫn và giải quyết mâu

thuẫn.

+ Sự phù hợp của quan hệ sản xuất với lực lượng sản xuất quy định mục đích, xu

hướng phát triển của nền sản xuất xã hội; hình thành hệ thống động lực thúc đẩy sản

xuất phát triển; đem lại năng suất, chất lượng, hiệu quả của nền sản xuất.

+ Sự tác động của quan hệ sản xuất đối với lực lượng sản xuất diễn ra theo hai chiều

hướng, đó là thúc đẩy hoặc kìm hãm sự phát triển của lực lượng sản xuất. Khi quan hệ

sản xuất phù hợp với lực lượng sản xuất thì nền sản xuất phát triển đúng hướng, quy

mô sản xuất được mở rộng; những thành tựu khoa học công nghệ được áp dụng nhanh

chóng; người lao động nhiệt tình hăng hái sản xuất, lợi ích của người lao động được

đảm bảo và thúc đẩy lực lượng sản xuất phát triển. Nếu quan hệ sản xuất không phù

hợp thì sẽ kìm hãm, thậm chí phá hoại lực lượng sản xuất. Tuy nhiên, sự kìm hãm đó

chỉ diễn ra trong những giới hạn, với những điều kiện nhất định.

+ Trạng thái vận động của mâu thuẫn biện chứng giữa lực lượng sản xuất và quan hệ

sản xuất diễn ra là từ phù hợp đến không phù hợp, rồi đến sự phù hợp mới ở trình độ

cao hơn. Con người bằng năng lực nhận thức và thực tiễn, phát hiện và giải quyết mâu

thuẫn, thiết lập sự phù hợp mới làm cho quá trình sản xuất phát triển đạt tới một nấc

thang cao hơn. C.Mác khẳng định: "Tới một giai đoạn phát triển nào đó của chúng,

các lực lượng sản xuất vật chất của xã hội mâu thuẫn với những quan hệ sản xuất hiện

có...trong đó từ trước tới nay các lực lượng sản xuất vẫn phát triển. Từ chỗ là các hình

thức phát triển của lực lượng sản xuất, những quan hệ ấy trở thành những xiềng xích

của các lực lượng sản xuất. Khi đó bắt đầu thời đại một cuộc cách mạng xã hội".

+ Quy luật quan hệ sản xuất phù hợp với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất là

quy luật phổ biến tác động trong toàn bộ tiến trình lịch sử nhân loại. Sự tác động biện

chứng giữa lực lượng sản xuất với quan hệ sản xuất làm cho lịch sử xã hội loài người

là lịch sử kế tiếp nhau của các phương thức sản xuất, từ phương thức sản xuất cộng

sản nguyên thuỷ qua phương thức sản xuất chiếm hữu nô lệ, phương thức sản xuất

phong kiến, phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa và đang phát triển đến phương

thức sản xuất cộng sản chủ nghĩa.

+ Trong xã hội xã hội chủ nghĩa, do những điều kiện khách quan và chủ quan quy

định, quy luật quan hệ sản xuất phù hợp với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất

có những đặc điểm tác động riêng. Sự phù hợp giữa quan hệ sản xuất với trình độ phát

triển của lực lượng sản xuất đòi hỏi tất yếu thiết lập chế độ công hữu về tư liệu sản

xuất chủ yếu. Phương thức sản xuất xã hội chủ nghĩa dần dần loại trừ đối kháng xã

hội. Sự phù hợp không diễn ra “tự động”, đòi hỏi trình độ tự giác cao trong nhận thức

và vận dụng quy luật. Quan hệ biện chứng giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản

xuất trong xã hội xã hội chủ nghĩa có thể bị “biến dạng” do nhận thức và vận dụng

không đúng quy luật.

- Ý nghĩa trong đời sống xã hội

+ Quy luật quan hệ sản xuất phù hợp với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất có

ý nghĩa phương pháp luận rất quan trọng. Trong thực tiễn, muốn phát triển kinh tế

phải bắt đầu từ phát triển lực lượng sản xuất, trước hết là phát triển lực lượng lao

động và công cụ lao động. Muốn xoá bỏ một quan hệ sản xuất cũ, thiết lập một quan

hệ sản xuất mới phải căn cứ từ trình độ phát triển của lực lượng sản xuất, không phải

là kết quả của mệnh lệnh hành chính, của mọi sắc lệnh từ trên ban xuống, mà từ tính

tất yếu kinh tế, yêu cầu khách quan của quy luật kinh tế, chống tuỳ tiện, chủ quan,

duy tâm, duy ý chí.

+ Nhận thức đúng đắn quy luật này có ý nghĩa rất quan trọng trong quán triệt, vận

dụng quan điểm, đường lối, chính sách, là cơ sở khoa học để nhận thức sâu sắc sự đổi

mới tư duy kinh tế của Đảng Cộng sản Việt Nam. Trong quá trình cách mạng Việt

Nam, đặc biệt trong sự nghiệp đổi mới toàn diện đất nước hiện nay, Đảng Cộng sản

Việt Nam luôn luôn quan tâm hàng đầu đến việc nhận thức và vận dụng đúng đắn

sáng tạo quy luật này, đã đem lại hiệu quả to lớn trong thực tiễn. Nền kinh tế thị

trường định hướng xã hội chủ nghĩa là mô hình kinh tế tổng quát, là sự vận dụng quy

luật quan hệ sản xuất phù hợp với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất trong

phát triển kinh tế ở Việt Nam hiện nay.

* Đảng Cộng Sản Việt Nam đã vnaj dụng quy luật:

a. Những sai lầm về quy luật quan hệ sản xuất – lực lượng sản xuất trước kia

- Trong tiến trình lãnh đạo và quản lý đất nước của Đảng và Nhà nước ta trong suốt

mấy chục năm qua, thực tiễn cho thấy những mặt được cũng như những mặt cũng như

hạn chế trong quá trình nắm bắt và vận dụng các quy luật kinh tế cũng như quy luật

quan hệ sản xuất – lực lượng sản xuất vào thực tiễn ở nước ta, với đặc điểm của nước

ta là Nước nông nghiệp, nghèo nàn, lạc hậu, lực lượng sản xuất thấp kém, con trâu đi

trước cái cày đi sau, trình độ quản lý thấp cùng với nền sản xuất nhỏ tự cấp, tự túc là

chủ yếu. Mặt khác Nước ta là nước thuộc địa nửa phong kiến lại phải trải qua hai cuộc

chiến tranh, nhiều năm bị đế quốc Mỹ bao vây cấm vận nhiều mặt, nhất là về kinh tế.

- Do vậy lực lượng sản xuất chưa có điều kiện phát triển. Sau khi giành được chính

quyền, trước yêu cầu xây dựng CNXH trong điều kiện nền kinh tế kém phát triển,

Nhà nước ta đã dùng sức mạnh chí trị tư tưởng để xóa bỏ nhanh chế độ tư hữu,

chuyển sang chế độ công hữu với hai hình thức toàn dân và tập thể, lúc đó được coi là

điều kiện chủ yếu, quyết định, tính chất, trình độ xã hội hoá sản xuất cũng như sự

thắng lợi của CNXH ở nước ta. Song trong thực tế cách làm này đã không mang lại

kết quả như mong muốn, vì nó trái quy luật QHSX phải phù hợp với tính chất và trình

độ của LLSX, đã để lại hậu quả là:

+ Thứ nhất: Đối với những người sản xuất nhỏ (nông dân, thợ thủ công, buôn bán

nhỏ) thì tư hữu về TLSX là phương thức kết hợp tốt nhất giữa sức lao động và TLSX.

Việc tiến hành tập thể nhanh chóng TLSX dưới hình thức cá nhân bị tập trung dưới

hình thức sở hữu công cộng, người lao động bị tách khỏi TLSX, không làm chủ được

quá trình sản xuất, phụ thuộc vào lãnh đạo HTX, họ cũng không phải là chủ thể sở

hữu thực sự dấn đến TLSX trở thành vô chủ, gây thiệt hại cho tập thể.

+ Thứ hai: Kinh tế quốc doanh thiết lập tràn lan trong tất cả các ngành. Về pháp lý

TLSX cũng thuộc sở hữu toàn dân, người lao động là chủ sở hữu có quyền sở hữu chi

phối, định đoạt TLSX và sản phẩm làm ra nhưng thực tế thì người lao động chỉ là

người làm công ăn lương, chế độ lương lại không hợp lý không phản ánh đúng số

lượng & chất lượng lao động của từng cá nhân đã đóng góp. Do đó chế độ công hữu

về TLSX cùng với ông chủ của nó trở thành hình thức, vô chủ, chính quyền (bộ,

ngành chủ quản) là đại diện của chủ sở hữu là người có quyền chi phối, đơn vị kinh tế

mất dần tính chủ động, sáng tạo, mất động lực lợi ích, sản xuất kinh doanh kém hiệu

quả nhưng lại không ai chịu trách nhiệm, không có cơ chế giàng buộc trách nhiệm,

nên người lao động thờ ơ với kết quả hoạt động của mình.

- Đây là căn nguyên nảy sinh tiêu cực trong phân phối, chỉ có một số người có quyền

định đoạt phân phối vật tư, vật phẩm, đặc quyền đặc lợi.

- Tuy vậy, trong quá trình lãnh đạo xã hội đẩy mạnh phát triển kinh tế Đang ta đang

vận dụng quy luật sao cho quan hệ sản xuất luôn luôn phù hợp với tính chất và trình

độ của lực lượng sản xuất, trên thực tế Đảng và Nhà nước ta đang từng bước điều

chỉnh quan hê san xuất cả tầm vi mô và vĩ mô thời coi trọng việc đẩy mạnh phát triển

lực lương san xuất. Điều đó đã có một tác động tích cực đối với nền kinh tế nước ta.

b. Sự hình thành và phát triển nền kinh tế nhiều thành phần trong giai đoạn hiện

nay ở nước ta

- Nhìn thẳng vào sự thật chúng ta thấy rằng, trong thời gian qua do quá cường điệu

vai trò của quan hệ sản xuất do quan niệm không đúng về mối quan hệ giữa sở hữu và

quan hệ khác, do quên mất điều cơ bản là nước ta quá độ đi lên chủ nghĩa xã hội từ

một xã hội tiền tư bản chủ nghĩa. Đồng nhất chế độ công hữu với chủ nghĩa xã hội lẫn

lộn đồng nhất giữa hợp tác hoá và tập thể hoá. Không thấy rõ các bước đi có tính qui

luật trên con đường tiến lên CNXH nên đã tiến hành ngay cuộc cải tạo xã hội chủ

nghĩa đối với nền kinh tế quốc dân và xét về thực chất là theo đường lối “đẩy mạnh

cải tạo xã hội chủ nghĩa, đưa quan hệ sản xuất đi trước mở đường cho lực lượng sản

xuất phát triển. Thiết lập chế độ công hữu thuần nhất giữa hai hình thức sở hữu toàn

dân và tập thể”. Quan niệm cho rằng có thể đưa quan hệ sản xuất đi trước để tạo địa

bàn rộng rãi, thúc đẩy lực lượng sản xuất phát triển đã bị bác bỏ. Sự phát triển của lực

lượng sản xuất xã hội này đã mâu thuẫn với những cái phân tích trên.

- Nhưng thực ra mâu thuẫn giữa yêu cầu phát triển lực lượng sản xuất với những hình

thức kinh tế – xã hội xa lạ được áp đặt một cách chủ quan kinh tế thích hợp cần thiết

cho lực lượng sản xuất mới nảy sinh và phát triển. Khắc phục những hiện tượng tiêu

cực trên là cần thiết về mặt này trên thực tế chúng ta chưa làm hết nhiệm vụ mình

phải làm. Phải giải quyết đúng đắn giữa mâu thuẫn lực lượng sản xuất với quan hệ sản

xuất từ đó khắc phục những khó khăn và tiêu cực của nền kinh tế. Thiết lập quan hệ

sản xuất mới với những hình thức và bước đi phù hợp với trình độ phát triển của lực

lượng sản xuất luôn luôn thúc đẩy sản xuất phát triển với hiệu quả kinh tế cao.

- Trên cơ sở củng cố những đỉnh cao kinh tế trong tay nhà nước cách mạng. Cho phép

phục hồi và phát triển chủ nghĩa tư bản và luôn bán tự do rộng rãi có lợi cho sự phát

triển sản xuất. Mới đây các nhà báo của nước ngoài phỏng vấn Tổng bí thư Lê Khả

Phiêu rằng “với một người có bằng cấp về quân sự nhưng không có bằng cấp về kinh

tế ông có thể đưa nước Việt Nam tiến lên không”, trả lời phỏng vấn Tổng bí thư

khẳng định rằng Việt Nam chúng tôi khác với các nước ở chỗ chúng tôi đào tạo một

người lính thì người lính ấy phải có khả năng cầm súng và làm kinh tế rất giỏi, và ông

còn khẳng định là không chấp nhận Việt Nam theo con đường chủ quan của tư bản,

nhưng không phải triệt tiêu tư bản trên đất nước Việt Nam và vẫn quan hệ với chủ

nghĩa tư bản trên cơ sở có lợi cho đôi bên và như vậy cho phép phát triển thành phần

kinh tế tư bản là sáng suốt. Quan điểm từ đại hội VI cũng đã khẳng định không nhưng

khôi phục thành phần kinh tế tư bản tư nhân và kinh tế cả thế mà phải phát triển

chúng rộng rãi theo chính sách của Đảng và Nhà nước.

- Nhưng điều quan trọng là phải nhận thức được vai trò của thành phần kinh tế nhà

nước trong thời kỳ quá độ. Để thực hiện vai trò này một mặt nó phải thông qua sự nêu

gương về các mặt năng suất, chất lượng và hiệu quả. Thực hiện đầy đủ đối với nhà

nước. Đối với thành phần kinh tế tư bản tư nhân và kinh tế cá thể thực hiện chính sách

khuyến khích phát triển. Tuy nhiên với thành phần kinh tế này phải có những biện

pháp để cho quan hệ sản xuất thực hiện phù hợp với tính chất và trình độ phát triển

của lực lượng sản xuất trong thời kỳ quá độ. Vì như thế mới thực sự thúc đẩy sự phát

triển của lực lượng lao động.

- Ở nước ta trong giai đoạn hiện nay, phát triển kinh tế tập trung ở hai lực lượng

chính: lực lượng sản xuất của doanh nghiệp nhà nước (thường gọi là quốc doanh,

thuộc thành phần kinh tế nhà nước); lực lượng sản xuất ngoài quốc doanh (thường gọi

là dân doanh, thuộc kinh tế tư nhân).

- Ông bà ta thường nói: muốn biết bơi phải nhảy xuống nước. Còn Lênin, trong tác

phẩm Chính sách kinh tế mới và những nhiệm vụ của các Ban giáo dục chính trị, đã

viết: “Hoặc là tất cả những thành tựu về mặt chính trị của chính quyền X ô viết sẽ tiêu

tan, hoặc là phải làm cho những thành tựu ấy đứng vững trên một cơ sở kinh tế. Cơ sở

này hiện nay chưa có. Đấy chính là công việc mà chúng ta cần bắt tay vào làm đúng

theo quy luật quan hệ sản xuất phải phù hợp với tính chất và trình độ phát triển của

lực lượng sản xuất.

c. Công nghiệp hoá vận dụng tuyệt vời quy luật quan hệ sản xuất phù hợp với

tính chất và trình độ phát triển của lực lượng sản xuất trong sự nghiệp đổi mới ở

nước ta hiện nay

- Thuộc phạm trù của lực lượng sản xuất và vận động không ngoài biện chứng nội tại

của phương thức sản xuất, vấn đề công nghiệp hoá gắn chặt với hiện đại hoá, trước

hết phải được xem xét từ tư duy triết học. Trước khi đi vào công nghiệp hoá – hiện đại

hoá và muốn thành công trên đất nước thì phải có tiềm lực về kinh tế con người, trong

đó lực lượng lao động là một yếu tố quan trọng. Ngoài ra phải có sự phù hợp giữa

quan hệ sản xuất với tính chất và trình độ phát triển lực lượng sản xuất đây mới là

nhân tố cơ bản nhất.

- Đất nước ta đang trong quá trình công nghiệp hoá – hiện đại hoá với tiềm năng lao

động lớn cần cù, thông minh, sáng tạo và có kinh nghiệm lao động nhưng công cụ của

chúng ta còn thô sơ. Nguy cơ tụt hậu của đất nước ngày càng được khắc phục. Đảng

ta đang triển khai mạnh mẽ một số vấn đề của đất nước về công nghiệp hoá – hiện đại

hoá trước hết trên cơ sở một cơ cấu sở hữu hợp quy luật gắn liền với một cơ cấu các

thành phần kinh tế hợp qui luật, cũng như cơ cấu một xã hội hợp giai cấp. Cùng với

thời cơ lớn, những thử thách ghê gớm phải vượt qua để hoàn thành sự nghiệp công

nghiệp hoá – hiện đại hoá đất nước vì dân giàu nước mạnh công bằng văn minh hãy

còn phía trước mà nội dung cơ bản trong việc thực hiện là phải nhận thức đúng đắn về

qui luật quan hệ sản xuất phù hợp với tính chất và trình độ phát triển của lực lượng

sản xuất trong giai đoạn hiện nay của nước ta.

Ph ng th c ươ ứ

s n xuấấtả

L c l ng s n ự ượ ả

xuấất

Ng i lao ườ

đ ngộ

Th l cể ự Trí l cự

T li u s n ư ệ ả

xuấất

T li u lao ư ệ

đ ngộ

Công c lao ụ

đ ngộ

Ph ng t n ươ ệ

lao đ ngộ

Đôấi t ng lao ượ

đ ngộ

Quan h s n ệ ả

xuấất

Quan h s ệ ở

h u vềề TLSXữ

Quan h qu n ệ ả

lý và trao đ i ổ

ho t đ ngạ ộ

Quan h phấn ệ

phôấi s n ph m ả ẩ

lao đ ngộ

Câu 8: Sự phát triển các hình thái kinh tế - xã hội là một quá trình lịch sử - tự nhiên:

sơ đồ cấu trúc của phương thức sản xuất? Khoa học- công nghệ trở thành lực lượng

sản xuất trực tiếp? Sự phát triển các hình thái kinh tế - xã hội là một tiến trình lịch sử

- tự nhiên? Tính tất yếu đi lên xã hội cộng sản chủ nghĩa?

Sơ đồ cấu trúc của phương thức sản xuất

Khoa học công nghệ trở thành lực lượng sản xuất trực tiếp

- Khoa học trở thành lực lượng sản xuất trực tiếp là đặc điểm lớn nhất của cách mạng

khoa học kĩ thuật ngày nay. Nếu như các phát minh lớn của cuộc cách mạng công

nghiệp thế kỉ XVIII như: máy hơi nước, máy phát điện… chủ yếu bắt nguồn từ những

cải tiến về kĩ thuật, những người phát minh không phải những nhà khoa học mà là

những người lao động trực tiếp thì những phát minh của khoa học – công nghệ có

nguồn gốc từ nghiên cứu khoa học. Khoa học đi trước mở đường cho kĩ thuật. Đến

lượt mình, kĩ thuật lại đi trước mở đường cho sản xuất. Đầu tư vào khoa học mang lại

hiệu quả ngày càng cao. Thời gian nghiên cứu khoa học đến ứng dụng vào sản xuất

được rút ngắn lại.

- Trong thời đại ngày nay, khoa học công nghệ đã trở thành lực lượng sản xuất trực

tiếp là do những thành tựu khoa học đã được áp dụng trực tiếp vào lĩnh vực sản xuất

vật chất. Nghĩa là khoa học đã được vật chất hóa vào các yếu tố của lực lượng sản

xuất. Chẳng hạn như nhờ các nghiên cứu cải tiến khoa học kỹ thuật mà các công cụ

lao động ngày càng được cải tiến đem lại năng suất lao động cao hơn, người lao động

cũng càng ngày càng có điều kiện để tiếp cận với những tri thức khoa học mới để góp

phần tạo ra những dạng sản xuất mới.

- VD: Từ những nghiên cứu khoa học, rất nhiều những loại vật liệu mới, những ngành

sản xuất mới ra đời, góp phần đáp ứng ngày càng tốt hơn nhu cầu của con người…

- Khoa học kỹ thuật và sản xuất gắn bó với nhau, tác động nhau, hỗ trợ nhau cùng

phát triển. Sản xuất đặt ra những yêu cầu đòi hỏi khoa học kỹ thuật phải nghiên cứu,

giải quyết để thúc đẩy sản xuất phát triển.

- Và như vậy khoa học "trở thành" chứ không phải "là" lực lượng sản xuất. Trở thành

ở đây có nghĩa là khoa học đã được vật chất hóa vào yếu tố người lao động và công

cụ lao động. Vì khoa học thuộc ý thức xã hội còn lực lượng sản xuất là vật chất. Ý

thức không thể là vật chất được cũng như khoa học nếu không có sự ứng dụng vào

sản xuất nhằm cải tạo tư liệu sản xuất, nâng cao trình độ lao động... thì cũng chưa thể

trở thành lực lượng sản xuất.

Sự phát triển các hình thái kinh tế - xã hội là một quá trình lịch sử - tự nhiên

 Phạm trù hình thái kỉnh tế - xã hội

- Trên lập trường duy vật lịch sử, các nhà kinh điển mácxít khẳng định, những quan

hệ vật chất của xã hội là quan hệ cơ bản quyết định các quan hệ xã hội khác và chỉ ra

cấu trúc hiện thực của một xã hội cụ thể thông qua phạm trù hình thái kinh tế - xã hội.

- Hình thái kinh tế - xã hội là một phạm trù cơ bản của chủ nghĩa duy vật lịch sử dùng

để chỉ xã hội ờ từng nấc thang lịch sừ nhất định với một kiểu quan hệ sản xuất đặc

trưng cho xã hội đó, phù hợp với một trình độ nhất định của lực lượng sản xuất và

một kiến trúc thượng tầng tương ứng được xây dựng trên quan hệ sản xuất đặc trưng

ấy.

- Phạm trù hình thái kinh tế - xã hội chỉ ra kết cấu xã hội trong mỗi giai đoạn lịch sử

nhất định bao gồm ba yếu tố cơ bản, phồ biến: Lực lượng sản xuất: quan hệ sản xuất

(cơ sở hạ tâng); kiến trúc thượng tầng. Lực lượng sản xuất là nền tàng vật chất của xã

hội, tiêu chuẩn khách quan để phân biệt các thời đại kinh tế khác nhau, yếu tố xét đến

cùng quyết định sự vận động, phát triển của hình thái kinh tế - xã hội. Quan hệ sản

xuất là quan hệ khách quan, cơ bản, chi phối và quyết định mọi quan hệ xã hội, đồng

thời là tiêu chuẩn quan trọng nhất để phân biệt bản chất các chế độ xã hội khác nhau.

Kiến trúc thượng tầng là sự thể hiện các mối quan hệ giữa người với người trong lĩnh

vực tinh thần, tiêu biểu cho bộ mặt tinh thần của đời sống xã hội.

- Đây là sự trừu tượng hoá, khái quát hóa những mặt, những yếu tố chung nhất, phồ

biến nhất của mọi xã hội ở bất kỳ giai đoạn lịch sử nào. Phạm trù hình thái kinh tế -

xã hội không chỉ mang tính trừu tượng, mà còn mang tính cụ thể, cho phép xem xét

xã hội ở tùng quốc gia, dân tộc, trong từng giai đoạn lịch sử cụ thể với các tiêu chí có

thể xác định được với một quan hệ sản xuất đặc trưng, một trình độ phát triền lục

lượng sản xuất nhất định và một kiểu kiến trúc thượng tiêu biểu cho bộ mặt tinhh thần

của xã hội đó. Và như vậy đem lại một nhận thức sâu sắc cho con người, đem lại tính

cụ thể trong tư duy về lịch sử xã hội. Sau khi trừu tượng hóa từng mặt, từng yếu tố cơ

bản của lịch sử xã hội, phạm trù hình thái kinh tế - xã hội đem lại một sự nhận thức

tổng hợp và sâu sắc về xã hội loài người ở từng giai đoạn lịch sử nhất định.

 Tiến trình lịch sử - tự nhiên của xã hội loài người

- Ba yếu tố cơ bản: lực lượng sản xuất, quan hệ sán xuất (cơ sở hạ tầng) và kiến trúc

thượng tầng tác động biện chứng, tạo nên sự vận động, phát triển của lịch sử xã hội,

thông qua sự tác động tồng hợp của hai quy luật cơ bản là quy luật quan hệ sàn xuất

phù hợp với trình độ của lực lượng sản xuất và quy luật về mối quan hệ biện chứng

giữa cơ sờ hạ tầng và kiến trúc thượng tầng của xã hội.

- Sự vận động phát triền của xã hội bắt đầu từ sự phát triển của lực lượng sản xuất mà

trước hết là sự biến đổi, phát triển của công cụ sản xuất và sự phát triển về tri thức,

Bấm Tải xuống để xem toàn bộ.

| 1/57

| | Tải xuống

Preview text:

NHÓM 1
ĐỀ CƯƠNG ÔN TẬP HỌC PHẦN TRIẾT HỌC Thành viên nhóm: 1. Đặng Thảo Ly 2. Vũ Thị Thu Hà 3. Hoàng Minh Hiền
4. Nguyễn Thị Diễm Quỳnh 5. Lê Thị Khánh Ly
 Câu 1: Trang 2 => trang 9
 Câu 2: Trang 9 => trang 24
 Câu 3: Trang 24 => trang 30
 Câu 4: Trang 30 => trang 31
 Câu 5: Trang 31 => trang 34
 Câu 6: Trang 34 => trang 36
 Câu 7: Trang 36 => trang 42
 Câu 8: Trang 43 => trang 54
 Câu 9: Trang 54 => hết 1 Câu 1:
Biện chứng và siêu hình: phương pháp tư duy biện chứng và phương pháp tư
duy siêu hình? Phương pháp tư duy nào để nhận thức và đánh giá khách quan, toàn
diện các sự vật, hiện tượng? Cho ví dụ?
Phương pháp tư duy siêu
Phương pháp tư duy biện chứng hình Khái niệm
- Trong lịch sử triết học: Nghĩa xuất phát - Trong lịch sử triết học: Nghĩa
của từ “biện chứng” là nghệ thuật tranh
ban đầu của từ “siêu hình” là
luận dể tìm chân lý bằng cách phát hiện
dùng dể chỉ triết học, với tính
mâu thuẫn trong cách lặp luận
cách là khoa học siêu cảm tính, phi thực nghiệm - T
rong triết học hiện đại:
+ Phương pháp tư duy biện chứng là - T
rong triết học hiện đại:
phương pháp nhận thức đối tượng trong + Phương pháp tư duy siêu hình
các mối liên hệ phổ biến
là phương pháp nhận thức đối
tượng trong trạng thái tĩnh tại,
cô lập, tách rời. Muốn nhận
+ Nhận thức đối tượng ở trạng thái luôn thức bất kỳ một đối tượng nào,
vận động biến đổi, nằm trong khuynh trước hết con người phải tách
hướng phát triển. Nguồn gốc của sự vận đối tượng ấy ra khỏi những liên
hệ nhất định và nhận thức nó ở
động, thay đổi đó là sự đấu tranh giữa các trạng thái không biến đổi trong
mặt đối lập của mâu thuẫn nội tại trong một không gian và thời gian bản thân sự vật. xác định.
+ Là phương pháp được đưa từ
+ Là phương pháp giúp con người không toán học và vật lý học cổ điển
chỉ thấy sự tồn tại của các sự vật mà còn vào các khoa học thực nghiệm và triết học
thấy cả sự sinh thành, phát triển và tiêu
vong của chúng, không chỉ thấy trạng thái => Phương pháp siêu hình có
cội nguồn hợp lý của nó từ
tĩnh cùa sự vật mà còn thấy cả trạng thái 2
trong khoa học cơ học cổ điển. động của nó
=> Song, phương pháp siêu
hình chỉ có tác dụng trong một
phạm vi nhất định bởi hiện thực
=> Tư duy biện chứng là tư duy mềm
khách quan, trong bản chất của
dẻo, linh hoạt, không tuyệt đối hóa
nó. Khi mở rộng phạm vi khái
nghiêm ngặt những ranh giới. Nó thừa
quát sang giải quyết các vân đề
nhận một chỉnh thể trong lúc vừa là nó lại về vận động, về liên hệ thì lại
vừa không phải là nó; thừa nhận cái
làm cho nhận thức rơi vào
khẳng định và cái phủ định vừa loại trừ
phương pháp luận siêu hình
nhau lại vừa gắn bó với nhau
=> Phương pháp biện chứng phản ánh => Phương pháp tư duy siêu
hiện thực đúng như nó tồn tại
hình chỉ nhìn thấy những sự
vật riêng biệt mà không nhìn
thấy mối liên hệ qua lại giữa những sự vật ấy Các
- Cùng với sự phát triển của tư duy con hình
người, phương pháp biện chứng đã trải thức
qua ba giai đoạn phát triển: phép biện của
chứng tự phát, phép biện chứng duy tâm phép
và phép biện chứng duy vật. biện
a)Hình thức “phép biện chứng tự phát”
chứng thời cổ đại hình thức đầu tiên của phép trong
biện chứng trong lịch sử triết học : lịch
- Là một nội dung cơ bản trong nhiều hệ sử
thống triết học của Trung Quốc, Ấn Độ và Hy Lạp cổ đại
+ Triết học Trung Quốc: “biến dịch luận”
và “ngũ hành luận” của Âm dương gia
+ Triết học Ấn Độ: phật giáo
+ Triết học Hy Lạp: Phép biện chứng chất
phác cổ đại nhận thức đúng về tính biện
chứng nhưng bằng trực kiến thiên tài,
bằng trực quan chất phác, ngây thơ,
không phải dựa trên những thành tựu phát
triển của khoa học tự nhiên. 3 - Đặc điểm:
+ Ngay từ thời bấy giờ, các nhà duy vật
biện chứng cổ đại đã thấy rằng sự vật của
thế giới xung quanh ta nằm trong một mớ
chằng chịt vô tận những sợi dây liên hệ
và những tác động qua lại lẫn nhau.
+ Nhưng các nhà biện chứng cổ Hy Lạp
chú ý đến sự vận động, đến sự quá độ từ
cái này sang cái khác, đến những mối liên
hệ nhiều hơn là chú ý đến cái đang vận
động, đang quá độ và đang liên hệ với nhau
- Đại biểu: Hêraclit nhà biện chứng nổi
tiếng ở Hy Lạp cổ đại với luận điểm bất
hủ “Chúng ta không thể tắm hai lần trên cùng một dòng sông”
=> Các nhà biện chứng thời cổ đại đã
thấy được các sự vật, hiện tượng của vũ
trụ vận động trong sự sinh thành, biến hóa vô cùng vô tận
=> Tuy nhiên, những gì mà các nhà biện
chứng thời đó thấy được chỉ là trực kiến,
chưa có các kết quả của nghiên cứu và
thực nghiệm khoa học minh chứng
b)Hình thức “phép biện chứng duy tâm”
Đỉnh cao của hình thức này được thể hiện
trong triết học cổ điển Đức, người khởi
đầu là Cantơ và người hoàn thiện là Hêghen Triết học - Đặc điểm:
+ Các nhà triết học cổ điển Đức đã trình
bày những tư tưởng cơ bản nhất của phép
biện chứng duy tâm một cách có hệ
thống. Thế giới hiện thực chỉ là sự phản 4
ánh biện chứng của ý niệm nên phép biện
chứng của các nhà triết học cổ điển Đức là biện chứng duy tâm.
+ Bắt đầu hình thành trong xã hội Đức.
Triết học cổ điển Đức đặc biệt đề cao vai
trò tích cực của hoạt động con người.
Triết học cổ điển Đức có tính lý luận rất
cao. Triết học cổ điển Đức đã cung cấp
cho chúng ta phương pháp tư duy biện chứng.
+ Nhưng bên cạnh đó triết học cổ điển
Đức còn duy tâm, do quá đề cao sức
mạnh của trí tuệ, hoạt động của con người.
+ Theo Hégel: : “Tinh thần, tư tưởng, ý
niệm là cái có trước, còn thế giới hiện
thực chỉ là một bản sao chép của ý niệm”
=> biện chứng bắt đầu từ tinh thần và kết
thúc cũng ở tinh thần. Thế giới hiện thực
chỉ là sự phản ánh biện chứng của ý niệm
nên phép biện chứng của các nhà triết học
cổ điển Đức là biện chứng duy tâm.
- Đại biểu: Triết học Cantơ là triết học
nhị nguyên. Một mặt ông thừa nhận sự
tồn tại của thế giới các “ vật tự nó” ở bên
ngoài con người. Nhưng mặt khác thế
giới các vật thể quanh ta mà ta thấy được
lại chỉ là “ các hiện tượng”… phù hợp với
cái cảm giác và cái tri thức do lý tính tạo ra.
=> Có thể nói, lần dầu tiên trong lịch sử
phát triển của tư duy nhân loại, các nhà
triết học Đức đã trình bày một cách có hệ 5
thống những nội dung quan trọng nhất
của phương pháp biện chứng
c)Hình thức “phép biện chứng duy vật”
Được C.Mác và Ph.Ãngghen xây dựng,
sau đó dược V.I. Lênin và các nhà triết
học hậu thế phát triển. - Đặc điểm:
+ Kế thừa một cách có phê phán những
thành tựu của tư duy nhân loại. Mác và
Anghen đã sáng tạo lên chủ nghĩa duy vật triết học triệt để.
+ Triết học Mác đã khắc phục được sự
tách rời giữa chủ nghĩa duy vật và biện
chứng trong các tư tưởng triết học của các giai đoạn trước.
+ Sự ra đời của triết học Mác đã làm cho
vai trò xã hội của triết học cũng như vị trí
của triết học trong hệ thống tri thức khoa học được nâng cao.
+ Triết học Mác là thế giới quan khoa học
của giai cấp vô sản trong cuộc đấu tranh
tự giải phóng mình, tạo nên bước chuyển
về chất của phong trào từ trình độ tự phát lên trình độ tự giác.
+ Triết học Mác là thế giới quan của khoa
học và phương pháp luận chung, cần thiết
cho sự phát triển của tất cả các môn khoa họ
- Đại biểu: Mác và Ănghen : chủ nghĩa
duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật
lịch sử do Mác và Ănghen sáng lập là
thành tựu vĩ đại nhất của tư tưởng khoa học.
=> Đây là giai đoạn phát triển cao nhất 6
của phép biện chứng trong lịch sử triết học
=> Công lao của Mác và Ph.Ảngghcn là
tạo được sự thống nhất giữa chủ nghĩa
duy vật với phép biện chứng trong lịch sử
phát triển triết học nhân loại, làm cho
phép biện chứng trở thành phép biện
chứng duy vật và chủ nghĩa duy vật trở
thành chủ nghĩa duy vật biện chứng. Vai
- Phương pháp tư duy biện chứng trở
- Phương pháp siêu hình có trò
thành công cụ hữu hiệu giúp con người
công lớn trong việc giải quyết thực
nhận thức và cải tạo thế giới, là phương
các vấn đề có liên quan đến cơ tiễn
pháp luận tối ưu của mọi khoa học. học cổ điển -
Ý nghĩa thực tiễn đối với cách mạng
- Phương pháp siêu hình đã Việt Nam:
đóng một vai trò tích cực nhất
+ Lênin là tấm gương sáng về việc nắm định trong quá trình nhận thức
vững và vận dụng tài tình phép biện giới tự nhiên, phương pháp đó
thích ứng với trình độ sưu tập,
chứng trong việc nhận định khả năng và mô tả của khoa học tự nhiên
đề ra phương pháp cách mạng vô sản
trong thời đại đế quốc.
+ Thực tiễn đã cho chúng ta thấy hình
thức và con đường đi lên chủ nghĩa xã hội
không phải là những công thức có sẵn,
không phải bất biến, chúng phải được vận
dụng một cách linh hoạt, mềm dẻo luôn
đổi mới, phù hợp với điều kiện quốc tế và mỗi nước.
+ Con đường đi lên chủ nghĩa xã hội ở
Việt Nam đã được đại hội là thứ IX khẳng
định: “ thực tiễn phong phú và những
thành tựu thu được qua 15 năm đổi mới
đã chứng minh tính đúng đắn của cương
lĩnh được thông qua tại đại hội VII của
Đảng, đồng thời giúp chúng ta nhận thức 7
ngày càng rõ hơn về con đường đi lên chủ
nghĩa xã hội ở nước ta”
- Ý nghĩa thực tiễn đối với cá nhân:
+ Tư duy biện chứng giúp chúng ta, một
mặt, khắc phục được lối tư duy siêu hình,
phiến diện, chiết trung, nguỵ biện; mặt
khác, xem xét đánh giá vấn đề một cách toàn diện, đúng đắn.
+ Tư duy biện chứng giúp chúng ta tránh
những sai lầm, sự mò mẫm, phỏng đoán
thiếu cơ sở khoa học và nguy cơ rơi vào ảo tưởng.
+ Tư duy biện chứng còn giúp sinh viên
có điều kiện học tập và nghiên cứu các
môn khoa học khác một cách hiệu quả hơn.
Phương pháp tư duy để nhận thức và đánh giá khách quan, toàn diện các sự vật,
hiện tượng là “Phương pháp tư duy biện chứng”, bởi:
+ Phương pháp tư duy biện chứng là phương pháp nhận thức đối tượng trong các mối
liên hệ phổ biến vốn có của nó. Đối tượng và các thành phần của đối tượng luôn trong
sự lệ thuộc, ảnh hưởng nhau, ràng buộc, quy định lẫn nhau.
+ Phương pháp tư duy biện chứng là phương pháp giúp con người không chỉ thấy sự
tồn tại của các sự vật mà còn thấy cả sự sinh thành, phát triển và tiêu vong của chúng,
không chỉ thấy trạng thái tĩnh cùa sự vật mà còn thấy cả trạng thái động của nó
=> Giúp mỗi cá nhân nhận thức và đánh giá khách quan, toàn diện các sự vật, hiện tượng. Ví dụ;
+ Theo phương pháp luận biện chứng: Con người tiến hoá từ loài vượn cổ . Có 03
loại hình cơ bản mà con người đã tiến hóa thành là: 8
 Homo habilis (Người khéo léo)
 Homo erectus (Người đứng thẳng)
 Homo sapiens (Người tinh khôn, người hiện đại)
=> Con người tiến hoá từ loài vượn là có cơ sở khoa học và đã được chứng mình
bởi nhiều thế hệ nhà khoa học khác nhau trên thế giới.
+ Theo phương pháp luận siêu hình:
 Theo Đạo Phật: Khi con khỉ chết, nghiệp lực của con khỉ sẽ luân hồi tái sanh thành con người.
 Theo Thiên Chúa Giáo: Vạn vật trên đời đều do Thiên Chúa tạo ra từ trời đất
cho đến con người. Thiên Chúa đã nắn một hình Người từ bụi đất theo hình ảnh
của Ngài, hình ảnh một người đàn ông được đặt tên là Adam. Sau đó, Ngài lấy
xương sườn của Adam để tạo hình thành 01 người phụ nữ và đặt tên là Eva.
Câu 2: Mối quan hệ giữa vật chất và ý thức: Định nghĩa vật chất của Lênin? Vận
động - đứng im của vật chất? Cho ví dụ? “Trí tuệ nhân tạo” và ý thức của con
người? Kết cấu của ý thức? Mối quan hệ giữa vật chất và ý thức? Ý nghĩa phương
pháp luận của mối quan hệ biện chứng giữa vật chất và ý thức? Vận dụng đối với bản
thân? Vận dụng phát huy tính năng động sáng tạo của ý thức?
a) Định nghĩa vật chất của Lênin
 Khái niệm vật chất của Lênin
- Kế thừa những tư tưởng của Các Mác và Ph. Ăngghen và thông qua việc tìm kiếm
phương pháp định nghĩa cho phạm trù vật chất, V.I. Lênin đã định nghĩa vật chất với
tư cách là một phạm trù triết học và bằng cách đem đối lập với phạm trù ý thức trên
phương diện nhận thức luận cơ bản.
- V.I. Lênin dã đưa ra định nghĩa về vật chất như sau: “ Vật chất
là một phạm trù
triết học dùng để chỉ thực tại khách quan được đem lại cho con người trong cảm
giác, được cảm giác của
chúng ta chép lại, chụp lại, phản ánh, và tồn tại không lệ
thuộc vào cảm giác” ( trích tác phẩm “Chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa kinh nghiệm phê phản”)
=> Đây là một định nghĩa hoàn chỉnh về vật chất mà cho đến nay được các nhà khoa
học hiện đại coi là một định nghĩa kinh điển 9
 Nội dung định nghĩa vật chất của Lênin:
 Thứ nhất, vật chất là một phạm trù của triết học
- Khi nói vật chất là một phạm trù triết học là muốn nói phạm trù này là sản phẩm của
sự trừu tượng hoá, không có sự tồn tại cảm tính
- Nhưng khác về nguyên tắc với mọi sự trừu tượng hoá mang tính chất duy tâm chủ
nghĩa về phạm trù này, vật chất trong định nghĩa vật chất của Lênin là kết quả của sự
khái quát hóa, trừu tượng hóa những thuộc tính, những mối liên hệ vốn có của các sự
vật, hiện tượng nên nó phản ánh cái chung, vô hạn, vô tận, không sinh ra, không mất
đi; do đó không thể đồng nhất vật chất với một hay một số dạng biểu hiện cụ thể của vật chất.
 Thứ hai, vật chất là thực tại khách quan - cái tồn tại hiện thực bên ngoài ý thức
và không lệ thuộc vào ý thức.
- Vật chất tồn tại khách quan trong hiện thực, nằm bên ngoài ý thức và không phụ
thuộc vào ý thức của con người. Nói đến vật chất là nói đến tất cả những gì đã và
đang hiện hữu thực sự bên ngoài ý thức của con người.
- “Tồn tại khách quan” là thuộc tính cơ bản của vật chất, là tiêu chuẩn để phân biệt cái
gì là vật chất, cái gì không phải là vật chất. Con người có nhận thức được hay không
nhận thức được vật chất thì vật chất vẫn tồn tại.
 Thứ ba, vật chất là cái mà khi tác động vào các giác quan con người thì đem lại cho con người cảm giác.
- V.I. Lênin khẳng định rằng, vật chất luôn biểu hiện đặc tính hiện thực khách quan
của mình thông qua sự tồn tại không lệ thuộc vào ý thức của các sự vật, hiện tượng cụ
thể, tức là luôn biểu hiện sự tồn tại hiện thực của mình dưới dạng các thực thể.
- Các thực thể này do những đặc tính bản thể luận vốn có của nó, nên khi trực tiếp
hoặc gián tiếp tác động vào các giác quan sẽ đem lại cho con người những cảm giác.
=> Chủ nghĩa duy vật biện chứng không bàn đến vật chất một cách chung chung, mà
bàn đến nó trong mối quan hệ với ý thức của con người
=> Xét trên phương diện nhận thức luận thì vật chất là cái có trước, là tính thứ nhất, là
cội nguồn của cảm giác (ý thức); còn cảm giác (ý thức) là cái có sau, là tính thứ hai, là
cái phụ thuộc vào vật chất. (câu trả lời cho câu hỏi vấn đề cơ bản của triết học)
 Thứ tư, vật chất là cái mà ý thức chẳng qua chỉ là sự phản ánh của nó. 10
- Vật chất là một phạm trù triết học, tuy rộng đến cùng cực nhưng được biểu hiện qua
các dạng cụ thể (sắt, nhôm, ánh sáng mặt trời, khí lạnh, cái bàn, quả táo…) mà các
giác quan của con người (tai, mắt, mũi…) có thể cảm nhận được.
- Giác quan của con người, với những năng lực vốn có, có thể chép lại, chụp lại, phản
ánh sự tồn tại của vật chất, tức là nhận thức được vật chất. Sự chép lại, chụp lại, phản
ánh của giác quan đối với vật chất càng rõ ràng, sắc nét thì nhận thức của con người
về vật chất càng sâu sắc, toàn diện.
=> Tư duy, ý thức, tư tưởng, tình cảm… của con người chẳng qua chỉ là sự phản ánh,
là hình ảnh của vật chất trong bộ óc con người.
 Ý nghĩa phương pháp luận của quan niệm vật chất của triết học Mác – Lênin
- Định nghĩa vật chất của V.I. Lênin đã giải quyết hai mặt vắn đề cơ bản của triết học
trên lập trường của chủ nghĩa duy vật biện chứng.
- Cung cấp nguyên tắc thế giới quan và phương pháp luận khoa học dể đấu tranh
chống chủ nghĩa duy tâm, thuyết không thể biết, chủ nghĩa duy vật siêu hình và mọi
biểu hiện của chúng trong triết học tư sản hiện đại về phạm trù này
- Là cơ sở khoa học cho việc xác định vật chất trong lĩnh vực xã hội đó là các diều
kiện sinh hoạt vật chất, hoạt động vật chất và các quan hệ vật chất xã hội giữa người với người.
- Tạo sự liên kết giữa chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử
thành một hệ thống lý luận thống nhất, góp phần tạo ra nền tàng lý luận khoa học cho
việc phân tích một cách duy vật biện chứng các vấn đề của chủ nghĩa duy vật lịch sử:
mối quan hệ giữa tồn tại xã hội và ý thức xã hội, sự vận động và phát triển của
phương thức sản xuất vật chất,...
=> Trong nhận thức và thực tiễn, đòi hỏi con người phải quán triệt nguyên tắc khách
quan - xuất phát từ hiện thực khách quan, tôn trọng khách quan, nhận thức và vận
dụng đúng dắn quy luật khách quan...
b) Vận động - đứng im của vật chất Vận động Đứng im
Khái + Vận động theo nghĩa chung nhất là + Đứng im là trạng thái ổn định về niệ
mọi sự biến đối nói chung
chất của sự vật, hiện tượng trong m
+ Ph.Ăngghen viết: “Vận động, hiểu những mối quan hệ và điểu kiện cụ 11
theo nghĩa chung nhất, tức được hiểu thể
là một phương thức tồn tại của vật
chất, là một thuộc tính cố hữu của
vật chất, thì bao gồm tất cả mọi sự
thay đổi và mọi quá trình diễn ra
trong vũ trụ, kể từ sự thay đổi vị trí
đơn giản cho đến tư duy”
Đặc - Vận động là phương thức tồn tại
+ Là hình thức biểu hiện sự tồn tại điể của vật chất
thực sự của các sự vật, hiện tượng m
+ Vận động là thuộc tính cố hữu của và là diều kiện cho sự vận dộng
vật chất. Sự vật, hiện tượng luôn tác chuyển hoá của vật chất.
động, ảnh hường lẫn nhau và chính + Đứng im chỉ có tính tạm thời, chỉ
sự ảnh hưởng, tác dộng qua lại lẫn xảy ra trong một mối quan hệ nhất
nhau ấy gây ra sự biến đồi nói chung, định chứ không phải trong mọi mối tức vận động
quan hệ cùng một thời điểm, chỉ
+ Vận động cùa vật chất là tự thân xảy ra với một hình thức vận dộng
vận động và mang tính phổ biến
nào đó, ở một lúc nào đó, chứ
+ Vật chất chỉ có thể tồn tại bằng không phải cùng một lúc đối với
cách vận động và thông qua vận mọi hình thức vận động.
động mà biểu hiện sự tồn tại của nó + Đứng im “chứng thực” cho hình
với các hình dạng phong phú, muôn thức tòn tại thực sự của vật chất vẻ, vô tận
+ Sự vật, hiện tượng khác nhau,
+ Vận động tồn tại vĩnh viễn, không hoặc cùng một sự vật, hiện tượng
thể tạo ra và không bị tiêu diệt, vận nhưng trong các mối quan hệ khác
động của vật chất được bảo toàn cả nhau, ở các diều kiện khác nhau, thì
về số lượng và chất lượng
đứng im cũng khác nhau. Ví dụ:
- Vận động của vật chất được Ph.
Ăngghen chia thành năm hình thức
đứng im của một nguyên tử sẽ khác
cơ bản: cơ học, vật lý, hoá học, sinh
dứng im của một hình thái kinh tế - học và xã hội xã hội
 Vận động là tuyệt đối
=> Đứng im là một dạng của vận
động, trong đó sự vật chưa thay dồi
căn bản về chất, nó còn là nó chứ
chưa chuyền hoá thành cái khác. 12
 Đứng im là tương đối
+ Giúp con người nhận thức được + Đứng im là điều kiện cho sự vận
sâu sắc sự vật, hiện tượng bằng cách động chuyển hoá của vật chất.
+ Không có đứng im thì không có
xem xét chúng trong quá trình vận sự ổn định của sự vật, và con người động
cũng không bao giờ nhận thức được chúng.
+ Các hình thức và các dạng khác
+ Không có đứng im thì sự vật, hiện
Vai nhau của vật chất chỉ có thể nhận
tượng cũng không thể thực hiện trò
thức được thông qua vận động; thuộc được sự vận động chuyển hoá tiếp
tính của vật thể chỉ bộc lộ ra qua vận theo động
+ Vận động là phương thức tồn tại của vật chất
+ Vận động và đứng im tạo nên sự thống nhất biện chứng của các mặt dối
lập trong sự phát sinh, tồn tại và phát triển của mọi sự vật, hiện tượng
c) Cho ví dụ về vận động và đứng im  Vận động
- Vận động cơ học: sự di chuyển vị trí của các vật thể trong không gian.
+ Cái ghế chuyển từ vị trí A sang vị trí B trong phòng họp
- Vận động vật lý: vận động của các phân tử, các hạt cơ bản,...
+ Vận động của dòng electron, của các ion dương, các điện tử quay trung quanh hạt nhân
- Vận động hóa học: quá trình hóa hợp và phân giải các chất
4Fe + 3O2  2Fe2O3 ( khử Fe trong không khí, Sắt bị gỉ trong không khí ẩm )
- Vận động xã hội: sự biến đổi, thay thế của các xã hội trong lịch sử.
+ Xã hội phong kiến vận động, phát triển lên xã hội tư bản chủ nghĩa rồi tiến lên chủ nghĩa xã hội
- Vận động sinh học: sự trao đổi chất giữa cơ thể sống với môi trường 13
+ Khi ta hít thở không khí thì cơ thể ta thực hiện sự trao đổi chất giữa cơ thể với môi trường.  Đứng im
Một con người, một cái máy tính đứng im trong phòng học:
+ Tức là chúng ta chỉ xét về một hình thức vận động đó là vận động cơ học, bởi ngay
lúc đó những hình thức vận động khác như vận động hóa học, sinh học, vật lí... bên
trong cái máy tính, con người đó vẫn đang diễn ra.
+ Như vậy, trong trường hợp này một con người, cái máy tính chỉ đứng im khi xét về
mặt vận động cơ học, trong lúc đó, trong một quan hệ nhất định là với phòng học.
d) “Trí tuệ nhân tạo” và ý thức của con người
Trí tuệ nhân tạo hay AI
Ý thức của con người
(Artificial Intelligence)
- Trí tuệ nhân tạo hay trí
- Ý thức theo định nghĩa của triết thông minh nhân tạo
học Mác-Lenin là một phạm trù (Artificial intelligence –
song song với phạm trù vật chất.
viết tắt là AI) là một ngành
- Ý thức là sự phản ánh thế giới vật
thuộc lĩnh vực khoa học
chất khách quan vào bộ óc con máy tính (Computer
người và có sự cái biến và sáng tạo. Khái niệm science).
Ý thức có mối quan hệ hữu cơ với
- Là trí tuệ do con người lập vật chất”.
trình tạo nên với mục tiêu
giúp máy tính có thể tự
động hóa các hành vi thông minh như con người Điểm giống
- Trí tuệ nhân tạo có khả
- Con người có thể thông qua nét nhau giữa trí
năng tự ý thức và hiểu được mặt, cử chỉ khi giao tiếp để phân tuệ nhân tạo
các cảm xúc, hành vi của tích tình cảm.
và ý thức con con người rồi tương tác với -Con người thông qua các tình người họ.
huống hàng ngày để đưa ra các
- AI phân tích tình hình thực hành động mà con người sẽ làm.
tế và thực hiện hành động của mình.
- Trí tuệ nhân tạo (AI) và ý thức con người đều là hai loại trí
thông minh, đều có năng lực biểu đạt suy nghĩ, nhận thức và hành 14 động.
- Các suy nghĩ và hành vi của trí tuệ nhân tạo lẫn ý thức con
người đều dựa vào các hoàn cảnh và kinh nghiệm để xem xét và
diễn đạt cử chỉ và tình cảm
- Trí tuệ nhân tạo là loại trí
- Ý thức của con người là ý thức tự
thông minh biểu đạt các nhiên
hành vi và mô phỏng cảm
- Con người sinh ra đã có ý thức Sự
xúc thông qua các loại máy chứ không cần phải được lập trình hình móc.
như AI. Vì thế, con người có thể thành
- Artificial Intelligence phải biểu đạt mọi tình cảm của mình
được lập trình bởi con người một cách tự nhiên nhất. Điểm
thì mới có khả năng suy khác nghĩ và hoạt động. nhau
- AI bị giới hạn trong một
- Ý thức con người là vô hạn. Nhờ giữa lĩnh vực nhất định.
đó, nền văn minh của loài người trí
- Chúng không thể tạo ra
đang dần đi đến đỉnh cao chói lọi. tuệ
những bài hát gây xao động - Chúng ta có thể tạo ra hàng ngàn nhân Khả
lòng người. Hay có những
tuyệt tác văn học, hàng triệu thiết tạo năng
tình cảm phong phú như con bị tiên tiến để phục vụ cuộc sống. và ý hoạt người. Để Artificial thức động
Intelligence hoạt động ở con
một lĩnh vực nào đó. Chúng ngườ
phải được “học” sau đó i
chúng mới biết xem xét tình huống để phân tích.
- Trí tuệ nhân tạo (AI) có
Năng lực của con người có hạn, Năng
thể làm việc không mệt mỏi. chúng ta biết mệt mỏi và cần nghỉ suất
Nhờ thế, AI điều khiển máy ngơi lao móc làm việc xuyên ngày động
đêm và dần được trọng dụng
hơn trong lĩnh vực sản xuất.
Trí tuệ nhân tạo liệu có thể thay thế hoàn toàn cho con người không ?
- Ý thức và máy tính diện tử là hai quá trình khác nhau về bản chất. “Người máy
thông minh” thực ra chỉ là một quá trình vật lý. Hệ thống thao tác của nó đã được con
người lập trình phỏng theo một số thao tác của tư duy con người. Máy móc chỉ là
những kết cấu kỹ thuật do con người sáng tạo ra.
- Còn con người là một thực thể xa hội năng động được hình thành trong tiến trình
lịch sử tiến hoá lâu dài của giới tự nhiên và thực tiễn xã hội. Con người có năng lực 15
sáng tạo lại hiện thực dưới dạng tinh thần trong bản thân nó. Sự phản ánh sáng tạo, tái
tạo lại hiện thực chỉ có ở ý thức của con người với tính cách là một thực thể xã hội,
hoạt động cải tạo thế giới khách quan
=> Do vậy, dù máy móc có hiện đại đến đâu chăng nữa cũng không thể hoàn thiện
được như bộ óc con người => trí tuệ nhân tạo không thể thay thế hoàn toàn cho con người
e) Kết cấu của ý thức
 Các lớp cấu trúc của ý thức ( cấu trúc theo chiều ngang ) gồm có tri thức và tình cảm.  Tri thức:
- Khái niệm:tri thức là kết quả nhận thức của con người về thế giới, được diễn đạt
dưới hình thức ngôn ngữ hoặc các hệ thống ký hiệu. Được tách ra làm hai loại tri thức:
+ Tri thức thông thường, là những nhận thức thu nhận được
từ hoạt động hàng ngày
của mỗi cá nhân, mang tính chất cảm tính trực tiếp, bề ngoài rời rạc chưa được hệ thống hoá.
+ Tri thức khoa học là những nhận thức đã được đúc kết từ thực tiễn thành lý luận, kinh nghiệm. - Đặc điểm:
+ Tri thức là nhân tố cơ bản, cốt lõi nhất. Muốn cải tạo được sự vật, trước hết con
người phải có sự hiểu biết sâu sắc về sự vật đó. => nội dung và phương thức tồn tại cơ
bản của ý thức phải là tri thức
+ Tri thức có nhiều lĩnh vực khác nhau như: tri thức về tự nhiên, xã hội, con người; và
có nhiều cấp dộ khác nhau như: tri thức cảm tính và tri thức lý tính; tri thức kinh
nghiệm và tri thức lý luận; tri tliức tiền khoa học và tri thức khoa học,...
=> Ngày nay, tri thức đang là yếu tố giữ vai trị quyết định đối với sự phát triển kinh
tế, vì vậy, tích cực tìm hiểu, tích luỹ tri thức về thế giới xung quanh là yêu cầu thường
xuyên của con người trên bước đường cải tạo thế giới.  Tình cảm: 16
- Khái niệm: là những thái độ thể hiện sự rung cảm ổn định của con người đối với sự
vật hiện tượng có liên quan đến nhu cầu và động cơ của họ - Đặc điểm:
+ Tình cảm là một hình thái đặc biệt của sự phản ánh tồn tại, nó phàn ánh quan hệ
giữa người với người và quan hệ giữa người với thế giới khách quan
+ Tình cảm tham gia và trở thành một trong những động lực quan trọng của hoạt dộng con người.
=> Sự hoà quyện giữa tri thức với tình cảm và trải nghiệm thực tiễn đã tạo nên tính
bền vững của niềm tin thôi thúc con người hoạt động vươn lên trong mọi hoàn cảnh.
 Để nhận rõ vị trí, vai trò của các nhân tố cấu thành ý thức và mối
quan hệ giữa các yếu tố đó, đòi hỏi mỗi chủ thể phải luôn tích cực học
tập, rèn luyện, bồi dưỡng nâng cao tri thức, tình cảm, niềm tin, ý chí
trong nhận thức và cải tạo thế giới.
- Các cấp độ của ý thức ( cấu trúc theo chiều dọc ). Khi xem xét ý thức theo chiều sâu
của thế giới nội tâm con người, cần nhận thức được các yếu tố: tự ý thức, tiềm thức, vô thức...  Tự ý thức:
- Khái niệm: là ý thức hướng về nhận thức bản thân mình trong mối quan hệ với ý
thức về thế giới bên ngoài => Đây là một thành tố rất quan trọng của ý thức, đánh dấu
trình độ phát triển của ý thức - Đặc điểm:
+ Thông qua “tự ý thức” con người xác định đúng vị trí, mạnh yếu của mình, luôn làm
chủ bản thân, chủ động điều chỉnh hành vi của mình trong tác động qua lại với thế giới khách quan.
+ Tự ý thức không chỉ là tự ý thức của cá nhân, mà còn là tự ý thức của các nhóm xã
hội khác nhau về địa vị của họ trong hệ thống quan hệ sản xuất, về lợi ích và lý tưởng của mình.  Tiềm thức:
- Khái niệm: là một khái niệm được sử dụng để biểu thị các quá trình diễn ra trong
tâm lý, được hiển thị trong tâm trí mà không có sự kiểm soát có ý nghĩa. 17 - Đặc điểm :
+ Là những hoạt dộng tâm lý diễn ra bên ngoài sự kiểm soát của ý thức, về thực chất,
tiềm thức là những tri thức mà chủ thể đã có được từ trước nhưng dễ gần như thành
bản năng, thành kỹ năng năm trong tầng sâu ý thức của chủ thế, là ý thức dưới dạng
tiềm tàng. => tiềm thức có thể tự động gây ra các hoạt dộng tâm lý và nhận thức mà
chủ thể không cần kiểm soát chúng một cách trực tiếp.
+ Tiềm thức gắn bó rất chặt chẽ với loại hình tư duy chính xác, được lặp lại nhiều lần.
- Vai trò: tiềm thức có vai trò quan trọng trong đời sống và tư duy khoa học, khi tiềm
thức hoạt động sẽ góp phần giảm bớt sự quá tải của đầu óc, khi công việc lặp lại nhiều
lần, mà vẫn đảm bảo dộ chính xác cao và chặt chẽ cằn thiết của tư duy khoa học.  Vô thức:
- Khái niệm: là những hiện tượng tâm lý không phải do lý trí điều khiển, nằm ngoài
phạm vi của lý trí mà ý thức không kiềm soát được trong một lúc nào đó. Chúng điều
khiển những hành vi thuộc về bản năng, thói quen... trong con người thông qua phản xạ không điều kiện. - Đặc điểm:
+ Vô thức là những trạng thái tâm lý ở tầng sâu điều chỉnh sự suy nghĩ, hành vi, thái
độ ứng xử của con người mà chưa có sự can thiệp của lý trí
+ Vô thức biểu hiện ra thành nhiều hiện tượng khác nhau như bản năng ham muốn,
giấc mơ, bị thôi miên, lỡ lời, nói nhịu,... Mỗi hiện tượng vô thức có vùng hoạt động
riêng, có vai trò, chức năng riêng, song tất cả đều có một chức năng chung là giải toả
những ức chế, ham muốn bản năng không được phép bộc lộ ra
+ Vô thức chỉ là một mắt khâu trong cuộc sống có ý thức của con người. Trong hoạt
động cùa con người, ý thức vẫn giữ vai trò chủ đạo, quyết định hành vi của cá nhân.
Nhờ có ý thức điều khiển, các hiện tượng vô thức được điều chỉnh, hướng tới các giá trị chân, thiện, mỹ - Vai trò: 18
+ Góp phần quan trọng trong việc lập lại thế cân bằng trong hoạt động tinh thần cùa
con người mà không dẫn tới trạng thái ức chế quá mức như ấm ức, dày vò mặc cảm, “libidô”...
+ Giúp cho con người luôn làm chủ đời sống nội tâm, có phương pháp kiềm chế đúng
quy luật những trạng thái ức chế của tinh thần.
+ Trong những hoàn cánh nào đó, nó giúp cho con người giảm bớt sự căng thẳng
không cần thiết của ý thức do thần kinh làm việc quá tải
+ Nhờ vô thức mà những chuẩn mực con người đặt ra được thực hiện một cách tự
nhiên không có sự khiên cưỡng
+ Vô thức có ý nghĩa quan trọng trong giáo dục thế hệ trẻ, trong hoạt động khoa học và nghệ thuật
f) Mối quan hệ giữa vật chất và ý thức
- Mối quan hệ vật chất và ý thức là “Vấn đề cơ bản của mọi triết học, đặc biệt là của
triết học hiện đại”
- Tuỳ theo lập trường thế giới quan khác nhau, khi giải quyết mối quan hệ giữa vật
chất và ý thức mà hình thành hai dường lối cơ bản trong triết học là chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy tâm.
Quan điểm của chủ
nghĩa duy tâm và chủ
Quan điếm cua chủ nghĩa duy vật biện chứng
nghĩa duy vật siêu hình Đối với chủ
Theo quan điểm triết hợc Mác - Lênin, vật chất nghĩa duy tâm
và ý thức có mối quan hệ biện chứng, trong đó - Quan điểm:
vật chất quyết định ý thức, còn ý thức tác động + Ý thức, tinh thần vốn
tích cực trở lại vật chất.
có của con người đã bị - Vật chất và ý thức có quan hệ 2 chiều và tác động
qua lại lẫn nhau. Mối quan hệ giữa vật chất và ý
trừu tượng hoá, tách thức được thể hiện qua nhận thức và thực tiễn như
khỏi con người hiện sau: thực thành một lực
Vật chất quyết định ý thức. a)
Thứ nhất, vật chất quyết định nguồn gốc của ý thức.
lượng thần bí, thiên - Vật chất “sinh” ra ý thức, vì ý thức xuất hiện gắn
thiên. Họ coi ý thức là liền với sự xuất hiện của con người, mà con người là
tồn tại duy nhất, tuyệt kết quả của một quá trình phát triển, tiến hóa lâu dài, 19
đối, là tính thứ nhất từ phức tạp của giới tự nhiên, của thế giới vật chất, do vật đó sinh ra tất cả
chất sinh ra => ý thức - một thuộc tính của bộ phận
con người - cũng do giới tự nhiên, vật chất sinh ra
+ Thế giới vật chất chỉ - Bộ óc người là một dạng vật chất có tổ chức cao
là bản sao, biểu hiện nhất, Ý thức tồn tại phụ thuộc vào hoạt động thần kinh
khác của ý thức tinh của bộ não trong quá trình phản ánh hiện thực khách quan
thần, là tính thứ hai, do => Sự vận động của thế giới vật chất là yếu tố quyết ý thức tinh thần sinh ra.
định sự ra đời của cái vật chất có tư duy là bộ óc - Trên thực tế: người.
+ Chủ nghĩa duy tâm là =>Vật chất là cái có trước, còn ý thức là cái có sau;
vật chất tồn tại khách quan, độc lập với ý thức và là
cơ sở lý luận của tôn nguồn gốc sinh ra ý thức.
giáo, chủ nghĩa ngu dân. b)
Thứ hai, vật chất quyết định nội dung của ý thức.
- Thế giới hiện thực vận động, phát triển theo những
Mọi con đường mà chủ quy luật khách quan của nó, được phản ánh vào ý thức
nghĩa duy tâm mở ra mới có nội dung của ý thức
đều dẫn con người đến - Ý thức chỉ là hình ảnh của thế giới khách quan. Sự
phát triển của hoạt dộng thực tiễn cả về bề rộng và
với thần học, với chiều sâu là động lực mạnh mẽ nhất quyết định tính “đường sáng thế”
phong phú và độ sâu sắc của nội dung của tư duy, ý
+ Người duy tâm phủ thức con người qua các thế hệ, qua các thời đại từ
mông muội tới văn minh, hiện đại.
nhận tính khách quan, c) Thứ ba, vật chất quyết định bản chất của ý thức.
cường điệu vai trò nhân - Thực tiễn là hoạt động vật chất có tính cải biến thế
tố chủ quan, duy ý chí, giới của con người - là cơ sở để hình thành, phát triển
ý thức, trong đó ý thức của con người vừa phản ánh,
hành động bất chấp điều vừa sáng tạo, phản ánh để sáng tạo và sáng tạo trong
kiện, quy luật khách phản ánh. quan. d)
Thứ tư, vật chất quyết định sự vận động, phát triển của ý thức. Chủ nghĩa duy
- Mọi sự tồn tại, phát triển của ý thức đều gắn liền với vật siêu hình
quá trình biến đổi của vật chất; con người - một sinh - Quan điểm:
vật có tính xã hội ngày càng phát triển cả thể chất và
+ Tuyệt đối hoá yếu tố tinh thần, thì ý thức - một hình thức phản ánh của óc
vật chất, chỉ nhấn mạnh người cũng phát triển cà về nội dung và hình thức
một chiều vai trò cùa vật phản ánh của nó. - Chứng minh:
chất sinh ra ý thức, + Loài người nguyên thuỷ sống bầy đàn dựa vào sản
quyết định ý thức, phủ vật của thiên nhiên thì tư duy của họ cũng đơn sơ, giản
nhận tính độc lập tương 20 đối của ý thức
dị như cuộc sống của họ.
+ Không thấy được tính + Khi sản xuất xã hội xuất hiện chế độ tư hữu, ý thức
năng động, sáng tạo, vai chính trị, pháp quyền cũng dần thay thế cho ý thức
trò to lớn cùa ý thức quần cư, cộng đồng thời nguyên thuỷ trong hoạt động thực
Ý thức có tính độc lập tương đối và tác động trở
tiễn cải tạo hiện thực
lại vật chất thề hiện trên những khía cạnh a) Thứ nhất khách quan
- Tính độc lập tương đối của ý thức thể hiện ở chỗ, ý
=> Phạm nhiều sai lầm
thức là sự phản ánh thế giới vật chất vào trong đầu óc có tính nguyên tắc bởi
con người, do vật chất sinh ra, nhưng khi đã ra đời thì
thái độ “khách quan chủ ý thức có “đời sống” riêng, có quy luật vận động, phát
nghĩa”, thụ động, ý lại, triển riêng
trông chờ không đem lại - Ý thức một khi ra đời thì có tính độc lập tương đối, hiệu quả trong hoạt
tác động trở lại thế giới vật chất; ý thức có thể thay dổi động thực tiễn.
nhanh, chậm, đi song hành so với hiện thực b)
Thứ hai, Sự tác động của ý thức dối với vật chất
phải thông qua hoạt động thực tiễn của con người
- Nhờ họat động thực tiễn, ý thức có thể làm biến đổi
những điều kiện, hoàn cảnh vật chất, nhưng tự bản
thân ý thức thì không thể biến đổi được hiện thực
- Con người dựa trên những tri thức về thế giới khách
quan, hiểu biết những quy luật khách quan, từ đó đề ra
mục tiêu, phương hướng, biện pháp và ý chí quyết tâm
để thực hiện thắng lợi mục tiêu đã xác định
=> Ý thức tiến bộ có vai trò rất to lớn trong công cuộc
phát triển đất nước và con người
c)Thứ ba, vai trò của ý thức thể hiện ở:
- Nó chỉ đạo hoạt động, hành động của con người
- Nó có thể quyết định làm cho hoạt động của con
người đúng hay sai, thành công hay thất bại.
=> Khi phản ánh đúng hiện thực, ý thức có thể dự báo,
tiên đoán một cách chính xác cho hiện thực, có thể
hình thành nên những lý luận định hướng đúng đắn .
Ngược lại, ý thức có thề tác động tiêu cực khi nó phản
ánh sai lệch, xuyên tạc hiện thực. d)
Thứ tư, xã hội càng phát triển thì vai trò của ý thức
ngày càng to lớn, nhất là trong thời đại ngày nay
- Trong bối cảnh toàn cầu hóa, thời đại thông tin, kinh
tế tri thức, thời đại của cuộc cách mạng khoa học và
công nghệ hiện đại, khi mà tri thức khoa học đẵ trở 21
thành lực lượng sản xuất trực tiếp => Tính năng động,
sáng tạo của ý thức là rất to lớn
- Tuy nhiên ý thức không thể vượt quá tính quy định
cùa những tiền đề vật chất đã xác định, phải dựa vào
các diều kiện khách quan và năng lực chủ quan của
các chủ thể hoạt động
g) Ý nghĩa phương pháp luận của mối quan hệ biện chứng giữa vật chất và ý thức
- Từ mối quan hệ giữa vật chất và ý thức trong triết học Mác - Lênin, rút ra nguyên
tắc phương pháp luận là tôn trọng tính khách quan kết hợp phát huy tính năng động chủ quan.
+ Trong nhận thức và hoạt động thực tiễn, mọi chủ trương, đường lối, kế hoạch, mục
tiêu, chúng ta đều phải xuất phát từ thực tế khách quan, từ những điều kiện, tiền đề vật chất hiện có
+ Phải tôn trọng và hành động theo qui luật khách quan, nếu không làm như vậy,
chúng ta sẽ phải gánh chịu những hậu quả tai hại khôn lường.
+ Nhận thức, cải tạo sự vật hiện tượng, nhìn chung, phải xuất từ chính bàn thân sự vật
hiện tượng đó với những thuộc tính, mối liên hệ bên trong vốn có của nó.
+ Cần phải tránh chủ nghĩa chủ quan, bệnh chủ quan duy ý chí; chủ nghĩa duy vật tầm
thường, chù nghĩa thực dụng, chủ nghĩa khách quan.
+ Phải phát huy tính năng dộng sáng tạo của ý thức, phát huy vai trò nhân tố con
người, chống tư tường, thái dộ thụ động, ỷ lại, ngồi chờ, bảo thù, trì trệ, thiếu tính sáng tạo
+ Phải coi trọng vai trò của ý thức, coi trọng công tác tư tưởng và giáo dục tư tưởng,
coi trọng giáo dục lý luận chủ nghĩa Mác - Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh
+ Phải giáo dục và nâng cao trình độ tri thức khoa học, củng cố, bồi dưỡng nhiệt tình,
ý chí cách mạng cho cán bộ, đảng viên và nhân dân nói chung, nhất là trong điều kiện
nền văn minh trí tuệ, kinh tế tri thức, toàn cầu hoá hiện nay
+ Coi trọng việc giữ gìn, rèn luyện phẩm chất đạo đức cho cán bộ, đảng viên, bảo
đảm sự thống nhất giữa nhiệt tình cách mạng và tri thức khoa học. 22
+ Để thực hiện nguyên tắc tôn trọng tính khách quan kết hợp phát huy tính năng động
chủ quan, chúng ta còn phải nhận thức và giải quyết đúng đắn các quan hệ lợi ích,
phải biết kết hợp hài hòa lợi ích cá nhân, lợi ích tập thể, lợi ích xã hội
+ Phải có động cơ trong sáng, thái độ thật sự khách quan, khoa học, không vụ lợi
trong nhận thức và hành động của mình.
h) Vận dụng đối với bản thân
- Bản thân phải xác định được các yếu tố khách quan ảnh hưởng đến cuộc sống hàng
ngày, vì vật chất quyết định ý thức nên con người cần phải ý thức được những vật
chất của cuộc sống còn thiếu thốn để có hành động phù hợp với thực tế khách quan.
- Phải phát huy tính năng động, sáng tạo trong mọi hoạt động hàng ngày. Kết cấu của
ý thức thì tri thức là quan trọng nhất nên mỗi chúng ta cần chú trọng phát triển tri thức của bản thân
- Cần phải tiếp thu có chọn lọc kiến thức mới và không chủ quan trong mọi tình huống.
- Khi giải thích một hiện tượng cần phải xét có yếu tố vật chất lẫn tinh thần, cả yếu tố
khách quan và điều kiện khách quan. - ....
i) Vận dụng phát huy tính năng động sáng tạo của ý thức
- Tính năng động sáng tạo của ý thức thể hiện ở việc con người thu nhận thông tin,
cải biến thông tin trên cơ sở cái đã có, ý thức sẽ tạo ra tri thức mới về vật chất. Ý thức
có thể tiên đoán, tiên liệu tương lai, có thể tạo ra những ảo tưởng, những huyền thoại,
những giả thiết khoa học.
- Phát huy tính năng động sáng tạo của ý thức cũng có nghĩa là phát huy vai trò
nhân tố con người, phát huy vai trò của nhân tố chủ quan - tri thức, tình cảm, để phát
huy tính năng động sáng tạo của ý thức chúng ta cần:
+ Tôn trọng tri thức khoa học; tích cực học tập, nghiên cứu để làm chủ tri thức khoa
học và truyền bá vào quần chúng đề nó trở thành tri thức, niềm tin của quần chúng,
hướng dẫn quần chúng hành động. 23
+ Mặt khác, phải tự giác tu dưỡng, rèn luyện để hình thành, củng cố nhân sinh quan
cách mạng, tình cảm, nghị lực cách mạng để có sự thống nhất hữu cơ giữa tính khoa
học và tính nhân văn trong định hướng hành động.
+ Thực hiện nguyên tắc tôn trọng khách quan, phát huy tính năng động chủ quan
trong nhận thức và thực tiễn đòi hỏi phải phòng, chống và khắc phục bệnh chủ quan
duy ý chí; là những hành động lấy ý chí áp đặt cho thực tế, lấy ảo tưởng thay cho hiện
thực, lấy ý muốn chủ quan làm chính sách, lấy tình cảm làm điểm xuất phát cho chiến lược, sách lược, V.V..
+ Mặt khác, cũng cần chống chủ nghĩa kinh nghiệm, xem thường tri thức khoa học,
xem thường lý luận, bảo thủ, trì trệ, thụ động, v.v. trong hoạt động nhận thức và thực tiễn…
Câu 3: Hai nguyên lý cơ bản: Nguyên lý mối liên hệ phổ biến? Nguyên lý về sự phát
triển? Nêu ý nghĩa phương pháp luận và lấy ví dụ minh họa cho quan điểm toàn diện,
cho nguyên tắc phát triển? Vận dụng quan điểm toàn diện trong vấn đề ô nhiễm môi trường?
 Nguyên lí về mối quan hệ phổ biến
 Nguyên lý về mối liên hệ phổ biến:
- Khái niệm liên hệ:Trong khi cùng tồn tại, các dối tượng luôn tương tác với nhau,
qua đó thể hiện các thuộc tính và bộc lộ bản chất bên trong, khẳng định mình là
những dối tượng thực tồn. Sự thay đồi các tương tác tắt yếu làm dối tượng, các thuộc
tính của nó thay dổi, và trong một số trường hợp có thể còn làm nó biến mất, chuyển
hóa thành đối tượng khác. Sự tồn tại của dối tượng, sự hiện hữu các thuộc tính của nó
phụ thuộc vào các tương tác giữa nó với các dối tượng khác, chứng tỏ rằng, đối tượng
có liên hệ với các đối tượng khác.
- “Mối liên hệ” là một phạm trù triết học dùng đổ chỉ các mối ràng buộc tương hỗ,
quy định và ảnh hưởng lẫn nhau giữa các yếu tố, bộ phận trong một đối tượng hoặc
giữa các đối tượng với nhau. Liên hệ là quan hệ giữa hai đối tượng nếu sự thay đổi
của một trong số chủng nhắt định làm đối tượng kia thay đổi . 24
- Mối liên hệ phổ biến dùng để chỉ tính phổ biến của các mối liên hệ của các sự vật,
hiện tượng của thế giới, đồng thời cũng dùng để chỉ các mối liên hệ tồn tại ở nhiều sự
vật, hiện tượng của thế giới, trong đó những mối liên hệ phổ biến nhất là những mối
liên hệ tồn tại ở mọi sự vật, hiện tượng của thế giới, nó thuộc đối tượng nghiên cứu của phép biện chứng.
- Các mối liên hệ giữa các mặt đối lập, lượng và chất, khẳng định và phủ định, cái
chung và cái riêng, bản chất và hiện tượng.
- Đó là nội dung của nguyên lý về mối liên hệ phổ biến. Cơ sở của sự tồn tại đa dạng
các mối liên hệ dó là tính thống nhất vật chất của the giới; theo đó, các sự vật, hiện
tượng phong phú trong thế giới chỉ là những dạng tồn tại khác nhau của một thế giới vật chất duy nhất.
 Tính chất của mối liên hệ phổ biến : - Tính khách quan:
+ Có mối liên hệ, tác động giữa các sự vật, hiện tượng vật chất với nhau. Có mối liên
hệ giữa sự vật, hiện tượng vật chất với các hiện tượng tinh thần. Có các mối liên hệ
giữa những hiện tượng tinh thần vói nhau (mối liên hệ và tác động giữa các hình thức
của nhận thức)... Các mối liên hệ, tác động đó - suy dến cùng, đều là sự quy định, tác
động qua lại, chuyển hóa và phụ thuộc lẫn nhau giữa các sự vật, hiện tượng. - Tính phổ biến :
+ Các mối liên hệ thể hiện ở chỗ, bất kỳ nơi đâu, trong tự nhiên, trong xã hội và trong
tư duy đều có vô vàn các mối liên hệ đa dạng, chúng giữ những vai trò, vị trí khác
nhau trong sự vận động, chuyển hóa của các sự vật, hiện tượng. Mối liên hệ qua lại,
quy định, chuyển hóa lẫn nhau không những diễn ra ở mọi sự vật, hiện tượng tự
nhiên, xã hội, tư duy, mà còn diễn ra giữa các mặt, các yếu tố, các quá trình của mỗi sự vật, hiện tượng.
- Tính đa dạng ,phong phú:
+ Có mối liên hệ về mặt không gian và cũng có mối liên hệ về mặt thời gian giữa các
sự vật, hiện tượng. Có mối liên hệ chung tác động lên toàn bộ hay trong những lĩnh 25
vực rộng lớn của thế giới. Có mối liên hệ riêng chỉ tác động trong từng lĩnh vực, từng
sự vật và hiện tượng cụ thể. Có mối liên hệ trực tiếp giữa nhiều sự vật, hiện tượng,
nhưng cũng có những mối liên hệ gián tiếp. Có mối liên hệ tất nhiên, cũng có mối liên
hệ ngẫu nhiên. Có mối liên hệ bản chất cũng có mối liên hệ không bản chất chỉ đóng
vai trò phụ thuộc. Có mối liên hệ chủ yếu và có mối liên hệ thứ yếu... chúng giữ
những vai trò khác nhau quy định sự vận động, phát triển của sự vật, hiện tượng.
=> Từ nội dung của nguyên lý về mối liên hệ phổ biến, phép biện chứng khái quát
thành nguyên tắc toàn diện .
 Ý nghĩa phương pháp luận :
- Quan điểm toàn diện:là quan điểm khi xem xét và nghiên cứu sự vật phải nghiên cứu
tất cả các mặt,các yếu tố kể cả mắt khâu trung gian,gián tiếp có liên quan dến sự
vật.Trong nhận thức nên tìm hiểu mối quan hệ qua lại giữa các bộ phận,các yếu tố;giữ
sự vật này với sự vật khác;giữa lí luận với nhu cầu thực tiễn…
- Quan điểm lịch sử cụ thể:là quan điểm khi xem xét sự vật phải chú ý đúng mức hoàn
cảnh lịch sử cụ thể đã phát sinh ra vấn đề đó.
 Ví dụ minh họa về quan điểm toàn diện :
- Trong nhận thức hoặc trong học tập:
+ Thứ nhất, cần xem xét các mối liên hệ bên trong các sự vật và hiện tượng. Khi đó,
cần xem xét mối quan hệ qua lại giữa các bộ phận, các yếu tố hay các thuộc tính khác
nhau ở trong chính sự vật và hiện tượng đó.
+ Thứ hai, cần xem xét các mối quan hệ bên ngoài của sự vật và hiện tượng. Tức là
việc xem xét sự vật, hiện tượng trong mối liên hệ qua lại giữa các sự vật và hiện
tượng đó với các sự vật và hiện tượng khác bằng cả trực tiếp và gián tiếp.
+ Thứ ba, cần xem xét sự vật và hiện tượng trong mối quan hệ phù hợp với nhu cầu
thực tiễn. Tức là ứng với mỗi người, mỗi thời đại và hoàn cảnh lịch sử nhất định thì
con người sẽ chỉ có một số phản ánh mang tính hữu hạn những mối quan hệ đó. Vì
vậy, trí thức đạt được về sự vật và hiện tượng chỉ là tương đối, không có sự trọn vẹn
và đầy đủ. Khi ý thức được điều này sẽ giúp chúng ta tránh được tuyệt đối hóa các tri 26
thức đã có và tránh xem đó là những chân lý luôn đúng. Do đó, để nhận thức được hết
sự vật, hiện tượng thì chúng ta phải nghiên cứu tất cả các mối liên hệ.
+ Thứ tư, tránh xa quan điểm mang tính phiến diện khi xem xét một sự vật, hiện
tượng. Phiến diện được hiểu là sự chú ý tuyệt đối vào một hoặc một số ít mối liên hệ,
có nghĩa là xem xét nhiều mối liên hệ nhưng thực chất đều là mối liên hệ không có bản chất hay thứ yếu.
- Có thể nói, với quan điểm toàn diện trong nhận thức thì đòi hỏi ta phải đi từ tri thức
hay nhiều mối liên hệ đến cái khái quát để rút ra bản chất cái quan trọng nhất của sự
vật, hiện tượng. Do đó, điều này không đồng nhất với cách xem xét dàn trải và mang tính liệt kê.
- Trong các hoạt động thực tiễn
+ Để có thể cải tạo sự vật, hiện tượng thì theo quan điểm toàn diện chúng ta phải dùng
hoạt động thực tiễn biến đổi các mối liên hệ nội tại của sự vật và cả các mối liên hệ
qua lại giữa các sự vật đó với các sự vật khác. Vì thế, để đạt được mục đích này thì ta
cần áp dụng đồng bộ nhiều biện pháp và phương tiện khác nhau nhằm tác động và
thay đổi các mối liên hệ tương ứng.
+ Bên cạnh đó, chúng ta cũng cần kết hợp các “chính sách dàn đều” và “chính sách có
trọng điểm” một cách chặt chẽ. Chẳng hạn, trong thực tiễn xây dựng và triển khai
chính sách Đổi mới thì Đảng Cộng sản Việt Nam vừa coi trọng việc đổi mới toàn diện
các yếu tố kinh tế, văn hóa, chính trị, xã hội,… và vừa nhấn mạnh “việc đổi mới kinh
tế” mới là trọng tâm.
 Nguyên lí về sự phát triển
 Nguyên lí về sự phát triển :
- Phát triển là quá trình vận động từ thấp đến cao, từ kém hoàn thiện đến hoàn thiện
hơn, từ chất cũ đến chất mới ở trình độ cao hơn. Như vậy, phát triển là vận động
nhưng không phải mọi vận động đều là phát triển, mà chỉ vận động nào theo khuynh
hướng đi lên thì thì mới là phát triển. Vận dộng diễn ra trong không gian và thời gian,
nếu thoát ly chúng thì không thề có phát triển. 27
- Cần phân biệt hai khái niệm gán với khái niệm phát triển là tiến hóa và tiến bộ. Tiến
hóa là một dạng của phát triền, diễn ra theo cách từ từ, và thường là sự biến đồi hình
thức của tồn tại xã hội từ đơn giản dến phức tạp. Thuyết tiến hóa tập trung giải thích
khả năng sống sót và thích ứng của cơ thể xã hội trong cuộc đấu tích cực. Tiến bộ là
một quá trình biến đồi hướng tới cải thiện thực trạng xã hội từ chỗ chưa hoàn thiện
đến hoàn thiện hơn so với thời điểm ban đầu. Trong tiến bộ, khái niệm phát triển dã
được lượng hóa thành tiêu chí cụ thể để đánh giá mức độ trường thành của các dân
tộc, các lĩnh vực của đời sống con người...
 Tính chất của nguyên lí phát triển: - Tính khách quan:
+ Thể hiện ở chỗ, nguồn gốc của nó nằm trong chính bản thân sự vật, hiện tượng, chứ
không phải do tác động từ bên ngoài và đặc biệt không phụ thuộc vào ý thích, ý muốn chủ quan của con người. - Tính phổ biến :
+ Được thể hiện ở các quá trình phát triển diễn ra trong mọi lĩnh vực tự nhiên, xã hội
và tư duy; trong tất cả mọi sự vật, hiện tượng và trong mọi quá trình, mọi giai đoạn
của sự vật, hiện tượng đó. Trong mỗi quá trình biến đổi đã có thể bao hàm khả năng
dẫn đến sự ra đời của cái mới, phù họp với quy luật khách quan. - Tính kế thừa:
+ Sự vật, hiện tượng mới ra đời không thể là sự phủ định tuyệt dối, phủ định sạch
trơn, đoạn tuyệt một cách siêu hình dối với sự vặt, hiện tượng cũ. Sự vật, hiện tượng
mới ra đời từ sự vật, hiện tượng cũ, chứ không phải ra dời từ hư vô, vì vậy trong sự
vật, hiộn tượng mới còn giữ lại, có chọn lọc và cải tạo các yếu tố còn tác dụng, còn
thích hợp với chúng, trong khi vẫn gạt bỏ mặt tiêu cực, lỗi thời, ỉạc hậu của sự vật,
hiện tượng cũ đang gây cản trở sự vật mới tiếp tục phát triển
- Tính đa dạng phong phú:
+ Tuy sự phát triển diễn ra trong mọi lĩnh vực tự nhiên, xã hội và tư duy, nhưng mỗi
sự vật, hiện tượng lại có quá trình phát triển không giống nhau. Tính đa dạng và 28
phong phú của sự phát triển còn phụ thuộc vào không gian vả thời gian, vào các yếu
tố, điều kiện tác dộng lên sự phát triền dó
 Ý nghĩa phương pháp luận:
- Khi xem xét các sự vật hiện tượng ta phải đặt nó vào sự vận động và phát triển.
- Không dao động trước những quanh co phức tạp của sự phát triển trong thực tiễn .
- Phải chủ động tìm ra phương pháp thúc đẩy sự phát triển của sự việc
- Nguyên lý về sự phát triển là cơ sở lý luận khoa học để định hướng việc nhận thức
thế giới và cải tạo thế giới. Theo nguyên lý này, trong mọi nhận thức và thực tiễn cần
phải có quan điểm phát triển. Theo V.I.Lenin, “… Logic biện chứng đòi hỏi phải xét
sự vật trong sự phát triển, trong “sự tự vận động”’…, trong sự biến đổi của nó”. Quan
điểm phát triển đòi hỏi phải khắc phục tư tưởng bảo thủ, trì trệ, định kiến, đối lập với sự phát triển.
- Theo quan điểm phát triển, để nhận thức và giải quyết bất cứ vấn đề gì trong thực
tiễn, một mặt cần phải đặt sự vật theo khuynh hướng đi lên của nó vì vậy đòi hỏi phải
nhận thức được tính quanh co, phức tạp của sự vật, hiện tượng trong quá trình phát
triển của nó. Để nhận thức và giải quyết bất cứ vấn đề gì trong thực tiễn, một mặt, cần
phải đặt sự vật, hiện tượng theo khuynh hướng đi lên của nó; mặt khác, con đường
của sự phát triển lại là một quá trình biện chứng, bao hàm tính thuận nghịch, đầy mâu
thuẫn, vì vậy, đòi hòi phải nhận thức được tính quanh co, phức tạp của sự vật, hiện
tượng trong quá trình phát triển của nó, tức là cần phải có quan điểm lịch sử – cụ thể
trong nhận thức và giải quyết các vấn đề của thực tiễn, phù hợp với tính chất phong
phú, đa dạng, phức tạp của nó.
 Ví dụ về nguyên tắc phát triển:
- Trong xã hội phát triển thì chúng ta nên gìn giữ những tinh hoa văn hóa nét đẹp của
dân tộc và bài trừ những tệ nạn xã hội .
 Vận dụng quan điểm toàn diện trong vấn đề ô nhiễm môi trường 29
- Theo chúng ta đã biết ô nhiễm môi trường là vấn đề đáng lo ngại. Hiện nay toàn cầu
có hiện tượng trái đất nóng lên làm cho băng tan nước biển dâng .Ô nhiễm không
khí ,nguồn nước ,đất vô cùng nghiêm trọng nó là do các khí thải của nhà máy rác thải
sinh hoạt hay một số vấn đề khác tạo nên nhưng tất cả đều do con người gây ra
.Nhưng hiện nay con người cũng đang cố gắng sửa sai bằng cách giảm khí thải ,nâng
hệ thống và ý thức bảo vệ môi trường.Như vậy con người vừa là nguyên nhân dẫn đến
ô nhiễm môi trường nhưng cũng vừa là người cải thiện lại môi trường sống trong lành.
Câu 4: Quy luật lượng – chất: Mối quan hệ biện chứng giữa lượng và chất? Liên hệ
với quá trình học tập?
- Chất: là một phạm trù triết học dùng để chỉ tính quy định khách quan vốn có của sự
vật, hiện tượng, là sự thống nhất hữu cơ giữa các thuộc tính, các yếu tố cấu thành sự
vật, hiện tượng làm cho sự vật là nó mà không phải là cái khác.
- Lượng: là một phạm trù tiết học dung để chỉ tính quy định khách quan vốn có của sự
vật, hiện tượng, biểu thị số lượng, quy mô, trình độ, nhịp điệu của sự vận động và
phát triển của sự vật, hiện tượng cũng như của các thuộc tính của nó.
- Mối quan hệ biện chứng giữa lượng và chất:
+ “ Chất” và “ lượng” luôn thống nhất hữu cơ với nhau, không tách rời nhau, tác động
lẫn nhau một cách biện chứng. Bất cứ sự thay đổi nào về lượng cũng TẤT YẾU sẽ
dẫn tới sự thay đổi nhất định về “chất” của sự vật, hiện tượng.
+ Tuy nhiên, không phải bất cứ sự thay đổi nào về “lượng” cũng dẫn đến sự thay đổi
căn bản về “chất” của sự vật, hiện tượng và ngược lại. Ở một giới hạn nhất định, sự
thay đổi về “lượng” chưa đủ để làm thay đổi căn bản về “chất” – giới hạn đó là “độ”.
Trong giới hạn của “độ”, sự thống nhất hữu cơ giữa chất và lượng chưa bị phá vỡ-sự
thay đổi về “lượng” chưa đủ để làm thay đổi căn bản về “chất” của sự vật, hiện tượng,
khiến cho sự vật, hiện tượng vẫn là nó mà chưa chuyển hóa thành sự vật, hiện tượng khác.
+ Sự thay đổi căn bản về chất của sự vật, hiện tượng chỉ có thể xảy ra khi sự thay đổi
về lượng đã đạt tới “điểm nút”. Sự thay đổi về “lượng” khi đạt tới “điểm nút”, với 30
những điều kiện nhất định tất yếu sẽ dẫn đến sự ra đời của “chất” mới thông qua
“bước nhảy” căn bản về “chất” của sự vật, hiện tượng.
=> Như vậy: Mặc dù chất và lượng của sự vật, hiện tượng là hai mặt thống nhất hữu
cơ với nhau khiến cho bất cứ sự thay đổi nào về lượng cũng tất yếu dẫn đến sự thay
đổi nhất định nào đó về chất. Song, không phải bất cứ sự thay đổi nào về lượng cũng
dẫn đến sự thay đổi căn bản về chất của sự vật, hiện tượng. Sự thay đổi căn bản về
chất chỉ có thể xảy ra khi sự thay đổi về lượng đã đạt đến điểm nút. sự vật, hiện tượng
chỉ thay đổi căn bản về chất sau khi đã thực hiện xong bước nhảy về chất. - Liên hệ:
+ Khi nghiên cứu về các chất trong hóa vô cơ hay hữu cơ, người ta không chỉ
nghiên cứu để xác định các tính chất hóa học cơ bản vốn có của nó mà còn phải
nghiên cứu giải thích tính chất đó được tạo ra bởi số lượng các nguyên tố nào với cấu
tạo liên kết nào. Nhờ đó có thể tạo ra sự biến đổi của các chất đó trên cơ sở làm thay đổi lượng tương ứng.
+ Trong thực tiễn, muốn làm thay đổi chất của sự vật thì cần phải làm thay đổi
được loại tương ứng với chất đó đến giới hạn điểm mút. Ngược lại, nếu không muốn
cho chất của sự vật thay đổi thì cần phải giới hạn sự thay đổi của lượng trong giới hạn của độ.
Câu 5: Các cặp phạm trù: Cặp phạm trù nguyên nhân – kết quả? Vận dụng trong
hoạt động học tập của bản thân
 Cặp phạm trù Nguyên nhân- Kết quả:  Khái niệm :
o Nguyên nhân là sự tác động lẫn nhau giữa các mặt trong cùng một sự vật
hoặc giữa các sự vật với nhau gây ra một hoặc hơn một sự biến đổi nhất định.
o Kết quả là sự biến đổi xuất hiện do sự tác động lẫn nhau của các mặt trong
một sự vật hoặc giữa các sự vật với nhau. 31
 Theo quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng, nguyên nhân và kết
quả có mối quan hệ qua lại, cụ thể:
 Thứ nhất: Nguyên nhân sản sinh ra kết quả.
– Nguyên nhân là cái sinh ra kết quả, nên nguyên nhân luôn có trước kết quả. Còn kết
quả chỉ xuất hiện sau khi nguyên nhân xuất hiện và bắt đầu tác động. Tuy nhiên,
không phải sự nối tiếp nào trong thời gian của các hiện tượng cũng đều biểu hiện mối liên hệ nhân quả.
– Cùng một nguyên nhân có thể gây ra nhiều kết quả khác nhau tùy thuộc vào hoàn
cảnh cụ thể. Ngược lại, cùng một kết quả có thể được gây nên bởi những nguyên nhân
khác nhau tác động riêng lẻ hoặc cùng một lúc.
– Nếu nguyên nhân khác nhau tác động lên sự vật theo cùng một hướng thì sẽ gây nên
ảnh hưởng cùng chiều, đẩy nhanh sự hình thành kết quả. Ngược lại, nếu các nguyên
nhân khác nhau tác động lên sự vật theo các hướng khác nhau thì sẽ làm suy yếu,
thậm chí triệt tiêu các tác dụng của nhau.
– Căn cứ vào tính chất, vai trò của nguyên nhân đối với sự hình thành kết quả, có thể
phân loại nguyên nhân thành:
+ Nguyên nhân chủ yếu và nguyên nhân thứ yếu.
+ Nguyên nhân bên trong và nguyên nhân bên ngoài.
+ Nguyên nhân khách quan và nguyên nhân chủ quan.
 Thứ hai: Sự tác động trở lại của kết quả đối với nguyên nhân.
– Nguyên nhân sản sinh ra kết quả. Nhưng sau khi xuất hiện, kết quả không giữ vai
trò thụ động đối với nguyên nhân, mà sẽ có ảnh hưởng tích cực ngược trở lại đối với nguyên nhân.
 Thứ ba: Sự thay đổi vị trí giữa nguyên nhân và kết quả.
– Điều này xảy ra khi ta xem xét sự vật, hiện tượng trong các mối quan hệ khác nhau.
Một hiện tượng nào đó trong mối quan hệ này là nguyên nhân thì trong mối quan hệ
khác là kết quả và ngược lại. 32
– Một hiện tượng nào đó là kết quả do một nguyên nhân nào đó sinh ra, đến lượt mình
sẽ trở thành nguyên nhân sinh ra hiện tượng thứ ba… Và quá trình này tiếp tục mãi
không bao giờ kết thúc, tạo nên một chuỗi nhân quả vô cùng tận. Trong chuỗi đó
không có khâu nào là bắt đầy hay cuối cùng.
 Ý nghĩa phương pháp luận:
– Mối liên hệ nhân quả có tính khách quan và tính phổ biến, nghĩa là không có sự vật,
hiện tượng nào trong thế giới vật chất lại không có nguyên nhân. Nhưng không phải
con người có thể nhận thức ngay được mọi nguyên nhân. Nhiệm vụ của nhận thức
khó học là phải tìm ra nguyên nhân của những hiện tượng trong tự nhiên, xã hội và tư
duy để giải thích được những hiện tượng đó. Muốn tìm nguyên nhân phải tìm trong
thế giới hiện thực, trong bản thân các sự vật, hiện tượng tồn tại trong thế giới vật chất
chứ không được tưởng tượng ra từ trong đầu óc con người, tách rời với thế giới hiện thực.
– Vì nguyên nhân luôn có trước kết quả nên muốn tìm nguyên nhân của một hiện
tượng nào đấy cần tìm trong những sự kiện những mối liên hệ xảy ra trước khi hiện
tượng đó xuất hiện. Một kết quả có thể do nhiều nguyên nhân sinh ra. Những nguyên
nhân này có vai trò khác nhau đối với việc hình thành kết quả. Vì vậy trong hoạt động
thực tiễn chúng ta cần phân loại các nguyên nhân, tìm ra nguyên nhân cơ bản, nguyên
nhân khách quan,… Đồng thời phải nắm được chiều hướng tác động của các nguyên
nhân, từ đó có biện pháp thích hợp tạo điều kiện cho nguyên nhân có tác động tích
cực đến họt động và hạn chế sự hoạt động của nguyên nhân có tác động tiêu cực.
– Kết quả tác động trở lại nguyên nhân. Vì vậy, trong hoạt động thực tiễn chúng ta cần
phải khai thác, tận dụng các kết quả đã đạt được để tạo điều kiện thức đẩy nguyên
nhân phát huy tác dụng, nhằm đạt mục đích.
 Vận dụng trong hoạt động học tập của bản thân
Nếu như trong quá trình học tập chúng ta chăm chỉ, ham học hỏi, luôn quyết tâm, nỗ
lực phấn đấu thì chắc chắn sẽ mang lại thành tích học tập tốt, được thầy cô và bạn bè
quý mến và ngưỡng mộ, điều đó giúp ta tiến gần hơn tới thành công trong tương lai,
trở thành một người công dân có ích, có thể nuôi sống bản thân mình, gia đình và phát 33
triển xã hội . Ngược lại nếu như bản thân lười nhác thì tất nhiên sẽ nhận về kết quả
học tập kém, không trau dồi kiến thức khi còn trẻ sẽ không có thời gian bổ sung kiến
thức để học tập cao hơn nữa, bị tụt hậu so với sự phát triển của xã hội và sẽ ảnh
hưởng tới gia đình sau này. Mỗi người thành công đều phải trải qua giai đoạn học hỏi
không ngừng. Chúng ta không thể quyết định nơi mình sinh ra, nhưng chúng ta có
quyền lựa chọn hướng đi cuộc đời mình. Một người luôn sống và nỗ lực hết mình,
nhất định sẽ có một tương lai không tệ. Nếu bạn không muốn đi sau người khác, vậy
đừng dừng lại bước chân của mình.
Câu 6: Thực tiễn và vai trò của thực tiễn: Vai trò của thực tiễn đối với nhận thức? Lấy ví dụ minh họa?
* Phạm trù thực tiễn
-Thực tiễn, theo tiếng Hy Lạp cổ là “Practica”, có nghĩa đen là hoạt động tích cực.
Các nhà triết học duy tâm cho hoạt động nhận thức, hoạt động của ý thức, hoạt động
của tinh thần nói chung là hoạt động thực tiễn. Các nhà triết học tôn giáo thì cho hoạt
động sáng tạo ra vũ trụ của thượng đế là hoạt động thực tiễn.
-Theo quan điểm của triết học Mác - Lênin, thực tiễn là toàn bộ những hoạt động vật
chắt - cảm tính, có tính lịch sử -xã hội của con người nhằm cải tạo tự nhiên và xã hội
phục vụ nhân loại tiến bộ.
*Theo chủ nghĩa duy vật biện chứng thực tiễn gồm những đặc trưng sau:
-Thứ nhất, thực tiễn không phải toàn bộ hoạt động của con người mà chỉ là những
hoạt động vật chất - cảm tính ,đó là những hoạt động vật chất của con người cảm giác được.
-Thứ hai, hoạt động thực tiễn là những hoạt động mang tính lịch sử - xã hội của con người.
-Thứ ba, thực tiễn là hoạt động có tính mục đích nhằm cải tạo tự nhiên và xã hội phục vụ con người
- Nếu cắt theo chiều dọc, thực tiễn bao giờ cũng bao gồm mục đích, phương tiện và kết quả. 34
-Dù xem xét theo chiều dọc hay chiều ngang thì thực tiễn là hoạt động thể hiện tính
mục đích, tính tự giác cao của con người - chủ động tác động làm biến đổi tự nhiên,
xã hội, phục vụ con người, khác với những hoạt động mang tính bản năng thụ động
của động vật, nhằm thích nghi với hòan cảnh.
-Thực tiễn tồn tại dưới nhiều hình thức khác nhau, ở những lĩnh vực khác nhau, nhưng
gồm những hình thức cơ bản: Hoạt động sản xuất vật chất; hoạt độne chính trị - xã hội
và hoạt động thực nghiệm khoa học. Trong đó, hoạt động sản xuất vật chất là hình
thức thực tiễn có sớm nhất, cơ bản nhất, quan trọng nhất.
* Vai trò của thực tiễn đối với nhận thức:
-Thực tiễn là cơ sở, động lực của nhận thức
Bằng và thông qua hoạt động thực tiễn, con người tác động vào thế giới khách quan,
buộc chúng phải bộc lộ những thuộc tính, những quy luật để con người nhận thức.
Chính thực tiễn cung cấp những tài liệu, vật liệu cho nhận thức của con người.
Không có thực tiễn thì không có nhận thức, không có khoa học, không có lý luận, bởi
lẽ tri thức của con người xét đến cùng là được nảy sinh từ thực tiễn.
-Thực tiễn là mục đích của nhận thức
Nhận thức của con người ngay từ khi con người mới xuất hiện trên trái đất với tư cách
là người đã bị quy định bời những nhu cầu thực tiễn. Bời lẽ, muốn sống, muốn tồn tại,
con người phải sàn xuất và cải tạo xã hội. Chính nhu cầu sản xuất vật chất và cải tạo
xã hội buộc con người phải nhận thức thế giới xung quanh. Nhận thức của con người
là nhàm phục vụ thực tiễn, soi đường, dẫn dát, chi dạo thực tiễn chứ không phải để
trang trí, hay phục vụ cho những ý tưởng viển vông. Nêu không vì thục tiễn, nhận
thức sc mất phưcmg hướng, bế tắc. Mọi tri thức khoa học - kết quả của nhân thức chỉ
có ý nghĩa khi nó được áp dụng vào đời sống thực tiễn một cách trực tiếp hay gián
tiếp để phục vụ con người.
-Thực tiễn là tiêu chuẩn của chân lý.
Tri thức của con người là kết quả của quá trình nhận thức, tri thức đó có thể phản ánh
đúng hoặc không đúng hiện thực. Không thể lấy tri thức để kiềm tra ữi thức, cũng 35
không thể lấy sự hiển nhiên, hay sự tán thành của sô đông hoặc sự có lợi, có ích đề
kiềm tra sự đúng, sai của tri thức. Theo triết học Mác - Lênin, thực tiễn là tiêu chuẩn
khách quan duy nhất để kiểm tra chân lý
*Có nhiều hình thức thực tiễn khác nhau, do vậy cũng có nhiều hình thức kiểm tra
chân lý khác nhau, có thể bằng thực nghiệm khoa học, có thề áp dụng lý luận xã hội
vào quá trình cải biến xã hội, v.v..Tuy nhiên thực tiễn là tiêu chuẩn của chân lý vừa có
tính chất tuyệt đối, vừa có tính chất tương đối. Tính tuyệt đối của thực tiễn với tư cách
tiêu chuẩn chân lý thể hiện ở chỗ, thực tiễn là tiêu chuẩn khách quan duy nhất để kiếm tra chân lý.
*Ví dụ về thực tiễn:
-Ví dụ về chân lí:
+Trái đất quay quanh mặt trời
+Không có gì quý hơn độc lập tự do
+Nhà bác học Galilê phát minh ra định luật về sức cản của không khí
-Thực tiễn là tiêu chuẩn của chân lý vì chỉ có đem những tri thức đã thu nhận được
qua nhận thức đối chiếu với thực tiễn để kiểm tra, kiểm nghiệm mới khẳng định được tính đúng đắn của nó.
Câu 7: Biện chứng giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất: quy luật quan hệ
sản xuất - lực lượng sản xuất? Đảng Cộng Sản Việt Nam đã vận dụng quy luật này như thế nào?
- Quan hệ sản xuất là: tổng hợp các quan hệ kinh tế - vật chất giữa người với người
trong quá trình sản xuất vật chất, bao gồm quan hệ về sở hữu đối với tư liệu sản xuất,
quan hệ trong tổ chức quản lý và trao đổi hoạt động với nhau, quan hệ về phân phối
sản phẩm lao động. Quan hệ sở hữu về tư liệu sản xuất là quan hệ giữa các tập đoàn
người trong việc chiếm hữu, sử dụng các tư liệu sản xuất xã hội. Đây là quan hệ quy
định địa vị kinh tế- xã hội của các tập đoàn người trong sản xuất, từ đó quy định quan
hệ quản lý và phân phối. Quan hệ sở hữu về tư liệu sản xuất là quan hệ xuất phát, cơ
bản, trung tâm của quan hệ sản xuất, luôn có vai trò quyết định các quan hệ khác. Bởi
vì, lực lượng xã hội nào nắm phương tiện vật chất chủ yếu của quá trình sản xuất thì
sẽ quyết định việc quản lý quá trình sản xuất và phân phối sản phẩm.
- Lực lượng sản xuất là: phương thức kết hợp giữa người lao động với tư liệu sản
xuất, tạo ra sức sản xuất và năng lực thực tiễn làm biến đổi các đối tượng vật chất của
giới tự nhiên theo nhu cầu nhất định của con người và xã hội. Về cấu trúc, lực lượng 36
sản xuất được xem xét trên cả hai mặt, đó là mặt kinh tế - kỹ thuật (tư liệu sản xuất)
và mặt kinh tế - xã hội (người lao động). Lực lượng sản xuất chính là phương thức kết
hợp giữa “lao động sống” với “lao động vật hóa” tạo ra sức sản xuất, là toàn bộ những
năng lực thực tiễn dùng trong sản xuất của xã hội ở các thời kỳ nhất định.Như vậy,
lực lượng sản xuất là một hệ thống gồm các yếu tố (người lao động và tư liệu sản
xuất) cùng mối quan hệ (phương thức kết hợp), tạo ra thuộc tính đặc biệt (sức sản
xuất) để cải biến giới tự nhiên, sáng tạo ra của cải vật chất theo mục đích của con
người. Đây là sự thể hiện năng lực thực tiễn cơ bản nhất - năng lực hoạt động sản xuất
vật chất của con người.
* Quy luật quan hệ sản xuất - lực lượng sản xuất:
- Mối quan hệ biện chứng giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất quy định sự
vận động, phát triển của các phương thức sản xuất trong lịch sử. Lực lượng sản xuất
và quan hệ sản xuất là hai mặt của một phương thức sản xuất có tác động biện chứng,
trong đó lực lượng sản xuất quyết định quan hệ sản xuất, còn quan hệ sản xuất tác
động trở lại to lớn đối với lực lượng sản xuất. Nếu quan hệ sản xuất phù hợp với trình
độ phát triển của lực lượng sản xuất thì thúc đẩy lực lượng sản xuất phát triển, ngược
lại, nếu không phù hợp sẽ kìm hãm sự phát triển của lực lượng sản xuất. Đây là quy
luật cơ bản nhất của sự vận động và phát triển xã hội.
- Vai trò quyết định của lực lượng sản xuất đối với quan hệ sản xuất
+ Sự vận động và phát triển của phương thức sản xuất bắt đầu từ sự biến đổi của lực
lượng sản xuất. Lực lượng sản xuất là nội dung của quá trình sản xuất có tính năng
động, cách mạng, thường xuyên vận động và phát triển; quan hệ sản xuất là hình thức
xã hội của quá trình sản xuất có tính ổn định tương đối. Trong sự vận động của mâu
thuẫn biện chứng đó,lực lượng sản xuất quyết định quan hệ sản xuất. Cơ sở khách
quan quy định sự vận động, phát triển không ngừng của lực lượng sản xuất là do biện
chứng giữa sản xuất và nhu cầu con người; do tính năng động và cách mạng của sự
phát triển công cụ lao động; do vai trò của người lao động là chủ thể sáng tạo, là lực
lượng sản xuất hàng đầu; do tính kế thừa khách quan của sự phát triển lực lượng sản
xuất trong tiến trình lịch sử.
+ Sự phù hợp của quan hệ sản xuất với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất là
đòi hỏi khách quan của nền sản xuất. Lực lượng sản xuất vận động, phát triển không
ngừng sẽ mâu thuẫn với tính “đứng im” tương đối của quan hệ sản xuất. Quan hệ sản
xuất từ chỗ là “hình thức phù hợp”, “tạo địa bàn” phát triển của lực lượng sản xuất trở
thành “xiềng xích” kìm hãm sự phát triển của lực lượng sản xuất. Đòi hỏi tất yếu của
nền sản xuất xã hội là phải xoá bỏ quan hệ sản xuất cũ, thiết lập quan hệ sản xuất mới
phù hợp với trình độ của lực lượng sản xuất đã phát triển. C.Mác đã nêu tư tưởng về
vai trò của sự phát triển lực lượng sản xuất đối với việc thay đổi các quan hệ xã hội:
“Những quan hệ xã hội đều gắn liền mật thiết với những lực lượng sản xuất. Do có
những lực lượng sản xuất mới, loài người thay đổi phương thức sản xuất của mình, và
do thay đổi phương thức sản xuất, cách kiếm sống của mình, loài người thay đổi tất cả
những quan hệ xã hội của mình. Cái cối xay quay bằng tay đưa lại xã hội có lãnh 37
chúa, các cối xay chạy bằng hơi nước đưa lại xã hội có nhà tư bản công nghiệp.
+ Lực lượng sản xuất quyết định sự ra đời của một kiểu quan hệ sản xuất mới trong
lịch sử, quyết định đến nội dung và tính chất của quan hệ sản xuất. Con người bằng
năng lực nhận thức và thực tiễn, phát hiện và giải quyết mâu thuẫn, thiết lập sự phù
hợp mới làm cho quá trình sản xuất phát triển đạt tới một nấc thang cao hơn.
- Sự tác động trở lại của quan hệ sản xuất đối với lực lượng sản xuất
+ Do quan hệ sản xuất là hình thức xã hội của quá trình sản xuất có tính độc lập tương
đối nên tác động mạnh mẽ trở lại đối với lực lượng sản xuất. Vai trò của quan hệ sản
xuất đối với lực lượng sản xuất được thực hiện thông qua sự phù hợp biện chứng giữa
quan hệ sản xuất với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất.
+ Sự phù hợp của quan hệ sản xuất với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất là
đòi hỏi khách quan của nền sản xuất. Sự phù hợp của quan hệ sản xuất với lực lượng
sản xuất là một trạng thái trong đó quan hệ sản xuất là “hình thức phát triển” của lực
lượng sản xuất và “tạo địa bàn đầy đủ” cho lực lượng sản xuất phát triển.Sự phù hợp
bao gồm sự kết hợp đúng đắn giữa các yếu tố cấu thành lực lượng sản xuất; sự kết
hợp đúng đắn giữa các yếu tố cấu thành quan hệ sản xuất; sự kết hợp đúng đắn giữa
lực lượng sản xuất với quan hệ sản xuất. Sự phù hợp bao gồm cả việc tạo điều kiện tối
ưu cho việc sử dụng và kết hợp giữa người lao động và tư liệu sản xuất; tạo điều kiện
hợp lý cho người lao động sáng tạo trong sản xuất và hưởng thụ thành quả vật chất,
tinh thần của lao động.
+ Nếu quan hệ sản xuất “đi sau” hay “vượt trước” trình độ phát triển của lực lượng
sản xuất đều là không phù hợp. Sự phù hợp không có nghĩa là đồng nhất tuyệt đối mà
chỉ là tương đối, trong đó chứa đựng cả sự khác biệt. Sự phù hợp diễn ra trong sự vận
động phát triển, là một quá trình thường xuyên nảy sinh mâu thuẫn và giải quyết mâu thuẫn.
+ Sự phù hợp của quan hệ sản xuất với lực lượng sản xuất quy định mục đích, xu
hướng phát triển của nền sản xuất xã hội; hình thành hệ thống động lực thúc đẩy sản
xuất phát triển; đem lại năng suất, chất lượng, hiệu quả của nền sản xuất.
+ Sự tác động của quan hệ sản xuất đối với lực lượng sản xuất diễn ra theo hai chiều
hướng, đó là thúc đẩy hoặc kìm hãm sự phát triển của lực lượng sản xuất. Khi quan hệ
sản xuất phù hợp với lực lượng sản xuất thì nền sản xuất phát triển đúng hướng, quy
mô sản xuất được mở rộng; những thành tựu khoa học công nghệ được áp dụng nhanh
chóng; người lao động nhiệt tình hăng hái sản xuất, lợi ích của người lao động được
đảm bảo và thúc đẩy lực lượng sản xuất phát triển. Nếu quan hệ sản xuất không phù
hợp thì sẽ kìm hãm, thậm chí phá hoại lực lượng sản xuất. Tuy nhiên, sự kìm hãm đó
chỉ diễn ra trong những giới hạn, với những điều kiện nhất định.
+ Trạng thái vận động của mâu thuẫn biện chứng giữa lực lượng sản xuất và quan hệ
sản xuất diễn ra là từ phù hợp đến không phù hợp, rồi đến sự phù hợp mới ở trình độ
cao hơn. Con người bằng năng lực nhận thức và thực tiễn, phát hiện và giải quyết mâu
thuẫn, thiết lập sự phù hợp mới làm cho quá trình sản xuất phát triển đạt tới một nấc
thang cao hơn. C.Mác khẳng định: "Tới một giai đoạn phát triển nào đó của chúng, 38
các lực lượng sản xuất vật chất của xã hội mâu thuẫn với những quan hệ sản xuất hiện
có...trong đó từ trước tới nay các lực lượng sản xuất vẫn phát triển. Từ chỗ là các hình
thức phát triển của lực lượng sản xuất, những quan hệ ấy trở thành những xiềng xích
của các lực lượng sản xuất. Khi đó bắt đầu thời đại một cuộc cách mạng xã hội".
+ Quy luật quan hệ sản xuất phù hợp với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất là
quy luật phổ biến tác động trong toàn bộ tiến trình lịch sử nhân loại. Sự tác động biện
chứng giữa lực lượng sản xuất với quan hệ sản xuất làm cho lịch sử xã hội loài người
là lịch sử kế tiếp nhau của các phương thức sản xuất, từ phương thức sản xuất cộng
sản nguyên thuỷ qua phương thức sản xuất chiếm hữu nô lệ, phương thức sản xuất
phong kiến, phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa và đang phát triển đến phương
thức sản xuất cộng sản chủ nghĩa.
+ Trong xã hội xã hội chủ nghĩa, do những điều kiện khách quan và chủ quan quy
định, quy luật quan hệ sản xuất phù hợp với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất
có những đặc điểm tác động riêng. Sự phù hợp giữa quan hệ sản xuất với trình độ phát
triển của lực lượng sản xuất đòi hỏi tất yếu thiết lập chế độ công hữu về tư liệu sản
xuất chủ yếu. Phương thức sản xuất xã hội chủ nghĩa dần dần loại trừ đối kháng xã
hội. Sự phù hợp không diễn ra “tự động”, đòi hỏi trình độ tự giác cao trong nhận thức
và vận dụng quy luật. Quan hệ biện chứng giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản
xuất trong xã hội xã hội chủ nghĩa có thể bị “biến dạng” do nhận thức và vận dụng không đúng quy luật.
- Ý nghĩa trong đời sống xã hội
+ Quy luật quan hệ sản xuất phù hợp với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất có
ý nghĩa phương pháp luận rất quan trọng. Trong thực tiễn, muốn phát triển kinh tế
phải bắt đầu từ phát triển lực lượng sản xuất, trước hết là phát triển lực lượng lao
động và công cụ lao động. Muốn xoá bỏ một quan hệ sản xuất cũ, thiết lập một quan
hệ sản xuất mới phải căn cứ từ trình độ phát triển của lực lượng sản xuất, không phải
là kết quả của mệnh lệnh hành chính, của mọi sắc lệnh từ trên ban xuống, mà từ tính
tất yếu kinh tế, yêu cầu khách quan của quy luật kinh tế, chống tuỳ tiện, chủ quan, duy tâm, duy ý chí.
+ Nhận thức đúng đắn quy luật này có ý nghĩa rất quan trọng trong quán triệt, vận
dụng quan điểm, đường lối, chính sách, là cơ sở khoa học để nhận thức sâu sắc sự đổi
mới tư duy kinh tế của Đảng Cộng sản Việt Nam. Trong quá trình cách mạng Việt
Nam, đặc biệt trong sự nghiệp đổi mới toàn diện đất nước hiện nay, Đảng Cộng sản
Việt Nam luôn luôn quan tâm hàng đầu đến việc nhận thức và vận dụng đúng đắn
sáng tạo quy luật này, đã đem lại hiệu quả to lớn trong thực tiễn. Nền kinh tế thị
trường định hướng xã hội chủ nghĩa là mô hình kinh tế tổng quát, là sự vận dụng quy
luật quan hệ sản xuất phù hợp với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất trong
phát triển kinh tế ở Việt Nam hiện nay.
* Đảng Cộng Sản Việt Nam đã vnaj dụng quy luật:
a. Những sai lầm về quy luật quan hệ sản xuất – lực lượng sản xuất trước kia
- Trong tiến trình lãnh đạo và quản lý đất nước của Đảng và Nhà nước ta trong suốt 39
mấy chục năm qua, thực tiễn cho thấy những mặt được cũng như những mặt cũng như
hạn chế trong quá trình nắm bắt và vận dụng các quy luật kinh tế cũng như quy luật
quan hệ sản xuất – lực lượng sản xuất vào thực tiễn ở nước ta, với đặc điểm của nước
ta là Nước nông nghiệp, nghèo nàn, lạc hậu, lực lượng sản xuất thấp kém, con trâu đi
trước cái cày đi sau, trình độ quản lý thấp cùng với nền sản xuất nhỏ tự cấp, tự túc là
chủ yếu. Mặt khác Nước ta là nước thuộc địa nửa phong kiến lại phải trải qua hai cuộc
chiến tranh, nhiều năm bị đế quốc Mỹ bao vây cấm vận nhiều mặt, nhất là về kinh tế.
- Do vậy lực lượng sản xuất chưa có điều kiện phát triển. Sau khi giành được chính
quyền, trước yêu cầu xây dựng CNXH trong điều kiện nền kinh tế kém phát triển,
Nhà nước ta đã dùng sức mạnh chí trị tư tưởng để xóa bỏ nhanh chế độ tư hữu,
chuyển sang chế độ công hữu với hai hình thức toàn dân và tập thể, lúc đó được coi là
điều kiện chủ yếu, quyết định, tính chất, trình độ xã hội hoá sản xuất cũng như sự
thắng lợi của CNXH ở nước ta. Song trong thực tế cách làm này đã không mang lại
kết quả như mong muốn, vì nó trái quy luật QHSX phải phù hợp với tính chất và trình
độ của LLSX, đã để lại hậu quả là:
+ Thứ nhất: Đối với những người sản xuất nhỏ (nông dân, thợ thủ công, buôn bán
nhỏ) thì tư hữu về TLSX là phương thức kết hợp tốt nhất giữa sức lao động và TLSX.
Việc tiến hành tập thể nhanh chóng TLSX dưới hình thức cá nhân bị tập trung dưới
hình thức sở hữu công cộng, người lao động bị tách khỏi TLSX, không làm chủ được
quá trình sản xuất, phụ thuộc vào lãnh đạo HTX, họ cũng không phải là chủ thể sở
hữu thực sự dấn đến TLSX trở thành vô chủ, gây thiệt hại cho tập thể.
+ Thứ hai: Kinh tế quốc doanh thiết lập tràn lan trong tất cả các ngành. Về pháp lý
TLSX cũng thuộc sở hữu toàn dân, người lao động là chủ sở hữu có quyền sở hữu chi
phối, định đoạt TLSX và sản phẩm làm ra nhưng thực tế thì người lao động chỉ là
người làm công ăn lương, chế độ lương lại không hợp lý không phản ánh đúng số
lượng & chất lượng lao động của từng cá nhân đã đóng góp. Do đó chế độ công hữu
về TLSX cùng với ông chủ của nó trở thành hình thức, vô chủ, chính quyền (bộ,
ngành chủ quản) là đại diện của chủ sở hữu là người có quyền chi phối, đơn vị kinh tế
mất dần tính chủ động, sáng tạo, mất động lực lợi ích, sản xuất kinh doanh kém hiệu
quả nhưng lại không ai chịu trách nhiệm, không có cơ chế giàng buộc trách nhiệm,
nên người lao động thờ ơ với kết quả hoạt động của mình.
- Đây là căn nguyên nảy sinh tiêu cực trong phân phối, chỉ có một số người có quyền
định đoạt phân phối vật tư, vật phẩm, đặc quyền đặc lợi.
- Tuy vậy, trong quá trình lãnh đạo xã hội đẩy mạnh phát triển kinh tế Đang ta đang
vận dụng quy luật sao cho quan hệ sản xuất luôn luôn phù hợp với tính chất và trình
độ của lực lượng sản xuất, trên thực tế Đảng và Nhà nước ta đang từng bước điều
chỉnh quan hê san xuất cả tầm vi mô và vĩ mô thời coi trọng việc đẩy mạnh phát triển
lực lương san xuất. Điều đó đã có một tác động tích cực đối với nền kinh tế nước ta.
b. Sự hình thành và phát triển nền kinh tế nhiều thành phần trong giai đoạn hiện nay ở nước ta
- Nhìn thẳng vào sự thật chúng ta thấy rằng, trong thời gian qua do quá cường điệu 40
vai trò của quan hệ sản xuất do quan niệm không đúng về mối quan hệ giữa sở hữu và
quan hệ khác, do quên mất điều cơ bản là nước ta quá độ đi lên chủ nghĩa xã hội từ
một xã hội tiền tư bản chủ nghĩa. Đồng nhất chế độ công hữu với chủ nghĩa xã hội lẫn
lộn đồng nhất giữa hợp tác hoá và tập thể hoá. Không thấy rõ các bước đi có tính qui
luật trên con đường tiến lên CNXH nên đã tiến hành ngay cuộc cải tạo xã hội chủ
nghĩa đối với nền kinh tế quốc dân và xét về thực chất là theo đường lối “đẩy mạnh
cải tạo xã hội chủ nghĩa, đưa quan hệ sản xuất đi trước mở đường cho lực lượng sản
xuất phát triển. Thiết lập chế độ công hữu thuần nhất giữa hai hình thức sở hữu toàn
dân và tập thể”. Quan niệm cho rằng có thể đưa quan hệ sản xuất đi trước để tạo địa
bàn rộng rãi, thúc đẩy lực lượng sản xuất phát triển đã bị bác bỏ. Sự phát triển của lực
lượng sản xuất xã hội này đã mâu thuẫn với những cái phân tích trên.
- Nhưng thực ra mâu thuẫn giữa yêu cầu phát triển lực lượng sản xuất với những hình
thức kinh tế – xã hội xa lạ được áp đặt một cách chủ quan kinh tế thích hợp cần thiết
cho lực lượng sản xuất mới nảy sinh và phát triển. Khắc phục những hiện tượng tiêu
cực trên là cần thiết về mặt này trên thực tế chúng ta chưa làm hết nhiệm vụ mình
phải làm. Phải giải quyết đúng đắn giữa mâu thuẫn lực lượng sản xuất với quan hệ sản
xuất từ đó khắc phục những khó khăn và tiêu cực của nền kinh tế. Thiết lập quan hệ
sản xuất mới với những hình thức và bước đi phù hợp với trình độ phát triển của lực
lượng sản xuất luôn luôn thúc đẩy sản xuất phát triển với hiệu quả kinh tế cao.
- Trên cơ sở củng cố những đỉnh cao kinh tế trong tay nhà nước cách mạng. Cho phép
phục hồi và phát triển chủ nghĩa tư bản và luôn bán tự do rộng rãi có lợi cho sự phát
triển sản xuất. Mới đây các nhà báo của nước ngoài phỏng vấn Tổng bí thư Lê Khả
Phiêu rằng “với một người có bằng cấp về quân sự nhưng không có bằng cấp về kinh
tế ông có thể đưa nước Việt Nam tiến lên không”, trả lời phỏng vấn Tổng bí thư
khẳng định rằng Việt Nam chúng tôi khác với các nước ở chỗ chúng tôi đào tạo một
người lính thì người lính ấy phải có khả năng cầm súng và làm kinh tế rất giỏi, và ông
còn khẳng định là không chấp nhận Việt Nam theo con đường chủ quan của tư bản,
nhưng không phải triệt tiêu tư bản trên đất nước Việt Nam và vẫn quan hệ với chủ
nghĩa tư bản trên cơ sở có lợi cho đôi bên và như vậy cho phép phát triển thành phần
kinh tế tư bản là sáng suốt. Quan điểm từ đại hội VI cũng đã khẳng định không nhưng
khôi phục thành phần kinh tế tư bản tư nhân và kinh tế cả thế mà phải phát triển
chúng rộng rãi theo chính sách của Đảng và Nhà nước.
- Nhưng điều quan trọng là phải nhận thức được vai trò của thành phần kinh tế nhà
nước trong thời kỳ quá độ. Để thực hiện vai trò này một mặt nó phải thông qua sự nêu
gương về các mặt năng suất, chất lượng và hiệu quả. Thực hiện đầy đủ đối với nhà
nước. Đối với thành phần kinh tế tư bản tư nhân và kinh tế cá thể thực hiện chính sách
khuyến khích phát triển. Tuy nhiên với thành phần kinh tế này phải có những biện
pháp để cho quan hệ sản xuất thực hiện phù hợp với tính chất và trình độ phát triển
của lực lượng sản xuất trong thời kỳ quá độ. Vì như thế mới thực sự thúc đẩy sự phát
triển của lực lượng lao động. 41
- Ở nước ta trong giai đoạn hiện nay, phát triển kinh tế tập trung ở hai lực lượng
chính: lực lượng sản xuất của doanh nghiệp nhà nước (thường gọi là quốc doanh,
thuộc thành phần kinh tế nhà nước); lực lượng sản xuất ngoài quốc doanh (thường gọi
là dân doanh, thuộc kinh tế tư nhân).
- Ông bà ta thường nói: muốn biết bơi phải nhảy xuống nước. Còn Lênin, trong tác
phẩm Chính sách kinh tế mới và những nhiệm vụ của các Ban giáo dục chính trị, đã
viết: “Hoặc là tất cả những thành tựu về mặt chính trị của chính quyền X ô viết sẽ tiêu
tan, hoặc là phải làm cho những thành tựu ấy đứng vững trên một cơ sở kinh tế. Cơ sở
này hiện nay chưa có. Đấy chính là công việc mà chúng ta cần bắt tay vào làm đúng
theo quy luật quan hệ sản xuất phải phù hợp với tính chất và trình độ phát triển của lực lượng sản xuất.
c. Công nghiệp hoá vận dụng tuyệt vời quy luật quan hệ sản xuất phù hợp với
tính chất và trình độ phát triển của lực lượng sản xuất trong sự nghiệp đổi mới ở nước ta hiện nay
- Thuộc phạm trù của lực lượng sản xuất và vận động không ngoài biện chứng nội tại
của phương thức sản xuất, vấn đề công nghiệp hoá gắn chặt với hiện đại hoá, trước
hết phải được xem xét từ tư duy triết học. Trước khi đi vào công nghiệp hoá – hiện đại
hoá và muốn thành công trên đất nước thì phải có tiềm lực về kinh tế con người, trong
đó lực lượng lao động là một yếu tố quan trọng. Ngoài ra phải có sự phù hợp giữa
quan hệ sản xuất với tính chất và trình độ phát triển lực lượng sản xuất đây mới là nhân tố cơ bản nhất.
- Đất nước ta đang trong quá trình công nghiệp hoá – hiện đại hoá với tiềm năng lao
động lớn cần cù, thông minh, sáng tạo và có kinh nghiệm lao động nhưng công cụ của
chúng ta còn thô sơ. Nguy cơ tụt hậu của đất nước ngày càng được khắc phục. Đảng
ta đang triển khai mạnh mẽ một số vấn đề của đất nước về công nghiệp hoá – hiện đại
hoá trước hết trên cơ sở một cơ cấu sở hữu hợp quy luật gắn liền với một cơ cấu các
thành phần kinh tế hợp qui luật, cũng như cơ cấu một xã hội hợp giai cấp. Cùng với
thời cơ lớn, những thử thách ghê gớm phải vượt qua để hoàn thành sự nghiệp công
nghiệp hoá – hiện đại hoá đất nước vì dân giàu nước mạnh công bằng văn minh hãy
còn phía trước mà nội dung cơ bản trong việc thực hiện là phải nhận thức đúng đắn về
qui luật quan hệ sản xuất phù hợp với tính chất và trình độ phát triển của lực lượng
sản xuất trong giai đoạn hiện nay của nước ta. 42
Câu 8: Sự phát triển các hình thái kinh tế - xã hội là một quá trình lịch sử - tự nhiên:
sơ đồ cấu trúc của phương thức sản xuất? Khoa học- công nghệ trở thành lực lượng
sản xuất trực tiếp? Sự phát triển các hình thái kinh tế - xã hội là một tiến trình lịch sử
- tự nhiên? Tính tất yếu đi lên xã hội cộng sản chủ nghĩa?
Sơ đồ cấu trúc của phương thức sản xuất Phươ ng thứ c s n xuấất ả L c l ự ượ ng sả n Quan hệ sả n xuấất xuấất Quan hệ quả n Quan hệ phấn Người lao T li ư ệ u sả n Quan h s ệ ở lý và trao đ i ổ phôấi sản phẩ m động xuấất h u vềề ữ TLSX hoạ t độ ng lao động Th l ể ự c Trí lực T li ư ệ u lao Đôấi tượng lao động động Công cụ lao Phươ ng tệ n động lao động
Khoa học công nghệ trở thành lực lượng sản xuất trực tiếp
- Khoa học trở thành lực lượng sản xuất trực tiếp là đặc điểm lớn nhất của cách mạng
khoa học kĩ thuật ngày nay. Nếu như các phát minh lớn của cuộc cách mạng công
nghiệp thế kỉ XVIII như: máy hơi nước, máy phát điện… chủ yếu bắt nguồn từ những
cải tiến về kĩ thuật, những người phát minh không phải những nhà khoa học mà là
những người lao động trực tiếp thì những phát minh của khoa học – công nghệ có
nguồn gốc từ nghiên cứu khoa học. Khoa học đi trước mở đường cho kĩ thuật. Đến
lượt mình, kĩ thuật lại đi trước mở đường cho sản xuất. Đầu tư vào khoa học mang lại 43
hiệu quả ngày càng cao. Thời gian nghiên cứu khoa học đến ứng dụng vào sản xuất được rút ngắn lại.
- Trong thời đại ngày nay, khoa học công nghệ đã trở thành lực lượng sản xuất trực
tiếp là do những thành tựu khoa học đã được áp dụng trực tiếp vào lĩnh vực sản xuất
vật chất. Nghĩa là khoa học đã được vật chất hóa vào các yếu tố của lực lượng sản
xuất. Chẳng hạn như nhờ các nghiên cứu cải tiến khoa học kỹ thuật mà các công cụ
lao động ngày càng được cải tiến đem lại năng suất lao động cao hơn, người lao động
cũng càng ngày càng có điều kiện để tiếp cận với những tri thức khoa học mới để góp
phần tạo ra những dạng sản xuất mới.
- VD: Từ những nghiên cứu khoa học, rất nhiều những loại vật liệu mới, những ngành
sản xuất mới ra đời, góp phần đáp ứng ngày càng tốt hơn nhu cầu của con người…
- Khoa học kỹ thuật và sản xuất gắn bó với nhau, tác động nhau, hỗ trợ nhau cùng
phát triển. Sản xuất đặt ra những yêu cầu đòi hỏi khoa học kỹ thuật phải nghiên cứu,
giải quyết để thúc đẩy sản xuất phát triển.
- Và như vậy khoa học "trở thành" chứ không phải "là" lực lượng sản xuất. Trở thành
ở đây có nghĩa là khoa học đã được vật chất hóa vào yếu tố người lao động và công
cụ lao động. Vì khoa học thuộc ý thức xã hội còn lực lượng sản xuất là vật chất. Ý
thức không thể là vật chất được cũng như khoa học nếu không có sự ứng dụng vào
sản xuất nhằm cải tạo tư liệu sản xuất, nâng cao trình độ lao động... thì cũng chưa thể
trở thành lực lượng sản xuất.
Sự phát triển các hình thái kinh tế - xã hội là một quá trình lịch sử - tự nhiên
 Phạm trù hình thái kỉnh tế - xã hội
- Trên lập trường duy vật lịch sử, các nhà kinh điển mácxít khẳng định, những quan
hệ vật chất của xã hội là quan hệ cơ bản quyết định các quan hệ xã hội khác và chỉ ra
cấu trúc hiện thực của một xã hội cụ thể thông qua phạm trù hình thái kinh tế - xã hội.
- Hình thái kinh tế - xã hội là một phạm trù cơ bản của chủ nghĩa duy vật lịch sử dùng
để chỉ xã hội ờ từng nấc thang lịch sừ nhất định với một kiểu quan hệ sản xuất đặc
trưng cho xã hội đó, phù hợp với một trình độ nhất định của lực lượng sản xuất và 44
một kiến trúc thượng tầng tương ứng được xây dựng trên quan hệ sản xuất đặc trưng ấy.
- Phạm trù hình thái kinh tế - xã hội chỉ ra kết cấu xã hội trong mỗi giai đoạn lịch sử
nhất định bao gồm ba yếu tố cơ bản, phồ biến: Lực lượng sản xuất: quan hệ sản xuất
(cơ sở hạ tâng); kiến trúc thượng tầng. Lực lượng sản xuất là nền tàng vật chất của xã
hội, tiêu chuẩn khách quan để phân biệt các thời đại kinh tế khác nhau, yếu tố xét đến
cùng quyết định sự vận động, phát triển của hình thái kinh tế - xã hội. Quan hệ sản
xuất là quan hệ khách quan, cơ bản, chi phối và quyết định mọi quan hệ xã hội, đồng
thời là tiêu chuẩn quan trọng nhất để phân biệt bản chất các chế độ xã hội khác nhau.
Kiến trúc thượng tầng là sự thể hiện các mối quan hệ giữa người với người trong lĩnh
vực tinh thần, tiêu biểu cho bộ mặt tinh thần của đời sống xã hội.
- Đây là sự trừu tượng hoá, khái quát hóa những mặt, những yếu tố chung nhất, phồ
biến nhất của mọi xã hội ở bất kỳ giai đoạn lịch sử nào. Phạm trù hình thái kinh tế -
xã hội không chỉ mang tính trừu tượng, mà còn mang tính cụ thể, cho phép xem xét
xã hội ở tùng quốc gia, dân tộc, trong từng giai đoạn lịch sử cụ thể với các tiêu chí có
thể xác định được với một quan hệ sản xuất đặc trưng, một trình độ phát triền lục
lượng sản xuất nhất định và một kiểu kiến trúc thượng tiêu biểu cho bộ mặt tinhh thần
của xã hội đó. Và như vậy đem lại một nhận thức sâu sắc cho con người, đem lại tính
cụ thể trong tư duy về lịch sử xã hội. Sau khi trừu tượng hóa từng mặt, từng yếu tố cơ
bản của lịch sử xã hội, phạm trù hình thái kinh tế - xã hội đem lại một sự nhận thức
tổng hợp và sâu sắc về xã hội loài người ở từng giai đoạn lịch sử nhất định.
 Tiến trình lịch sử - tự nhiên của xã hội loài người
- Ba yếu tố cơ bản: lực lượng sản xuất, quan hệ sán xuất (cơ sở hạ tầng) và kiến trúc
thượng tầng tác động biện chứng, tạo nên sự vận động, phát triển của lịch sử xã hội,
thông qua sự tác động tồng hợp của hai quy luật cơ bản là quy luật quan hệ sàn xuất
phù hợp với trình độ của lực lượng sản xuất và quy luật về mối quan hệ biện chứng
giữa cơ sờ hạ tầng và kiến trúc thượng tầng của xã hội.
- Sự vận động phát triền của xã hội bắt đầu từ sự phát triển của lực lượng sản xuất mà
trước hết là sự biến đổi, phát triển của công cụ sản xuất và sự phát triển về tri thức, 45

Bài tập nhóm đề cương ôn tập - Triết học Mác-Lê nin | Trường Đại học Tài nguyên và Môi trường Hà Nội

Thông tin :

Tài liệu liên quan:

Tài liệu bài triết | Trường Đại học Tài Nguyên và Môi Trường Hà Nội

Mối quan hệ biện chứng giữa tồn tại xã hội và ý thức xã hội - Triết học Mác-Lê nin | Trường Đại học Tài nguyên và Môi trường Hà Nội

Đề cương chi tiết học phần - Triết học Mác-Lê nin | Trường Đại học Tài nguyên và Môi trường Hà Nội

Nguyên lý của mối liên hệ phổ biến - Triết học Mác-Lê nin | Trường Đại học Tài nguyên và Môi trường Hà Nội

Bài thảo luận nhóm ôn tập - Triết học Mác-Lê nin | Trường Đại học Tài nguyên và Môi trường Hà Nội