Giáo lý về Thực hành Tín ngưỡng Thờ Mẫu Tam Phủ | Quy hoạch du lịch | Đại học Tôn Đức Thắng

Hệ thống giáo lý:
Trình diễn các giá hát văn hầu đồng trong Lễ Tổng kết Liên Tín ngưỡng thờ
Mẫu Hà Nội 2014. (Ảnh: Anh Tuấn/TTXVN)  Dựa trên nền tảng:
Di sản Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu của người Việt hình thành và phát triển
trên nền tảng của tín ngưỡng thờ nữ thần. Đây là một hình thức thờ cúng người
mẹ hóa thân ở các miền như là trời, sông nước, rừng núi; sự hỗn dung tôn giáo
bản địa của người Việt và một số yếu tố của tôn giáo du nhập như Đạo giáo,
Phật giáo. Trong suốt quá trình hình thành và phát triển của mình, đạo Phật và
tín ngưỡng thờ Mẫu dân gian luôn luôn gắn bó và có mối quan hệ tương giao
với nhau; cùng nương tựa, dung hoà, bổ sung lẫn nhau. Do đạo Phật và tín
ngưỡng thờ Mẫu đều được hình thành và phát triển trên mảnh đất Việt, cùng
dựa trên nền tảng của hệ tín ngưỡng nông nghiệp (hay hệ tín ngưỡng dân gian)
bản địa nên trong chúng chứa đựng nhiều yếu tố văn hoá tương đồng. Một dẫn
chứng tiêu biểu cho mối giao duyên giữa đạo Phật với tín ngưỡng thờ Mẫu là
trong lễ hội Phủ Giầy được tổ chức hàng năm vào đầu tháng 3 âm lịch, ngoài
phần nghi lễ trọng thể dâng hương tưởng niệm Mẫu Liễu Hạnh còn có những
cuộc rước “Thỉnh kinh” diễn ra như sau: mồng 4 từ Phủ Giáp Ba (đền Bảo Ngũ)
sang chùa Thông, mồng 5 từ Phủ Vân Cát sang chùa Dần, mồng 6 là cuộc rước
lớn từ Phủ Tiên Hương đến chùa Gôi và ngược trở lại. Theo quan niệm dân gian
thì đó là sự biểu hiện việc quy theo đạo Phật của Mẫu Liễu Hạnh.
Từ thế kỷ 16, việc thực hành tín ngưỡng này trở thành một sinh hoạt văn hóa có
ảnh hưởng sâu rộng trong đời sống xã hội và tâm thức người dân Việt Nam.
Trong quá trình phát triển, Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người
Việt có những biến chuyển thích ứng với sự thay đổi của xã hội. Tuy nhiên, dù
ở giai đoạn nào, tín ngưỡng này vẫn luôn hướng đến cuộc sống thực tại của con
người với ước vọng về sức khỏe, tài lộc, may mắn – những ước muốn vĩnh hằng của con người.
“Chính điều này góp phần quan trọng tạo nên màu sắc văn hóa bản địa, sự khác
biệt của tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ so với những tín ngưỡng khác,” theo giáo
sư Ngô Đức Thịnh – Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu và Bảo tồn Văn hóa Tín ngưỡng Việt Nam.
Trong cuộc kháng chiến chống Tống, tín ngưỡng thờ Mẫu khẳng định vai trò
đối với vận mệnh dân tộc và đã phát triển gắn với những con người phụ nữ có
thật được huyền thoại hóa thành Thánh Mẫu là Nguyên phi Ỷ Lan. Nguyên phi
Ỷ Lan vốn là một thôn nữ, được Vua tuyển dụng làm phi và với đức độ, tài
năng giúp Vua lo việc nước. Với hai lần nhiếp chính dẹp thù trong và chống
giặc ngoài cùng một lúc đã nâng tín ngưỡng thờ Mẫu Việt Nam lên tầm cao
mới. Với công đức của Nguyên phi Ỷ Lan, nhân dân ta đã tôn vinh Bà như một
vị thánh bằng việc xây dựng đền thờ và các lễ hội hàng năm để tô thắm giá trị, ý
nghĩa văn hóa dân tộc của tín ngưỡng Mẫu đối với vận mệnh đất nước.
Thánh Mẫu Liễu Hạnh lại được huyền thoại hóa khác với Nguyên phi Ỷ Lan.
Nguồn gốc lại là một tiên nữ trên trời do đánh vỡ cái ly ngọc quý và bị đầy
xuống trần gian rồi gần gũi, hòa mình vào cuộc sống thực của người lao động.
Sau khi về trời, nhưng vì nhớ cõi trần nên đã giáng thế lần hai. Khác biệt với lần
trước, lần này Liễu Hạnh đi chu du khắp thiên hạ và trừng phạt những kẻ thất
đức, trong đó có cả hoàng tử con vua ngỗ ngược. Mặc dù có nhiều dấu hiệu của
huyền thoại thể hiện tư duy trừu tượng của dân chúng tăng lên, nhưng vẫn mang
đặc trưng của cách tạo thần, tạo thành đậm sắc thái Việt Nam. Nó cũng nằm
trong cái chung của niềm tôn kính nữ thần đất Việt và là bậc siêu thoát thanh
cao trong sự thống nhất giữa Tiên - Phật - Thánh - Thần, đồng thời là khát vọng
yêu thương nơi trần gian, là cốt cách, tâm hồn, đức hạnh của người phụ nữ Việt
Nam trinh - từ - hiếu - thuận. Những phẩm giá đó trở thành bậc “Mẫu nghi thiên
hạ”, một trong “tứ bất tử” của văn hóa tôn giáo dân tộc ta.
Ngoài những dấu ấn lịch sử trên còn có những biểu hiện khác của phát triển
Thánh Mẫu Việt Nam. Vẫn theo mô tuýp tạo thần, tạo Thánh Mẫu của cộng
đồng người Việt sống với nền văn minh lúa nước, phải đoàn kết chống thiên
nhiên khắc nghiệt và chống giặc ngoại xâm tàn bạo thì còn biết bao những
Thánh Mẫu ở từng địa phương, từng vùng và từng thời đại cụ thể. Chẳng hạn
như: Tiên Dung Công Chúa gắn với Chử Đồng Tử ở Hưng Yên; Bà Chúa Kho ở
Bắc Ninh, Bà Chúa núi Bà Đen ở Tây Ninh, Vương Mẫu (Mẹ của Thánh Gióng)
ở Hà Nội... Nho giáo với tư tưởng trọng nam khinh nữ" khi vào Việt Nam,
những quan niệm về coi thường phụ nữ đã mất đi rất nhiều bởi sự tôn vinh vai
trò người mẹ, mà biểu hiện tập trung ở tín ngưỡng thờ Mẫu Việt Nam. Cái nhân
của cá nhân bậc quân tử lại mang tính đại chúng, tính dân tộc rất cao và góp
phần tích cực vào bảo vệ độc lập chủ quyền đất nước.
Thiên Chúa giáo với vai trò tối cao của Đức Chúa Giêsu ở nước ngoài, nhưng
khi du nhập vào Việt Nam thì vị trí Đức Mẹ Maria lại được nâng cao lên.
Những sự kiện lịch sử đó cho thấy, mặc dù sự xâm nhập của các tôn giáo, các
đạo nước ngoài vào Việt Nam có sức mạnh rất lớn, được “hộ tống” bởi chính
trị, quân sự, nhưng đều bị “Việt Nam hóa” bởi tín ngưỡng thờ Mẫu.
Hình ảnh Mẹ Việt Nam Anh hùng thời đại Hồ Chí Minh là biểu tượng sáng
ngời minh chứng cho sự tôn vinh người phụ nữ. Sự tôn vinh Mẹ Việt Nam Anh
hùng chính là tiếp nối truyền thống phát triển tín ngưỡng thờ Mẫu Việt Nam và
mang bản sắc văn hóa tôn giáo dân tộc sâu sắc.
Tam phủ trong tín ngưỡng thờ Mẫu tương ứng với các miền khác nhau trong vũ
trụ: Thiên phủ (miền Trời), Nhạc phủ (miền rừng núi) và Thoải phủ (miền sông nước). Trong khi nhiều tôn giáo, tín ngưỡng khác hướng đến sự siêu thoát, cuộc sống sau cái chết hoặc sự phù hộ của linh hồn người đã khuất với người còn sống thì đạo Mẫu hướng con người về
cuộc sống thực tại với những nhu cầu thực tế, đời thường: Phúc- Lộc-Thọ.
Tác phẩm: Quan lớn Đệ Nhất II (sáng tác 2014) - hoạ sĩ Trần Tuấn Long
 Những bộ kinh quan trọng:
Theo giáo sư Ngô Đức Thịnh, hệ thống điện thần đạo Mẫu bao gồm: Ngọc
Hoàng, Phật Bà Quan Âm, Tam tòa Thánh Mẫu, Quan lớn (từ 5-10 vị), Chầu bà
(từ 4-12 chầu bà), Ông Hoàng (từ 5-10 vị), Vương cô (12 vị), Vương cậu (12
vị), Ngũ hổ và Ông lốt (rắn). Sự khác nhau về số lượng các vị thánh trong từng
hàng (quan, chầu, ông hoàng, cô, cậu) do tồn tại những khác biệt trong quan
niệm ở các vùng miền khác nhau.
1. Ngọc Hoàng là vị Thánh được thờ với tư cách Vua Cha trong đạo Mẫu,
có bàn thờ riêng trong các đền, phủ. Tuy nhiên, trong các nghi lễ, tâm
thức dân gian, vai trò của Ngọc Hoàng lại khá mờ nhạt.
2. Phật Bà Quan Âm là vị Bồ Tát của đạo Phật. Giáo sư Ngô Đức Thịnh cho
biết, theo thư tịch cổ và huyền thoại, Phật Bà đã giải cứu công chúa Liễu
Hạnh trong một trận kịch chiến. Từ ân đức đó, công chúa Liễu Hạnh đã
quy y và mở đường cho sự hội nhập giữa đạo Mẫu dân gian và Phật giáo.
Bởi vậy, trong điện thần đạo Mẫu (cũng như trong nhiều nghi lễ đạo
Mẫu), Phật Bà Quan Âm đều hiện diện.
3. Tam phủ trong tín ngưỡng thờ Mẫu tương ứng với các miền khác nhau
trong vũ trụ: Thiên phủ (miền Trời), Nhạc phủ (miền rừng núi) và Thoải phủ (miền sông nước).
4. Đứng đầu mỗi phủ là một vị thánh Mẫu: Mẫu Thượng Ngàn (Mẫu đệ nhị)
trông coi miền rừng núi, địa bàn sinh sống chính của nhiều dân tộc thiểu
số; Mẫu Thượng Thiên (Mẫu đệ nhất) cai quản bầu trời, làm chủ các
quyền năng mây mưa, gió bão, sấm chớp…; và Mẫu Thoải (Mẫu đệ tam)
trông coi các miền sông nước, giúp ích cho nghề trồng lúa nước và ngư nghiệp.
Theo nhà nghiên cứu Ngô Đức Thịnh, trong điện thần Tam phủ, Thánh Mẫu
Liễu Hạnh luôn đồng nhất với Mẫu Thượng Thiên, ngồi chính giữa và mặc
trang phục màu đỏ, bên trái là Mẫu Thoải (trang phục màu trắng) và bên phải là
Mẫu Thượng Ngàn (trang phục màu xanh). Về nguồn gốc, bà là tiên nữ giáng
trần, sau đó quy y Phật giáo và được tôn vinh là “Mẫu nghi thiên hạ,” một trong
bốn vị thánh bất tử của người Việt. Mẫu Liễu Hạnh và Đức Thánh Trần (Hưng
Đạo Đại Vương Trần Quốc Tuấn) đã trở thành biểu tượng của sự kết hợp giữa
thần linh và đời thường, giữa nhu cầu tâm linh, khát vọng hướng về các giá trị
chân-thiện-mỹ với khát với việc chữa bệnh trừ tà, giúp đỡ con người trong
những hoàn cảnh khó khăn… Các Thánh Mẫu có nguồn gốc không chỉ là người
Kinh mà còn thuộc các dân tộc thiểu số như người Tày, Nùng, Dao… Bên cạnh
đó, trong khoảng 50 vị thần mà đạo Mẫu tôn thờ, có nhiều vị vốn là những nhân
vật lịch sử, được thần linh hóa như Trần Hưng Đạo, Phạm Ngũ Lão… Điều đó
cho thấy di sản Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt thể
hiện rất rõ truyền thống uống nước nhớ nguồn, chủ nghĩa yêu nước được tâm
linh hóa, ý thức về sự giao lưu văn hóa và mối quan hệ bình đẳng, gắn bó giữa các dân tộc.
Phủ Tây Hồ thờ Liễu Hạnh công chúa tức Quỳnh Nga – con gái thứ hai của Ngọc Hoàng. Tài liệu tham khảo:
1. http://www.trungtamtongiao.vn/tin-nguong-tho-mau -trong-moi-quan-he-
voi-tin-nguong-ton-giao-khac/828#:~:text=Do%20đạo%20Phật%20và
%20tín,tố%20văn%20hoá%20tương%20đồng.
2. https://dulichlongviet.com.vn/tin-tuc/tin-nguong-tho-mau -la-gi-tin-
nguong-tho-mau-co-y-nghia-nhu-the-nao.html
3. https://special.vietnamplus.vn/2016/12/06/thomautamphu/#:~:text=hóa
%20bản%20địa-,Di%20sản%20Thực%20hành%20Tín%20ngưỡng
%20thờ%20Mẫu%20Tam%20phủ,như%20Đạo%20giáo%2C%20Phật %20giáo.