Trường Đại học Kinh tế Quốc dân ---------------- TIỂU LUẬN
TRIẾT HỌC MÁC LÊNIN
Đề tài 3: Phân tích quan niệm duy vật biện chứng về mối quan hệ giữa vật chất
và ý thức. Liên hệ với thực tiễn.
Hà Nội 11/2022 MỤC LỤC A. PHẦẦN M Đ
Ở ẦẦU...............................................................................................................................3 B. PHẦẦN N I DUNG Ộ
............................................................................................................................5 I. C SƠ LÍ LU Ở N CHUNG C Ậ A QU Ủ AN NI M DUY V Ệ T BI
Ậ N CHÚNG VỀẦ MỐỐI QUAN Ệ H BI Ệ N CH Ệ NG Ứ GI A V Ữ T CHẦỐT V Ậ
À Ý THỨC................................................................................................................5 1. Ph m trù vềề v ạ
t chấất và các hình th ậ c tồền t ứ i c ạ a v ủ t chấất ậ
.........................................................5
1.1. Các quan ni m c ệ a triếết h ủ c vếề ph ọ m trù v ạ t c
ậ hấết...................................................................5 1.2. Ph ng th ươ c tồền ứ t i c ạ a v ủ t chấết ậ
............................................................................................6
1.3. Tính thồếng nhấết v t chấết c ậ a thếế gi ủ i
ớ ......................................................................................7 2. Ph m
ạ trù vềề ý thức.....................................................................................................................7
2.1. Khái ni m, ệ
nguồền gồếc c a
ủ ý thức.............................................................................................7 2.2. B n
ả chấết và kếết cấếu c a ý th ủ c
ứ .................................................................................................8
2.3. Mồếi quan h gi ệ a v ữ
t chấết và ý th ậ c
ứ .......................................................................................9 II. V N Ậ D NG MỐỐI QU Ụ AN H GIỆ A V Ữ T CHẦỐT V Ậ À Ý TH C NHẰẦM LI Ứ ỀN H V Ệ I TH Ớ C TIỀỄN Ự ...............11 1.
V n d ng mồếi quan h ậ ụ
giệ a vữ t chấết và ý th ậ
c vào mồếi quan h ứ gi ệ a
ữ kinh tếế - chính tr .
ị .........11 2. V n d
ậ ng mồếi quan h ụ gi ệ a v ữ
t chấết và ý th ậ c ứ trong h c t ọ p c ậ
a sinh viến ngày nay ủ ..............12 C. PHẦẦN KỀỐT LU N
Ậ ............................................................................................................................13 D. DANH M C T Ụ ÀI LI U T Ệ HAM KH O
Ả .................................................................................................13 A. PHẦN MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài:
Thế giới vĩ đại xung quanh ta đã trải qua hàng nghìn năm lịch sử, có vô vàn
hiện tượng phong phú, vô vàn sự vật tồn tại đa dạng. Do vậy, nhân loại đã đúc kết
và tích lũy được những tư tưởng và giá trị mang tính thời đại, triết học Mác Lênin
đã được hình thành và trở thành hình thức phát triển cao nhất của chủ nghĩa duy vật
– chủ nghĩa duy vật biện chứng. “Vấn đề cơ bản lớn nhất của mọi triết học, đặc biệt
là của triết học hiện đại, là vấn đề quan hệ giữa tư duy và tồn tại” – Ph. Ăngghen
[Theo giáo trình Triết học Mác Lênin 2021, trang 33].
Vật chất và ý thức là hai khía cạnh tất yếu của cuộc sống con người, thế nhưng
đối với mỗi trường phái sự xuất hiện và chi phối của tư duy và tồn tại là khác nhau.
Ở chủ nghĩa duy tâm, ý thức được coi là tồn tại duy nhất, là tuyệt đối, thế giới vật
chất chỉ là bản sao của do ý thức tinh thần sinh ra. Với chủ nghĩa duy vật siêu hình,
yếu tố vật chất được tuyệt đối hóa mà phủ nhận đi vai trò to lớn của ý thức trong
hoạt động thực tiễn cải tạo hiện thực khách quan. Những vấn đề triết học về mối
quan hệ biến chứng giữa ý thức và vật chất không chỉ định hướng cho cuộc sống
sinh hoạt hàng ngày mà còn là cơ sở, là phương hướng và tôn chỉ cho hoạt động
thực tiễn từ đó phát triển và xây dựng xã hội. Theo lời dặn dò của chủ tịch Hồ Chí
Minh: “Sánh vai với các cường quốc năm châu trên thế giới”, Đảng và Nhà nước ta
đã xác định phần cần nhận thức và vạch ra đường lối phù hợp cũng như những
chính sách đúng đắn trong quán trình phát triển nền kinh tế đất nước nhằm hướng
tới một tương lai “Dân giàu, nước mạnh, xã hội văn minh phát triển”. Việc tiếp thu
nền tảng tri thức của Triết học Mác Lênin về mối liên hệ giữa vật chất và ý thức,
Đảng và Nhà nước ta đã vận dụng mối liên hệ ấy vào mối liên hệ giữa kinh tế và
chính trị, vào đường lối phát triển kinh tế xã hội giúp cho công cuộc công nghiệp
hóa hiện đại hóa nước ta ngày càng phát triển mạnh.
Khi làm bài tiểu luận này, với tư cách là một sinh viên, công dân nước Cộng
hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, em muốn tìm hiểu kĩ hơn về Triết học Mác Lênin,
cụ thể đó là mối quan hệ biện chứng giữa vật chất và ý thức qua đó vận dụng và
liên hệ vào cuộc sống thực tiễn. Do vậy em chọn đề tài nghiên cứu “Phân tích
quan niệm duy vật biện chứng về mối quan hệ giữa vật chất và ý thức. Liên hệ với
thực tiễn”. Mặc dù em đã rất cố gắng nhưng với kiến thức còn hạn chế nên không
tránh khỏi những thiếu sót, vậy nên em mong thầy góp ý và sửa chữa để em có thể
tiến bộ và hoàn chỉnh hơn.
Em xin chân thành cảm ơn thầy!
2. Mục đích nghiên cứu:
Tìm hiểu và phân tích được mối quan hệ tương quan giữa vật chất và ý thức
thông qua quan niệm duy vật biện chứng. Từ đó liên hệ và vận dụng vào thực tiễn
đời sống cụ thể là trong nhận thức cuộc sống học tập, hoạt động thường ngày và đổi
mới phát triển đất nước. 3. Bố cục đề tài:
Bài tiểu luận gồm 3 phần mở đầu, nội dung, kết luận và danh mục tài liệu
tham khảo. Phần nội dung gồm các phần cơ bản như sau:
I. Cơ sở lí luận chung của quan niệm duy vật biện chứng về mối quan hệ giữa vật chất và ý thức.
II. Liên hệ thực tiễn mối quan hệ giữa vật chất và ý thức B. PHẦN NỘI DUNG
I. CƠ SỞ LÍ LUẬN CHUNG CỦA QUAN NIỆM DUY VẬT BIỆN
CHÚNG VỀ MỐI QUAN HỆ BIỆN CHỨNG GIỮA VẬT CHẤT VÀ Ý THỨC
Trong nhiều năm Triết học Mác Lênin đã nhận định: “Vật chất và ý thức có
mối quan hệ biện chứng trong đó vật chất quyết định ý thức còn ý thức tác động
tích cực trở lại vật chất”. Nhận định này đã khẳng định tầm quan trọng của mối
quan hệ giữa vật chất và ý thức, có thể nói đây chính là vấn đề cơ bản, cốt lõi để
phân biệt các trường phái triết học trên thế giới.
1. Phạm trù về vật chất và các hình thức tồn tại của vật chất
1.1. Các quan niệm của triết học về phạm trù vật chất Định nghĩa vật chất
Vật chất với tư cách là phạm trù triết học đã có lịch sử phát triển trên 2500
năm. Từ thời cổ đại xa xưa, trong khi chủ nghĩa duy tâm quan niệm bản chất của
thế giới, cơ sở đầu tiên của mọi sự tồn tại là một bản nguyên tinh thần còn vật chất
được quan niệm là sản phẩm của bản nguyên tinh thần thì chủ nghĩa duy vật quan
niệm: bản chất của thế giới; thực tế của thế giới là vật chất - tồn tại vĩnh viễn tạo
nên mọi sự vật, hiện tượng cùng với những thuộc tính của chúng.
Ở thời đại cận Tây Âu: vẫn tiếp nối quan niệm về vật chất như thời cổ đại
nhưng đi sâu vào việc phân tích sự biểu hiện của vật chất dưới các hình thức cụ thể
trong giới tự nhiên. “Vật chất” được quan niệm là tất cả những gì có thuộc tính của
vật thể như: được hình thành nên từ nguyên tử, có thuộc tính khối lượng, có thể
cảm nhận thông qua các giác quan,... Các quan niệm này đã góp phần giải thích thế
giới từ bản thân cấu tạo vật chất của nó, tuy nhiên chưa bao quát được mọi tồn tại
vật chất, chưa tiếp cận đầy đủ theo giác độ vấn đề cơ bản của triết học. Những hạn
chế ấy được bộc lộ rõ trước sự phát triển mới của khoa học tự nhiên hiện đại và nhu
cầu phát triển của khoa học xã hội.
Trong quá trình đấu tranh chống chủ nghĩa duy tâm, thuyết bất khả tri và phê
phán chủ nghĩa duy vật siêu hình, máy móc, C.MÁc và Ph. Ăngghen đã đưa ra
những tư tưởng vô cùng quan trọng về vật chất. Ăngghen cho rằng vật chất không
có sự tồn tại cảm tính. Ông chỉ rõ các sự vật, hiện tượng dù muôn hình vạn trạng
nhưng vẫn có một đặc tính chung thống nhất là tính vật chất – tính tồn tại độc lập
không lệ thuộc vào ý thức.
V.I. Lênin đã tổng kết và đặc biệt quan tâm đến việc tìm kiếm phương pháp
định nghĩa phạm trù vật chất từ việc kế thừa tư tưởng của những bậc thiên tài đi
trước. Từ đó đưa ra định nghĩa về vật chất một các mới mẻ và phản ánh các khía
cạnh duy vật và lý luận rõ ràng:
“Vật chất là một phạm trù triết học dùng để thực tại khách quan được đem lại
cho con người trong cảm giác, được cảm giác của chúng ta chép lại, chụp lại, phản
ánh, và tồn tại không lệ thuộc vào cảm giác.”
Có thể phân tích định nghĩa của Lênin thành các nội dung cơ bản sau:
Thứ nhất, vật chất là thực tại khách quan – cái tồn tại bên ngoài ý thức và
không lệ thuộc vào ý thức, bất kể sự tồn tại ấy con người đã nhận thức được hay
chưa nhận thức được. Cần phân biệt khái niệm “vật chất” với tư cách là phạm trù
triết học (phạm trù khái quát thuộc tính cơ bản nhất phổ biến nhất của mọi sự tồn
tại vật chất và được xác định từ góc độ giải quyết vấn đề cơ bản của triết học) với
khái niệm “vật chất” được sử dụng trong các khoa học chuyên ngành (khái niệm
dùng để chỉ những dạng vật chất cụ thể, cảm tính; những biểu hiện cụ thể của thế
giới vật chất tự nhiên hay xã hội).
Thứ hai, thuộc tính cơ bản nhất, phổ biến nhất của mọi tồn tại vật chất là thuộc
tính tồn tại khách quan (thực tại khách quan) – là thuộc tính tồn tại ý thức, độc lập,
không phụ thuộc vào ý thức của con người cho dù con người có nhận thức được
hay không nhận thức được nó.
Thứ ba, vật chất dưới những dạng cụ thể của nó là cái có thể gây nên cảm giác
ở con người khi nó trực tiếp hay gián tiếp tác động đến giác quan của con người ; ý
thức của con người là sự phản ánh đối với vật chất, còn vật chất là cái được ý thức phản ánh.
Như vậy, có thể thấy rằng định nghĩa của Lênin vô cùng triệt để, giúp chúng ta
xác định được các nhân tố, vật chất trong đời sống xã hội, có ý nghĩa trực tiếp định
hướng cho nghiên cứu khoa học tự nhiên đi sâu vào nghiên cứu vật chất, khám phá
ra ngày càng nhiều tính chất, cấu trúc mới của vật chất, không ngừng làm phong
phú tri thức của con người về thế giới. Đồng thời góp phần đưa chủ nghĩa duy vật
lên một tầm cao mới, làm cơ sở khoa hịc xây dựng quan điểm duy vật biện chứng
trong lĩnh vực xã hội, đóng góp to lớn trong việc khắc phục sự khủng hoảng về mặt
thế giối quan trong đội ngũ các nhà triết học và khoa học tự nhiên lúc bấy giờ.
.2. Phương thức tồn tại của vật chất
“Vận động, hiểu theo nghĩa chung nhất – tức được hiểu là một phương thức
tồn tại của vật chất, là một thuộc tính cố hữu của vật chất thì bao gồm tất cả mọi
sự thay đổi và mọi quá trình diễn ra trong vũ trụ, kể từ sự thay đổi vị trí đơn giản
cho đến tư duy” – Ph.Ăngghen viết. Vận động là phương thức tồn tại của vật chất
nghĩa là vật chất tự tồn tại thông qua vận động và nhờ vật chất vận động mà con
người nhận biết được thế giới.
Ph.Ăngghen chia vận động thành năm hình thức cơ bản:
- Vận động cơ học (sự di chuyển vị trí của các vật thể trong không gian)
Ví dụ: Chim bay, tàu chạy, sự dao động của con lắc,...
- Vận động vật lý (vận động của các phân tử, điện tử, các hạt cơ bản, các quá
trình nhiệt, điện, v.v..)
Ví dụ: Sự bay hơi, sự đông đặc, các điện tích di chuyển tạo thành dòng điện,
tỏa nhiệt của bàn ủi, ma sát sinh ra nhiệt,...
- Vận động hóa học (sự biến đổi các chất vô, cơ hữu trong những quá trình hóa hợp và phân giải) Ví dụ: C + O2 CO2 
- Vận động sinh học (sự biến đổi của các cơ thể sống biến thái cấu trúc gen, v.v..)
Ví dụ: Sự trao đổi chất giữa cơ thể và môi trường bên ngoài.
- Vận động xã hội (sự biến đổi trong các lĩnh vực kinh tế chính trị văn hóa của đời sống xã hội)
Ví dụ: Sự thay đổi của nhà nước từ phong kiến sang Xã hội Chủ nghĩa.
Các hình thức vận động này tuy khác nhau về chất nhưng chúng tồn tại
biệt lập mà có mối quan hệ mật thiết với nhau. Trong đó, hình thức vận động cao
xuất hiện trên cơ sở các hình thức vận động thấp và bao hàm trong nó những hình
thức vận động thấp hơn.
Không gian và thời gian là những hình thức tồn tại của vật chất. Không gian
phản ánh thuộc tính của các đối tượng vật chất có vị trí, có hình thức kết cấu, có độ
dài, ngắn, cao, thấp. Không gian biểu hiện sự cùng tồn tại và tách biệt của các sự
vật với nhau, biểu hiện khoảng tính của chúng, trật tự phân bố chúng. Còn thời gian
phản ánh thuộc tính của các quá trình vật chất diễn ra nhanh hay chậm, kế tiếp nhau
theo một trật tự nhất định. Thời gian biểu hiện tốc độ và trình tự diễn biến của các
quá trình vật chất, tính cách biệt giữa các giai đoạn khác nhau của quá trình đó, sự
xuất hiện và mất đi của các sự vật hiện tượng. 
Không gian và thời gian là hình thức cơ bản của vật chất đang vận
động, Lênin đã chỉ ra điều đó trong thế giới, không có gì ngoài vật chất đang vận
động và vật chất đang vận động không thể vận động ở đâu ngoài không gian và thời
gian. Không gian và thời gian tồn tại khách quan, không phải là hình thức chủ quan
để xếp chặt các cảm giác mà ta thu nhận một cách lộn xộn như chủ nghĩa duy tâm
quan niệm, cũng như nó không thể đứng ngoài vật chất. Không có không gian trống
rỗng và thời gian cùng không gian không phải là bất biến tuyệt đối mà ngược lại cả
hai đều có sự biến đổi phụ thuộc vật chất vận động.
.3. Tính thống nhất vật chất của thế giới
Thế giới thống nhất ở tính vật chất của nó. Điều đó được thể hiện ở những điểm cơ bản sau đây:
 Chỉ có một thế giới duy nhất là thế giới vật chất; thế giới vật chất là cái có
trước, tồn tại khách quan, độc lập với ý thức con người.
 Thế giới vật chất không do ai sinh ra và cũng không tự mất đi, tồn tại vĩnh
viễn, vô hạn và vô tận.
 Mọi tồn tại của thế giới vật chất đều có mối liên hệ thống nhất với nhau, biểu
hiện ở chỗ chúng đều là những dạng cụ thể của vật chất, là những kết cấu vật chất,
có nguồn gốc vật chất, do vật chất sinh ra và cùng chịu sự chi phối của những quy
luật khách quan, phổ biến của thế giới vật chất.
2. Phạm trù về ý thức
.1. Khái niệm, nguồn gốc của ý thức Khái niệm
Ý thức là hình thức phản ánh cao nhất riêng có của óc người về hiện thực
khách quan trên cơ sở thực tiễn xã hội – lịch sử.
 Phạm trù ý thức thuộc về đời sống tinh thần của con người, là cái ảo, là cái
chủ quan. Theo quan niệm của chủ nghĩa Mác – Lê-nin thì ý thức chỉ sự phản ánh
năng động, sáng tạo thế giới khách quan vào bộ óc của con người.
 Ý thức bao gồm rất nhiều yếu tố trong đó có 3 yếu tố quan trọng nhất là: tri
thức, tình cảm, ý chí ở con người. Mà trong 3 yếu tố đó yếu tố tri thức là yếu tố cơ
bản nhất, đóng vai trò là phương thức tồn tại của ý thức. Nguồn gốc
 Nguồn gốc tự nhiên: Theo quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng,
nguồn gốc tự nhiên của ý thức bao gồm 2 yếu tố không thể tách rời là bộ óc của con
người và sự tác động của thế giới bên ngoài lên bộ óc của con người.
 Nguồn gốc xã hội: Điều kiện quan trọng nhất và trực tiếp ảnh hưởng đến sự
ra đời của ý thức bên cạnh nguồn gốc tự nhiên phải kể đến đó là những tiền đề,
nguồn gốc xã hội: lao động và ngôn ngữ.
Bản chất của ý thức là hình ảnh chủ quan của thế giới khách quan, là quá trình
phản ánh tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo thế giới khách quan và bộ não người
thông qua hoạt động thực tiễn. Chính vì vậy, không thể xem xét hai phạm trù này
tách rời, cứng nhắc, càng không thể coi ý thức là cái có trước, cái sinh ra và quyết
định sự tồn tại, phát triển của thế giới vật chất.
.2. Bản chất và kết cấu của ý thức Bản chất  Tính phản ánh
Bản tính phản ánh thể hiện thông tin về thế giới bên ngoài là biểu thị nội
dung nhân được từ vật gây ra tác động và được truyền đi trong quá trình phản ánh.
Bản tính của phản ánh quy định mặt khách quan của ý thức, tức là ý thức phải lấy
cái khách quan làm tiền đề, bị cái khách quan quy định và có nội dung phản ánh là thế giới khách quan.  Tính sáng tạo
Ý thức ngay từ đầu đã gắn liền lao động, với hoạt động sáng tạo cải biến và
thống trị tự nhiên của con người và đã trở thành mặt không thể thiếu được của hoạt
động đó. Tính sáng tạo của ý thức thể hiện ở chỗ nó không chụp lại một cách thụ
động, nguyên xi sự vật mà phản ánh gắn liền với cải biến, quá trình thu thập thông
tin gắn liền với xử lí thông tin. Tính sáng tạo của ý thức còn thể hiện ở khả năng
gián tiếp khái quát thế giới khách quan, ở quá trình chủ động tác động vào thế giới
để phản ánh thế giới đó.
Phản ánh và sáng tạo liên quan chặt chẽ với nhau không thể tách rời.
Không có phản ánh thì không có sáng tạo vì phản ánh là điểm xuất phát của cơ sở
sáng tạo. Ngược lại không có sự sáng tạo thì không phải là phản ánh ý thức. Đó là
mối quan hệ biện chứng giữa hai quá trình thu nhập và xử lí thông tin, là sự thống
nhất giữa mặt khách quan và chủ quan trong ý thức.
Ý thức chỉ được nảy sinh trong lao động, trong hoạt động cải tạo thế giới
của con người. Hoạt động đó không phải là hoạt động đơn lẻ mà là hoạt động xã
hội. Do ý thức ngay từ đầu đã là sản phẩm của xã hội. Ý thức trước hết là tri thức
của con người về xã hội và hoàn cảnh, về những gì đang diễn ra ở thế giới khách
quan, về mối liên hệ giữa người và người trong xã hội. Do đó ý thức xã hội hình
thành và bị chi phối bởi tồn tại xã hội cũng có quy luật tồn tại của xã hội đó…Và ý
thức của mỗi cá nhân mang trong lòng của ý thức xã hội. Bản tính thống nhất nó
thể hiện ở tính năng động chủ quan của ý thức, ở mối quan hệ giữa nhân tố vật chất
và nhân tố ý thức trong hoạt động cải tạo thế giới của con người.
Ví dụ: Nhận xét về cùng một cô gái, một anh chàng nhận xét là dễ thương,
xinh xắn. Một anh khác lại bảo là cô ta điệu đà, ăn chơi. Kết cấu
Nếu xét theo bình diện cắt ngang, ý thức bao gồm tri thức, tình cảm, niềm tin,
ước muốn... Trong đó, tri thức là hạt nhân của ý thức. Còn nếu xét theo chiều sâu
của ý thức, ý thức bao gồm tiềm thức, vô thức và tự ý thức.
Ý thức là sản phẩm lịch sử của quá trình phát triển xã hội nên mang bản chất
xã hội. Chủ nghĩa duy vật biện chứng cho rằng ý thức là sự phản ánh thế giới khách
quan vào bộ não người thông qua hoạt động thực tiễn, nên bản chất của ý thức là
hình ảnh chủ quan của thế giới khách quan, là sự phản ánh sáng tạo thế giới vật chất.
.3. Mối quan hệ giữa vật chất và ý thức
Theo quan điểm triết học Mác Lênin, vật chất và ý thức có mối quan hệ tác
động qua lại biện chứng với nhau thông qua hoạt động thực tiễn trong đó vật chất
giữ vai trò quyết định ý thức còn ý thức tác động tích cực trở lại vật chất.
Vật chất quyết định ý thức
Vai trò quyết định của vật chất đối với ý thức được thế hiển trên khía cạnh sau:
Thứ nhất, vật chất quyết định nguồn gốc của ý thức.
Vật chất “sinh” ra ý thức vì ý thức xuất hiện gắn liền với sự xuất hiện của con
người cách đây từ 3 đến 7 triệu năm mà con người là kết quả của một quá trình phát
triển và tiến hóa lâu dài, phức tạp của giới tự nhiên của thế giới vật chất. Con người
do giới tự nhiên, vật chất sinh ra cho nên lẽ tất nhiên, ý thức – một thuộc tính của
bộ phận con người cũng do giới tự nhiên, vật chất sinh ra. Các thành tựu khoa học
tự nhiên hiện đại đã chứng minh được rằng giới tự nhiên có trước nhân loại; vật
chất là cái có trước còn ý thức là cái có sau; vật chất là tính thứ nhất còn ý thức là
tính thứ hai. Vật chất tồn tại khách quan, độc lập với ý thức và là nguồn gốc sinh ra
ý thức. Bộ óc người là một dạng vật chất có tổ chức cao nhất, là cơ quan phản ánh
để hình thành ý thức. Ý thức tồn tại phụ thuộc vào hoạt động thần kinh của bộ não
trong quá trình phản ánh hiện thực khách quan. Sự vận động của thế giới vật chất là
yếu tố quyết định sự ra đời của vật chất có tư duy là bộ óc người.
Thứ hai, vật chất quyết định nội dung của ý thức.
Ý thức dưới bất kỳ hình thức nào, suy cho cùng, đều là phản ánh hiện thực
khách quan. Ý thức mà trong nội dung của nó chẳng qua là kết quả của sự phản ánh
hiện thực khách quan vào trong đầu óc con người hay nói cách khác, có thế giới
hiện thực vận động, phát triển theo những quy luật khách của nó được phản ánh
vào ý thức mới có nội dung của ý thức.
Thế giới khách quan chủ yếu là hoạt động thực tiễn có tính xã hội – lịch sử
của loài người là yếu tố quyết định nội dung mà ý thức phản ánh. “Ý thức không
bao giới có thể là cái gì khác hơn là sự tồn tại được ý thức”. Ý thức chỉ là hình ảnh
của thế giới khách quan. Sự phát triển của hoạt động thực tiễn cả về bề rộng và
chiều sâu là động lực mạnh mẽ nhất quyết định tính phong phú và độ sâu sắc của
nội dung của tư duy, ý thức con người qua các thế hệ, qua các thời đại từ mông
muội tới văn minh, hiện đại.
Thứ ba, vật chất quyết định bản chất của ý thức
Phản ánh và sáng tạo là hai thuộc tính không tách rời trong bản chất của ý
thức. Nhưng sự phản ánh của con người không phải là “soi gương”, “chụp ảnh”
hoặc là “phản ánh tâm lý như con vật mà là phản ánh tích cực, tự giác, sáng tạo
thông qua thực tiễn. Khác với chủ nghĩa duy vật cũ, xem xét thế giới vật chất như
là những sự vật, hiện tượng cảm tính, chủ nghĩa duy vật biện chứng xem xét thế
giới vật chất là thế giới của con người hoạt động thực tiễn. Chính thực tiễn là hoạt
động vật chất có tính cải biến thế giới của con người - là cơ sở để hình thành, phát
triển ý thức, trong đó ý thức của con người vừa phản ánh, vừa sáng tạo, phản ánh
để sáng tạo và sáng tạo trong phản ánh.
Thứ tư, vật chất quyết định sự vận động, phát triển của ý thức.
Mọi sự tồn tại, phát triển của ý thức đều gắn liền với quá trình biến đổi của vật
chất, vật chất thay đổi thì sớm hay muộn, ý thức cũng phải thay đổi theo. Con
người - một sinh vật có tính xã hội ngày càng phát triển cả thể chất và tinh thần, thì
dĩ nhiên ý thức một hình thức phản ánh của óc người cũng phát triển cả về nội dung
và hình thức phản ánh của nó. Đời sống xã hội ngày càng văn minh và khoa học
ngày càng phát triển dã chứng minh điều đó. 
Vật chất và ý thức là hai hiện tượng đối lập nhau-về bản chất, nhưng
về mặt nhận thức luận, cần quán triệt sâu sắc tư tưởng biện chứng của V.I. Lênin,
rằng “sự đối lập giữa vật chất và ý thức chi có ý nghĩa tuyệt đối trong những phạm
vi hết sức hạn chế: trong trường hợp này chỉ giới hạn trong vấn đề nhận thức luận
cơ bản là thừa nhận cái gì có trước và cái gì là cái có sau? Ngoài giới hạn đó, thì
không còn nghi ngờ gì nữa rằng sự đối lập đó là tương đối”. Ở đây, tính tương đối
của sự đối lập giữa vật chất và ý thức thể hiện qua mối quan hệ giữa thực thể vật
chất đặc biệt - bộ óc người và thuộc tính của chính nó.
Ý thức có tính độc tập tương đối và tác động trở lại vật chất
Thứ nhất, ý thức do vật chất sinh ra, là sự phản ánh thế giới vật chất vào óc
con người nhưng bản thân ý thức cũng có “đời sống”, quy luật vận động và phát triển riêng.
Ví dụ: Nếu tinh thần của học sinh không tốt thì thành tích học tập sẽ rất kém.
Nếu tâm trạng người công nhân mà không tốt thì làm giảm năng suất của một dây
chuyền sản xuất trong nhà máy. Nếu không có đường lối cách mạng đúng đắn của
Đảng thì dân tộc ta cũng không thể giành thắng lợi trong hai cuộc kháng chiến
chống Pháp và Mỹ. Nếu không có lý luận chính trị thì cũng không có phong trào cách mạng.
Thứ hai, vật chất góp phần cải biến thế giới khách quan thông qua hoạt động
thực tiễn của con người và ý thức không phụ thuộc hoàn toàn vào vật chất mà ý
thức có tính độc lập tương đối vì nó có tính năng động cao nên ý thức có thể tác
động trở lại vật chất.
Ý thức phản ánh đúng hiện thực khách quan có tác dụng thúc đẩy hoạt
động thực tiễn của con người trong quá trình cải tạo vật chất. Khi phản ánh đúng
hiện thực khách quan thì chúng ta hiểu bản chất quy luật vận động của các sự vật
hiện tượng trong thế giới quan.
Ví dụ : Hiểu được tính chất hóa học của hiđrocacbon, cấu trúc phân tử của
chúng để tạo nên các vật chất Polime, từ đó con người tạo ra các nhà máy sản xuất
các loại nhựa tổng hợp, tơ sợi nhân tạo…đủ các kích cỡ, chủng loại theo dây
chuyền một cách nhanh chóng chứ không phải bằng phương pháp thủ công như xa xưa.
Thứ ba, Ý thức phản ánh không đúng hiện thực khách quan có thể kìm hãm
hoạt động thực tiễn của con người trong quá trình cải tạo thế giới quan.
Ví dụ: Nhà máy thủy điện Sông Tranh II (Huyện Bắc Trà My – Quảng Nam)
từ việc không khảo sát thực tế khách quan, nhận thức về tính chất chưa đầy đủ vì
vậy khi hoạt động chưa được bao lâu đã gây ra nhiều hậu quả nghiêm trọng cho người dân địa phương.
II. VẬN DỤNG MỐI QUAN HỆ GIỮA VẬT CHẤT VÀ Ý THỨC NHẰM
LIÊN HỆ VỚI THỰC TIỄN
1. Vận dụng mối quan hệ giữa vật chất và ý thức vào mối quan hệ giữa
kinh tế - chính trị.
Như chúng ta đã biết, vật chất và ý thức có mối quan hệ biện chứng lẫn
nhau. Trong đó vật chất là nhân tố giữ vai trò cơ sở, quyết định ý còn ý thức là
nhân tố có tác động trở lại đối với vật chất. Trong nhiều trường hợp, nhân tố ý
thức quyết định sự thành công hay thất bại của hoạt động con người. Điều đó
thể hiện rõ trong tác động của đường lối, chủ trương, chính sách phát triển kinh
tế - chính trị của Đảng.
Kinh tế là biểu hiện của vật chất, chính trị là biểu hiện về ý thức. Giữa
kinh tế và chính trị cũng có mối quan hệ ràng buộc tương tự như mối quan hệ
giữa vật chất và ý thức. Từ hiện thực khách quan chúng ta có thể thấy rằng: nếu
kinh tế của một nước giàu mạnh nhưng chính trị không ổn định, đấu tranh giữa
các giai cấp, tôn giáo,… thì đất nước đó cũng không thể trở nên yên ấm và tồn
tại lâu dài được; tuy được sống trong một đất nước có nền kinh phát triển mạnh,
cuộc sống đầy đủ nhưng lúc nào cũng nơm nớp lo sợ vì nội chiến. Ngược lại,
nếu chính trị, kinh tế đất nước phát triển ổn định thì nhân dân sẽ có cuộc sống
ấm no, hạnh phúc; nếu chính trị ổn định nhưng nền kinh tế lạc hậu, kém phát
triển thì nhân dân được sống trong hòa bình nhưng chịu cảnh thiếu thốn, nghèo
đói. Do đó mối quan hệ giữa kinh tế và chính trị thay đổi tùy theo từng hình thái
kinh tế xã hội. Những nhu cầu về vật chất (kinh tế) bao giờ cũng giữ vai trò
quyết định, chi phối các hoạt động của con người để phục vụ cho nhu cầu của
cuộc sống. Như vậy, nền kinh tế chính là cơ sở tiền đề để nước đó thực hiện các
chủ trương, biện pháp, chiến lược phát triển kinh tế - quân đội để đảm bảo trật
tự an ninh và chủ quyền quốc gia. Thể chế chính trị (ý thức) của một nước cũng