Phân tích theo quan điểm triết học Mác - Lênin về vấn đề cơ bản của triết học | Bài tập lớn học phần Triết học Mác - Lênin nhóm 2 | Trường Đại học Phenikaa

TRƯỜNG ĐẠI HỌC PHENIKAA
KHOA KHOA HỌC CƠ BẢN ⸎⸎⸎⸎⸎ BÀI TẬP LỚN
Đề tài 1: “Phân tích theo quan điểm triết học Mác-Leenin về vấn đề cơ
bản của triết học”
Giảng viên hướng dẫn: Đồng Thị Tuyền
Nhóm 2 102_I.Triết học Mác - Lê-nin_1.2(15FS).1_LT HÀ NỘI – 2022 lOMoARcPSD|47880655 lOMoARcPSD|47880655 chung
18 Nguyễn Hoàng
21012548 Nếu khái quát lịch Cường sử hình thành, phát triển triết học Mác - Lênin nói riêng. 4 Phụ trách chỉnh sửa Word.
19 Nguyễn Thị
21012907 Tóm tắt nội dung Khánh Diệu trọng tâm của bài và
( Nhóm trưởng ) liên hệ bản thân sinh viên. 4 Thuyết trình, chỉnh sửa Word.
20 Nguyễn Anh
21010870 Phân tích khái niệm Dũng Triết học 4 Phụ trách làm slide. 1 lOMoARcPSD|47880655
MỤC LỤC MỞ ĐẦU NỘI DUNG ......................................... 5
Phần 1: Phân tích khái niệm Triết học .......................................................... 5
1.1. Khái niệm ............................................................................................... 5
1.2. Quan niệm của phương Đông ............................................................... 5
1.3 . Quan niệm của phương Tây ................................................................ 6
1.4. Quan niệm Mác-xít ................................................................................ 6
Phần 2. Phân tích vấn đề cơ bản của Triết học ............................................. 8
2.1. Nội dung vấn đề cơ bản của Triết học ................................................. 8
2.2. Vấn đề cơ bản của Triết học ............................................................... 10
Phần 3: Sự khác nhau căn bản giữa quan điểm chủ nghĩa duy vật với
quan điểm chủ nghĩa duy tâm ...................................................................... 17
3.1. Chủ nghĩa duy vật ................................................................................ 17
3.2. Chủ nghĩa duy tâm .............................................................................. 18
3.3. Sự khác nhau căn bản giữa chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy
tâm ................................................................................................................ 19
KẾT LUẬN ............................................................................ 19
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO: .................................................... 21
MỞ ĐẦU 1.Lý do chọn đề tài
Triết học là một loại hình nhận thức đặc thù của con người, triết học ra đời
ở cả phương Đông và phương Tây gần như cùng một thời gian (khoảng từ thế kỷ
VIII đến thế kỷ VI trước Công nguyên) tại các trung tâm văn minh lớn của nhân
loại thời cổ đại như Trung Quốc, Ấn Độ, Hy Lạp. Ý thức triết học xuất hiện không
ngẫu nhiên, mà có nguồn gốc thực tế từ tồn tại xã hội với một trình độ nhất định
của sự phát triển văn minh, văn hóa và khoa học. Con người, với kỳ vọng được
đáp ứng nhu cầu về nhận thức và hoạt động thực tiễn của mình đã sáng tạo ra
những luận thuyết chung nhất, có tính hệ thống, phản ánh thế giới xung quanh và
thế giới của chính con người. Triết học là dạng tri thức lý luận xuất hiện sớm nhất
trong lịch sử các loại hình lý luận của nhân loại.
Vào thời cổ đại, khi các loại hình tri thức còn ở trong tình trạng tản mạn,
dung hợp và sơ khai, các khoa học độc lập chưa hình thành, thì triết học đóng vai
trò là dạng nhận thức lý luận tổng hợp, giải quyết tất cả các vấn đề lý luận chung 2 lOMoARcPSD|47880655
về tự nhiên, xã hội và tư duy. Từ buổi đầu lịch sử triết học và tới tận thời kỳ trung
cổ, triết học vẫn là tri thức bao trùm, là “khoa học của các khoa học”. Trong hàng
nghìn năm đó, triết học được coi là có sứ mệnh mang trong mình mọi trí tuệ của
nhân loại. Sự dung hợp đó của triết học, một mặt phản ánh tình trạng chưa chín
muồi của các khoa học chuyên ngành; mặt khác nói lên nguồn gốc nhận thức của
chính triết học. Triết học không thể hình thành từ mảnh đất trống, mà phải dựa
vào các tri thức khác để khái quát và định hướng ứng dụng. Các loại hình tri thức
cụ thể ở thế kỷ VII trước Công nguyên thực tế đã khá phong phú, đa dạng.
Nhiều thành tựu mà về sau người ta xếp vào tri thức cơ học, toán học, y học, nghệ
thuật, kiến trúc, quân sự và cả chính trị... ở châu Âu thời bấy giờ đã đạt tới mức
mà đến nay vẫn còn khiến con người ngạc nhiên. Giải phẫu học cổ đại đã phát
hiện ra những tỷ lệ đặc biệt cân đối của cơ thể người và những tỷ lệ này đã trở
thành những “chuẩn mực vàng” trong hội họa và kiến trúc cổ đại, góp phần tạo
nên mộtsố kỳ quan của thế giới. Dựa trên những tri thức như vậy, triết học ra
đời và khái quát các tri thức riêng lẻ thành luận thuyết, trong đó có những
khái niệm, phạm trù và quy luật... của mình.
Triết học Marx-Lenin ra đời vào những năm 40 thế kỉ XIX trong quá trình
cải tạo phép biện chứng duy tâm của Hegel. Quá trình ấy vẫn tiếp tục phát triển
chủ nghĩa duy vật cũ, trên cơ sở khái quát hoá những thành tựu của khoa học tự
nhiên và thực tiễn trong phong trào cách mạng công nhân. Sự củng cố và phát
triển của phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa trong điều kiện cách mạng công
nghiệp: Chủ nghĩa Mác ra đời ở Tây Âu những năm 40 của thế kỷ XIX. Đây là
thời kỳ mà chủ nghĩa tư bản đã phát triển mạnh mẽ trên nền tảng của các cuộc
cách mạng công nghiệp. Sự phát triển ấy, một mặt làm thay đổi bộ mặt kinh tế của
xã hội, mặt khác, sự phát triển về mặt sản xuất này cũng tao ra những biến đổi sâu
sắc và đào sâu hơn nữa mẫu thuẫn vốn có về mặt xã hội.
Sự xuất hiện của giai cấp vô sản trên vũ đài lịch sử với tính cách một lực lượng
chính trị - xã hội độc lập là nhân tố chính trị - xã hội quan trọng cho sự ra đời triết
học Mác. Khi chế độ tư bản chủ nghĩa được xác lập, giai cấp tư sản trở thành giai 3 lOMoARcPSD|47880655
cấp thống trị xã hội và giai cấp vô sản là giai cấp bị trị thì mâu thuẫn giữa vô sản
với tư sản vốn mang tính chất đối kháng càng phát triển, trở thành những cuộc đấu tranh giai cấp.
Hàng loạt phong trào đấu tranh của giai cấp vô sản xảy ra nhưng đều lần
lượt bị thất bại mà nguyên nhân chính là do thiếu lý luận mang tính khoa học và
cách mạng để định hướng, soi đường. Chủ nghĩa Mác ra đời là nhằm đáp ứng nhu
cầu về lý luận đó của phong trào công nhân. Thực tiễn cách mạng của giai cấp vô
sản là cơ sở chủ yếu nhất cho sự ra đời triết học Mác.
Vậy, theo quan điểm của triết học Mác-Lênin vấn đề cơ bản của triết học là gì ?
Bài phân tích và tìm hiểu sau đây sẽ giúp ta trả lời câu hỏi đó và làm những vấn
đề liên quan đến vấn đề cơ bản của triết học.
2.Mục tiêu, nhiệm vụ nghiên cứu
Đề tài nghiên cứu nhằm đạt được một số mục tiêu sau:
Đưa ra hệ thống lý thuyết một cách tổng quan về Triết học và vấn đề cơ bản
của Triết học theo quan điểm Mác-Lênin
Hệ thống hoá kiến thức, phục vụ quá trình học tập, nghiên cứu.
Đưa ra những nhận xét, đánh giá của bản thân đối với vấn đề nghiên cứu.
3.Phương pháp nghiên cứu
Trên cơ sở những điều kiện và đặc điểm trên, để đạt được mục tiêu nghiên
cứu đề tài, em đã sử dụng tổng hợp các cách tiếp cận và phương pháp nghiên cứu sau:
Phương pháp nghiên cứu tài liệu:
Phương pháp phân tích và tổng hợp lý thuyết: Nhóm em đã thực hiện phân
tích, tổng hợp các nguồn tài liệu như sách vở, hệ thống tài liệu bài giảng do giảng
viên cung cấp và từ các nguồn uy tín trên Internet có liên quan đến vấn đề cần nghiên cứu.
Phương pháp phân loại và hệ thống hóa lý thuyết: Từ những kiến thức thu
được bằng phân tích và tổng hợp lý thuyết, em hệ thống và sắp xếp lại các thông
tin thu được một cách khoa học, đồng thời sử dụng chúng để nhận định, đánh giá.
Phương pháp nghiên cứu thực tiễn: 4 lOMoARcPSD|47880655
Phương pháp chuyên gia: Thu thập khoa học, tranh thủ những ý kiến đóng
góp, định hướng từ thầy cô giảng dạy, những chuyên gia nghiên cứu có kinh nghiệm trong lĩnh trên.
Phương pháp thống kê: Từ những kết quả, số liệu từ phương pháp thực
nghiệm khoa học, khóa luận tiến hành tổng hợp, thống kê, xử lý và mô tả bằng
các biểu đồ thích hợp, phục vụ quá trình phân tích đánh giá.
4.Kết cấu của đề tài
Đề tài được chia ra làm 3 phần:
Phần 1: Phân tích khái niệm Triết học.
Phần 2: Phân tích vấn đề cơ bản của Triết học.
Phần 3: Sự khác nhau căn bản giữa quan điểm chủ nghĩa duy vật với quan điểm chủ nghĩa duy tâm NỘI DUNG
1. Phân tích khái niệm Triết học 1.1. Khái niệm
Triết học là bộ môn nghiên cứu về những vấn đề chung và cơ bản của con
người, thế giới quan và vị trí của con người trong thế giới quan, những vấn đề có
kết nối với chân lý, sự tồn tại, kiến thức, giá trị, quy luật, ý thức, và ngôn ngữ.
Triết học được phân biệt với những môn khoa học khác bằng cách thức mà nó giải
quyết những vấn đề trên, đó là ở tính phê phán, phương pháp tiếp cận có hệ thống
chung nhất và sự phụ thuộc của nó vào tính duy lý trong việc lập luận.
1.2. Quan niệm của phương Đông
Ở Trung Quốc, triết học có gốc từ chữ “triết" với nghĩa là sự truy tìm bản
chất của đối tượng nhận thức, thường là con người, xã hội, vũ trụ và tư tưởng.
Triết học là biểu hiện cao của trí tuệ, là hiểu biết sâu sắc của con người về toàn bộ
thế giới thiên - địa - nhân và định hướng phân số quan cho con người.
Ở Ấn Độ, thuật ngữ Darśana (triết học) có nghĩa gốc là “chiêm ngưỡng” hàm
ý là tri thức di trên lý trí, là con đường suy ngẫm để dẫn dắt con người đến với lẽ phải. 5 lOMoARcPSD|47880655
1.3. Quan niệm của phương Tây
Thuật ngữ “triết học” theo tiếng Hy Lạp cổ là Philosophía nghĩa là yêu mến
sự thông thái. Người Hy Lạp cổ đại quan niệm philosophia vừa mang nghĩa là giải
thíc vũ trụ, định hướng nhận thức và hành vi; vừa nhấn mạnh đến khát vọng tìm
kiếm chân lý của con người.
1.4. Quan niệm Mác-xít
Theo triết học Mác - Lênin, triết học là hệ thống quan điểm lí luận chung
nhất về thế giới và vị trí con người trong thế giới đó, là khoa học về những quy
luật vận động. phát triển chung nhất của tự nhiên, xã hội và tư duy.
Như vậy, cả ở phương Đông và phương Tây, ngay từ đầu, triết học đã được
hiểu là loại hình nhận thức có trình độ trừu tượng và khái quát hóa cao, tồn tại
với tư cách là một hình thái ý thức xã hội.
Là loại hình tri thức đặc biệt của con người, triết học nào cũng có tham vọng xây
dựng nên bức tranh tổng quát nhất về thế giới và về con người. Nhưng khác với
các loại hình tri thức xây dựng thế giới quan dựa trên niềm tin và quan niệm
tương tượng về thế giới, triết học sử dụng các công cụ lý tính, các tiêu chuẩn
lôgic và những kinh nghiệm khám phá thực tại của con người, để diễn tả thế giới
và khái quát thế giới quan bằng lý luận. Tính đặc thù của nhận thức triết học thể hiện ơ đó.
Bách khoa thư Britannica định nghĩa, “Triết học là sự xem xét lý tính, trưu
tượng và có phương pháp về thực tại với tính cách là một chỉnh thể hoặc những
khía cạnh nền tảng của kinh nghiệm và sự tồn tại người. Sự truy vấn triết học
(Philosophical Inquiry) là thành phần trung tâm của lịch sử trí tuệ của nhiều nền văn minh”
“Bách khoa thư triết học mới” của Viện Triết học Nga xuất bản năm 2001
viết: “Triết học là hình thức đặc biệt của nhận thức và ý thức xã hội về thế giới,
được thể hiện thành hệ thống tri thức về những nguyên tắc cơ bản và nền tảng của
tồn tại người, về những đặc trưng bản chất nhất của mối quan hệ giữa con người
với tự nhiên, với xã hội và với đời sống tinh thần” Có nhiều định nghĩa về triết
học, nhưng các định nghĩa thường bao hàm những nội dung chủ yếu sau: 6 lOMoARcPSD|47880655
Triết học là một hình thái ý thức xã hội.
Khách thể khám phá của triết học là thế giới (gồm cả thế giới bên trong và
bên ngoài con người) trong hệ thống chỉnh thể toàn vẹn vốn có của nó.
Triết học giải thích tất cả mọi sự vật, hiện tượng, quá trình và quan hệ của
thế giới, với mục đích tìm ra những quy luật phổ biến nhất chi phối, quy định và
quyết định sự vận động của thế giới, của con người và của tư duy.
Với tính cách là loại hình nhận thức đặc thù, độc lập với khoa học và khác
biệt với tôn giáo, tri thức triết học mang tính hệ thống, lôgic và trưu tượng về thế
giới, bao gồm những nguyên tắc cơ bản, những đặc trưng bản chất và những quan
điểm nền tảng về mọi tồn tại.
Triết học là hạt nhân của thế giới quan. Triết học là hình thái đặc biệt của ý
thức xã hội, được thể hiện thành hệ thống các quan điểm lý luận chung nhất về
thế giới, về con người và về tư duy của con người trong thế giới ấy. Với sự ra đời
của Triết học Mác - Lênin, triết học là hệ thống quan điểm lí luận chung nhất về
thê giới và vị trí con người trong thê giới đó, là khoa học về những quy luật vận
động, phát triển chung nhất của tự nhiên, xã hội và tư duy.
Triết học khác với các khoa học khác ở tính đặc thù của hệ thống tri thức
khoa học và phương pháp nghiên cứu. Tri thức khoa học triết học mang tính khái
quát cao dựa trên sự trưu tượng hóa sâu sắc về thế giới, về bản chất cuộc sống con
người. Phương pháp nghiên cứu của triết học là xem xét thế giới như một chỉnh
thể trong mối quan hệ giữa các yếu tố và tìm cách đưa lại một hệ thống các quan
niệm về chỉnh thể đó. Triết học là sự diễn tả thế giới quan bằng lý luận. Điều đó
chỉ có thể thực hiện được khi triết học dựa trên cơ sơ tổng kết toàn bộ lịch sử của
khoa học và lịch sử của bản thân tư tưởng triết học.
Không phải mọi triết học đều là khoa học. Song các học thuyết triết học đều
có đóng góp ít nhiều, nhất định cho sự hình thành tri thức khoa học, triết học trong
lịch sử; là những “vòng khâu”, những “mắt khâu” trên “đường xoáy ốc” vô tận
của lịch sử tư tương triết học nhân loại. Trình độ khoa học của một học thuyết triết 7 lOMoARcPSD|47880655
học phụ thuộc vào sự phát triển của đối tượng nghiên cứu, hệ thống tri thức và hệ
thống phương pháp nghiên cứu.
2. Phân tích vấn đề cơ bản của Triết học
2.1. Nội dung vấn đề cơ bản của Triết học
2.1.1. Giải quyết vấn đề mối quan hệ giữa vật chất và ý thức.
Khái niệm vật chất.
Vật chất là cái có trước, nó tồn tại khách quan bên ngoài, không phụ thuộc
vào ý thức; là cái tác động lại ý thức và nó có quan hệ biện chứng qua lại với nhau.
“...vật chất là phạm trù triết học dùng để chỉ thực tại khách quan được đem lại
cho con người trong cảm giác, được cảm giác của chúng ta chép lại, chụp lại,
phản ánh và tồn tại không lệ thuộc vào cảm giác.”_Lenin[1] Khái niệm ý thức.
Ý thức là sự phản ánh thế giới vật chất một cách khách quan dựa vào bộ
óc con người có sự cải biến và sáng tạo. Để ý thức có thể ra đời, bên những nguồn
gốc tự nhiên thì điều kiện quyết định cho sự ra đời của ý thức là nguồn gốc xã hội,
thể hiện ở vai trò của lao động, ngôn ngữ và các quan hệ xã hội.
Vật chất quyết định ý thức.
Vật chất quyết định nguồn gốc, nội dung, phương thức, kết cấu và bản chất
của ý thức; ý thức là hình ảnh chủ quan của thế giới khách quan. Không có sự tác
động của thế giới khách quan vào trong bộ não con người thì sẽ không có ý thức,
vậy nên ý thức là sản phẩm của bộ não người (bộ não người là một dạng vật chất có tổ chức cao).
“Ý thức chẳng qua chỉ là vật chất được đem chuyển vào trong đầu óc con người
và được cải biến đi trong đó.” _C.Mác và Ph.Ănggghen [2]
Sự tác động của ý thức lên vật chất.
Sự tác động của ý thức lên vật chất được thể hiện thông qua hoạt động thực
tiễn của con người. Ý thức trang bị cho con người sự hiểu biết về thế giới xung
quanh, giúp con người xác định mục tiêu, lựa chọn phương pháp cho hoạt động
của mình, nó còn tạo nên ở con người tình cảm, niềm tin, ý chí, thôi thúc con
người nỗ lực hành động để đạt được mục tiêu đề ra. 8 lOMoARcPSD|47880655
Ý thức có thể thúc đẩy hoặc kìm hãm sự vận động, phát triển của những điều kiện
vật chất ở những mức độ nhất định. Nếu ý thức phản ánh phù hợp với hiện thực
thì nó sẽ làm thúc đẩy sự phát triển của các điều kiện vật chất, ngược lại nếu phản
ánh không phù hợp với hiện thực thì nó sẽ kìm hãm sự phát triển của các điều kiện vật chất.
“Ngay từ đầu, ý thức đã là một sản phẩm xã hội, và vẫn như vậy đến chừng nào
con người còn tồn tại.” _C.Mác và Ph.Ănggghen[3]
2.1.2. Giải quyết vấn đề mối quan hệ tồn tại giữa tồn tại và tư duy Khái
niệm tồn tại
“Tồn tại” là danh từ trong triết học chỉ tất cả những gì đang có, đang hiện
hữu mà chúng ta có thể thấy được hoặc không thấy được bằng giác quan. Nói khác
đi là “tồn tại” - tức những thứ đã xuất hiện - nằm ngoài ý thức chủ quan và tư
tưởng của con người (chúng ta muốn hay không muốn thì “tồn tại” vẫn tồn tại. Khái niệm tư duy
Tư duy là phạm trù triết học dùng để chỉ những hoạt động của tinh thần,
đem những cảm giác của người ta sửa đổi và cải tạo thế giới thông qua hoạt động
vật chất, làm cho người ta có nhận thức đúng đắn về sự vật và ứng xử tích cực với
nó. là sự phản ánh quá trình nhận thức ở trình độ cao, sự nhận thức một cách khái
quát, tích cực, gián tiếp và sáng tạo về thế giới qua các khái niệm, phán đoán
Nội dung của tồn tại và tư duy
Vấn đề cơ bản của triết học là mối quan hệ giữa tư duy và tồn tại, giữa tâm
và vật, giữa ý thức và vật chất. Nó là vấn đề cơ bản vì việc giải quyết nó sẽ quyết
định cơ sở để giải quyết những vấn đề khác của triết học, điều đó đã được chứng
minh trong lịch sử phát triển lâu dài và phức tạp của triết học, mặt khác nó cũng
là là tiêu chuẩn để xác lập trường thế giới quan của các triết gia và học thuyết của họ.
Sự phản biện và tác động lẫn nhau
“Mối quan hệ giữa tư duy và tồn tại" thường được lý giải trực tiếp là "mối
quan hệ giữa ý thức và vật chất". Thực ra, khái niệm "tư duy” có ngoại diên hẹp
hơn khái niệm "ý thức” còn khái niệm "tồn tại" lại có ngoại điên rộng hơn khái 9 lOMoARcPSD|47880655
niệm “vật chất". Vì vậy, chỉ trong trường hợp này và chỉ trong những trường hợp
tương tự như thế này thì mới có thể đồng nhất "tư duy”, với "ý thức", "tồn tại" với
"vật chất", còn trong nhưng trường hợp khác thì nội dung của những khái niệm
đó phải được phân biệt rõ ràng, nhất là khi đề cập đến các vấn đề bản chất của thế
giới, tính thống nhất vật chất của thế giớivà lý luận nhận thức. Vấn đề cơ bản lớn
của mọi triết học, đặc biệt là của triết học hiện đại, là vấn đề giữa tư duy và tồn
tại, song do "tư duy" được các trường phái triết học quan niệm khác nhau nên bản
chất vấn đề cơ bản của triết học cũng được hiểu khác nhau.
2.2. Vấn đề cơ bản của Triết học
2.2.1 Kh愃Āi niệm vấn đề c漃ᬀ bản c甃ऀ a triết h漃⌀c
Là những vấn đề xung quanh mối quan hệ giữa tư duy và tồn tại, giữa vật
chất và ý thức. Lý do nó là vấn đề cơ bản vì việc giải quyết nó sẽ quyết định được
cơ sở, tiền đề để giải quyết những vấn đề của triết học khác. Điều này đã được
chứng minh rất rõ ràng trong lịch sử phát triển lâu dài và phức tạp của triết tếirt
aủc nảb ơc ềđ nấV“ iỏh uâc ohc iờl ảrt ãđ gnũc nehggn䄃؀ .cọhhọc là gì?”, theo
ông: “Vấn đề cơ bản lớn của mọi triết học, đặc biệt là triết học hiện đại, là vấn đề
quan hệ giữa tư duy và tồn tại”.
2.2.2 Vấn đề c漃ᬀ bản c甃ऀ a triết h漃⌀c c漃Ā hai mạꄆt:
Mạꄆt thứ nhất: Giữa vật chất, ý thức cái nào có trước, cái nào có sau? Cái
nào quyết định cái nào?
Ta có thể giải quyết mặt thứ nhất trong vấn đề cơ bản của triết học dựa trên 3 cách sau:
Vật chất có trước, ý thức có sau, vật chất quyết định đến ý thức
Ý thức có trước, vật chất có sau, ý thức quyết định đến vật chất
Ý thức và vật chất tồn tại độc lập với nhau, không quyết định lẫn nhau Hai
cách giải quyết đầu tiên tuy có đối lập nhau về nội dung, tuy nhiên điểm chung
của hai cách giải quyết này đều thừa nhận một trong hai nguyên thể (ý thức hoặc
vật chất) là nguồn gốc của thế giới. Cách giải quyết một và hai thuộc về triết học nhất nguyên. 10 lOMoARcPSD|47880655
Triết học nhất nguyên bao gồm hai trường phái: trường phái triết học nhất
nguyên duy vật và trường phái triết học nhất nguyên duy tâm.
Cách thứ ba thừa nhận ý thức và vật chất tồn tại độc lập với nhau, cả hai
nguyên thể (ý thức và vật chất) đều là nguồn gốc của thế giới. Cách giải thích này
thuộc về triết học nhị nguyên.
Vật chất quyết định ý thức:
Vật chất là cái có trước, ý thức có sau. Vật chất quyết định ý thức, còn ý
thức là sự phản ánh thế giới vật chất vào trong bộ não con người. Vật chất quyết
định nguồn gốc của ý thức: không có sự tác động của thế giới khách quan vào
trong bộ não người thì sẽ không có ý thức. Ý thức là sản phẩm của một dạng vật
chất có tổ chức cao là bộ não người. Thế giới vật chất là nguồn gốc khách quan
của ý thức. Vật chất quyết định nội dung của ý thức: ý thức là hình ảnh chủ quan
của thế giới khách quan, nội dung của ý thức mang tính khách quan, do thế giới
khách quan quy định. Vật chất quyết định bản chất của ý thức. Vật chất quyết định
phương thức, kết cấu của ý thức.
Sự tác động của ý thức:
Sự tác động của ý thức đối với vật chất phải thông qua hoạt động thực tiễn
của con người. Biểu hiện ở chỗ: ý thức trang bị cho con người sự hiểu biết về thế
giới xung quanh, giúp con người xác định mục tiêu, lựa chọn phương pháp cho
hoạt động của mình tạo nên ở con người tình cảm, niềm tin, ý chí, thôi thúc con
người nỗ lực hành động để đạt được mục tiêu đề ra. Ý thức có thể thúc đẩy hoặc
kìm hãm sự vận động, phát triển của những điều kiện vật chất ở những mức độ nhất định.
Nếu ý thức phản ánh phù hợp với hiện thực thì nó sẽ làm thúc đẩy sự phát
triển của các điều kiện vật chất. Nếu ý thức phản ánh không phù hợp với hiện thực
thì nó sẽ kìm hãm sự phát triển của các điều kiện vật chất. Song sự kìm hãm đó
chỉ mang tính tạm thời, bởi vì sự vật vận động theo các quy luật khách quan vốn
có của nó, nên nhất định phải có ý thức tiến bộ, phù hợp, thay thế cho ý thức lạc hậu, không phù hợp. 11 lOMoARcPSD|47880655
gn䄃؀.hP cứht ý àv tấhc tậv ệh nauq ềv nếihc túb ,hnart uấđ cộuc gnorT-
ghen đã bảo vệ quan điểm của Các Mác và phê phán lại rằng khi đấu tranh với
những người theo chủ nghĩa duy tâm, Mác buộc phải nhấn mạnh vào cái nguyên
lý chủ yếu mà họ phủ nhận, nhưng không có nghĩa là hạ thấp vai trò của ý thức,
tinh thần. Chỉ có chủ nghĩa duy vật tầm thường, không biện chứng mới phủ nhận,
coi nhẹ tác động của tinh thần mà thôi.
Mạꄆt thứ hai: Con người có khả năng nhận thức được thế giới hay không? Quan điểm duy tâm
Không thừa nhận thế giới vật chất tồn tại độc lập với ý thức, do đó không
thừa nhận nhận thức là sự phản ánh hiện thực khách quan.
Duy tâm chủ quan, tất cả mọi cái đang tồn tại đều là phức hợp những cảm
giác của con người. Do đó, nhận thức, theo họ, chẳng qua là sự nhận thức cảm
giác, biểu tượng của con người.
Duy tâm khách quan, mặc dù không phủ nhận khả năng nhận thức thế giới,
song coi nhận thức cũng không phải là sự phản ánh hiện thực khách quan mà chỉ
là sự tự nhận của ý niệm, tư tưởng tồn tại ở đâu đó ngoài con người.
Thuyết hoài nghi nghi ngờ tính xác nhận của tri thức, biến sự nghi ngờ
thành một nguyên tắc nhận thức, thậm chí chuyển thành nghi ngờ sự tồn tại của
bản thân thế giới bên ngoài.
Thuyết không thể biết lại phủ nhận khả năng nhận thức thế giới. Đối với họ,
thế giới không thể biết được, lý trí của con người có tính chất hạn chế và ngoài
giới hạn của cảm giác ra, con người không thể biết được gì nữa. Quan điểm của
thuyết hoài nghi và thuyết không thể biết đã bị bác bỏ bởi thực tiễn và sự phát
triển của nhận thức loài người.
Quan điểm của chủ nghĩa duy vật siêu hình:
Thừa nhận con người có khả năng nhận thức thế giới và coi nhận thức là sự
phản ánh hiện thực khách quan vào bộ óc người. Tuy nhiên, do hạn chế bởi tính
siêu hình, máy móc và trực quan nên chủ nghĩa duy vật trước C.Mác đã không
giải quyết được một cách thực sự khoa học những vấn đề của lý luận nhận thức. 12 lOMoARcPSD|47880655
Nhìn chung chủ nghĩa duy vật trước C.Mác chưa thấy đầy đủ vai trò của thực tiễn đối với nhận thức.
Quan điểm của Chủ nghĩa duy vật biện chứng về bản chất của nhận thức. Nhận thức là gì ?
Nhận thức là quá trình phản ánh tái tạo lại hiện thực trong tư duy con người
trên cơ sở của thực tiễn - xã hội.
Lý luận nhận thức của chủ nghĩa Mác dựa trên những nguyên tắc cơ bản sau đây:
Một là, thừa nhận thế giới vật chất tồn tại khách quan, ở ngoài con người,
độc lập đối với cảm giác, tư duy và ý thức của con người - Hiện thực khách quan
là đối tượng của nhận thức.
Hai là, thừa nhận năng lực nhận thức thế giới của con người. Về nguyên
tắc không có cái gì là không thể biết. Dứt khoát là không có và không thể có đối
tượng nào mà con người không thể biết được, chỉ có những cái hiện nay con người
chưa biết, nhưng trong tương lai với sự phát triển của khoa học và thực tiễn, con
người sẽ biết được. Với khẳng định trên đây, lý luận nhận thức macxít khẳng định
sức mạnh của con người trong việc nhận thức và cải tạo thế giới.
Ba là, là một quá trình biện chứng, tích cực, sáng tạo. Quá trình nhận thức
diễn ra theo con đường từ trực quan sinh động đến tư duy trừu tượng rồi từ tư duy
trừu tượng đến thực tiễn. Đó cũng là quá trình nhận thức đi từ hiện tượng đến bản
chất, từ bản chất kém sâu sắc đến bản chất sâu sắc hơn.
Bốn là, cơ sở chủ yếu và trực tiếp nhất của nhận thức là thực tiễn. Thực tiễn
còn là mục đích của nhân thức, là tiêu chuẩn để kiểm tra chân lý của nhận thức.
Nhận thức là quá trình con người phản ánh một cách biện chứng, năng động sáng
tạo thế giới khách quan trên cơ sở thực tiễn lịch sử - xã hội.
Biện chứng của quá trình nhận thức:
Nhận thức của con người là một quá trình trong đó có nhiều giai đoạn, trình
độ, vòng khâu và hình thức khác nhau; chúng có nội dung cũng như vai trò khác
nhau đối với việc nhận thức sự vật. 13 lOMoARcPSD|47880655
Nhận thức cảm tính và nhận thức lý tính:
Nhận thức cảm tính và nhận thức lý tính là những giai đoạn khác nhau của
cùng một quá trình nhận thức thống nhất.
Nhận thức cảm tính (hay còn gọi là trực quan sinh động)
Là giai đoạn đầu tiên của quá trình nhận thức. Nó được thể hiện dưới 3 hình
thức là cảm giác, tri giác và biểu tượng.
Cảm giác là hình thức đầu tiên của quá trình nhận thức và là nguồn gốc của mọi
hiểu biết của con người. Cảm giác là sự phản ánh từng mặt, từng thuộc tính bên
ngoài của sự vật vào các giác quan của con người. Sự vật hoặc hiện tượng trực
tiếp tác động vào các giác quan con người thì gây nên cảm giác (chẳng hạn như
cảm giác về màu sắc, mùi vị, âm thanh, nhiệt độ…). Cảm giác là kết quả của sự
tác động vật chất của sự vật vào các giác quan con người, là sự chuyển hoá năng
lượng kích thích bên ngoài thành yếu tố của ý thức. Cảm giác, theo Lênin, là hình
ảnh chủ quan của thế giới khách quan.
Tri giác là sự tổng hợp nhiều cảm giác; nó đem lại hình ảnh hoàn chỉnh hơn
về sự vật. Tri giác nảy sinh trên cơ sở các cảm giác, là sự kết hợp của các cảm
giác. So với cảm giác, tri giác là hình thức cao hơn của nhận thức cảm tính, nó
đem lại cho chúng ta tri thức về sự vật đầy đủ hơn, phong phú hơn.
Biểu tượng là hình ảnh của sự vật được giữ lại trong trí nhớ. Sự tiếp xúc
trực tiếp nhiều lần với sự vật sẽ để lại trong chúng ta những ấn tượng, những hình
ảnh về sự vật đó. Những ấn tượng, hình ảnh này đậm nét và sâu sắc đến mức có
thể hiện lên trong ký ức của chúng ta ngay cả khi sự vật không ở trước mắt. Đó
chính là những biểu tượng. Trong biểu tượng chỉ giữ lại những nét chủ yếu, nổi
bật nhất của sự vật do cảm giác, tri giác đem lại trước đó. Biểu tượng thường hiện
ra khi có những tác nhân tác động, kích thích đến trí nhớ con người. Hình thức
cao nhất của biểu tượng là sự tưởng tượng; sự tưởng tượng đã mang tính chủ động,
sáng tạo. Tưởng tượng có vai trò rất to lớn trong hoạt động sáng tạo khoa học và sáng tạo nghệ thuật. 14 lOMoARcPSD|47880655
Biểu tượng tuy vẫn còn mang tính chất cụ thể, sinh động của nhận thức cảm
tính, song đã bắt đầu mang tính chất khái quát và gián tiếp. Có thể xem biểu tượng
như là hình thức trung gian quá độ cần thiết để chuyển từ nhận thức cảm tính lên
nhận thức lý tính. Trên cơ sở những tài liệu do nhận thức cảm tính cung cấp, nhận
thức sẽ phát triển lên một giai đoạn cao hơn, đó là nhận thức lý tính.
Nhận thức lý tính (hay còn gọi là tư duy trừu tượng)
Là giai đoạn tiếp theo và cao hơn về chất của quá trình nhận thức, nó nảy
sinh trên cơ sở nhận thức cảm tính. Nếu chỉ bằng cảm giác, tri giác thì nhận thức
của con người sẽ rất hạn chế, bởi vì con người không thể bằng cảm giác mà hiểu
được những cái như tốc độ ánh sáng, giá trị của hàng hoá, quan hệ giai cấp, hình
thái kinh tế - xã hội, v.v.. Muốn hiểu được những cái đó phải nhờ đến sức mạnh
của tư duy trừu tượng.
Tư duy trừu tượng là sự phản ánh khái quát và gián tiếp hiện thực khách
quan. Tư duy phải gắn liền với ngôn ngữ, ngôn ngữ là cái vỏ vật chất của tư duy.
Tư duy có tính năng động sáng tạo, nó có thể phản ánh được những mối liên hệ
bản chất, tất nhiên, bên trong của sự vật, do đó phản ánh sự vật sâu sắc hơn và đầy
đủ hơn. Muốn tư duy, con người phải sử dụng các phương pháp như so sánh, phân
tích và tổng hợp, khái niệm hoá và trừu tượng hoá, v.v.. Nhận thức lý tính, hay tư
duy trừu tượng, được thể hiện ở các hình thức như khái niệm, phán đoán và suy lý.
Khái niệm là một hình thức của tư duy trừu tượng, phản ánh những mối liên
hệ và thuộc tính bản chất, phổ biến của một tập hợp các sự vật, các hiện tượng
nào đó, chẳng hạn, các khái niệm “cái nhà”, “con người”, “giai cấp”, v.v…
Khái niệm đóng vai trò quan trọng trong tư duy khoa học. Khái niệm là những vật
liệu tạo thành ý thức, tư tưởng. Khái niệm là những phương tiện để con người tích
luỹ thông tin, suy nghĩ và trao đổi tri thức với nhau.
Khái niệm có tính chất khách quan bởi chúng phản ánh những mối liên hệ,
những thuộc tính khách quan của các sự vật, hiện tượng trong thế giới. Vì vậy, khi
vận dụng khái niệm phải chú ý đến tính khách quan của nó. Nếu áp dụng khái 15 lOMoARcPSD|47880655
niệm một cách chủ quan, tuỳ tiện sẽ rơi vào chiết trung và ngụy biện. V.I.Lênin
chỉ rõ: “Những khái niệm của con người là chủ quan trong tính trừu tượng của
chúng, trong sự tách rời của chúng, nhưng là khách quan trong chỉnh thể, trong
quá trình, trong kết cuộc, trong khuynh hướng, trong nguồn gốc”.
Nội hàm của khái niệm không phải là bất biến, bởi vì hiện thực khách quan
luôn vận đông và phát triển cho nên khái niệm phản ánh hiện thực đó không thể
bất biến mà cũng phải vận động, phát triển theo, liên hệ chuyển hoá lẫn nhau,
mềm dẻo, linh hoạt, năng động. Vì vậy, cần phải chú ý đến tính biện chứng, sự
mềm dẻo của các khái niệm khi vận dụng chúng. Phải mài sắc, gọt giũa các khái
niệm đã có, thay thế khái niệm cũ bằng khái niệm mới để phản ánh hiện thực mới,
phù hợp với thực tiễn mới.
Phán đoán là hình thức của tư duy trừu tượng vận dụng các khái niệm để
khẳng định hoặc phủ định một thuộc tính, một mối liên hệ nào đó của hiện thực
khách quan. Phán đoán là hình thức liên hệ giữa các khái niệm, phản ánh mối liên
hệ giữa các sự vật, hiện tượng trong ý thức của con người. Tuy nhiên, phán đoán
không phải là tổng số giản đơn của những khái niệm tạo thành mà là quá trình
biện chứng trong đó các khái niệm có sự liên hệ và phụ thuộc lẫn nhau. Phán đoán
được biểu hiện dưới hình thức ngôn ngữ là các mệnh đề theo những quy tắc văn phạm nhất định.
Suy lý là một hình thức của tư duy trừu tượng trong đó xuất phát từ một
hoặc nhiều phán đoán làm tiền đề để rút ra phán đoán mới làm kết luận. Nói cách
khác, suy lý là quá trình đi đến một phán đoán mới từ những phán đoán tiền đề.
Nếu như phán đoán là sự liên hệ giữa các khái niệm thì suy lý là sự liên hệ giữa
các phán đoán. Suy lý là công cụ hùng mạnh của tư duy trừu tượng thể hiện quá
trình vận động của tư duy đi từ những cái đã biết đến nhận thức những cái chưa
biết một cách gián tiếp. Có thể nói, toàn bộ các khoa học được xây dựng trên hệ
thống suy lý và nhờ có suy lý mà con người ngày càng nhận thức sâu sắc hơn, đầy
đủ hơn hiện thực khách quan. 16 lOMoARcPSD|47880655
Tuy nhiên, để phản ánh đúng hiện thực khách quan, trong quá trình suy lý
phải xuất phát từ những tiền đề đúng và phải tuân theo những quy tắc lôgic. Do
đó: nếu những tiền đề của chúng ta là đúng và nếu chúng ta vận dụng một cách
chính xác những quy luật của tư duy đối với những tiền đề ấy thì kết quả phải phù hợp với hiện thực.
3. Sự khác nhau căn bản giữa quan điểm chủ nghĩa duy vật với quan điểm chủ nghĩa duy tâm
3.1. Chủ nghĩa duy vật
3.1.1. Ch甃ऀ nghĩa duy vật chất ph愃Āc
Chủ nghĩa duy vật chất phác là kết quả nhận thức của các nhà triết học duy vật
thời cổ đại. Chủ nghĩa duy vật thời kỳ này thừa nhận tính thứ nhất của vật chất
nhưng lại đồng nhất vật chất với một hay một số chất cụ thể của vật chất và đưa
ra những kết luận mà về sau người ta thấy mang nặng tính trực quan, ngây thơ,
chất phác. Tuy hạn chế do trình độ nhận thức thời đại về vật chất và cấu trúc vật
chất, nhưng chủ nghĩa duy vật chất phác thời cổ đại về cơ bản là đúng vì nó đã
lấy bản thân giới tự nhiên để giải thích thế giới, không viện đến thần linh,
thượng để hay các lực lượng siêu nhiên.
3.1.2. Ch甃ऀ nghĩa duy vật siêu hình
Chủ nghĩa duy vật siêu hình là hình thức cơ bản thứ hai trong lịch sử của
chủ nghĩa duy vật, thể hiện khá rõ ở các nhà triết học thế kỷ XV đến thế kỷ XVIII
và điển hình là ở thế kỷ XVII, XVIII. Đây là thời kỳ mà cơ học cổ điển đạt được
những thành tựu rực rỡ nên trong khi tiếp tục phát triển quan điểm chủ nghĩa duy
vật thời cổ đại, chủ nghĩa duy vật giai đoạn này chịu sự tác động mạnh mẽ của
phương pháp tư duy siêu hình, cơ giới - phương pháp nhìn thế giới như một cỗ
máy khổng lồ mà mỗi bộ phận tạo nên thế giới đó về cơ bản ở trong trạng thái biệt
lập và tĩnh tại. Tuy không phản ánh đúng hiện thực trong toàn cục nhưng chủ
nghĩa duy vật siêu hình đã góp phần không nhỏ vào việc đẩy lùi thế giới quan duy
tâm và tôn giáo, đặc biệt là ở thời kỳ chuyển tiếp từ đêm trường trung cổ sang thời phục hưng.
3.1.3. Ch甃ऀ nghĩa duy vật biện chứng
Chủ nghĩa duy vật biện chứng là hình thức cơ bản thứ ba của chủ nghĩa ỷk
ếht aủc 04 măn gnữhn oàv gnựd yâx nehggn䄃؀ .hP àv cáM .C od ,tậv yud XIX, 17 lOMoARcPSD|47880655
sau đó được V.I. Lênin phát triển. Với sự kế thừa tinh hoa của các học thuyết triết
học trước đó và sử dụng khá triệt để thành tựu của khoa học đương thời, ngay từ
khi mới ra đời chủ nghĩa duy vật biện chứng đã khắc phục được hạn chế của chủ
nghĩa duy vật chất phác thời cổ đại, chủ nghĩa duy vật siêu hình và là đỉnh cao
trong sự phát triển của chủ nghĩa duy vật. Chủ nghĩa duy vật biện chứng không
chỉ phản ánh hiện thực đúng như chính bản thân nó tồn tại mà còn là một công cụ
hữu hiệu giúp những lực lượng tiến bộ trong xã hội cải tạo hiện thực ấy.
3.2. Chủ nghĩa duy tâm
Chủ nghĩa duy tâm gồm có hai phái: chủ nghĩa duy tâm chủ quan và chủ
nghĩa duy tâm khách quan.
3.2.1. Ch甃ऀ nghĩa duy tâm ch甃ऀ quan
Chủ nghĩa duy tâm chủ quan thừa nhận tính thứ nhất của ý thức con người.
Trong khi phủ nhận sự tồn tại khách quan của hiện thực, chủ nghĩa duy tâm chủ
quan khẳng định mọi sự vật, hiện tượng chỉ là phức hợp của những cảm giác.
3.2.2. Ch甃ऀ nghĩa duy tâm kh愃Āch quan
Chủ nghĩa duy tâm khách quan cũng thừa nhận tính thứ nhất của ý thức nhưng
coi đó là thứ tinh thần khách quan có trước và tồn tại độc lập với con người. Thực
thể tinh thần khách quan này thường được gọi bằng những cái tên khác nhau như
ý niệm, tinh thần tuyệt đối, lý tính thế giới, v.v..
3.2.3. Nguồn gốc ch甃ऀ nghĩa duy tâm
Chủ nghĩa duy tâm triết học cho rằng ý thức, tinh thần là cái có trước và
sản sinh ra giới tự nhiên. Bằng cách đó, chủ nghĩa duy tâm đã thừa nhận sự sáng
tạo của một lực lượng siêu nhiên nào đó đối với toàn bộ thế giới. Vì vậy, tôn giáo
thường sử dụng các học thuyết duy tâm làm cơ sở lý luận, luận chứng cho các
quan điểm của mình, tuy có sự khác nhau đáng kể giữa chủ nghĩa duy tâm triết
học với chủ nghĩa duy tâm tôn giáo.
Trong thế giới quan tôn giáo, lòng tin là cơ sở chủ yếu và đóng vai trò chủ đạo đối
với vận động. Còn chủ nghĩa duy tâm triết học lại là sản phẩm của tư duy lý tính
dựa trên cơ sở tri thức và năng lực mạnh mẽ của tư duy. 18