MÂU THUẪN BIỆN CHỨNG I. Khái niệm
Trong phép biện chứng duy vật, mâu thuẫn biện chứng là khái niệm dùng
để chỉ sự liên hệ, tác động theo cách vừa thống nhất, vừa đấu tranh; vừa
đòi hỏi, vừa loại trừ, vừa chuyển hóa lẫn nhau giữa các mặt đối lập. Yếu tố
tạo thành mâu thuẫn biện chứng là các mặt đối lập, các bộ phận, các thuộc
tính... có khuynh hướng biến đổi trái ngược nhau, nhưng cùng tồn tại
khách quan trong mỗi sự vật, hiện tượng của tự nhiên, xã hội và tư duy.
Trong mỗi mâu thuẫn, các mặt đối lập vừa thống nhất với nhau, vừa đấu
tranh lẫn nhau tạo nên trạng thái ổn định tương đối của sự vật, hiện tượng. II.
Quá trình phát triển của mâu thuẫn
(Trong mỗi mâu thuẫn, các mặt đối lập vừa thống nhất với nhau,
vừa đấu tranh lẫn nhau tạo nên trạng thái ổn định tương đối của
sự vật, hiện tượng.) -> Dựa theo ý này.
1. Thống nhất giữa các mặt đối lập là khái niệm dùng để chỉ sự liên hệ
giữa chúng và được thể hiện ở việc:
Thứ nhất, các mặt đối lập cần đến nhau, nương tựa vào nhau, làm
tiền đề cho nhau tồn tại, không có mặt này thì không có mặt kia; Thứ hai,
các mặt đối lập tác động ngang nhau, cân bằng nhau thể hiện sự đấu tranh
giữa cái mới đang hình thành với cái cũ chưa mất hẳn; Thứ ba, giữa các
mặt đối lập có sự tương đồng, đồng nhất do trong các mặt đối lập còn tồn
tại những yếu tố giống nhau. Do sự đồng nhất này mà trong nhiều trường
hợp, khi mâu thuẫn xuất hiện và tác động ở điều kiện phù hợp, các mặt đối
lập chuyển hóa vào nhau. Đồng nhất không tách rời với sự khác nhau, với
sự đối lập, bởi mỗi sự vật, hiện tượng vừa là bản thân nó, vừa là sự vật,
hiện tượng đối lập với nó nên trong đồng nhất đã bao hàm sự khác nhau, đối lập.
2. Đấu tranh giữa các mặt đối lập là khái niệm dùng để chỉ sự tác
động qua lại theo hướng bài trừ, phủ định lẫn nhau giữa chúng và
sự tác động đó cũng không tách rời sự khác nhau, thống nhất, đồng
nhất giữa chúng trong một mâu thuẫn.
So với đấu tranh giữa các mặt đối lập thì thống nhất giữa chúng có tính
tạm thời, tương đối, có điều kiện, nghĩa là sự thống nhất đó chỉ tồn tại
trong trạng thái đứng im tương đối của sự vật, hiện tượng; còn đấu tranh
có tính tuyệt đối, nghĩa là đấu tranh phá vỡ sự ổn định tương đối của
chúng dẫn đến sự chuyển hóa về chất của chúng. Tính tuyệt đối của đấu
tranh gắn với sự tự thân vận động, phát triển diễn ra không ngừng của sự
vật, hiện tượng. Về vấn đề này, khi chú ý nhiều hơn đến tính tuyệt đối của
“đấu tranh”, V.I. Lênin đã viết: “Sự phát triển là một cuộc “đấu tranh” giữa các mặt đối lập”. III. Các loại mâu thuẫn
Mâu thuẫn tồn tại khách quan trong mọi lĩnh vực của thế giới và vô cùng
đa dạng. Sự đa dạng đó phụ thuộc vào đặc điểm của các mặt đối lập, vào
điều kiện mà trong đó sự tác động qua lại giữa các mặt đối lập triển khai,
vào trình độ tổ chức của sự vật, hiện tượng mà trong đó mâu thuẫn tồn tại.
Mỗi loại mâu thuẫn có đặc điểm riêng và có vai trò khác nhau đối với sự
tồn tại và phát triển của sự vật, hiện tượng.
Căn cứ vào sự tồn tại và phát triển của toàn bộ sự vật, hiện tượng, có
mâu thuẫn cơ bản và mâu thuẫn không cơ bản. Mâu thuẫn cơ bản tác
động trong suốt quá trình tồn tại của sự vật, hiện tượng; quy định bản chất,
sự phát triển của chúng từ khi hình thành đến lúc tiêu vong. Mâu thuẫn
không cơ bản đặc trưng cho một phương diện nào đó, chỉ quy định sự
vận động, phát triển của một hay một số mặt của sự vật, hiện tượng và
chịu sự chi phối của mâu thuẫn cơ bản.
Căn cứ vào vai trò của mâu thuẫn đối với sự tồn tại và phát triển của sự
vật, hiện tượng trong mỗi giai đoạn nhất định, có thể phân chia thành mâu
thuẫn chủ yếu và mâu thuẫn thứ yếu. Mâu thuẫn chủ yếu luôn nổi lên
hàng đầu ở mỗi giai đoạn phát triển của sự vật, hiện tượng, có tác dụng
quy định đối với các mâu thuẫn khác trong cùng giai đoạn đó của quá trình
phát triển. Giải quyết mâu thuẫn chủ yếu sẽ tạo điều kiện để giải quyết các
mâu thuẫn khác ở cùng giai đoạn, còn sự phát triển, chuyển hóa của
sự vật, hiện tượng từ hình thức này sang hình thức khác phụ thuộc vào
việc giải quyết mâu thuẫn chủ yếu. Mâu thuẫn thứ yếu là mâu thuẫn
không đóng vai trò quyết định trong sự vận động, phát triển của sự vật,
hiện tượng. Tuy vậy, ranh giới giữa mâu thuẫn chủ yếu và mâu thuẫn
thứ yếu chỉ là tương đối, tùy theo từng hoàn cảnh cụ thể, có mâu thuẫn
trong điều kiện này là chủ yếu, song trong điều kiện khác lại là thứ yếu và ngược lại.
Căn cứ vào quan hệ giữa các mặt đối lập với một sự vật, hiện tượng, có
mâu thuẫn bên trong và mâu thuẫn bên ngoài. Mâu thuẫn bên trong là sự
tác động qua lại giữa các mặt, các khuynh hướng... đối lập nằm trong
chính mỗi sự vật, hiện tượng; có vai trò quy định trực tiếp quá trình vận
động và phát triển của sự vật, hiện tượng. Mâu thuẫn bên ngoài xuất hiện
trong mối liên hệ giữa các sự vật, hiện tượng với nhau; tuy cũng ảnh
hưởng đến sự tồn tại và phát triển của chúng, nhưng phải thông qua mâu
thuẫn bên trong mới phát huy tác dụng.
Các mâu thuẫn cơ bản và chủ yếu đều là những mâu thuẫn giữa các mặt,
các bộ phận, yếu tố bên trong cấu thành sự vật, hiện tượng nên có thể gọi
chúng là mâu thuẫn bên trong. Song các đối tượng còn có những mối liên
hệ và quan hệ với các đối tượng khác thuộc môi trường tồn tại của nó,
những mâu thuẫn loại này được gọi là các mâu thuẫn bên ngoài. Tuy
nhiên, sự phân chia này cũng chỉ mang tính tương đối, bởi trong quan hệ
này hoặc so với một số đối tượng này, nó là bên trong; nhưng trong quan
hệ khác, so với một số đối tượng khác, nó lại là bên ngoài.
Căn cứ vào tính chất của lợi ích cơ bản là đối lập nhau trong mối quan hệ
giữa các giai cấp ở một giai đoạn lịch sử nhất định, trong xã hội có mâu
thuẫn đối kháng và mâu thuẫn không đối kháng. Mâu thuẫn đối kháng là
mâu thuẫn giữa các giai cấp, tập đoàn người, lực lượng, xu hướng xã
hội... có lợi ích cơ bản đối lập nhau và không thể điều hòa được. Đó là
mâu thuẫn giữa các giai cấp bóc lột và bị bóc lột, giữa giai cấp thống trị và
giai cấp bị trị... Mâu thuẫn không đối kháng là mâu thuẫn giữa các giai
cấp, tập đoàn người, lực lượng, xu hướng xã hội... có lợi ích cơ bản không
đối lập nhau nên là mâu thuẫn cục bộ, tạm thời. IV. Kết luận
Nói về vai trò của mâu thuẫn đối với sự vận động và phát triển, Ph.
Ăngghen nhấn mạnh, nguyên nhân chính cũng là nguyên nhân cuối
cùng tạo nên nguồn gốc của sự vận động, phát triển của sự vật, hiện
tượng là sự tác động (theo hướng phủ định, thống nhất) lẫn nhau giữa
chúng và giữa các mặt đối lập trong chúng. Có hai loại tác động dẫn đến
vận động là tác động lẫn nhau giữa các sự vật, hiện tượng (bên ngoài) và
sự tác động lẫn nhau giữa các mặt đối lập của cùng một sự vật, hiện
tượng (bên trong); nhưng chỉ có sự tác động lẫn nhau giữa các mặt đối lập
(bên trong) mới làm cho sự vật, hiện tượng phát triển.
Mối quan hệ giữa các khái niệm của quy luật chỉ ra rằng, mâu thuẫn giữa
các mặt đối lập trong sự vật, hiện tượng là nguyên nhân, giải quyết mâu
thuẫn đó là động lực của sự vận động, phát triển. Vì vậy, sự vận động,
phát triển của sự vật, hiện tượng là tự thân.