A) Thực tiễn và vai trò của thực tiễn đối với nhận thức:
I.Nhận thức và thực tiễn:
1, Nhận thức là gì?
- Theo quan điểm duy vật biện chứng: Nhận thức là quá trình phản ánh biện
chứng hiện thực khách quan vào trong bộ óc của con người, có tính tích cực, năng
động, sáng tạo, trên cơ sở thực tiễn để tìm ra tri thức. 2, Thực tiễn:
a, Phạm trù thực tiễn:
- Các nhà triết học trước Mác và ngoài Mác đều chưa trả lời được thực tiễn
một cách thực sự đúng đắn, khoa học.
+ Các nhà triết học tôn giáo coi hoạt động sáng tạo ra vũ trụ của thượng đế là thực tiễn.
+ Các nhà triết học duy tâm cho hoạt động nhận thức, hoạt động của ý
thức, hoạt động của tinh thần nói chung là hoạt động thực tiễn.
- Theo quan điểm của triết học Mác - Lênin, thực tiễn là toàn bộ những hoạt
động vật chất - cảm tính, có mục đích, mang tính lịch sử - xã hội của con người
nhằm cải tạo tự nhiên và xã hội phục vụ nhân loại tiến bộ.
b, Đặc trưng của thực tiễn:
- Thứ nhất, thực tiễn là hoạt động vật chất cảm tính. Đó là những hoạt động
mà con người phải dùng công cụ vật chất, lực lượng vật chất tác động vào các đối
tượng vật chất để làm biến đổi chúng. Trên cơ sở đó con người mới làm biến đổi
được thế giới khách quan phục vụ cho mình.
Ví dụ: hoạt động cày ruộng, đào đất, xây nhà, sản xuất ra của cải vật chất nói chung...
- Thứ hai, thực tiễn có tính lịch sử - xã hội. Nghĩa là hoạt động thực tiễn là
hoạt động của con người, chỉ diễn ra trong xã hội với sự tham gia của đông đảo
người trong xã hội. Trong hoạt động thực tiễn con người truyền lại cho nhau những
kinh nghiệm từ thế hệ này qua thế hệ khác. Cũng vì vậy, hoạt động thực tiễn luôn
bị giới hạn bởi những điều kiện lịch sử - xã hội cụ thể và trải qua những giai đoạn
lịch sử phát triển nhất định.
- Thứ ba, thực tiễn là hoạt động có tính mục đích nhằm trực tiếp cải tạo tự
nhiên và xã hội phục vụ con người. Khác với hoạt động có tính bản năng, tự phát
của động vật nhằm thích nghi thụ động với thế giới, con người bằng và thông qua
hoạt động thực tiễn, chủ động tác động cải tạo thế giới để thỏa mãn nhu cầu của
mình, thích nghi một cách chủ động, tích cực với thế giới. Như vậy, nói tới thực
tiễn là nói tới hoạt động có tính tự giác cao của con người, khác với hoạt động bản
năng thụ động thích nghi của động vật.
c, Các hình thức cơ bản của thực tiễn:
- Hoạt động sản xuất vật chất: là hình thức thực tiễn có sớm nhất, cơ bản nhất,
quan trọng nhất. Bởi lẽ ngay từ khi con người mới xuất hiện trên trái đất với tư
cách là người, con người đã phải tiến hành sản xuất vật chất dù là giản đơn để tồn
tại. Sản xuất vật chất biểu thị mối quan hệ của con người với tự nhiên và là phương
thức tồn tại cơ bản của con người và xã hội loài người. Không có sản xuất vật chất,
con người và xã hội loài người không thể tồn tại và phát triển. Sản xuất vật chất
còn là cơ sở cho sự tồn tại của các hình thức thực tiễn khác cũng như tất cả các
hoạt động sống khác của con người. Ví d : Ho ụ t đ ạ ng g ộ t lúa, hái r ặ au c a bác nông dân; ủ công nhân s n x ả uâất sf n ph ả m tr ẩ ong các nhà máy, xí nghi p;…. ệ
- Hoạt động chính trị - xã hội là hoạt động thực tiễn thể hiện tính tự giác cao
của con người nhằm biến đổi, cải tạo xã hội, phát triển các thiết chế xã hội, các
quan hệ xã hội,.. tạo ra môi trường xã hội thuận lợi cho con người phát triển. Hoạt
động chính trị - xã hội bao gồm các hoạt động như: đấu tranh giai cấp, đấu tranh
giải phóng dân tộc, đấu tranh cho hòa bình, dân chủ, tiến bộ xã hội, đấu tranh cải
tạo các quan hệ chính trị - xã hội, nhằm tạo ra môi trường xã hội dân chủ, lành
mạnh, thuận lợi cho con người phát triển. Thiếu hình thức hoạt động thực tiễn này,
con người và xã hội loài người cũng không thể phát triển bình thường được
Ví dụ: Tiến hành đại hội đại biểu Đoàn TNCS HCM; hoạt động bầu cử đại biểu Quốc hội,…
- Hoạt động thực nghiệm khoa học: là hình thức đặc biệt của hoạt động thực
tiễn. Bởi lẽ, trong hoạt động thực nghiệm khoa học, con người chủ động tạo ra
những điều kiện không có sẵn trong tự nhiêm cũng như xã hội để tiến hành thực
nghiệm khoa học theo mục đích mà mình đã đề ra. Trên cơ sở đó, vận dụng những
thành tựu khoa học, kĩ thuật, công nghệ vào sản xuất vật chất, vào cải tạo chính trị
- xã hội phục vụ con người. Ngày nay khi mà cách mạng khoa học công nghệ phát
triển như vũ bão, “khi mà tri thức xã hội phổ biến đã chuyển hóa đến mức độ nào
thành lực lượng sản xuất trực tiếp” thì hình thức hoạt động thực tiễn này ngày càng đóng vai trò quan trọng.
Ví dụ: Hoạt động nghiên cứu, làm thí nghiệm của các nhà khoa học để tìm ra
những giống cây mới, những loại thuốc chữa bệnh mới, những nguồn năng lượng thay thế mới,…
=> BA hình thức thực tiễn này có quan hệ biện chứng, tác động, ảnh hưởng
qua lại lẫn nhau. Trong đó, sản xuất vật chất đóng vai trò quan trọng, quyết định
hai hình thức thực tiễn còn lại: Hoạt động chính trị - xã hội và hoạt động thực
nghiệm khoa học. Tuy nhiên hai hình thức còn lại có ảnh hưởng quan trọng tới
hoạt động sản xuất vật chất.
II. Vai trò của thực tiễn đối với nhận thức:
1, Thực tiễn là cơ sở, động lực của nhận thức:
- Thứ nhất, con người có nhu cầu tất yếu khác quan là giải thích và cải tạo thế
giới, điều này buộc con người phải tác động vào các sự vật, hiện tượng bằng hoạt
đồng thực tiễn của mình. Sự tác động đó làm cho sự vật, hiện tượng bộc lộ thuộc
tính, tính chất, quy luật, mối quan hệ khác nhau giữa chúng. Trên cơ sở đó, con
người có hiểu biết về chúng. Như vậy, thực tiễn đã cung cấp “vật liệu, tài liệu” cho
nhận thức, giúp cho nhận thức nắm bắt được bản chất, các quy luật vận động và
phát triển của thế giới. Trên cơ sở đó hình thành nên các học thuyết khoa học.
- Thứ hai, thực tiễn luôn đặt ra nhu cầu, nhiệm vụ đòi hỏi nhận thức phải trả
lời. Nói khác đi, chính thực tiễn là người đặt hàng cho nhận thức phải giải quyết.
Trên cơ sở đó thúc đẩy nhận thức phát triển.
- Thứ ba, thực tiễn còn là nơi rèn luyện giác quan của con người, làm cho
chúng phát triển tinh tế hơn, hoàn thiện hơn, trên cơ sở đó giúp quá trình nhận thức
thế giới khách quan của con người hiệu quả hơn, đúng đắn hơn. Chính vì vậy,
Ph.Awngghen đã khẳng định: “Chính việc người ta biến đổi tự nhiên… là cơ sở
chủ yếu nhất và trực tiếp nhất của tư duy con người và trí tuệ con người đã phát
triển song song với việc người ta đã học cách cải biến tự nhien.”
- Thứ tư, hoạt động thực tiễn còn là cơ sở chế tạo ra các công cụ, phương tiện,
máy móc hỗ trợ con người trong quá trình nhận thức. Các phương tiện ngày càng
hiện đại kéo theo nhận thức ngày càng hiện quả và chính xác.
2, Thực tiễn là mục đích của nhận thức:
- Nhận thức của con người ngay từ khi con người mới xuất hiện trên trái đất
với tư cách là người đã bị quy định bởi nhu cầu thực tiễn. Bởi lẽ, muốn sống, muốn
tồn tại con người phải sản xuất và cải tạo tự nhiên, xã hội. Chính nhu cầu sản xuất
vật chất và cải tạo tự nhiên, xã hội buộc con người phải nhận thức thế giới xung quanh.
- Những tri thức, kết quả của nhận thức chỉ có ý nghĩa đích thực khi được vận
dụng vào thực tiễn phục vụ con người. Nói khác đi, chính thực tiễn là tiêu chuẩn
đánh giá giá trị của tri thức - kết quả của nhận thức.
- Vì vậy, mọi tri thức khoa học - kết quả của nhận thức chỉ có ý nghĩa, giá trị
khi nó được áp dụng vào đời sống thực tiễn một cách trực tiếp hay gián tiếp để phục vụ con người.
- Nếu nhận thức không vì thực tiễn mà vì cá nhân, vì chủ nghĩa hình thức,
chủ nghĩa thành tích… thì nhận thức sớm muộn sẽ mất phương hướng, bế tắc sẽ phải trả giá.
3, Thực tiễn là tiêu chuẩn để kiểm tra chân lí:
- Theo triết học Mác-Lênin, thực tiễn là tiêu chuẩn khách quan duy nhất để
kiểm tra chân lý, bác bỏ sai lầm. Bởi lẽ, chỉ có thông qua thực tiễn, con người mới
“vật chất hoá” được tri thức, “hiện thực hoá” được tư tưởng, thông qua quá trình
đó, con người mới có thể khẳng định chân lý, bác bỏ sai lầm. C.Mác đã khẳng
định: “Vấn đề tìm hiểu xem tư duy của con người có thể đạt tới chân lí khách quan
không, hoàn toàn không phải là một vấn đề lí luận mà là một vấn đề thực tiễn”.
- Có nhiều hình thức thực tiễn khác nhau, do vậy cũng có nhiều hình thức
kiểm tra chân lí khác nhau, có thể bằng thực nghiệm khoa học, có thể áp dụng lý
luận xã hội vào quá trình cải biến xã hội…
- Phải hiểu thực tiễn là tiêu chuẩn chân lý một cách biện chứng, nghĩa là nó
vừa có tính tuyệt đối, vừa có tính tương đối.
+ Tính tuyệt đối của thực tiễn với tư cách tiêu chuẩn chân lí thể hiện ở chỗ,
thực tiễn là tiêu chuẩn khách quan duy nhất để kiểm tra, khẳng định chân lí, bác bỏ sai lầm.
+ Tính tương đối của thực tiễn với tư cách tiêu chuẩn chân lí thể hiện ở chỗ,
thực tiễn có quá trình vận động, biến đổi, phát triển, do đó “không bao giờ có thể
xác nhận hoặc bác bỏ một cách hoàn toàn một biểu tượng nào đó của con người, dù
biểu tượng ấy là thế nào chăng nữa”.
- Muốn kiểm tra chân lý ta phải kiểm tra nhiều lần, nếu xem xét thực tiễn
trong không gian càng rộng, trong thời gian càng dài, trong chỉnh thể thì càng rõ
đâu là chân lý, đâu là sai lầm.
Thực tiễn luôn gắn liền với quá trình phát triển của lịch sử
=> Như vậy, thực tiễn chẳng những là điểm xuất phát của nhận thức, là yếu tố
đóng vai trò quyết định đối với sự hình thành và phát triển của nhận thức mà còn là
nơi nhận thức phải luôn luôn hướng tới để thể nghiệm tính đúng đắn của mình.
Nhấn mạnh vai trò đó, Lê-nin đã viết: “Quan điểm về đời sống, về thực tiễn phải là
quan điểm thứ nhất và cơ bản của lý luận về nhận thức. 4, KẾT LUẬN:
Từ vai trò của thực tiễn đối với nhận thức, chúng ta rút ra nguyên tắc thực tiễn
trong nhận thức và hoạt động: Xem xét sự vật phải luôn gắn với nhu cầu thực tiễn,
coi trọng tổng kết thực tiễn để bổ sung hoàn thiện, phát triển nhận thức, lý luận
cũng như chủ trương, đường lối, chính sách.
Nguyên tắc trên có ý nghĩa to lớn trong việc chống bệnh giáo điều, chủ quan,
duy ý chí. Bệnh giáo điều là khuynh hướng tư tưởng và hành động cường điệu lí
luận, coi nhẹ thực tiễn, tách lí luận khỏi thực tiễn, thiếu quan điểm lịch sử - cụ thể.
Ở nước ta có hai loại giáo điều:
+ Giáo điều lý luận: biểu hiện ở việc học tập lý luận tách rời với thực tiễn,
xa rời cuộc sống, rơi vào bệnh sách vở,..
+ Giáo điều kinh nghiệm: biểu hiện ở việc áp dụng dập khuôn, máy móc
kinh nghiệm của ngành khác vào ngành mình, của địa phương khác vào đị phương
mình, của nước khác vào nước mình,… mà không tính đến những điều kiện thực
tiễn – lịch sử cụ thể.
=> Để khắc phục và ngăn ngừa có hiệu quả cả hai loại giáo điều này, chúng ta
phải từng bước quán triệt tốt nguyên tắc thực tiễn, tăng cường tổng kết thực tiễn….
III. Một số ví dụ trong cuộc sống biểu hiện vai trò của thực tiễn đối với nhận thức:
Ví dụ 1: Kính hiển vi, kính thiên văn, máy siêu âm, máy vi tính đều được sản
xuất chế tạo trong hoạt động sản xuất vật chất – một hình thức cơ bản của thực
tiễn. Các thiết bị này đã hỗ trợ rất nhiều cho các nhà khoa học để nghiên cứu về
các hành tinh, vũ trụ, các ngành khoa học khác nhau. Nhờ những thiết bị hỗ trợ này
mà con người đã nhận thức sự vật, hiện tượng đúng đắn hơn, khái quát lý luận tốt
hơn. Trên cơ sở đó thúc đẩy nhận thức phát triển. => Như vậy việc sản xuất các
dụng cụ, thiết bị giúp con người nhận thức sự vật một cách rõ ràng, chính xác hơn
đã dựa trên cơ sở, động lực là hoạt động thực tiễn: sản xuất vật chất, qua đó biểu
hiện được vai trò của thực tiễn đối với nhận thức: Thực tiễn là cơ sở, động lực của nhận thức.