Tổng quát về lý luận văn học | Đại học Sư phạm Hà Nội

Page: Mochi’s garret
TỔNGQUÁTMỘTSỐVẤNĐỀLÍLUẬNVĂNHỌC (PHẦNI)
1. Đặctrưngcủavănhọc(sovớicáchìnhtháiýthứcxãhộikhác)  
*Văn học muốn khám phá, nhận thức, chiếm lĩnh, lí giải điều gì?
-Tấtcảbìnhdiệnđờisốngđượcnhàvăntáihiệntrongtrạngtháisốngđộng,toàn . vẹn
Còncácngànhkhoahọckhác,nghiêncứuconngườinhư1bảnthểriêngbiệt. Khinhìnđời ,
sống vănhọcluônkhámpháýnghĩatinhthần,ýnghĩathẩmmỹcủa
nó.Conngườikhôngchỉtồntạitrongthếgiớivậtchấtmàcònlàcảthếgiớitinhthần–
1thếgiớicóýnghĩa.
VD:Khoảnh khắc Chí Phèo tỉnh dậy, đến với nhận thức của hắn đầu tiên là ánh sáng,
âm thanh với những ý nghĩa của nó.
=>Vănhọcnuôicảmgiáchamsống trong 
ta:Chỉkhinhậnravẻđẹpcủasựsống,ta
mớikhônglàmtổnthươngnó.Đâychínhlàýnghĩanhânvăncủa1tácphẩmvănhọc.
-Chỉconngườimớikhaokhátđượcnhậnthức.
=>Đốitượngtrungtâmcủavănhọclàconngười.Vănhọcquantâmđếnconngười
vớichiềukíchcánhân,cáthể.Cácmônkhoahọcnhưsinhhọcquantâmđếnconngười
như1loài,1loại,thiênvềkhámphátínhquyluậtchungcủa1loài/1loạingười.Vănhọc
nhậnranếuchỉnhậnthứcvềconngườinhưvậythôilàchưađủ.Mọiđịnhnghĩa,mọi
phạmtrùphânloạiconngườitừtrướcđềubịlậtlại,trởnênbấtcậpkhibướcvàovăn học.
-Nhữngloạivậtkhácsinhrađãhoàntoàncốđịnh,làchínhnónhưngconngườithìkhác.
Hìnhnhưtấtcảhiệntượngconngườitrongvănhọcđềukhiếntaphảibănkhoăn,trăn
trở:“Conngườilàgì?”.Vàchỉcóconngườimớitựđặtcâuhỏichomình:“Talàai?”.
Vănhọcđặtconngườitrongnhữnghoàncảnh,tìnhhuốngbuộctaphảilựachọn,phải
quyếtđịnhvàphải trả 
giá.Vậynênhiện trượng đẹp trong văn học là con người thất
bại.Chỉvănhọcmớihiểuconngườicónhiềuđaukhổ,lầmlỡ,lạclối.
-Vănhọckhiếntanhậnralàmngườirấtkhổvìtaphảiđốidiệnvớilươngtricủamình,
vìtaphảilựachọntrướcnhữngtìnhhuốngchưatừngcótrongkhuônkhổ,nghĩalàtacô
đơntrongsựlựachọnấynhưngcũngvìvậymàlàmngườilàcả1sựkiêuhãnh.
-Vănhọctrungđạikhámpháconngườiởsựphứctạp.Nhưngkểcảtừ“TruyệnKiều”,
sựphứctạpcủaconngườinằmởtrongsuynghĩanộitâm.Đâychínhlàsựhiệnđạitrong “TruyệnKiều”.
=> Mỗi bước đi của văn học lại càng đi sâu hơn vào khám phá con người cá nhân cá thể.
-Nhữngthảmhọalịchsửdiễnralàvìtacoithườngconngườicánhân,vớitínhđa
dạngcủanhânloại.Nhìnconngườinhưmụctiêucủasựhủydiệtkhiếnngườitakhông
naonúngkhicướpđimộtsinhmệnh.Trừutượnghóaconngườilàxóađibảnsắccon ngườicánhân.
-Vănhọchướngtatrởthànhconngườitựdo,khôngnhưnhữngmônkhoahọckhác
biếntathànhconngườicôngcụ.Vănhọcdạytakhôngphảikhuônkhổlàtấtcả,dạyta
biếtcoitrọngsựlệchthuẫn.
VD: “Chữ người tử tù” – nơi các nhân vật đều “sai pháp luật”. Văn học không tồn tại để
ta phóng đại bản ngã. Văn học khiến ta đối diện với bao u uẩn. Văn học khôn g chiều
chuộng, ve vuốt bản ngã. Văn học nghiệt ngã vì nó khiến ta buộc phải đối diện với sự thật
mà ta sợ và hay thoái thác nhất – sự thật về chính mình.
VD: Khoảnh khác trao duyên, khi Kiều nhận ra chính mình, rằng lí trí không thắng được
tình cảm nơi nàng, bổn phận không an ủi được cảm giác bất hạnh, Kiều không bao giờ
yên ổn. Trước “Truyện Kiều”, văn học miêu tả con người như 1 nhân cách bền vững.
Nhưng Kiều là 1 người bình thường, 1 con người thực thụ.
VD: Hộ - nguồn cơn nỗi khổ của Hộ là anh không còn nhận ra chính mình.
VD: Trương Ba – Nỗi khổ bắt nguồn từ việc “tôi” không còn “là tôi toàn vẹn”. Hạnh
phúc là khi ta dám hi sinh sự sống của mình để đem lại sự sống cho người khác, cũng là
sự sống cho tâm hồn toàn vẹn của mình.
-Vănhọckhámphásựphứctạpcủaconngườikhiconngườikhôngdámngoảnhmặt
vớisựnhậnthứcvềchínhmình.
VD: Lão Hạc – Ánh mắt của con chó khiến lão nhận ra con người lừa 1 con chó cũng thảm hại biết bao.
2. Nộidungcủavănhọc:
-Bứctranhđờisốnghiệnthực:Kểcả1tácphẩmhoangđườngnhấttưởngnhưxarời
hiệnthựcnhấtđềucó1cáilõihiệnthực.
+Bởilẽ:Vănhọclàtấmgươngđinghênhnganggiữađờisốnghaynócònlàtấmgương
phảnchiếuthờiđại.
+Táihiệntrongvănhọccóbóngdángđờisốngnhưngkhôngtrùngkhítvớicuộcđời.
Bởitrongvănhọcgắnliềnvớiquanniệmcủanhàvănvềthếgiới.Vìthế,cùng1đối
tượngnhưngnộidungkhácnhau.
VD:Mùathutrong“Đâymùathutới”khácvới“Tiếngthu”củaLưuTrọngLư.“Tiếng
thu”là1bứctranhtrốngtrảivìthiếuđinhịpthờigianvàlòngngườikhépđóngtrước
nhữngvangđộngcủađời.
=>Vănhọclàhìnhảnhchủquancủathếgiớikháchquan.
-Vănhọccókhảnăngnắmbắtvàthểhiệnđượcnhữngphươngdiệnbảnchấtcủađời sống.
+Ăng-ghen:“TiểuthuyếtcuaBanzacgiúptôihiểuvềxãhộinướcPhápnhiềuhơntấtcả
nhữngsáchkinhtế,chínhtrị,xãhộihọc”.Nhưngnếuchỉdừnglạiởđó,vănhọcsẽ
khôngbằngcácmônKHXHkhác.Vănhọckhôngchỉnóivềnhữngcáiđangcó,đãcó
màcònnóivềcáicóthểcó.Đờisốnglànhữngkhảnăng,nhữngcáiđãcó,đangcókhông
phảilàtấtyếu,bấtdibấtdịch.Khảnăngấychotaniềmtinvàosựsống.
VD:Truyệncổtích“Chửđồngtử”–Phảnánhsựphânhóaxãhộithờiấy.Nhưnggiữa2
ngườitưởngnhưcókhoảngcáchrấtlớnấy,vẫncócơhộivàkhảnăngđểđếnvớinhau,
vượtquamọiranhgiới.Vàcũngbởithếmàlãngmạnlàniềmtunvàonhữngkhảnăng.
VD:“TruyệnKiều”hấpdẫntabởitínhkhảnăngnằmởnhữngsựlựachọncủanhânvật:
TừHảilàngườivượtramọikhuônkhổ.TừHảivàKiềuđềukhôngđánhđồngđối
phươngvớihoàncảnh,môitrường,vượtquamọiđịnhkiến.
=>Nhưvậy,đếnvớivănhọc,tađượctiếpxúcvớiđủmọiloạingười.Rấtnhiềukiệttác
trênthếgiớilấyđềtàilàcôgáiđiếm.Nhưngvănhọcnóivớitarằng,chỉcócáitìnhmới
giúptakhôngđánhđồngconngườivớihoàncảnh.Đâylàđiềukhiếnngườixưalênán
“TruyệnKiều”nhưnglạilà1nétnhânvăntáobạocủaNguyễnDu.
+Kếttruyện:LựachọncủaKiềutrongtácphẩmcủaNguyễnDukhácvớitrongnguyên
gốc“KimVânKiềutruyện”–1cáikếtcóhậukhiKiềuvàVâncunglàvợKimTrọng.
Chọnkhôngnốiduyênlàmộtsựlựachọnkhôngcótiềnlệtrongxãhộicũ,bởiquanniệm
xưachorằng,ngườiphụnữmangthânphậnlệthuộc,khôngcógiátrịtựthân:Kiềuđã
từngxótxachoĐạmTiênvì“thácxuốnglàmmakhôngchồng”.Nghĩalà,Kiềuđãtừng
khôngkhácgìnhữngngườiphụnữkhác.Nhưngđếncuốitruyện,Kiềulại“nổiloạn”,
khiếncácnhàNhophảigiậtmình.Ởđây,nữquyềnnhânvănnơingườiphụnữađược
quyềnkiếntạocuộcđờimình,địnhnghĩalạivềhạnhphúcởđời.
-Vănhọcdùviếttheotràolưu,khuynhhướngnàocũngđềucónhữngkhảnăng:
+thịNởlà1sựbấtcôngcủatạohóa,1sựbấthạnhcủanhângian:vừaxấuvừađầnđộn.
ĐiềukhiếndânlàngnghĩThịvừađầnđộn,vừadởhơilàvìThịkhônglàmtheođám
đông.NhưngchínhconngườiấylạinhìnrõChíPhèo,lạicóphầntrắcẩnvốnđangcạn
kiệtởnhữngđámđông,đểnhậnraChícôđộcvàđángthương.Mấyxurượucóthểkhiến
Chíthànhquỷdữnhưngchỉ1hơicháohànhđãđủkéoChíquaylại.ThịNởkhônghềcó
phépmàunhưngbátcháohànhgiảndị,đờithườngấytựthânnólàmộtthứphépmàu.
=>Ngaycảtrong1tácphẩmbiquancũngcóthểlạcquantheocáchnàođó.
-Vănhọcquantâmđếnconngườicánhânvớitồntạicụthể,riêngtư.Vìthế,nóphát
hiệnranhữnggóckhuất,mảngtối,nhữngphươngdiện,tầmnhìncònphongkínbịrào
cảntrongđờisống.Vănhọccũnggiốngnhư“thằngbécon”trong“Bộquầnáomớicủa
hoàngđế”,dámnóilênsựthật,bấtchấpquyềnlực,kểcảthứquyềnlựcghêgớmnhất–
quyềnlực“ngườitanói”.
VD:Anhthanhniênchọnlốisốngkhácvớinhữngngườitrẻđươngthời.
VD:ÔngHaivẫnyêulàngthathiếtdùchonhữngngườixungquanhcóđồnthổivềlàng
ôngthếnàođichăngnữa.
+Thôngthường,chúngtacứlấyđámđônglàmchuẩnmựcđểđánhgiácuộcsống.Văn
họcthườngđặtđiểmnhìntừnhữngkẻyếuthế,nhỏbétrongxãhộiđểchấtvấnlạiquan
niệmbaolâunay,đểnhìnnhậncuộcsốngmộtcáchcậnnhântìnhhơn:nhìnnhậncon
ngườimộtcáchtoànvẹn,vớinhữnggiớihạnđểtừchốibắtbuộcngườikhácphảigiống
mình,từđóhạcái“tôi”xuống.
=>Vănhọckhôngbaogiờngướcnhìnconngườimàcúixuốngnhìnconngười.
=>Vănhọcgiúptapháttriểncộngđồngvìnókhôngtrấnápconngườicánhân,nótôn
trọngvàpháttriểncánhân,khôngéptoànbộconngườiphảivừakhít1cáikhungnào
đó,từđótrừutượnghóavàquychụpconngười.Conngườicánhânlạiluônsốnghơn
nhữngquanniệmcủaxãhộivềnó.
*Đâulàphươngdiệnquantrọngnhấtcủatínhchủquan?
Mọinhậnthứcvềđờisốngđềubãohòatrongtìnhcảm.Tìnhcảmlàhạtnhâncủavăn học.
-Tìnhcảmtrongvănhọckhôngđốilậpvớitìnhcảmđờithường,nhưngnócũngđòihỏi nhữngyêucầu:
+Thànhthực,nhấtlàthànhthựcvớichínhmình.
“ThơMớithựcraxuấtpháttừkhátkhaođượcthànhthực.”(HoàiThanh)
=>Tácphẩmvănhọccótầmthườngbắtnguồntừnhữngcảmgiáckhôngmấydễchịu,
khôngdễchịulàbởitaphảithànhthậttựsoichiếuchínhmình.
VD:“Thươngvợ”–“Cóchồnghờhữngcũngnhưkhông”.TúXượngtựnhậnthứcmình
khôngphảilàmộtngườichồngchuẩnmực,ôngtựnhậnthứcmìnhlàngườisốngnhờvợ
vàchỉcóvợlàngườilotoanchogánhnặnggiađình.
Haynhư“Ánhtrăng”–ngườichiếnsĩkhivềlạivớithànhthị,vớinhữngánhđiện,cửa
gươngđãquênmấtđivầngtrăngtìnhnghĩacungởlạivớimìnhtrongnhữngđêmngày khángchiến.
Từviệcsoichiếuvàochínhmìnhnhưvậy,cácnhàvănthườngmangtrạngtháihốihận
vàhoangmang.Trạngtháinàyxuấtpháttừsựkhủnghoảngniềmtin.Thiếuniềmtin
khiếnconngườilunglayhơntấtcảloàisinhvậtkhác.Vìchỉconngườimớidungcảmđể
tin.Nếukhôngcóniềmtinthìnhưmộtnềntảngvứngbền,tasẽbịnhữngchaođảocủa
thờithếvùidập.
-Vănchươngluônlànhữngconngườihaynghĩngợi.
VD:NhânvậtcủaNamCaohayNhĩtrong“Bếnquê”hay“HồnTrươngBa”đềukhông
làmgìngoàiviệcsuynghĩ.Cả“Bếnquê”,nóivềnhữngsuynghĩcủaNhĩởnhữngngày
cuốicùncủacuộcđời.Nhĩchiêmnghiệmvềcuộcđờimình,vềnhữngnơianhtừngtớiđể
rồihốihậnrằng:Nhữngthứhàohoa,phùphiếmbênngoàiđãthuhútanhvàdùcótừng
đặtchânđếnnhiềunơithìchođếncuốicùng,chỉcóbãibờbênkiasônglàanhchưatừng
đặtchântới.Bãibờbênkiasốnglàmộtbếnbờbìnhyênvànótượngtrưngchonhững
giátrịtinhthầnvĩnhviễn.
-Tìnhcảmtrongvănchươnglàmộttìnhcảmđãđượcthanhlọc,mangýnghĩathẩmmỹ, ýnghĩanhânvăn.
VD:“Tôiyêuem”(Puskin).Thànhthựcvớichínhmình.Nhưngbàithơcònđẹpởchỗ
conngườitacóthểvượtlêntấtcảnhữngcáicánhânđểcóthểđiềmtĩnhsuytư,dẹpbỏ
vịkỉvìtìnhyêu(trongkhitìnhyêuvốncầnvàbuộcphảicósựvịkỉ)đểtrởthànhtình
cảmvịtha,nénlại,lắnglạinỗibuồnđểchúcphúcchongườiyêu.
+NguyênNgọc:“Khitakhôngcònkhaokhátcáiđẹp,luyếntiếccáicaocả,chúngtasẽ
dễbằnglòngvớinhữngcáitầmthường”.Vănhọcnuôidưỡngsựkhaokhát,luyếntiếc
kia.Cáitầmthườnggiúptaantoànnhưngkhôngcắtđứtsựvậnđộngcủacuộcsống,
khiếncuộcđờibịthoáitrào.
-Vănhọckhônggiúptatốtngaymànuôidưỡngkhảnăngđềkhángcáixấunơita.
VD:Đọc“TruyệnKiều”củaNguyễnDu,tađượctiếpxúcvớirấtnhiềuloạingười.Từ
anhhùng,kĩnữ,kẻănchơichođếnbọnbuônbánngườitànác.Cũngnhờđómànótạo
nênkhảnăngđềphòngtrướcnhữngloạingườixấu.
VD:Trong“Bếnquê”,nhânvậtNhĩcónghĩ:“Nhĩnghĩmộtcáchbuồnbã,conngườita
trênđườngđờithậtkhótránhđượcnhữngcáiđiềuvòngvèohoặcchùngchình”.Cuộc
sốnglàmộtchuỗidàicủanhữngnghịchlí,nhữngđiềuvòngvèo,chùngchình.Triếtlí
trongtruyệnBênquêquảlàsâusắcgợinhiềusuyngẫmvớimỗingườiđọcchúngta.Khi
cònbé,taướcmìnhlớnthậtnhanhđểcóthếđượctựdovềgiờgiấc,cóthểkiếmtiềnnuôi
bảnthânhayphụgiúpgiađình.Nhưngkhibướcrađời,talạixiếtbaonhớvềcáithờithơ
ấu,talạimuốnđượcnhỏlạiđểsốngvôtư,khôngloâutoantính,đểđượcnôđùabênbè
bạn,đượcchechởtrongvòngtaybamẹ.Ởcáituổiđượcbảobọcvàcóchỗdựa,chúngta
luônmuốnmìnhmạnhmẽhơnđểtựđứngvững.Vàrồivàocáituổitaphảimạnhmẽđể
đốidiệnvớiđời,tamớithấycuộcsốngcóthểxôngãmìnhbấtcứlúcnào…Vàcái
nghịchlílớnnhấtđólàchúngtasốngtrongmộtcuộcsốngvớirấtnhiềunghịchlínhưng
chúngtavẫnyêuvàthathiếtvớicuộcsốngnày.